Bunnik, 8 november 2014
Tien Jaar Humanistische Uitvaartbegeleiding Door: Ineke de Vries (directeur Humanistisch Verbond)
Beste humanistisch uitvaartbegeleiders, regionale en landelijke bestuursleden en andere betrokkenen Sommige van jullie zijn nog niet zo lang bij de HUB betrokken, anderen al langer, sommigen zelfs al van voor de oprichting van de Stichting. Zoals jullie hier vandaag bij elkaar zijn, hebben jullie er gezamenlijk toe bijgedragen dat de Stichting HUB vandaag haar tiende verjaardag viert. Ik ben blij en vereerd dat we als Humanistisch Verbond uitgenodigd zijn om deze dag samen met jullie te vieren.
Mij is gevraagd iets te vertellen over de samenwerking tussen de HUB en het HV, zowel in het verleden als in de toekomst. Zoals jullie weten is de humanistische uitvaartbegeleiding al veel ouder dan de tien jaar van de stichting. Zelfs al voor de oprichting van het Humanistisch Verbond in 194 bestond er buitenkerkelijke uitvaartbegeleiding. Deze werd, met name in het noorden van het land, uitgevoerd door vrijdenkers, socialisten en vrijmetselaars. Toen in 1946 de humanisten en buitenkerkelijken zich organiseerden in het Humanistisch Verbond was een van hun speerpunten het bieden van geestelijke verzorging. De uitvaartbegeleiding maakte daar al snel deel van uit. Niet in het minst omdat oprichter Jaap van Praag benadrukte dat een levensbeschouwing niet alleen beschouwend is, maar ook werkingskracht moet hebben in het dagelijks leven van mensen. Humanistische uitvaart
1
begeleiding is misschien wel één van de beste voorbeelden van deze werkingskracht, van wat de humanistische levensbeschouwing in praktijk kan doen en betekenen. Dat wij sterfelijk zijn is het grootste vraagstuk van iedere levensbeschouwing. Helemaal voor humanisten die niet uitgaan van een leven na de dood . Het einde is ook echt het einde. Een menswaardig afscheid is dan belangrijk. Het leven van een mens krijgt waarde in relatie tot andere mensen en ook het sterven wordt vormgegeven in relatie tot anderen. Een humanistische uitvaartbegeleider is een belangrijke schakel tussen de gestorvene en de nabestaanden wanneer door het sterven de relatie tussen hen ten einde komt. Het is jullie taak om de verbinding te maken tussen enerzijds de overledene en het leven dat hij of zij heeft geleefd en anderzijds de nabestaanden die met het verlies moeten omgaan. Het is ook jullie taak om een begin te maken met de nieuwe verhouding tussen de gestorvenen en de naasten: die van de herinneringen en de verhalen. Uitvaartbegeleiders vervullen een hele intieme en tegelijkertijd afstandelijke rol, je komt van buiten en hebt de overledene vaak niet bij leven gekend. Deze áfstandelijke betrokkenheid vormt de kracht van jullie werk, werk dat vooral troost biedt. Dat lijkt mij geen makkelijke, maar wel een uiterst dankbare taak.
Iedere uitvaart is eigen en uniek omdat iedere persoon eigen en uniek is geweest. Jullie spreken niet over de dood in algemene zin maar over de dood van een mens dat een heel eigen leven heeft geleid. Ik kan mij voorstellen dat dit jullie werk iedere keer weer anders maakt en in mijn ogen maakt dit jullie werk ook bij uitstek humanistisch. De uitvaartbegeleiding is een van de belangrijke praktijken van het humanisme, en dit is een goed moment om dat nog eens te benoemen en te vieren. Ook al zijn het momenteel geen
2
makkelijke tijden voor de humanistische uitvaartbegeleiding. Ik kom daar straks op terug.
Terugblikkend op de geschiedenis van de HUB en de relatie met het HV, valt op dat de vragen die anno 2014 spelen terugkerende vragen zijn binnen de hub en dat kennelijk elke tijdsperiode daarop een eigen antwoord vraagt.
Zo vroegen de gewesten waar de uitvaartbegeleiding werd uitgevoerd zich in de begin periode af – en dat was een periode van sterk groei – of het niet verstandig was om gezamenlijke afspraken te maken over de onkostenvergoeding,. En was het wel gepast om reclame te maken door jezelf en jezelf voor te stellen als een humanistisch spreker? Vragen die in mijn ogen nog steeds actueel zijn en doorspelen in de relatie tussen HUB en het HV. Met name waar het de explicitering van de humanistische signatuur betreft.
Ook zien we vandaag de dag dat de humanistische uitvaartbegeleiding nog steeds succesvol is in het noorden, waar destijds de georganiseerde HUB is begonnen. Het waren de noordelijke provincies die het initiatief namen voor een Noordelijke Commissie die met aanbevelingen kwam aan het HV en de oproep deed dat zoveel mogelijk leden van het HV zich beschikbaar stelden als uitvaartbegeleider want de vraag oversteeg het aanbod. Tot en met de jaren 80 was er sprake van groei: zowel in het aantal uitvaarten als in het aantal begeleiders. Eind jaren 80 waren er 12 regionale werkgroepen actief en lag het aantal uitvaarten op jaarbasis rond de 3000. Dat kwam mede door de toenemende professionalisering van de HUB, mogelijk gemaakt door de subsidie die het HV in 1980 kreeg van de Algemene Loterij Nederland. Daarmee kon de geestelijk verzorging, waaronder de uitvaartbegeleiding, professioneel worden ondersteund: er kwam aandacht
3
voor het werven van vrijwilligers , een cursus uitvaartbegeleiding en een landelijke coördinator voor de uitvaartbegeleiding . De Landelijke Werkgroep Vrijwillige Humanistische Uitvaartbegeleiding werd opgericht en droeg zorg voor richtlijnen, formulieren, het opzetten van regionale werkgroepen etc. Het waren de jaren van groei en bloei.
Echter vanaf de jaren ‘90 zie je een kentering in die stijgende lijn door concurrentie van voormalig vrijwilligers en enkele vrijgevestigde raadslieden die voor zichzelf begonnen. Ook de subsidie van de ALN aan het HV werd afgebouwd en was er naast dalende inkomsten sprake van een dalend ledental. Deze neerwaartse trend zette dusdanig door dat er iets moest gebeuren om te voorkomen dat de humanistische uitvaartbegeleiding zelf een zachte dood zou sterven. In 2000 verzocht de landelijke werkgroep het Verbond daarom te onderzoeken hoe de interne organisatie en de positie ten opzichte van de concurrentie verbeterd kon worden. Op grond van diverse onderzoeken en interne consultatierondes werd uiteindelijk besloten tot de verzelfstandiging van de HUB in 2004. De oprichting daarvan ging niet zonder slag of stoot, met name de werkgroepen Friesland en Groningen maakten bezwaar en de Groningen besloot zelfs zich niet bij de stichting aan te sluiten.
Landelijk gezien heeft de dalende tendens zich na de verzelfstandiging van de HUB doorgezet met uitzondering van – ik zei het al - dat de RWU Friesland die onverminderd veel uitvaarten blijft verzorgen. Voor zover wij het vanuit het Humanistisch Verbond kunnen bezien, ligt de afnemende vraag niet aan de kwaliteit van de Stichting en de uitvaartbegeleiding. De organisatie van de Stichting is versterkt en verhelderd, er is hard gewerkt aan nieuw promotiemateriaal en aan een aansprekende
4
website. Veel energie is gestoken in het behoud van binding en verbinding, waarvoor deze landelijke ontmoetingsdag tot op de dag van vandaag een belangrijk voertuig is. Wij ontvangen onverminderd positieve reacties van mensen – leden en niet leden – wanneer zij een afscheid hebben meegemaakt dar werd begeleid door een humanistische uitvaartbegeleider. Meestal gaat dat gepaard met de opmerking dat ze niet wisten dat er zo iets bestond. Een signaal dat communicatie van cruciaal belang is.
Zonder een centraal stichtingsbestuur met als uitgangspunt “loslaten waar het kan en sturen waar het gewenst is” had het landelijk gespreide aanbod HUB waarschijnlijk niet meer bestaan. Wel zijn er volgens mij een aantal interne en externe oorzaken te benoemen voor de terugloop- jullie zullen daar straks nog uitgebreid bij stil staan- zoals daar zijn de toenemende concurrentie van zelfstandige uitvaartsprekers en ritueelbegeleiders en het feit dat het steeds gewoner wordt, dat mensen zelf tijdens een uitvaart van geliefden spreken en daartoe ook in staat zijn. Naast deze externe factoren zijn er een aantal interne dilemma’s die de HUB al vanaf de begintijd domineren en die opnieuw om een helder, eenduidig antwoord vragen: het dilemma van vrijwilligerswerk versus betaald werk; regionale autonomie versus regionale aansturing; en humanistische uitvaartbegeleiding versus ‘algemene’ uitvaartbegeleiding .
Hoe verder? Voor HV blijft de binding vanwege het humanistisch gedachtegoed vooropstaan, en willen wij vanuit die gemeenschappelijke inhoud graag blijven meedenken over de toekomst van de HUB en waar mogelijk bijdragen aan versterking. Ik zie daarvoor zeker mogelijkheden. Sterker: het is mijn overtuiging dat - na een periode van afstand nemen om de eigen
5
zelfstandigheid vorm te kunnen geven - versterking van de samenwerking voor zowel het HV als de HUB meerwaarde heeft. Niet alleen de HUB heeft zich de afgelopen 10 jaar ontwikkeld, ook het Humanistisch Verbond heeft grote veranderingen ondergaan. We hebben de dalende trend weten te keren, zijn gegroeid in ledental, financieel onafhankelijk en hebben we de relaties en samenwerking met andere H.organisaties versterkt. Met name met de Humanistische Omroep. De verzelfstandiging van de omroep per 2016 die met 80.000 leden als aspirant omroepvereniging toetreedt tot het publieke bestel maken we samen met Humanitas plannen voor een gezamenlijk tijdschrift Human en voor het ‘in de markt zetten’ van gezamenlijke producten - Human programma’s integreren in HV cursussen en lezingen en deze aanbieden onder de naam Human aan de beide achterbannen . Het verbinden van diensten is ook de weg die we zouden willen verkennen met de HUB, bijvoorbeeld door de uitvaartbegeleiding te verbinden met het gesprek bij leven zoals geestelijk begeleiders dat doen, en de diensten van notarieel werkers die zich inzetten voor zorgvuldig nalaten. Er is een wereld te winnen wanneer wij in staat zijn de buitenwereld te laten zien dat we bij elkaar horen, een beweging zijn die is gestoeld op dezelfde humanistische waarden. Onderzoek wijst keer op keer uit dat een groot deel van de bevolking die waarden onderschrijft. In het gedachtengoed expliciteren ligt onze kracht en niet onze zwakte.
Om de wens tot versterkte samenwerking te onderstrepen wil ik jullie allemaal graag de bundel “In het licht van de wereldliteratuur “ aanbieden , een bloemlezing van ‘humanistische teksten’ door de eeuwen heen, een initiatief van HV afdeling Zwolle en het Humanistisch Historisch Centrum (voorheen Humanistisch Archief). De bloemlezing laat de veelzijdigheid van de
6
levensbeschouwing zien en ik hoop dat jullie er inspiratie uit kunnen putten om jullie mooie werk levend te houden. Graag bied ik als eerste de bloemlezing aan HUB voorzitter Leonie Vogels.
Leonie : namens het HV van harte gefeliciteerd met het tienjarig lustrum en ik hoop dat het HV en de HUB elkaar weten te vinden in een bundeling van onze krachten.
7
