E.J.O.Kompanje Natuurmuseum Rotterdam
I nfectiegeYaar bii h e t v e r z a m e l e n e n
prepareren van zoogdierenen vogels: een overzicht van viif infectieziekten Kolrpanje, E.J.O., 1994 - hfectiegevaar bij het verzamelen en preparerenvan zoogdieren en vogels: een overzicht van vijf infectiezielcen - DEINSEA l: 41 - 5l ISSN 0923-9308]. Published l5 April 1994. Verschillende infectiezielden zijn van dier op mens overdraagbaar.Hierbij zijn sommige zeer emstig zoals rabi€s en ziekte van Weil, lerwijl andere relatief mild verlopen. In de zoiilogische literatuur worden de ziektebeeldenen preventievan besmettingzelden beschreven.Het optredenvan dergelijke infectieziekten bij nedewerkers van natuurhistorischemussa is dan ook vaak te wijten aan onzorgvuldigheid en onrve(endheid. Vooral bij het verzamelen in het buitenlan4 met name in de (sub)tlopen, is de infe\kans wij groot. In dit artikel worden van vijf infectiezieklen die van dier op nrens overdraagbaarzijn, (Ly'nre disea-se,Rabies, Aspergillose, kptospirose, Psittacose/Omithose) de ziektebeelden,de geografische verspreiding, gasthereq behandeling en consequentiesvoor mederverkersvan natuurhistorischenruseabehandeld. Infection risks associated v'ith collecting and preserving ofmammals and birds: a reviev' offive infectiotts diseases. [in dutch] - Various infectious diseases are transferable from animal to man (zoonosis). Soure ofthese, such as rabies and leptospirosis are severe, while others pass relatively nrild. In zoological litterature these diseasesand preventive measures against contamination are rarely described.The occurenceofsuch infections among staffmembers ofnatural history museums is often due to carelessnessand ignorance.Especially when collecting in the (sub)tropics, one takes a serious risk of getting infecled. In this paper five zoonoses(Lyme disease,Rabies, Aspergillosis, Leptospirosis, Psittacosis/Omithosis)are described,includingthe nalural history ofthe disease,geographical distribution, hosts,treatment, arrd consequencesfor staffrnembers ofnatural history museunls. Conesponderrtie:Erwin J.O. Kompanje, Natuumruseum Rotterdam, postbus 23452,3001 KL Rot' terdam, Nederland
Keywords: zoonosis, lyme-disease,rabies, aspergillosis, leptospirosis, psittacosis/omithosis, collecting, preserving, zoology.
INLEIDING Infectieziektenwelke typisch zijn voor in het wild levendevogels en zoogdierenzijn vooral voor de mens bekenddoor hunbesmettelijkheid enz|n huisdieren.In ruimezin zijn infectieziekten ziektendie venvekt worden door levende virussen,bacterien,schimmicro-organismen: mels,protozoenen rvormen.Eenaantalis voor
mensen dier ziekmakend.Afhankelijk van het ziekmakendverrnogenvan het micro-organisme en en diensvirulentie,de afweermechanismen immuunreacties van de mensof het dier zal een infectieziekte al of nietoptreden.
I, I994 DEINSEA
I LYMEDISEASE (Lyme arthritis, Lyme borreliosis) Definitie:Lyme diseaseis eendoortekenover- voor decollectiegedoodenverzameld worden; dragenzodnose,veroorzaaktdoor infectie met - dood gevondenen verzameldworderl waaron- de spirocheetBorrelia burgdorferi. De geinfecder a. dierendie eenniet natuurlijkedoodzijn teerdetekenbehorentothet genuslxodes.Inde gestorven,zoals verkeersslachtoffers, olie- U.S.A. wordt de ziekteverspreiddoor lxodes slachtoffers,en b. dieren die een natuurlijke dammini en L pacificns, in Europais lxades dood zijn gestorvendoor ziekteof ouderdom; ricinus (Figuur 1) verantwoordelijk voor de - vogelsen zoogdieren of welke overdracht. Lyme disease is door zijn toeuit dierentuinen tijdens de import uit het buitenlandgestorven nemendeincidentieen verspreiding6dnvan de meestbelangrijke nieuwe infectieziekten(Wilnjn. 199Ib,Kuiper1993). son1991,Paleologo kunneneenbedreigDierenuit alle categorie€n Geschiedenis ing vormenvoor de menselijkegezondheid. Zokanbijvoorbeeldeenin Latijrs-Amerikale- Lyme diseaseis voor het eerstherkendin 1975 vend gevangenvleermuis besmgtzijn met het bij het opfeden van een groot aantal gevallen rabi€wirus, een dode geimporte\rdepapegaai van arthritis in de omgeving van het plaatsje uit Zuid-Amerikabesmetzijn mdt Chlamydia Lyme in de staatConnecticut,U.S.A. Alle gepsittaci en papegaaieziekte of een vallen hadden een typische huidaandoening overbrengen dood gevondenmeeuwbij Hoek van Holland fErythemachronicummigrans(ECM)],gevolgd gestorvenzijn aan aspergillose.Verzamelaars, door eenernstigearthritis.Bij uitvoerigonderdierenartsen en collec- zoekkon de conelatiemet de betenvan teken biologeq preparateurs, tiebeheerdersin natuurhistorischemuseastaan gelegdworden.De ziekteontstondin de zomer lxodes bloot aandergelijkeinfectiesbUhetvangen,ver- en woege herfst en de witstaartherteteek verspreider zameleq onderzoekenen preparerenvan deze damminikon als verantwoordelijke worden Onderzoeknaardezeteek De lijst van mogelijkein- aangewezen vogelsen zoogdieren. fectieziektenis groot en herbergteenaantalzeer door Burgdorferen Barbourleidde in 1982naat ernstigeaandoeningenwaztwansommigezelfs de ontdekkingvan een nieuw soort spirocheet dodelijk kunnenverlopen Beschrijvingenvan en werd aanvankelijkde I. dammini-spirocheet alleenin de genoemd@urgdorferet al.1982).Laterwerdhet dezeinfectieziektenzijn doorgaans tot het genrsBorrelia toebedeeldmet als soortmedischevakliteratuurterugte vinden naamburgdorferinaar6€nvande ontdekkers. In de zodlogischeliteratuurwordt hier weinig tot geenaandachtaanbesteed.Toch is de infec- Geografischeverspreiding tiekans,zekerbuiten Europa,niet te verwaar- Lyme diseaseis gemelduit vier continenten: met vogelsen Noord-Amerik4 Europ4 Australie en Azi€ lozen.Mensendie beroepsmatig zoogdierenin aaruakingkomenen hieftij gein- (Japan).De meestegevallenkomenuit Noordfecteerdgeraaktzijn"vormenregelmatigde on- Amerika en Europa. In Noord-Amerika is de in de medischeli- ziekte waargenomenin 43 staten @aleologo denrerpenvan case-studies 1991b).In Europain 18 landen In Frankrijken teratuur. Belgi€werdenin 1985-1986212 gelnllengedi(Stiirctrler1988).In gebiedenwaar Om dit hiaat enigszinsop te vulleq wordenin agnostiseerd dit artikel vijf van dier op mensoverdraagbare de tekenalgemeenvoorkomenis de infectiekans U.S.A. infectieziektenbehandeldnaar hun ziektebeeld. ca.I %o.IndeLymeregioin Connecticut, geografischeverspreiding, gastherenof over- is 4 Vovan de bevolking geinfecteerd(Wilson voor 1991). Ook in Nederlandis de kans op het brengers,behandelingen consequenties krijgen van Lyme diseaseaarrweng.Nautaet al. museummedewerkers enverzamelaars. (1991)toondebij 19,7Vovaneenonderzochte Vogel- en zoogdiercollectiesin natuurhistorischemuseawordengevormddoordierendie:
KOMPANJE:infectiegevaarbij vezamelen en prepareren
groep medewerkersvan Staatsbosbeheer antistoffentegenBorrelia burgdorferi aan. Gastheren In Noord-Amerikais vooral de witvoetmuis Peromyscasleucopus het natuurlijk reservoir van B. burgdorferi. Immature teken raken via dezemuizenbesmetmetde spirocheet. Geinfecteerdemuizenhebbengeenziekteverschijnselen van de spirochetemie. Als gastheer voor devolwassentekendient vooral hetwitstaartheftOdocoileusvirginianus. Ook vogels kururende larven van de teken herbergen.Deze unieke aanpassingvan B. burgdorferiom zowelvogelsals zoogdieren te kunnen besmetten is een belangrijke factor in de verspreiding van de ziekte (trekvogels!).In Europa komt Ixodes ricinus voor op allerlei zoogdieren.In onvolwassenstadiumvoornapelijk op kleine zoogdierenenvogels(VanBr\swijk et al. 1979).In Nederlanden Belgi€is l.ricinus zeeralgemeen. Symptomenen ziektebeeld Ongeveerde helft van de geinfecteerdemensen krijgt ziekteverschijnselen.Als de ziekteverschijnselenoptredenzijn meestaldrie stadiate herkennen: - stadium I (l-3 weken na de tekebeet): griepachtigeverschijnselen:koorts, hoofdprjrL spierprjr;malaise,sdve nek,braken(2 dagentot 10 weken).Karakteristieke huidafwijking:ECM - stadium2 (gewoonlijk weken tot maanden later): emstigevermoeidheid;neurologische aandoeningen: meningo-encephalitis (henenvliesontsteking), Bell's paralyse(gezichtszenuwverlamming); cardiale aandoeningen: myocarditis(ontstekingvan de hartspier) - stadium 3 (weken tot jarcn later): arthdtis (gewrichtsonstekingerlvaak in tret kniegewricht) Het optredenvan verschijnselen verschiltnogal tussenNoord-Amerikaen Europa.Voor goede afbeeldingenvan het Erythemachronicamignns venrijs ik naarMalane et al. (1991).
Figuur I De teek lxodes ricinus;van boven naar beneden: volwassen mannetje, volwassenvrouwtje, larve (ca. 25x); Leo Man in 't Veld
DEINSEA I, I994
Behandeling
De behandeling vanLymedisease bestaatuit het 10tot 30 dagenlangoraaltoedienenvantetracyclirn of penicilline.Bij de behandeling van stadium 2 en 3 wordtdeantibioticaintraveneus toegediend@aleologo 1991b, Wilson1991).Voor een uitvoerigtherapieoverzicht venvijs ik naar Rahn& Malawista(1991). Consequenties voor m useummedewerkers Vooralverzamelaars in hetveld lopeneengroot risico geinfecteerde teken op te doen.Bij het verzamelenin gebiedenwaar Lyme diseaseis vastgestelddient menzeervoorzichtigte werk te gaan Frequentcontrolerenvan huid en kleding op teken is belangrijk.Tekendienenmet een pincet dicht bij de huid venvijderdte worden (Needham1985).Als de kop van de teek afbreekt,dientdezechirurgischverwijderdte worden.De plaatsvan de beetmoetgedesinfecteerd In de wordenen de handengrondiggewassen. medischeliteratuur is nog geen melding gemaaktvan besmettingvia tekenvan verzamelde zoogdieren,maar lijkt mij gezien de besmettingswijze goed denkbaar.Verzameldezoogdierenwelke met teken besmetzijn dienenin afgeslotenplasticzakkenvervoerdte wordenen na aankomstin het museumenige dageningevroren te worden.Hieftij wodende tekengedood,zodatbesmettingvia eenbeetuitgesloten wordt. Bij de preparatievan met tekengei'nfec. teerdezoogdierendient menzeervoorzichtigte werk te gaan Mocht menverschijnselen krijgen die op Lyme diseasezoudenkunnenduiderl dan dient men zo snel mogelijk eenarts te consulterenmet de vermeldingvan hetvermoeden.
2 RABIES (hondsdolheid,tyssa,hydrofobie) Definitie: Rabiesis eenviruszodnose van rvilde en gedomesticeerde zoogdieren" welke op mensenkan wordenovergebrachg meestaldoor de beet van een hondsdollehond. De ziekte kan tevens worden overgebrachtdoordat met het virus besmet speeksel via wondjes of slijmvliezen in het lichaam komt. Zeldzaam, maarmogelijk,kan de mers besmetrakendoor inhalatie van met het virus besmette luchl
bijvoorbeeldin een vleermuizengrot.Rabies ercephalitisis altijd dodelijkvoor de mens,ondanks intensieve behandeling.Rabies is een ziekte van zoogdierenover de gehele wereld, meestalblj carnivorenenvleermuizen Geografischeverspreiding Rabieskomt in de gehelewereldvoor met uitzonderingvan Australi€,Antarctic4 grotedelen van Scandinavie,eengroot aantaleilandenincl. Groot Brittani€, Usland, Nieuw-Guinea Borneo,Nieuw-Zeeland,JapanenTaiwan.Alleen al in India stewen20.000mensenperjaar aande gevolgenvan rabies (Heggeret al. 1993).In PakistaqIndonesi€, Mexico,China,Bangladesh en (centraalen midden)Zuid-Amerika is rabies (Acha & Arameenbelangrijkedoodsoorzaak bulo 1985).In Noord-Amerikazijn in de laatste 30 jaar 50 gevallenvan rabi€sgeconstateerd (Wanell& Warrell1991),envooreentoename wordt gevreesd(vd Heide1992).In Europazljn er circavijf gevallenvan menselijkerabiesper jaar (Lumio et al 1986).In 1968werd de ziekte in Noord-Frankrijkvastgesteld, in 1984tot in de Parijseregio(Stiirchler1988). Overdracht Het grootste aandeelin de verspreiding van rabies hebben verwilderde gedomesticeerde honden (West 1972). De belangrijksteverspreidersvan rabies onder wilde dieren zijn stinkdiercrUvossen,wasberenen insectivore vleermuizenin Noord-Amerika;mangoestenin gebied;vampienleermuizen in het Caraibische Latijns-Amerika;wolverl jakhalzenen andere kleinecamivorezoogdierenin Afrika en AnEen insectivorevleermuizenvossenen wolven in Europa. Symptomenen ziektebeeld Het virus begeeftzich via de perifere zenuwen vanuit de geinfecteerdewond naar het centrale zenuwstelsel(vooral het verlengde merg), alwaarhetzichvermenigvuldigt en langsefferente De inbanenterechtkomt in de speekselklieren. cubatietijdis doorgaansddn tot twee maanderq met een spreidingvan vier dagentot meerdan eenjaar (15 % meerdan drie maanderlI,2 %6 meer dan eenjaar) (Wilson 1991).De ziekte wordtvoorafgegaan doorenigeprodromalever-
KOMPANJE:infectiegevaarbij verzamelenen prepareren
vaccinatie zowel het rabi€simschijnselen.Het meestopmerkelijkzijn pares- profylantische jeuk (tintelingen) munoglobulirre en op de wondplaats. als het vaccin ontvangen.Dit thesi€n (binnen24 uur) te gemogelijk Verder kunnen koofis, stemmingswisselingendient zo snel enniet specifiekesymptomenvanademhalings- beuren.De wonddientzeergrondiggereini$dte en spijwerteringsorganen aan het werkelijke worden.Bij reedspro$laxtisch gevaccineerde Rabieskan zichpresen- personendient ook nog eenversterkende dosis ziektebeeld voorafgaan. terenals een razendeof paralytischevorm. De vaccin toegediendte worden.Het vaccin kan virazendevorm is algemener. Na eenpaardagen niet effectiefzijn br1aanrabiesgerelateerde toont de pati€nt russer\zoalshet Mokola-, Duvenhage-en het van prodromaleverschijnselen vleermuis-lyssa virus (Warrell& Wartekenenvan hydrofobieen aerofobie:eenkrach- Europese tige krampachtigeinspiratoirc kramp trcedt op rell 1991).Zonderbehandelingis de mortaliteit bij elkepogingtot drinkenof bij eenluchtstroom 100 yo (Huisman1984).Als eenmaalde verover het gezicht.Deze krampengaan gepaard schijnselen van de encephalitiszich openbaren meteengroteangstvan de pati€nt.Verderkun- is er eigenlijkgeenhoop meervoor de pati€nt. nen hierbijgegeneraliseerde epileptische aanval- Voor eenuitvoerigeomschrijvingvan de vaccilen met adem-en hartstilstand optreden.Het af- natiezieWarrell& Warrell(1991). wassenvan de patient, het prikkelen van de ademhalingsorganen of zelfshet zienof denken C o n s e q u e n t i e s v o o r aan water kunnen de larynrkramp oproepen. m u s e u m m e d e w e r k e r s Verdermakende patientenperiodenvan grote Bij het verzamelenvan zoogdieren,speciaal geagiteerdheid, razemij en hallucinatiesdoor. vleermuizen,in de landenwaarrabiesvoorkomt Tussendeze episodendoor njn zij helder,en dient men zeervoorzichtigte zijn. Profflaxtizich volkomenbewustvan hun vreselijkeaan- schevaccinatieen de mogelijkheidom zelf een doening.Door prikkelingvan de hypothalamus post-r'accinatie te gevenbij een incidentdient ontstaano.a. extremespeekselvloed en bloed- een voorwaardete zijn (Pappert1982). Het Na twee tot drie dagen speeksel drukschommelingen. van besmettedierenis zeerinfectieus. overlijden de meestepati€nten.Ongeveerl/3 Besmettingkan optredendoor contacttussen sterft tijdens een extremelarynrkramp,tenvijl openwondjesen slijmvliezenmet dit speeksel. anderenin een comateuzetoestandaan een Het dragenvan latexhandschoenen bij het hanzoogdieren ademstilstand overlijdenlDe paralytischevorm terenvandode,vanrabiesverdaclrte, komt vooral voor na betenvan vampiervleer- is essentieel.Verzameldevleermuizendienen muizen.Na de prodromaleverschijnselen te wordeq ont- enigewekenin alcolnl T}Yobewaard staatmeestalin hetexlremiteitvan deveru'ond- waarbijhetvirus geinactiveerd wordt. Wil men ing eenslappeverlamming.Deze laten onderzoekenop het verlammingen het hersenweefsel nementoe, tot dat uiteindelijkook alle adem- nbiesvirusdankan dit bij hetversdodedier via halingsspierenverlamd rakenendepati€ntover- hetachterhoofdsgat uitgelepeldwordenzodatde lijdt. Hydrofobie en aerofobietreden hiertij schedelvoor de wetenschappelijke collectiebemeestalniet op. Bij intensive-care behandeling houdenkan worden.Helaasheeftde vos Vulpes van rabieswordt het beeld gecompliceerd met vulpeseenzeerslechtenaamgekregenals het het beeld van multi orgaanfalen (Warrell & gaat(Hannik1984),terwijl om rabiesbesmetting Slnpe 1990,Warrell& Wanell 1991,Wilson bijvoorbeeldvleermuizenook eenbelangrijkge1991).Een uitgebreidliteratuuroverzicht is in vaar vonnen. In West-Europais menselijke 1993doorKing & Turnergegeven. rabi€sal opgetreden doorbetenvan hondsdolle insectivore vleermuizen(Lumioet al. 1985,Van Behandeling der Heide 1986a,1986b,Bekker 1987,GrauAlle personenin een verhoogderisicogroep balleet al. 198'7, Heggeret al. 1993).Vooralde (bijvoofteeld zoogdierverzamelaars in landen laatvliegerEptesicasserotinuskan in Europa waarrabiesveelvoorkomt)dienenprofflaxisch methetrabiesvirus besmetzijn. Verderis rabies gevaccineerd te worden.Na de beetof besmet- vastgesteld Myotis dasycbij de meervleermuis ting via een wondje moetenpersonenzonder neme,dewatervleermuis Myotisdaubentonii,de
til
I, I994 DEINSEA
Nathusiusdwergvleermuis Pip istr eIlus nathusi i en de rossevleermuisNyctalusnoctula(Bekker 1987).Het is heelgoeddenkbaardat met rabies besmettevleermuizenvanuit Denemarkenof Noord-Duitslandin ons land komerl op eigen kracht of via passief transport zoals Reumer (19S7)enLina (1984,1986)beschreven. Theoretischzou het dus ook mogelijk zijn dat een rabidevleermuispassiefvan het vasteland van EuropanaarEngelandverplaatstkan worden. In het geval dat Lina (1986) beschrijft" wordt de passiefverplaatstevleermuisook direct rraar Nederland teruggestuurd"uit angst voor ziekten.In opgedroogdspeekselblijft het virus circa 14 uur actief,in ingevrorentoestand vele maanden(Irvin etal. 1972).
G eografi sche versPreiding
Aspergillosekomt wereldwijd voor bij vele Aspetgilluswordt soortenvogelsen zoogdieren. grassenen stro. gevonden hooi, in gewoonlijk
bii vogels Verschiinselen komtveelvoor bij jonge Dezeschimmelinfectie vogels,waarbij de longenen luchlzakkenaangedaanworden.Hiervormt deschimmelcompacte funvan myceliun\ zogenaamde taaieabcessen gusballen.Bij opening van deze fungusballen blijken deze gevuld met een groenigepoederachtigesubstantieals gevolgvan de ontwikkeldeAfumigatus.Pering van conidiophorenvan soonlijkzagft dezeziektein Nederlandveelvuldig bij in het najaardood gevondengrote manLarus marinus.Dezevogelswaren telmeeuwen in alle gevallenin dat zelfdejaar geboren.Er kunnen botafivijkingen ontstaan door de ge3 ASPERGILLOSE infectie.Dit is danmeestalin het Definitie: Aspergillose is een infectieziekte generaliseerde gewricht(Figuur2). veroorzaaktdoor schimmelsvan het genus,4s- humero-scapulaire pergillus, meestalAspergillusfumigatus.Het is voor primair eenziektevan de ademhalingsorganen,Consequenties maarbij voor de schimmelgunstigeomstandig- museummedewerkers naarandere Infectiebij de menskan optredendoor inhalatie hedenkan de ziekte generaliseren ziekteop van de conidiophorenuit de geopendefungusde mens treedt Bij de orgaansystemen. ballentijdensde dissectievan besmettevogels' bij overgevoeligof weertand verminderde bij heid voor het Asfergillas antigeen(Stevens Vooral mensenmet eenverminderdeweerstand zijn gevoeligvoor besmetting(opportunistische 1988,Young1990). infectie). Besmetting met Aspergillus bij geHet verdient zondemensenis onwaarschijnhjk. bij de dragen gezichtsmaskers te aanbeveling Figuur 2 Infectie in het humero-scapulairegewricht bij vogels. bezweken aspergillose zun van dissectie gegenerali' na rnorinus Lorus een grote marttelmeeuw seerde asperyillose(collectie E.J.t).Kompanje nr. De sporenkurmenlang overleven.Frequente 90102): Leo Man in
't
Veld
KOMPANJE:infectiegevaarbij verzamelenen prepareren
blootstellingaanAspergillls kan leidentot een overgevoeligheid tot deschimmel.Dit uit zichin astmatischeaanvallenmet hoestenen sputumproduktie (Maegraith 1989). De behandeling van aspergillose bij de mensbestaatuit toediening van het antimycoticumFungizone.Bij verminderde weerstand van de ademhalingsorganerl zoalsbij influenza,dient menhetcontact met geopendekadaversvan aan aspergillose bezwekenvogelste vermijden.De prognose van allergischeaspergillose is gewoorilijkgoed een lage dosering corticosteroidenis vaak al afdoendeom de astmatischeqymptomente beheersen(Young 1990). Voor een uitgebreid overzichtvan Aspergillusen Aspergilloseverwijs ik naarVandenBossche et al. (1988).
4 LEPTOSPIROSE (ziekte van Weil, modderkoorts)
Definitie: Leptospiroseis een wereldwijde zorinosemet verschillendeklinischebevindingeq varierendvan eenasymptomatische infectie tot ernstige nierinsuffici€ntie en zelfs dood (Watt l99l). Ernstigeinfectie gepaardgaande metgeelzuchtWordtmeestalals ziektevan Weil betiteld.Het oorzakelijkemicro-organisme, de spirocheetLeptospira interrogans heeft vele zdievanuitverschillende vencheideneserotypen gastherenen met velschillendeverschijrselen ziekmakendvoor de mens zijn. De voor medewerkersvan natuurhistorische musea belangrijksteserotypenzijn het serotypeicterohaemorrhagiae(ziekte van Weil) en het serotypegrippotyphosa(modderkoorts). Geschiedenis In 1886 beschreefde Duitse arts Adolf Weil (1848-1916) onderde naamtyphusbiliosusnostras een bij vier personenwaargenomen syndroom dat zich kenmerkte door geelzuch! koorts, miltvergroting en nierontsteking.Het oorzakelijkemicro-organismewerd voor het eerstgezienin 1907enpasin 1915werdde spirocheetsuccesvolgekweektende associatie met deziektevan Weil gelegd.Leptospirose werdin 1917heftendbij debruineratRattusnorvegicus en het eerstegeval bij de mern in samenhang metcontactmetdezerattesoortwerd inI922beschreven.
Geografischeverspreiding Leptospirainterrogansinfectie komt het meest voor in de tropen,maarde verspreidingis wereldwijd.Leptospirose is eenbelangrijkgezondheidsprobleem in Azie, Oost- en Zuid-Europ4 Australi€en Nieuw Zeeland.In Noord-Amerika zijn er jaarlijks 50-150gevallenvan menselijke leptospirose(Watt 1991, Wilson 1991). In Nederlandkwamen in de periode 1981-1987 175gevallenvan leptospirose voor, waaryan17 in het buitenlandopgelopenwaren (Terpstraet al. 1989).In Surinameis 18,5%ovanalle14-20 jarigen en46,6 %ovanalle 60+ ers seropositief (Wilsonl99l). voorleptospirose Gastheren
Leptospirennestelenzich in de niertubulivan zoogdierenen worden uitgescheidenmet de urine.Zij kunnenbijtemperatuurboven 22oCen eenrelatiefneutralepH (6.2 - 8) enigemaanden buitenhetzoogdierenlichaam overleven. ziektevan Weil De belangrijkstegastheervoor het serotypeicteroltaemorrhagiaeis de bruine tat Rattusnorvegicus.Directof indirectcontactmetdezesoort is voor de mensde belangrijksteoorzaakvoor hetoplopenvan deziektevanWeil. Verderwerd dit serotypevastgesteldbij de egel Erinaceus europaeus,de woelrat Arvicola terrestris, de muskusratOndatra zibethicas.de zwarte rat Rattusrattuss.1.,de huismuisMas muscalus,de bosmuisApodemussylvaticusen de beverrat Myocastor coypus (Kuiken, 1990). Sodeman (1991)beschrijftde ziektebij tropischevleermuizen modderkoorts Het serotype grippotyphosa wordt verspreid doordiversekleineknaagdieren en spitsmuizen VolgensKuiken (1990) is het serotypegeisoleerd bij de bosspitsmuisSorex araneus,de hamsterCricetuscricetus,de rossewoelmuis Clethrionomysglareolus, de woelrat Arvicola terrestris, de muskusratOndatra zibethicus,de veldmuis Microtus arvalis, de aardmuis Microtus agrestis,NoordsewoelmuisMicrotus oeconomus,bruine rat Rattus norvegicas, de huismuis Mus musculus, de brandmuis Apodemusagrarius,de bosmuisApodemussylvaticus, de grote bosmuisApodemusJlavicollis en de dwergmuisMicromysminutus.
I, 1994 DEINSEA
Symptomenen ziektebeeld De infectie komt tot stand doordat de spiro' chetendoor wondenof slijmvliezenin het lichaamkomen. Het directe of indirectecontact met besmetteurine ligt er aan ten grondslag. Verderkan de mensgeinfecteerdwordendoor contactmetbesmetweefselvan dodeof levende zoogdieren.De incubatiet|dligt tussende 2 en 26 dagen(gewoonlijktussen7-I2 dagen).Het ziektebeginis abruptmet hogekoorts,rillingerq hoofdpijn,spierpijnen maagdarmklachtenHet oogslijmvliesziet erg rood. Bij de ziektevan Weil treedtna circavijf dagengeelzuchtop. De leveris danvergroot.In ongeveer1/3van de geop. De mortaliteit vallen tredenhuidbloedingen van de ziektevan Weil is minderdan 10 % bij optimale zorg. Als de pati€nt overlijdt is dit bloedmeestalte wijten aanlevensbedreigende ingen Verder kan de nierinsuffrci€ntieleversbedreigendzijn Behandeling
bij demersbevan leptospirose De behandeling staatuit hettoedienenvanpenicillineof tetrarycline. De nierinsufiici€ntieen de hemonhagische verschijnselenworden symptomatischin eenziekenhuisbeldeU. 'voor Consequenties m useummedewerkers Bij het verzamelenen preparerenvan knaaggedragente dieren dienenlatex handschoenen worden.Knaagdierenurinerenvaak als zli ge' vangen wordeq contacttussendeze urine en huidwondjesaande handenkan eenbesmetting Voorkomwrijven in deogenof het veroorzaken. eten van voedselvoordat de handengrondig gereinigdzijn na contactmet dode of levende knaagdierenBij het verzamelenin het veld moeten waterdichte laarzsn gedragenworden. De vallen waalmeeknaagdierengevangenwordenkunnenmet urinebesmetzijn. InNederland besmet geraakt na zijn muskusratten-vangerc zibetlticasen Ondatra betenvan muskusratten Verder nutreola. Mustela ontsnaptenertsen van het verzamelen zijn bij dientmenbedachtte in binwatenogels dodein het waterdrijvende Hun verenen potenkunnenmetde nenwateren. spirocheetbesmetzijn. Krijgt men na contact met krnagdieren bovengenoemde ver-
schijnseleqdan dient een arts geconsulteerdte wordeq waarbij het mogelijke contactmet lepmoetworden. tospirengememoreerd / ORNITHOSE 5 PSITTACOSE (Papegaaieziekte)
Definitie:psittacoseis eenvogel-geassocieerde zoonoseveroorzaaktdoor het micro-organisme Chtamydiapsittaci. Het is een acute infectieziekte welke zich kenmerkt door griepachtige verschijrselenen milde pneumonie.De zielle kan daarentegenook zeer ernstig verloperl geindiceerdis. Het waarbij ziekenhuisopname ee']ernstigeresdoor dan beheent wordt beeld piratoire insuffici€ntie en multi orgaan falen (Van Berkelet al. 1985,Wainwrightet al. 1987 1991a). & Paleologo Geschiedenis
In 1879beschreefde Zwitsersearts Ritter een aantalernstigegevallenvan pneumoniein een gezin waar rccent contact was geweest met geimporteerdeziekepapegaaienHij noemdede 'pneumotyphus'. Hoewelhij de voziektetoen achttevoor deoverdracht gelsverantwoordelijk werd dezelink pasjaren laterbewezen.In 1892 werd eengloot aantalmensenin Parijs na contact met papegaaienziek. De ziektewerd psittacosisgenoemdnaarhet Grieksewoordpsittakos (= papegaai).Toen later bleek dat ook andere vogels dan papegaaiende ziekte konden verspreidenwerd de naamornithoseingevoerdnaar het Grieksewoordornis(: vogel).Het intracellulair levendemicro-organismedat verantwoordelijkbleekvoor deziektewerdin 1930orfdekt. Eerstalsvirusversletenwerdin 1966hetorganismeingedeeldin het gemsChlamydia. GeografischeversPreiding komt wereldwijdvoor. De Psittacose/ornithose meestegevallenwordenuit Noord-Amerikaen Europagemeld(Wilson 1991). Vogelsoorten aanpapeDe ziekterverdeerstalleentoebedeeld gaaien,maarkort daamawerdenook anderevogelsoortenals verspreidersvan de ziekte herkend.In 1938werddejaarlijlse uitbraakvan gebij vrouwenop deFaroervallenvanpneumonie
KOMPANJE: infectiegevaar bij verzamelen en prepaneren
eilandenals psittacoseherkend.De vrouwen warenbesmetbij de vangsten de verwerking vannoordsestormvogelsFuImarusgl aciaIis. De AmerikaanMeyerdie in dejaren '50 veelonderzoeknaarpsittacosegedaanheef! kon de ziekte aantonenbij 130 vogelsoorten(Macfarlane& Macrae1983).VolgensWilson(1991)is circa 20 %ovande wilde duivenin EuropametChlamydia p si ttacl geinfecteerd.
Casuspsittacose Eengezonde27 jangepreparateurkwam in aanrakingmet eenseriedodegeimporteerde papegaaienvan hetgenuslz azona.Tweewekenna de preparatie werd hij acuut ziek met hoge koorts(41'C), malaise,spierpijneneennietproduktievekriebelhoest.De hoesthinderdede patient in de slaap.Gezienhetfeit dat hij pijn in de thoraxaangaf,werd eenrdntgenfotovan de thorax genaakt.Dezeliet eenmatigebronchopneuSymptomenen ziektebeeld moniezien.Tweedagenna hetopstartenmetteDe venchijnselenvan psittacose/omithose zijn tracyclinedaaldedekoortsentweewekenna het tekenenvan een acuteinfectie: koorts, koude acute begin was de patient recorvaliserend" rillingeq spierpijrLkeelpijn en hoofdpijn pijn koortsvrijen in staatiets te eten.In de ziektein de thorax met kortademigheid en eendroge periodewashetlichaamsgewicht metzevenkilo aanhoudende hoestzijn vaak onderdeelvan de gedaald. ziekteverschijnselen. Lever- en miltvergroting, eenrelatievebradycardie(langzame polsslag)en eenbleke pukkeligehuiduitslagwordenbij li- S L O T O P M E R K I N G E N chamelijk onderzoekgevonden.De koorts is Bij hetverzamelen en prepareren van vogelsen vaak hoog ( 40.0'C) en houdt lang aan (l-2 zoogdierenin West-Europanjn ziekten als weken).Inzeldzarnegevallenkan de ziekteern- rabies,psittacose/ornithose, leptospirose,asperstigverlopen.Eenacuteemstigerespiratoirein- gilloseen Lyme diseasevan belang.De lijst is suffici€ntiemet multi orgaanfalenen dodelijke uiteraardnietvolledigenzekeraante vullenmet afloopis beschreven (Van Berkelet al. 1985& ziektenzoalstubemlose, salmonell4anthrax, Wainrvrightet al. 1987). brucelloseen histoplasmose. Sommigeauteua njn zelfs mening van dat frequent contactmet I Behandfling vogelspredisponerend kan werkenbij het ontDe behahdeling bestaatuit de toedieningvan te- staanvan longkanker(Holst 1991).In tropische tracyclineof ctrloramphenicol. Het effecttreedr gebiedenzijn de gevarcnnog groter.Bepaalde meestalal op 2-3 dagenna toediening.De kuur diergroepen zijn hier belangrijkals verspreider dient 10-14dagente wordengegeven. vaninfectieziekten. In Zuid-Amerikazijn vooral vleermuizenbekendom hun ziekteverspreiding. Consequenties voor Sodeman(1991)noemt 16 venchillendeinfecmuseummedewerkers tieziektendie vooral door vleermuizenworden De mens wordt besmetdoor inademingvan venpreid. Met name de vampiervleermuizerl ingedroogdebesmettefaecesdeeltjes. Besmet- Desmodus rotundus, Diphylla ecaudata en ting in eenmusealesituatieis dus niet ondenk- Diaemusyoungi zijn in dezevan belang.Buiten baar.Men dientvooralbedachtte zijn bij hetuit- directebesmettingvia de dierenzelf, kan bepakkenen de preparatievan dodegeimporteerde smettingook optredendoor bijvoorbeeldvleerexotenzoalspapegaaienHet verdientdus aan- muis-guano.Dit is een perfect medium voor bevelingom bij de preparatievan 'stoffige'vo- Histoplasmacapsulatum.Mensendie dezegegels een gezichtsmasker te dragenof de vogel droogdeguanoinademden stiervenaaneenerneerstin eenalcoholbadte leggenvoordathij on- stige infectie.Ook onbeschermd hanterenvan dezocht of geprepareerdwordt. Chlamydia gestrandeCetaceain de tropen kan aanleiding overleeftingevrorenenigeweken.Psittacoseis zijn afivijkendeinfectieziekten zoalserysipelas een re€el gevaar voor vogelpreparateurs. In of de ziektevan Lobo (Geraci1991). Engelandwordenperjaarcirca300gevallenvan dezeziektevastgesteld (Wilson 1991). Bij verzamelreizen naarde tropenverdienthet mijn inziensaanbeveling zichte ori€nterenover
die er kleven de mogelijkegezondheidsgevaren men daar wil die diergroepen de speciale aan gaan verzarrrelen Recente handboekenvoor tropische ziekten zijn hier een goede leidraad bij. Ook dichter bij huis moet men zich realiseren dat een infectieziektevan dier op mens 'vooris. Het spreekwoord niet ondenkbeeldig komenis beterdangenezen'is hier zekerop zijn plaats.
Heide, R.M. van der, 1986a - Rabies in Europa door een vleermuizebeet- Ned.Tijdschr.Geneeskd.130: 562 Heide, R.M. van der, 1986b - Rabies door de beet van vleermuizen - Ned.Tijdschr.Geneeskd130: l9l4 Heide. J. van der, 1992 - Rabies onder de Amerikaanse was' beertjes- Ned.Tijdschr'Geneeskd. 136:-2201 Holst, P.A.J., 1991 - Bird keeping as a source of lung cancer and other human diseases- Springer verlag Berlijn. Huisman, J., 1984 - Rabies: hoe te handelen in Nederland 128: l814-1816 Ned.Tijdschr.Geneeskd.
DANK\^/OORD Mijn dankgaatuit naarLeo Man in't Veld voor het vervaardigenvan de tekeningeq en naar Emst J.C. de Jongvoor het kritisch doorlezen van het manuscript.
IrvirL A.D., Cooper, J.E. & Hedges, S.R., 1972 ' Possible health hazards associated with the collection and handling of post-mortem zoological material - Mammal Review 2: 43-54 King
A.A. & Tumer, G.S. 1993 - Rabies: a review -
J.Comp.Path.108: l-39 Kuiken, Th., 1990 - trptospirose gev.ur voor de mens Z o o g d i e rl : 3 - 1 0
LITERATUUR Acha P.N. , Arambulo, P.V., 1985 - Rabies in the tropicshistory and current status - In: Kuwer! E., M6rieux, C' Koproyski, H., & Biigel, A. (Eds) - Rabies in the Tropics - Sprifger verlag Berlin, Heidelberg New York & Tokyo. Bekker, J.P., 1987 - Vleermuizen en rabies - Lutra 30: 9-17 Berkel, M. varl Dilq H., Van der Meer, J.W.M. & Versteeg J., 1985 - Acute respiratoiry insufficiency from psittacosis - Brit.Med.J.290: 1503-1504 Benirschke, K., Gamer, F.M. & Jones, T.C. (Eds), 1978 Patholory of L^aboraloryAnimals, Vol. 2 ' Springer Ver' lag New York, Heidelberg & Berlin. Bronswijk, J.E.M.H. van, Rijntjes, R.H., Garben, A'F.M. & Vos H., 1979 - De teken (Ixodida) van de beneluxlanden - Wetenschappelijkemededeling nr. 131, K.N.N.V., Hoogwoud Burgdorfer, W., Barbour, A.G., Hayes, S.F., Benach, J.L., Grunwald! E. & Davis, J.P., 1982 - Lyme disease;atickbome spirochetosis?- Science 216: 1317-1319 Geraci, J.R. 1991 - On diseasetransmission between cetaceans and humarrs- Marine Mammal Science7: l9l'194 Grauballe, P.C., Baage, H.J., Fekadu, M', Westergaard J.M. & Zoffmann, H., 1987 - Bar rabies in Denmark - The L.ancet 379-380 Hannik, Ch.A., 1984 - Behandeling wegens rabies in Neder' land, voor en na de besmettirrg- Ned.Tijdschr.Geneeskd. 128:1806-1808 Hegger, C., Van Steenis,G. & Meulenbelt, J.,1993 'Rabies, en vaccirratie in Nederland - Ned.Tijdsclu.Geneeskd. 137:1549-1553
Kuiper, H. 1993 - Epidemiological and clinical aspects of Lyme borreliosis in the Netherlands - Dissertatie, Am' sterdam. Lina, P.H.C., 1984 - Vermoedelijke verplaatsing van Nalhusius dwergvleermrtisPipi stellus nathsii door houttransporten van Polen naar Nederland - Lutra27:. 15+156 Lina, P.H.C., 1986 - Een geval van passieveverplaatsingvan Nathusius dwergvleermuis Pipistellus nathusii vart Nederland naar Engeland - lsnra29:.241-242 Lumio, J., Hillborn, M., Roine, R., Ketonen, L., Haltia, M., Valle, M., Neuvonen" E. & Uihdevirta"L.,1986 - Human rabies ofbat origin in Europe - The Lancet 378 Macfarlane, J.T. & Macrae, A.D. 1983 ' Psittacosis ' Brit.Med.Bull. 39: 163-167 Maegraitll 8., 1989 - Adama & Maegraith: Clinical Tropical Diseases- 9th ed.. Blackwell Scientific Public', Oford. Malane,M.S., Granl-Kels,J.M., Feder,H.M. & hger, S.W', l99l - Diagnosis of Lyme Disease Based on dermato' logic manifestations - Armals of Internal Medicine ll4 4%498 Nautq A.P., Kuiper, H., Houweling, H', de Jongh' 8.M., Wiessing L., Spanjaar4 L. & Schaap, L., l99l - Lyme borreliose en bosarbeid - T.Soc.Gezondheidsz.69:9'12 Needham, G.R., 1935 - Evalualion of Five Popular Methods for Tick Removal - Pediatrics 75:997'1002 Paleologo, F.P., 1991a - Psittacosis- In: Strickland, G.Th', (Ed.) - Hrurter's Tropical Medicine ' 7th ed., W.B.SaundersCompann pp. 298-300 Paleologo, F.P., l99lb - Lyme disease- In: Strickland, G.th. (Ed.) - Hunter's tropical Medicine ' 1th ed., W.B.Saunden Company, PP.324'33 |
KOMPANJE: infectiegevaar bij verzamelen en prepareren
Pappert D., 1982 - Die Tollwut und ihreBedeutung ftir den Praparator - Der Priiparator 28:289-292
Wainwright, A.P., Beaumon! A.C. & Kox, W.J. 1987 - Psittacosis: diagrrosisand managementofsevere pneumonia
Rahq D.W., & Malawista" S.E., l99l - Lyme Disease:Rec-
and multi organ failure - Intensive Care Med. 13: 419-421
ommendations for Diagnosis and Treatment - Annals of
Wanell, D.A. & Shope, R.E., 1990 - Rabies - In: Warren,
Intemal Medicine | 14: 47 2-481 Reumer, J.W.F., 1987 - Transport van een dwergvleermuis met een lading briketten uit Duitsland - Huid en Haar 6: 84 SodemanJr., W.A., 1991 - Bats - In: Strickland, G.Th. (Ed.) - Hunter's Tropical Medicine - 7th ed., W.B.Saunden Company, pp. 888-889 Stevens, W.J., 1988 - Allergic Aspergillosis - ln : Vanden Bossche, H., et. al. (Eds.) - Aspergillis and Aspergillosis - Plenum P[ess, New York & l,ondon Stiirchler, D./1988 - Endemic Areas of Tropical Infections 2nd editi6rL Hans Huber Publ. Toronto Terpstra, W.J., Korver, H., Sch6nemann,C. & Gravekamp C., 1989 - Ziekte van Weil, melkerskoorts en andereleptospiroseq 1981-1987 - Ned.Tijdschr.Geneeskd.133: 1322-1326 Vanden Bossche, H., Mackenzie, D.W.R. & Cauwenbergll G., (Eds.) 1988 - Aspergillus and Aspergillosis - Plenum
K.S., & Mahmoud, A.A.F., (Eds.) - Tropical and Geographical Medicine - 2nd ed., McGraw-Hill, New York Warrell, D.A. & Warrell, M.J., l99l - Rabies and related viruses - In: Strickland, G.Ih., (Ed.) - Hunler's Tropical Medicine - 7th ed., W.B.Saunders Company, pp. 219.r.r'7 Watt G., 1991 - kpospirosis - ln: Stricklan4 c.Th., (Ed.) Hunter's Tropical Medicine - 7lh ed., W.B.Saunders Company, pp. 317-323 Wes! G.P., 1972 - Rabies in animals and man - David & Charles Publ.. Newton Abbot Wilson, M.E., l99l - A world guide to infections; diseases, distribution, diagnosis - Oford
Univenity Press, New
York- Oford. Young, L.S., 1990 - Aspergillosis - In: Warren, K.S. & Mahmoud A.A.F., (Eds.) - Tropical and Geographical Medicine - 2nd ed., McGraw-Hill, New York
Press.New York & London receivedl0 Seotember l99l acceptedl5 December l99l updated l0 November 1993
