Berechting van daders van de genocide in Rwanda

Faculteit Rechtsgeleerdheid

Academiejaar 2008-2009

Berechting van daders van de genocide in Rwanda Masterproef van de opleiding „Master in de rechten‟

Ingediend door Sofie Aelter Studentennummer: 20033686

Promotor: Prof. E. Brems Commissaris: Mevr. M. Schotsmans

Indeling Inleiding ........................................................................................................... p.05

1. Historiek van Rwanda .............................................................................. p.08 1.1. Algemeen ....................................................................................................................... p.08 1.2. Prekoloniale periode ....................................................................................................... p.08 1.3. Koloniale periode ........................................................................................................... p.10 1.4. Postkoloniale periode ..................................................................................................... p.13 1.5. De genocide van 1994 .................................................................................................... p.16

2. Transitional justice en de berechting van de genocide .......................... p.18 2.1. De nationale rechtbanken ............................................................................................... p.20 2.2. Gacaca ............................................................................................................................ p.22 2.2.1. Structuur en wettelijk kader van de gacaca-gerechten ................................................ p.24 2.2.2. Enkele kritieken ........................................................................................................... p.29 2.2.3. Tusssentijdse onclusie ................................................................................................. p.33

3. Het internationaal Rwandatribunaal ...................................................... p.35 3.1. Wettelijke basis voor de oprichting van het Rwandatribunaal ....................................... p.35 3.2. Jurisdictie van het interntionaal Rwandatribunaal ........................................................ p.40 3.2.1. Territoriale jurisdictie .................................................................................................. p.40 3.2.2. Temporele jurisdictie................................................................................................... p.41 3.2.3. Personele jurisdictie .................................................................................................... p.41 3.2.4. Materiële jurisdictie..................................................................................................... p.43 3.2.4.1. Genocide .............................................................................................................. p.46 3.2.4.1.1. Definitie ....................................................................................................... p.46 3.2.4.1.2. De actus reus van genocide ......................................................................... p.51 a) Het doden van de leden van de groep ........................................................... p.51 b) Het toebrengen van ernstige lichamelijke of geestelijke letsels..................... p.52 c) Het opzettelijk aan de groep opleggen van levensvoorwaarden die gericht zijn op haar gehele of gedeeltelijke lichamelijke vernietiging .................................. p.53 2

d) het nemen van maatregelen, bedoeld om geboorten binnen de groep te voorkomen .......................................................................................................... p.54 e) gewelddadig overbrengen van kinderen van de ene groep naar de andere groep ................................................................................................................... p.54 3.2.4.1.3. Medeplichtigheid en aanvangsvormen van genocide .................................. p.54 3.2.4.1.4. Een verwezenlijking van het ICTR: Verkrachting als genocide .................. p.58 3.2.4.2. Misdaden tegen de mensheid ............................................................................... p.60 3.2.4.2.1. Wijdverspreide of systematische aanval ...................................................... p.61 3.2.4.2.2. Ten aanzien van eender welke burgers ........................................................ p.62 3.2.4.2.3. Discriminatoire gronden .............................................................................. p.62 3.2.4.2.4. Daden strafbaar als misdaden tegen de mensheid ....................................... p.63 a) Moord ........................................................................................................ p.63 b) Uitroeiing ................................................................................................... p.65 c) Slavernij ..................................................................................................... p.66 d) Deportatie .................................................................................................. p.67 e) Opsluiting .................................................................................................. p.67 f) Foltering ..................................................................................................... p.67 g) Verkrachting .............................................................................................. p.69 h) Vervolging op basis van politieke, raciale en religieuze gronden ............ p.71 i) Andere onmenselijke behandelingen ......................................................... p.73 3.2.4.3. Oorlogsmisdaden ................................................................................................. p.75 3.2.4.3.1. Het bestaan van een intern gewapend conflict ............................................. p.77 3.2.4.3.2. Verband met een gewapend conflict ............................................................ p.79 3.2.4.3.3. Strafbare handelingen onder artikel 4 van het statuut van het ICTR ........... p.81 a) Geweld op het leven en persoon ............................................................. p.81 b) Collectieve straffen ................................................................................ p.82 c) Het nemen van gijzelaars ....................................................................... p.83 d) Terroristische praktijken ........................................................................ p.83 e) Aanranding van de persoonlijke waardigheid ....................................... p.83 f) Plundering .............................................................................................. p.84 g) Bestraffing en uitvoeren van executies zonder een rechterlijk orgaan met voldoende rechterlijke waarborgen ........................................................... p.85 h) Dreigen tot het uitvoeren van één van opgesomde handelingen onder artikel 4 ...................................................................................................... p.86 3

3.3. De organisatie van het internationaal Rwandatribunaal ................................................. p.86 3.4. Concurrentiële bevoegdheid tussen het ICTR en de nationale rechtbanken ................. p.92 3.5. Kritische analyse ........................................................................................................... p.95 3.5.1. Rwanda zegt neen tegen het internationaal tribunaal .................................................. p.95 a) Temporele jurisdictie ............................................................................................... p.97 b) Allocatie van het tribunaal ...................................................................................... p.97 c) Structuur en Samenstelling van het ICTR ............................................................... p.98 d) Gevangenschap van berechte personen................................................................... p.98 3.5.2. Kritische bedenkingen bij het ICTR ............................................................................ p.99 a) schuldgevoelens als stimulans voor de oprichting van het ICTR ........................... p.99 b) Personeel en werking ........................................................................................... p.100 c) Relatie met de Rwandese overheid....................................................................... p.102 d) Realisatie van een afschrikkingseffect? ............................................................... p.103 e) Verzoening? ......................................................................................................... p.105

4. Conclusie .................................................................................................. p.108 Bibliografie .................................................................................................... p.114

4

Inleiding “Duizenden jaren geleden schudde een reusachtige beweging van de aardkorst Afrika dooreen. Van Noord naar Zuid, over een breedte die soms tot enkele kilometers kwam, zonk de bodem omlaag. De breuken vulden zich met water en vormden de prachtige keten der Grote Meren, waarvan het Kivu-meer wel het mooiste is. De omgeving is een land waar het goed te leven is. Dankzij de hoge ligging –1450 meter- en de regelende invloed van de constant-blauwe watervlakte –100 km lang en op het breedste punt 50 km breed – heerst er een gematigd klimaat waardoor het gebied waarlijk een paradijs is geworden”1

Rwanda, het land van de duizend heuvels, kent naast zijn prachtige folklore en indrukwekkende natuur een bloedige geschiedenis. Rwanda is lang het speelveld geweest van een conflict tussen twee bevolkingsgroepen namelijk: de Hutu‟s en de Tutsi‟s. Deze spanningen bereikten een climax tijdens de genocide van 1994. De jaren voor deze uitbarsting heb ik in dit Centraal-Afrikaans land mijn jeugd samen met mijn moeder doorgebracht. Enkele van mijn mooiste jaren situeren zich in Kigali tot hieraan abrupt een einde kwam in april 1994 en we terugkwamen naar België. De gruwelverhalen over de genocide die ik later van overlevenden te horen kreeg, vormden een ware stimulans om over deze donkere periode van Rwanda te schrijven in mijn meesterproef.

De eruptie in 1994 is natuurlijk geen losstaand feit maar het resultaat van een eeuwenlang accumulerend proces. Een aantal elementen van dit proces worden bijgevolg summier toegelicht in het eerste deel. De migratie van de Tutsi‟s, de rol van de Katholieke Kerk en van de kolonisatoren vormen hierbij belangrijke factoren die hebben bijgedragen tot het versterken van de antagonistische spanningen. Met de Duitse en later de Belgische kolonisatie zijn die spanningen uitgegroeid tot een reële kloof tussen de twee bevolkingsgroepen. Er kan zeker niet worden ontkend dat de kolonisatoren en de Katholieke Kerk een directe invloed hebben gehad op de gebeurtenissen in Rwanda. Deze factoren worden niet zwaar uitgediept. Dit zou ons te ver leiden en is eerder thematisch aan een sociaal-politieke in plaats van een juridisch georiënteerde masterproef.

Het grootste aandachtspunt van deze masterproef is de berechting van de genocide op internationaal vlak, met name het Rwandatribunaal in Arusha. Natuurlijk kan men niet over 1

G. D‟Ieteren en A. Villers, Afrika in beroering, Antwerpen, Sheed en Ward n.v., 1995, 35.

5

de berechting van een misdrijf schrijven zonder voorafgaand een omkadering te geven van het misdrijf. De schending van de mensenrechten tijdens de genocide zal verder uitvoerig aan bod komen.

De meeste aandacht zal dus gaan naar de bestraffing van de daders op internationaal vlak. Het temporeel, personeel, materieel en territoriaal toepassinggebied zal uitvoerig worden beschreven, evenals de werking van dit tribunaal en het geldende recht op de verschillende zaken. De omschrijving van genocide in internationaal recht en de verschillende internationale principes die gelden tijdens het proces zullen worden besproken. Het onderzoek in deze masterproef spitst zich toe op de interpretatie die het Rwandatribunaal geeft aan de verschillende misdaden die onder zijn materiële bevoegdheid valt. Hoe past het tribunaal de algemene bepalingen van het internationaal recht toe op de afzonderlijke individuele zaken. Ook de efficiëntie van dit tribunaal zal worden belicht waarbij vragen worden gesteld naar eventuele tekortkomingen bij dit tribunaal, welke problemen werden ondervonden en welke aanbevelingen kunnen worden gegeven. Hier kan verwezen worden naar een citaat van José Ayala Lasso, commissaris voor de mensenrechten van de Verenigde Naties, die kritiek uit op het Rwandatribunaal. “A person stands a better chance of being tried and judged for killing one human being than for killing thousands.”

Dit citaat wijst op een niet al te grote geestdrift ten aanzien van de werking van het Rwandatribunaal. Naast het Rwandatribunaal waren er nog andere ad hoc tribunalen die uitgingen van de Verenigde Naties zoals het tribunaal voor Joegoslavië en Sierra Leone. Om niet al te veel uit te weiden, wordt hierop slechts sporadisch teruggekomen in het verdere verloop van dit werkstuk.

Naast de berechting op internationaal vlak is er op nationaal vlak ook initiatief genomen om de daders te berechten. Gewone Rwandese rechtbanken hebben namelijk ook deze bevoegdheid gekregen maar bleken al snel onbekwaam om de lange waslijst van zaken te behandelen. Omwille van deze reden zijn speciaal daartoe opgerichte rechtbanken in het leven geroepen die belast werden met de berechting van oorlogsmisdadigers, namelijk de gacacarechtbanken. Aangezien deze gerechten specifiek met dit doel zijn opgericht, kunnen ze niet buiten beschouwing worden gelaten. Ook hier worden vragen gesteld naar de werking 6

en efficiëntie ervan. De grote problematiek bij deze gerechten is de schending van de rechten van de verdediging. De beklaagden hebben geen bijstand van een advocaat, de rechters van deze gacacarechtbanken worden afhankelijkheid en partijdigheid verweten. Ook zullen enkele illustraties aan bod komen.

Worden deze niveaus als legitiem ervaren bij beklaagden en slachtoffers. Worden de beginselen van eerlijk proces nageleefd wat toch onontbeerlijk is om een legitiem gevoel te creëren. Wat zijn de voordelen en nadelen van de gacacagerechten en het Rwandatribunaal? Dit zal bij elk hoofdstukje apart worden toegelicht.

7

1. Historiek van Rwanda In dit hoofdstuk wordt een beknopte historische voorstelling en een algemene situering van Rwanda gegeven. De geschiedenis van dit land wordt opgesplitst in drie grote fases: de periode van voor de kolonisatie, de periode tijdens de kolonisatie door Duitsland en later als mandaatgebied van België en als laatst de periode na de kolonisatie tot het uitbreken van de genocide in 1994.

1.1.

Algemeen

Rwanda is gelegen in het hart van Afrika met als hoofdstad Kigali. In het westen bevindt zich de Democratische Republiek Congo, in het noorden Uganda, in het oosten Tanzania en in het zuiden Burundi. De oppervlakte bedraagt 26340 vierkante kilometer, wat het één van de kleinste landen van Afrika maakt. Ondanks de ligging vlakbij de evenaar heerst er door de hoge ligging een gematigd klimaat.2 De officiële talen in het land zijn Kinyarwanda (Bantutaal), Frans en Engels.3 De populatie werd in 2006 geschat op 9,2 miljoen inwoners. De primaire handelspartner van Rwanda is het buurland Uganda. Het staatshoofd is president Paul Kagamé.

1.2.

Prekoloniale periode

Over de geschiedenis van Rwanda van voor de Duitse bezetting is niet veel geweten. De eerste Europeaan die dit Centraal-Afrikaans land zou hebben bezocht, was graaf G.A. Von Götzen die deel uitmaakte van een wetenschappelijk militaire expeditie in 1894.4 Historici menen dat de eerste inwoners van Rwanda pygmeeën waren die jaagden en vruchten verzamelden in het tropisch regenwoud van Rwanda en Burundi. Dit zouden de voorouders zijn van de nu nog steeds aanwezige Twa-bevolking die vandaag slechts een miniem percentage van de bevolking uitmaakt. Ze waren niet enkel jagers en woudplukkers maar ook pottenbakkers en dansers. Daarvan getuigen verschillende potscherven die in het gebied rond

2

P. J. Magnarella, Justice in Africa, Rwanda’s genocide, its court, and the UN Criminal Tribunal, Aldershot, Ashgate, 2001, 2. 3 Art. 5 Constitution of the republic Rwanda 4 G. Honke, Au plus profond de l’Afrique, le Rwanda et la colonisation Allemand 1885-1919, Wuppertal, Peter Hammer Verlag, 1990, 85.

8

de grote meren werden opgegraven.5 Op de vooravond van de genocide zouden de Twa‟s in het gebied Rwanda-Burundi ongeveer één procent van de bevolking uitmaken.6 De Bantusprekende Hutu‟s kwamen naar deze regionen rond 1000 v.o.t. Zij zouden uit het oosten zijn gekomen. Deze Hutu‟s begonnen bos te ontginnen om grond voor akkerbouw te gebruiken. De Hutu‟s werden de dominante bevolkingsgroep met een grote meerderheid ten opzichte van de Twa‟s waarmee ze aan ruilhandel deden.7 Volgens historici kwamen de Tutsi‟s rond de elfde en de twaalfde eeuw vanuit het noorden Rwanda binnensijpelen op zoek naar groene grasvlakten voor hun vee. De reeds aanwezige Hutu-bevolking deed eveneens reeds aan landbouw. Voorheen waren ze jagers in het tropische regenwoud van Rwanda en Burundi (het buurland ten zuiden van Rwanda) maar rond de zevende eeuw begonnen ze regenwoud te ontginnen voor landbouwdoeleinden. Het verschil tussen de twee bevolkingsgroepen is dus het onderscheid tussen de manier waarop men in hun behoeften voorzag namelijk: Tutsi‟s hoedden vee en Hutu‟s werkten op het land. De benaming Tutsi die waarschijnlijk eerst een individuele status uitdrukte (een persoon rijk in vee) werd later de term die refereerde naar de elitegroep. De term Hutu verwees dan naar lagere rangen.8 Het hebben van vee is in heel Afrika een teken van rijkdom.9 Ook al waren Tutsi‟s in de minderheid, toch slaagden ze erin om de Hutu-meerderheid te onderwerpen. Hoe ze tot dit resultaat kwamen is voor historici een raadsel. Eeuwenlang domineerden de Tutsi‟s de Hutu-meerderheid via een Tutsi-monarchie. Deze dominantie gebeurde geleidelijk waarbij de strijd om de steeds schaarser wordende grond een aanzienlijke rol heeft gespeeld.10 „Ubuhake‟ was een geraffineerd systeem om Hutu‟s te onderdrukken die meestal enkel land bezaten. Ubuhake is een soort pachtcontract tussen veebezitter en de landbezitter. 11 De veeboer gaf een aantal dieren aan de landbezitter die in ruil daarvoor arbeid moest verrichten voor de veeboer waardoor hij aan hem werd ondergeschikt. Door de ubuhake viel de sociale

5

P. Verlinden, Hutu en Tutsi eeuwen strijd, Leuven, Davidsfonds, 1995, 17. Human Rights Watch, Rwanda: Leave non to tell the story, 1999; www.hrw.org/legacy/reports/1999/rwanda/rwanda0399.htm 7 M. K. Kamunanwire, Many bloody hands: responsibility for genocide in Rwanda, thesis Politieke Wetenschappen Massachutts Institute of Technology, 1998, 15. 8 Human Rights Watch, Rwanda: Leave non to tell the story, 1999; www.hrw.org/legacy/reports/1999/rwanda/rwanda0399.htm 9 C. Newbury, The cohesion of oppression: clientship and ethnicity in Rwanda, 1860-1960, New York, Columbia University Press, 1993, 3. 10 P. Verlinden, Hutu en Tutsi eeuwen strijd, Leuven, Davidsfonds, 1995, 24. 11 P. J. Magnarella, Justice in Africa, Rwanda’s genocide, its court, and the UN Criminal Tribunal, Aldershot, Ashgate, 2001, 5. 6

9

tegenstelling (meester-dienaar) samen met de etnische discrepantie.12 Rond de vijftiende eeuw begonnen Tutsi-koningen hun macht uit te bouwen en installeerden ze een hiërarchisch systeem in het land. Verschillende Tutsi-chefs werden benoemd om zo de Tutsi-elite te versterken. Zij zullen erin slagen om een centraal koningschap te vestigen in het gebied Rwanda. Tijdens de regeerperiode van Tutsi-koning Kigeri Rwabugiri (1860-1895) veroverden en centraliseerden Tutsi‟s hun controle over bijna heel Rwanda.13 Enkel in het noorden van het land bleven enkele Hutu-leiders hun onafhankelijkheid behouden. Algemeen heerste er een duidelijk onderscheid tussen de verschillende bevolkingsgroepen. Zo waren huwelijken tussen twee personen van een verschillende bevolkingsgroep een zeldzaamheid.

1.3.

Koloniale periode

Tijdens de kolonisatie werd Rwanda samen met Burundi en het hedendaagse Tanzania ingelijfd in het rijk van Duits Oost-Afrika14. De Conferentie van Berlijn in 1885 was het startpunt van de koloniale geschiedenis van Rwanda.15 Op deze vergadering verdeelden verschillende westerse mogendheden Afrika onder elkaar, waardoor Oost-Afrika in Duitse handen viel.16 Het Duitse gezag werd pas echt officieel door de intrede van Graaf von Götzen in 1894. Deze graaf werd gouverneur van Oost-Afrika waarvan Rwanda deel uitmaakte.17 Duitsland regeerde 31 jaar over Rwanda tot het gebied na de Eerste Wereldoorlog in 1919 een mandaatgebied van België werd.18 Tijdens de kolonisatie kan men een onderscheid maken tussen twee verschillende bestuursvormen die de koloniale mogendheden hanteerden. Men spreekt van de „direct rule‟ en de „indirect rule‟ van koloniale mogendheden. In het eerste systeem werden de gebieden rechtstreeks bestuurd door de kolonisator (direct rule), terwijl in het tweede systeem de Europese kolonisator het bestaande bestuur erkende in de kolonie en diezelfde structuur verder hanteerde (indirect rule). De Duitsers hanteerden de politiek van indirect rule. Ze erkenden niet enkel de Tutsi-autoriteit maar versterkten zelfs de Tutsi-elite door die elite meer gezag te geven. Daarbij werd eveneens toegestaan om het noorden van 12

P. Verlinden, Hutu en Tutsi eeuwen strijd, Leuven, Davidsfonds, 1995, 27. G. Honke, Au plus profond de l’Afrique, le Rwanda et la colonisation Allemand 1885-1919, Wuppertal, Peter Hammer Verlag, 1990, 77. 14 Human Rights Watch, Rwanda: Leave non to tell the story, 1999; www.hrw.org/legacy/reports/1999/rwanda/rwanda0399.htm 15 G. Honke, Au plus profond de l’Afrique, le Rwanda et la colonisation Allemand 1885-1919, Wuppertal, Peter Hammer Verlag, 1990, 77-80. 16 P. Verlinden, Hutu en Tutsi eeuwen strijd, Leuven, Davidsfonds, 1995, 31. 17 L. Melvern, A people betrayed: the role of the West in Rwanda’s genocide, Londen, Zed Books, 2000, 7. 18 C. Newbury, The cohesion of oppression: clientship and ethnicity in Rwanda, 1860-1960, New York, Columbia University Press, 1993, 2. 13

10

Rwanda toe te voegen tot het territorium van de Tutsi-gerechten.19 Dit had als effect dat de prekoloniale staatsstructuur bleef gehandhaafd en dat zodoende de centrale macht van de Tutsi‟s werd geformaliseerd.20 De Tutsi-bevolking werd daarnaast eveneens meer „westers‟ beschouwd omdat Tutsi‟s fijnere gelaatstrekken hadden (fijne neus, slanker). Dit in tegenstelling tot de iets ruwere Hutubevolking (zwaarder, dikkere lippen, plattere neus). De Hamieten-theorie versterkte het geloof van de meer ontwikkelde Tutsi ten opzichte van de onderontwikkelde Hutu. Deze raciale theorie stipuleerde dat de Tutsi-elite een blanke oorsprong zou hebben. Tutsi‟s zouden volgens deze leer afkomstig zijn uit het oude Egypte en Abesinnië.21 Het principe van „verdeel en heers‟ dat door de kolonisator werd gehanteerd, versterkte in grote mate de aloude kloof tussen de twee bevolkingsgroepen. De Duitsers waren gedurende de kolonisatie niet sterk aanwezig in de kolonie Rwanda-Burundi en steunden op de Tutsielite om de controle van Duitsland te verzekeren. Duitsland regeerde het gebied tot aan hun nederlaag in de Eerste Wereldoorlog.

Met het Verdrag van Versailles in 1919 verloor Duitsland zijn kolonies waarbij België hun Centraal-Afrikaanse

gebieden

claimde.

Rwanda

en

Burundi

werden

zodoende

mandaatgebieden onder beheer van België.22 De Belgen handhaafden een bestuur van „direct rule‟ en behielden het systeem van de Duitsers om Tutsi‟s te begunstigen. De Belgen bevoordeelden Tutsi‟s nog sterker dan de Duitsers voordien hadden gedaan. 23 Zo werd de Tutsi-elite toegelaten tot posities binnen de administratie en konden ze zich verder opwerken in deze structuren. Op deze wijze groeiden wrokgevoelens bij de Hutu-bevolking ten aanzien van de geprivileerde Tutsi‟s.24 Deze kloof werd nog eens versterkt door de invoering van etnische identiteitskaarten in 1933-1934 door het Belgische bewind. Waar voordien etniciteit gekoppeld werd aan veebezit werd dit uitgebreid naar een ander criterium, namelijk fysieke

19

P. J. Magnarella, Justice in Africa, Rwanda’s genocide, its court, and the UN Criminal Tribunal, Aldershot, Ashgate, 2001, 9. 20 G. Prunier, The Rwanda Crisis: History of a Genocide, New York, Columbia University Press, 1995, 25. 21 P. Verlinden, Hutu en Tutsi eeuwen strijd, Leuven, Davidsfonds, 1995, 43. 22 L. Melvern, A people betrayed: the role of the West in Rwanda’s genocide, Londen, Zed Books, 2000, 9. 23 P. J. Magnarella, Justice in Africa, Rwanda’s genocide, its court, and the UN Criminal Tribunal, Aldershot, Ashgate, 2001, 10. 24 Human Rights Watch, Rwanda: Leave non to tell the story, 1999; www.hrw.org/legacy/reports/1999/rwanda/rwanda0399.htm

11

verschijning. Oorspronkelijk kon men van klasse veranderen via huwelijk of veebezit. Vanaf nu stond je ras vast en kon dit niet langer op legale wijze worden veranderd.25 De Belgen introduceerden ook het systeem van „Ubureetwa‟. Dit was dwangarbeid van de Hutu‟s en de Twa‟s opgelegd door Tutsi-chefs. De armere Tutsi-klassen konden weliswaar geen postjes krijgen binnen de administratie, maar werden niet onderworpen aan dit systeem omwille van hun ras. Dit alles resulteerde aldus in de creatie van een permanente onderklasse van ondergeschikte Hutu‟s en Twa‟s.26 De Katholieke Kerk speelde ook een rol in het behoud van de superioriteit van de Tutsi‟s. Tutsi‟s hadden gemakkelijker toegang tot onderwijs en konden een positie krijgen binnen de Kerk. De scholing van de elite versterkte hun superioriteitsgevoel ten opzichte van de ongeschoolde Hutu‟s.27 Een Tutsi-bisschop beschreef de Tutsi‟s zelfs als een verloren stam van het christendom en volgens zijn boek, Un Royaume Hamite au Centre de l’ Afrique, zouden de Tutsi‟s oorspronkelijk Ethiopische Koptische christenen zijn. Door migratie in de elfde en twaalfde eeuw zouden ze echter hun geloof hebben verloren. De Tutsi-koning bekeerde zich tot het christendom en de bevolking volgde zijn voorbeeld. Binnen de Katholieke Kerk leefde het geloof van een immanente etnische superioriteit en stond de politiek van verdeel en heers eerder in de schaduw. Men stond er immers de leer van rassenscheiding voor en beschouwde Tutsi‟s als deel van het meer geciviliseerde Hamitische ras.28 Door de bevooroordeelde positie waarmee men Tutsi‟s begiftigde, werd het onderscheid tussen de twee etniciteiten nog groter. De jaren ‟50 vormden het keerpunt in het politieke beleid van de Belgen ten voordele van de Hutu‟s. Onder druk van de Verenigde Naties werd immers steeds meer de Hutu-kaart getrokken. Ubuhake als onderdrukkingsmiddel werd in 1954 afgeschaft hoewel veel Hutulandbouwers

afhankelijk

bleven

van

Tutsi-veehouders

die

andere

feitelijke

drukkingsmiddelen zochten om de Hutu-bevolking in een ondergeschikte positie te houden.29 25

P. J. Magnarella, Justice in Africa, Rwanda’s genocide, its court, and the UN Criminal Tribunal, Aldershot, Ashgate, 2001, 12. 26 C. Newbury, The cohesion of oppression: clientship and ethnicity in Rwanda, 1860-1960, New York, Columbia University Press, 1993, 137. 27 A. Guichaoua, Les crises politiques au Burundi et au Rwanda (1993-1994), Villeneuve d‟Ascq, wetenschappelijke en technische universiteit van Rijsel, 1995, 135. 28 M. K. Kamunanwire, Many bloody hands: responsibility for genocide in Rwanda, thesis Politieke Wetenschappen Massachutts Institute of Technology, 1998, 134 p. 29 P. Verlinden, Hutu en Tutsi eeuwen strijd, Leuven, Davidsfonds, 1995, 52.

12

Vermeldenswaardig is een in 1957 uitgevaardigd Hutu-manifest van negen Hutuintellectuelen waarin de huidige toestand werd aangeklaagd. Hierin stelde men de overheersing van de Tutsi‟s aan de kaak en wou men dezelfde rechten voor de onderdrukte Hutu‟s. Dit Manifest zal het startschot zijn voor Hutu-groeperingen om de Tutsi-monarchie aan te vechten.30 Gematigde partijen verloren aanhang aan de extremere partijen, namelijk de pro-Hutu partij PARMEHUTU (Parti du mouvement de l‟émancipation des Banhutu) en de Tutsigezinde UNAR (Union Nationale Rwandaise).31 De PARMEHUTU leidde een revolutie in november 1959 waarbij verschillende Tutsi‟s het leven lieten en vele families vluchtten naar het buitenland. De Belgen voerden nog een aantal administratieve hervormingen door om een Hutu-revolutie te onderdrukken maar uiteindelijk werd de Tutsi-monarchie in 1961 afgeschaft.32 In een referendum werd Rwanda onafhankelijk verklaard op 1 juli 1962. Het einde van de kolonisatie was een feit en de kolonisator liet een verscheurd land achter.33

1.4.

Postkoloniale periode

G. Kabiyanda was de eerste Rwandese president die in 1961 door een overweldigende electorale overwinning van zijn partij PARMEHUTU daags na de verkiezing de eed aflegde voor het parlement.34 Kabiyanda regeerde als een autocraat net zoals de traditionele Tutsikoningen het al decennia hadden gedaan.35 Tijdens zijn regeerperiode stagneerde het geweld in bepaalde delen van het land hoewel er zich regelmatig opflakkeringen van geweld voordeden, vooral tussen PARMEHUTU- en UNAR-militanten. Daardoor bleven Tutsi‟s het land uitvluchtten naar naburige landen.36 De situatie in Rwanda verslechterde door gebeurtenissen in het zuidelijk gelegen Burundi. In Burundi kwamen in 1972 verschillende Hutu‟s in opstand tegen het militair getinte Tutsi-regime wat resulteerde in een bloederig neerslaan van de Hutu-opstand waardoor velen naar Rwanda vluchtten. Reactie in Rwanda

30

P. J. Magnarella, Justice in Africa, Rwanda’s genocide, its court, and the UN Criminal Tribunal, Aldershot, Ashgate, 2001, 12. 31 Human Rights Watch, Rwanda: Leave non to tell the story, 1999; www.hrw.org/legacy/reports/1999/rwanda/rwanda0399.htm, 32 C. Newbury, The cohesion of oppression: clientship and ethnicity in Rwanda, 1860-1960, New York, Columbia University Press, 1993, 195. 33 G. Prunier, The Rwanda Crisis: History of a Genocide, New York, Columbia University Press, 1995, 57. 34 P. Verlinden, Hutu en Tutsi eeuwen strijd, Leuven, Davidsfonds, 1995, 72. 35 G. Prunier, The Rwanda Crisis: History of a Genocide, New York, Columbia University Press, 1995, 57. 36 Human Rights Watch, Rwanda: Leave non to tell the story, 1999; www.hrw.org/legacy/reports/1999/rwanda/rwanda0399.htm

13

liet niet lang op zich wachten. Honderden Tutsi‟s werden vermoord onder het mom van „openbare veiligheid‟ waardoor nog meer Tutsi‟s naar het buitenland vluchtten en Hutu‟s het achtergebleven vee en land overnamen.37

In 1973 kwam een einde aan het bewind van Kayibanda, een Hutu uit het noorden, door de succesvolle en vreedzame staatsgreep van majoor J. Habyarimana, een Hutu uit het zuiden, die zich uitriep tot president van de republiek Rwanda. 38 Habyarimana‟s veiligheidsmacht zal over de volgende jaren de voormalige president en veel van zijn volgelingen executeren als onderdeel van zijn plan om alle tegenstand tegen „zijn‟ Hutu‟s te elimineren. De hoogste posities in het leger en ambtenarij werden verdeeld onder de vertrouwelingen van de nieuwe president.39 Het Rwanda van Habyarimana werd in 1975 officieel een éénpartijenstaat. 40 De enige toegelaten partij was de presidentspartij, de MRND (Mouvement Révolutionnaire National pour le Développement). Alle Rwandezen werden automatisch lid van deze partij vanaf een bepaalde leeftijd.41 Habyarimana behield de etnische identititeitskaart en introduceerde een quotasysteem (slechts negen procent Tutsi-aanwezigheid werd aanvaard in de ambtenarij, scholen en andere staatsinstellingen).42 Tot de invasie van het RPF (Rwandan Patriotic Front) vanuit Uganda was de Noord-Zuid tegenstelling de grootste bezorgdheid van de president. In de beginjaren had hij systematisch zijn eigen regio bevoordeeld ten nadele van de noordelijke regionen.43

De republiek onder president Habyarimana bleek in het begin een succesverhaal. De etnische tegenstellingen werden bedwongen, het wegennet werd een waar voorbeeld voor heel Afrika en contacten met het buitenland werden versterkt.44 Rwanda was door zijn ligging op de politieke linies tussen Franssprekend en Engelssprekend Oost-Afrika een belangrijke partner 37

P. J. Magnarella, Justice in Africa, Rwanda’s genocide, its court, and the UN Criminal Tribunal, Aldershot, Ashgate, 2001, 14. 38 L. Melvern, A people betrayed: the role of the West in Rwanda’s genocide, Londen, Zed Books, 2000, 22. 39 P. J. Magnarella, Justice in Africa, Rwanda’s genocide, its court, and the UN Criminal Tribunal, Aldershot, Ashgate, 2001, 14. 40 J. Karhilo, “The establishment of the International Tribunal for Rwanda”, Nordic journal of international law 1995, (683) 684. 41 Human Rights Watch, Rwanda: Leave non to tell the story, 1999; www.hrw.org/legacy/reports/1999/rwanda/rwanda0399.htm 42 G. Prunier, The Rwanda Crisis: History of a Genocide, New York, Columbia University Press, 1995, 75. 43 P. J. Magnarella, Justice in Africa, Rwanda’s genocide, its court, and the UN Criminal Tribunal, Aldershot, Ashgate, 2001, 15. 44 P. Verlinden, Hutu en Tutsi eeuwen strijd, Leuven, Davidsfonds, 1995, 96.

14

voor Europese mogendheden zoals Frankrijk. Zo had Habyarimana een zeer sterke band met president Mitterand van Frankrijk.45

Rwandese vluchtelingen in de nabij gelegen landen vormden een groot buitenlands probleem. Vele vluchtelingen in Uganda sloten zich aan bij de revolutionair Yoweri Museveni en hielpen hem aan de macht in Uganda. Tijdens dit proces kregen ze een militaire training en enkelingen klommen zelfs op tot de hoogste rangen van het Ugandese leger. De Rwandezen groepeerden zich en vormden samen het RPF. Ze verbonden zich ertoe om terug te keren naar Rwanda en dit kon volgens hen enkel manu militare.46 De RPF profileerde zich als een multietnische organisatie hoewel de leiders van het RPF allen Tutsi waren.47

Enkele onsuccesvolle pogingen om dit doel te bereiken werden ondernomen in de periode 1990-1992.48 Oorlog en geweld in deze jaren met het RPF en invloed van enkele Afrikaanse en Europese landen leidden tot de ondertekening van de Arusha-akkoorden in 1993.49 Deze akkoorden waren een compromis tussen de leiders van het RPF en president Habyarimana wat groot ongenoegen zaaide bij extreme Hutu-militanten in Rwanda. De akkoorden bevatten ondermeer een staak-het-vuren, de veilige terugkeer van vluchtelingen, de verdeling van de macht en integratie van de gewapende macht in het leger.50 Dat deze akkoorden op grote tegenstand stuitten in Rwanda zelf was onvermijdelijk. Verschillende Hutu‟s moesten hun positie afstaan en velen zagen de vluchtelingen liever niet terugkeren. Radio Milles Collines, een nieuwe private radiozender, verspreidde anti-akkoord en pro-genocide berichten. Bijstand van Verenigde Naties in de vorm van UNAMIR (United Nations Assistence Mission in Rwanda) kon eveneens niet verhinderen dat de Arusha-akkoorden uiteindelijk niet werden geïmplementeerd.51 Al vanaf de jaren ‟90 ondervond het regime van Habyarimana groeiende externe en interne politieke en militaire druk (veilige terugkeer van vluchtelingen, meer

45

L. Melvern, A people betrayed: the role of the West in Rwanda’s genocide, Londen, Zed Books, 2000, 24. P. J. Magnarella, Justice in Africa, Rwanda’s genocide, its court, and the UN Criminal Tribunal, Aldershot, Ashgate, 2001, 15. 47 T. Sellström en L. Wolgemuth, The international response to Conflict and Genocide: Lessons from the Rwanda experience, Historical Perspective: Some Explanetory Factors, S.I., Steering Committee of the Joint Evaluation of Emergency Assistance to Rwanda, 1996, 35. 48 A. J. Klinghoffer, The International Dimension of Genocide in Rwanda, Houndsmill, Mcmillan Press LTD, 1998, 24. 49 C. M. Waugh, Paul Kagame and Rwanda, Power, Genocide and the Rwandan Patriotic Front, Jefferson, N.C., McFarland &Company Publishers, 2004, 62. 50 G. Prunier, The Rwanda Crisis: History of a Genocide, New York, Columbia University Press, 1995, 192. 51 B.D. Jones, “Rwanda” in M. Berdal, United Nations Interventionism, 1991-2004, Cambridge, Cambridge University Press, 2007, (139-166) 139. 46

15

respect voor mensenrechten en een meerpartijenstelsel). Verzet was ook te vinden in zijn eigen achterban omwille van de Arusha-akkoorden die men liever niet uitgevoerd zag.52

1.5.

De genocide van 1994 “You have to work harder, the graves are not full” - Radio Television de Milles Collines, april 199453

Op 6 april 1994 werd het vliegtuig van president Habyarimana nabij Kigali neergeschoten waarbij niemand de crash overleefde. De identiteit van de moordenaars werd nooit achterhaald maar men vermoedt dat extreme Hutu-militanten uit de eigen achterban de aanslag hadden bekokstoofd. Zij hadden immers veel te verliezen bij de implementatie van de Arusha-akkoorden.54 Deze moordaanslag was het startsein voor duizenden moorden, verkrachtingen en andere gewelddaden. De golf van geweld startte voor de dageraad de volgende dag. De presidentiële garde (PG) en verschillende milities begonnen op gruwelijke wijze leden van de politieke oppositie en gematigde Hutu‟s te vermoorden. Onder de eerste slachtoffers bevonden zich ook journalisten en mensenrechtenactivisten.55 Kigali werd in de volgende twee uur volledig afgezet door wegblokkades. De burgers werden gevangen in hun eigen stad.56

De Radio Télévision de Milles Collines (RTLM) die twee jaar voor de aanslag op Habyarimana werd opgericht door naaste medewerkers van de toenmalige president, liet een golf van Tutsi-haat los op Rwanda.57 De RTLM was het grootste en populairste radiostation van Rwanda in de jaren voorafgaand aan de genocide in 1994. Ze werden geprezen om de beste muziek, dj‟s en praatprogramma‟s. Reeds in die periode werden gestaag berichten

52

T. Sellström en L. Wolgemuth, The internationalresponse to Conflict and Genocide: Lessons from the Rwanda experience, Historical Perspective: Some Explanetory Factors, S.I., Steering Committee of the Joint Evaluation of Emergency Assistance to Rwanda, 1996, 41. 53 C. Braeckman, “Incitement to genocide” in R. Gutman en D. Rieff (eds.), Crimes of war: what the public should know, New York, Norton, 1999, 192. 54 P. J. Magnarella, Justice in Africa, Rwanda’s genocide, its court, and the UN Criminal Tribunal, Aldershot, Ashgate, 2001, 19. 55 J. Raper, “The Gacaca Experiment: Rwanda‟s Restorative Dispute Resolution Respons to the 1994 Genocide”, Pepperdine Dispute Resolution Law Journal 2005, 1-56. 56 Paragraaf 9, Report on the situation of human rights in Rwanda submitted by Mr. René Degni-Sequi, Special Rapporteur of the Commission on Humun Rights, under paragraph 20 of resolution S-3/1 of 25 may 1994 (17 januari 1995), Un Doc.E/CN.4/1995/71 (1995). 57 J. Raper, “The Gacaca Experiment: Rwanda‟s Restorative Dispute Resolution Respons to the 1994 Genocide”, Pepperdine Dispute Resolution Law Journal 2005, 1-56.

16

uitgezonden van een vermeende Hutu-suprematie.58 Tijdens de genocide werden die berichten veel agressiever en haatdragender. Er werd een ware campagne opgezet met het oog op de uitroeiing van Tutsi‟s.59 Zo werd op 7 en 8 april uitgezonden: “Jullie moeten hen doden, ze zijn kakkerlakken” en op mei 13: “Vecht met al de wapens die je ter beschikking hebt, we moeten hen uitroeien, hen verwijderen uit het land.”60 Ook de Interahamwe-milities (extreme Hutu‟s binnen de MNRD) zetten wegblokkades op en vermoorden elke Tutsi (Tutsi volgens de identiteitskaart of volgens gelaatstrekken) die hun pad kruiste. De gewelddaden waren vooral gericht tegen Tutsi‟s en gematigde Hutu‟s.61 Vele Tutsi-vrouwen werden het slachtoffer van verkrachting waarmee men poogde het Tutsi-ras uit te roeien.62 Ook werden vele vrouwen gemarteld of verminkt alvorens ze werden vermoord.63

De genocide zou geen spontane uitbarsting zijn geweest, maar volgde strikte bevelen van hogeraf. Instructies werden gegeven vanaf de hoogste militaire, politieke en administratieve niveaus.64 Over een periode van drie maanden werden ongeveer 800.000 Tutsi‟s vermoord en tussen de 10.000 en 30.000 Hutu‟s lieten het leven. Anders gesteld werd ongeveer 11 procent van de Rwandese bevolking op een beestachtige manier uitgeroeid terwijl de internationale gemeenschap machteloos toekeek.65 De Verenigde Naties riepen wel op tot een staak-hetvuren maar verminderde de troepen van 2500 naar 270 man.66 Duizenden Rwandezen verlieten hun huis en vluchtten naar het buitenland (o.a. naar Goma (Congo), Tanzania enz.). Ook nadat de RPF de macht had in Rwanda vluchtten vele Hutu‟s naar nabij gelegen vluchtelingenkampen uit schrik voor represailles.67

58

C. Braeckman, “Incitement to genocide” in R. Gutman en D. Rieff (eds.), Crimes of war: what the public should know, New York, Norton, 1999, 192 59 Paragraaf 9, Report on the situation of human rights in Rwanda submitted by Mr. René Degni-Sequi, Special Rapporteur of the Commission on Humun Rights, under paragraph 20 of resolution S-3/1 of 25 may 1994 (17 januari 1995), Un Doc. E/CN.4/1995/71 (1995). 60 C. Braeckman, “Incitement to genocide” in R. Gutman en D. Rieff (eds.), Crimes of war: what the public should know, New York, Norton, 1999, 192. 61 P. Verlinden, Hutu en Tutsi eeuwen strijd, Leuven, Davidsfonds, 1995, 145. 62 A. Jones, “gender and genocide in Rwanda”, in A. Jones (ed.), Gendercide and genocide,IV, Gender and Genocide in Rwanda, Nashville, Vanderbilt University Press, 2004, (98-137) 99. 63 Human Rights Watch, Rwanda: Leave non to tell the story, 1999; www.hrw.org/legacy/reports/1999/rwanda/rwanda0399.htm 64 P. J. Magnarella, Justice in Africa, Rwanda’s genocide, its court, and the UN Criminal Tribunal, Aldershot, Ashgate, 2001, 20. 65 G. Prunier, The Rwanda Crisis: History of a Genocide, New York, Columbia University Press, 1995, 265. 66 J. Raper, “The Gacaca Experiment: Rwanda‟s Restorative Dispute Resolution Respons to the 1994 Genocide”, Pepperdine Dispute Resolution Law Journal 2005, 1-56. 67 G. Prunier, The Rwanda Crisis: History of a Genocide, New York, Columbia University Press, 1995, 265.

17

2. Transitional justice: berechting van de genocide In dit werkstuk zal het internationale niveau ruim worden besproken. Eerst komt echter het nationale niveau aan bod waar ook de gacaca summier worden toegelicht. De werking van deze verschillende niveaus en hun onderlinge samenwerking in de opsporing en bestraffing van de verschillende daders worden daarna bekritiseerd.

In deze masterproef is reeds aan bod gekomen dat de genocide op verschillende niveaus werd berecht. Al deze niveaus van berechting kan men onder de noemer transitional justice plaatsen. Het begrip transitional justice wordt eerst belicht, waarna de werking en problemen op nationaal niveau en de gacacarechtbanken worden behandeld. Tot slot worden enkele kritieken en aanvullingen aangereikt.

Transitional justice is een geheel van juridische en niet-juridische benaderingen waarmee samenlevingen pogen af te rekenen met de erfenis van massale schendingen van mensenrechten, op het moment dat ze de overstap maken van een periode van gewapend conflict en verdrukking naar een periode van vrede, democratie en eerbied voor de regels van de rechtsstaat.68

Elke overgangsregering wordt geconfronteerd met de vraag naar de noodzaak om leiders van het verdrongen regime te berechten voor begane misdaden.69 In deze kwestie bestaan twee uiteenlopende brede opinies waarbij de eerste stelling een positief antwoord geeft. Het is volgens hen essentieel om een bepaald niveau van rechtvaardigheid te bereiken en een duidelijke grens te trekken tussen het oude en het nieuwe regime.70 Daartegenover bestaat de mening dat het beter is om amnestie te verlenen omdat potentiële rechtszaken tegen het oude regime slechts „show trials‟ zouden zijn. Het oproepen van nare herinneringen en wraakgevoelens die onvermijdelijk gepaard gaan met dergelijke berechting, zou immers de

68

www.ictj.org/en/tj/ N. Kritz, “Dilemmas of transitional jusitce”, in N. Kritz (ed.), Transitional justice, Vol III: laws, ruling and Reports, Washington, United States institute of peace press, 1995, xxiii. 70 N. Kritz, “Dilemmas of transitional jusitce”, in N. Kritz (ed.), Transitional justice, Vol III: laws, ruling and Reports, Washington, United States institute of peace press, 1995, xxiii. 69

18

goede werking van het fragiele nieuwe regime teniet kunnen doen.71 Die laatste strekking wordt door de meeste auteurs van transitional justice verworpen.72

Transitional justice wint ook aan belang in het internationaal recht. Deel van de wettelijke basis van transitional justice op internationaal vlak is gebaseerd op verdicten uit de zaak Velasquez Rodriguez van Honduras voor het Inter-Amerikaanse Hof in 1988.73 Het Hof besliste in deze zaak dat elke staat vier fundamentele verplichtingen heeft op het vlak van mensenrechten. Deze verplichtingen behelzen dat een staat ten eerste redelijke maatregelen moet nemen om schendingen van mensenrechten te voorkomen. Ten tweede is een staat verplicht om deze schendingen in de mate van het mogelijke te voorkomen en grondig te onderzoeken. Verder

moeten geschikte sancties worden genomen ten aanzien van de

verantwoordelijken van de mensenrechtenschendingen en ten slotte moet men voorzien in een zekere schadevergoeding of herstel voor de slachtoffers.74 Deze principes zijn later bevestigd door latere uitspraken van het Hof en opgenomen in beslissingen van het Europees Hof voor de rechten van de mens en het mensenrechtencomité van de Verenigde Naties.75 Algemeen genomen heeft transitional justice vier doelstellingen: rekenschap, verzoening, herstel en de waarheid aan het licht brengen.76

De RPF die aan de macht kwam na de bloederige maanden, stond voor de moeilijke opgave om een zekere rechtvaardigheid te bieden aan de bevolking en af te rekenen met demonen van het verleden in een poging om een overstap te maken naar een periode van vrede. De regering koos met andere woorden niet voor het verlenen van amnestie maar voor de berechting van de daders. De berechting van alle daders van misdaden tijdens de genocide was echter een opgave die al vlug te groot bleek voor de nationale rechtbanken van Rwanda. Het eerste praktische probleem was dat het gerechtelijk systeem enorm veel personeel, faciliteiten en materiaal verloren had in de oorlog. Van de 600 rechters in dienst voor april 1994 waren er na de oorlog nog maar 237 beschikbaar om hun werk terug op te vatten. Dezelfde verliezen waren er ook op het niveau van de openbare aanklagers, klerks, administratief personeel en

71

D.C. Dahlin, “Transitional justice and the rule of law in new democracies”, South Dakota law review 1998, 733-708. 72 D.C. Dahlin, “Transitional justice and the rule of law in new democracies”, South Dakota law review 1998, 733-708. 73 www.ictj.org/en/tj/ 74 I/A court H.R., Velasquez Rodriguez v. Honduras (29 juli 1988), paragraaf 174. 75 www.ictj.org/en/tj/ 76 www.ictj.org/en/tj/

19

advocaten.77 Niet enkel het juridisch personeel was onvoldoende aanwezig maar de gebouwen zelf waren ook enorm aangetast door de destructieve kracht van de oorlog. De nationale openbare aanklager bijvoorbeeld moest vanuit zijn hotelkamer werken waar hij documenten in dozen onder zijn bed moest bewaren.78

De situatie in de gevangenissen was één van de grootste problemen waarmee Rwanda werd geconfronteerd. Voor april 1994 waren er 20 gevangenissen met een totale capaciteit van 13.000 tot 15.000 personen. Na de genocide waren nog maar enkele instituties in een adequate staat om gedetineerden op te vangen.79 Het internationale niveau werd in het leven geroepen voor de ergste misdaden en na een aantal jaar werden ook de speciale volksgerechten, de gacaca, opgericht om de gerechtelijke achterstand van de nationale rechtbanken weg te werken.

2.1.

De nationale rechtbanken

Het justitiële systeem voor de genocide was zwak, corrupt en afhankelijk. Door de genocide was dit systeem daarenboven nog eens volledig verwoest. De totale verwoesting van het gerechtelijk apparaat bracht met zich mee dat slecht een beperkt aantal juridisch geschoold personeel beschikbaar was na de genocide. De overheid realiseerde zich al vlug dat nietjuridisch personeel postjes zou moeten invullen. De overheid begon juridisch personeel op te leiden gedurende de periode 1995-1996 waarbij ongeveer 700 personen een opleiding kregen. Deze opleiding kon enkele weken duren voor secretarissen en klerken tot verschillende maanden voor rechters en openbare aanklagers.80

Vooral als antwoord op de beperkte temporele en materiële bevoegdheid van het Rwandatribunaal werd de organieke wet nr. 08/96 aangenomen. De temporele jurisdictie van de nationale rechtbanken omvat de periode tussen 1 oktober 1990 en 31 december 1994, terwijl de temporele jurisdictie van het ICTR 1 januari 1994 tot 31 december 1994 beslaat. 81 77

Human rights watch, Law and Reality, Progress in Judical Reform in Rwanda, 2008 www.hrw.org/en/node/62097/section/1, 12. 78 Human rights watch, Law and Reality, Progress in Judical Reform in Rwanda, 2008 www.hrw.org/en/node/62097/section/1, 12. 79 Human rights watch, Law and Reality, Progress in Judical Reform in Rwanda, 2008 www.hrw.org/en/node/62097/section/1, 12. 80 Human rights watch, Law and Reality, Progress in Judical Reform in Rwanda, 2008 www.hrw.org/en/node/62097/section/1, 12. 81 Art. 7 statuut Rwandatribunaal

20

Deze wet maakte het mogelijk dat de strafgerechten van Rwanda personen konden vervolgen die daden van genocide, misdaden tegen de mensheid of handelingen gerelateerd met deze misdaden hadden gepleegd.82 Deze wet (voor zijn amendering in 2004) categoriseerde de verdachten in vier categorieën. De eerste categorie omvat de leiders van de genocide, moordenaars op grote schaal en personen die personen seksueel folterden. De tweede categorie slaat op alle anderen schuldig aan moord met voorbedachten rade, de derde op personen die anderen hebben aangevallen zonder de dood als gevolg en een vierde categorie op personen die schade hebben toegebracht aan eigendommen.83 Deze wet creëerde 13 gespecialiseerde kamers binnen de rechtbanken van eerste aanleg en de militaire rechtbanken. Elke kamer mag verschillende zetels bevatten en simultaan zaken behandelen.84

De militaire rechtbanken berechten in de eerste plaats overtredingen begaan door het militair personeel ongeacht hun rang. Ze hebben de bevoegdheid militairen te berechten voor overtredingen van de eerste categorie tijdens de periode van 1 oktober 1990 en 31 december 1994.85 Zo vallen militairen buiten de bevoegdheid van de gacaca en de nationale rechtbanken. De RPF worden als militairen beschouwd en worden dus niet overgeleverd aan de gacaca of andere rechtbanken, terwijl de gewapende macht van de voormalige president Habyarimana niet aanzien wordt als een verzameling militairen maar als genocidaires (benaming gebruikt voor daders van de genocide) en zij dus wel berecht worden voor de nationale rechtbanken en gacaca.86

De eerste rechtszaken begonnen in december 1996. In ongeveer 5 jaar werden 5000 zaken behandeld. Dit is een redelijk aantal hoewel veel meldingen werden gerapporteerd van corruptie, arbitraire uitspraken, afhankelijkheid en onpartijdigheid. Daarnaast wachten nog duizenden personen op hun rechtzaak. Sommige personen werden ter dood veroordeeld in

82

M. Sosnov, “The adjuction of genocide: gacaca and the road to reconciliation in Rwanda”, Denver Journal of International Law and Policy 2008, 125-155. 83 Art. 51 organieke wet Nr. 40/2000 van 26/01/2001 setting up gacaca jurisdictions and organizing prosecutions for offences constituting the cime of genocide or crimes against humanity comitted between october 1, 1990 and december 31, 1994. 84 Artikel 16 organieke wet Nr. 40/2000 van 26/01/2001 setting up gacaca jurisdictions and organizing prosecutions for offences constituting the cime of genocide or crimes against humanity comitted between october 1, 1990 and december 31, 1994. 85 M. Sosnov, “The adjuction of genocide: gacaca and the road to reconciliation in Rwanda”, Denver Journal of International Law and Policy 2008, 125-155. 86 M. Sosnov, “The adjuction of genocide: gacaca and the road to reconciliation in Rwanda”, Denver Journal of International Law and Policy 2008, 125-155.

21

slechts enkele uren.87 Eén van de grootste problemen bestond uit de ondermaatse snelheid van de nationale rechtbanken. Wanneer men geen alternatief zou vinden zou het 200 jaar duren voor alle zaken voor de rechter worden gebracht.88 De Rwandese overheid erkende het probleem:

[T]he

sheer

bulk

of

genocide

suspects

and

cases

due

for

trial

has

placed severe strain on Rwanda's criminal justice system which is already crippled by poor infrastructure and the death of professionals during the genocide. Rwanda's prisons are heavily congested, and the cost of feeding and clothing prisoners is a drain on the economy. 89

Als oplossing vaardigde de Rwandese overheid in 2002 een wet uit ter oprichting van de gacaca.

2.2.

Gacaca “The reason why the gacaca jurisdictions came into being is the fact that the number of prisoners and the number of problems caused by the genocide could not be dealt with by the normal jurisdictions. Therefore we chose to look back in history for a solution. We decided, after consultations with the population, that the only viable solution for the problems of genocide was a mechanism that is rooted in our culture.” 90

Acht jaar na de genocide had het internationaal tribunaal in Arusha slechts negen individuen berecht.91 De nationale rechtbanken in Rwanda hadden in dezelfde tijdspanne slechts ongeveer 6000 beklaagden berecht van de meer dan 100.000 gedetineerden.92 Voor velen onder hen was zelfs nog geen dossier aangelegd.93 Het gros van de beschuldigden zijn opgesloten in gevangenissen in uiterst slechte omstandigheden. De meerderheid wordt

87

P. Ironside, “Rwandan gacaca: seeking alternative means to justice, peace and reconciliation”, New York State Bar Association 2002, 31-62. 88 A. Molenaar, Gacaca: grassroots jusitce after genocide, The key to reconciliation in Rwanda?, Leiden, African Studies Centre, 2005, 71. 89 M. Sosnov, “The adjuction of genocide: gacaca and the road to reconciliation in Rwanda”, Denver Journal of International Law and Policy 2008, 125-155. 90 H. Bosmans, Gacaca Courts in Post-Conflict Rwanda The Quest for Reconciliation and Justice, thesis Criminologie V.U. Universiteit Amsterdam, 2007, 62 p. 91 Amnesty International, Rwanda Gacaca: a question for justice, 2002, www.amnesty.org/en/library/info/AFR47/007/2002, 1. 92 A. Wierzynska, “Consolidating democracy through transitional justice: Rwanda‟s gacaca courts”, New York university Law Review 2004, 1934-1970. 93 H. Dadimos, Rwanda’s Experiment in People’s Courts (gacaca) and the Tragedy of Unexamined Humanitarism: a normative/ ethical perspective in IOB discussion paper, Antwerpen, UA, 2008, 15.

22

beschuldigd voor participatie aan de genocide waarbij velen willekeurig en onwettig zijn gearresteerd.94

De overheid overwoog daarom alternatieven aan te reiken en richtte vervolgens een Nationale eenheid en Verzoeningscommissie op in 1999. Deze commissie initieerde een onderzoek over het hele grondgebied gericht op samenwerking tussen Hutu‟s en Tutsi‟s. Die commissie stelde uiteindelijk voor om het traditionele systeem van de gacaca terug in te voeren. 95 In 2002 vaardigde de Rwandese regering een wet uit die een nieuw rechtssysteem invoerde.96 Deze gacaca of volksgerechten moesten een oplossing bieden aan de enorme gerechtelijke achterstand.97 Gacaca is Kinyarwanda98 voor gras of voor grasjustitie.99 Gacaca is een traditioneel systeem die al voor de kolonisatie bestond als een sociale institutie voor het oplossen van geschillen.100 De kenmerken van dit traditioneel systeem waren: de grote participatie van de gemeenschap, de toegankelijkheid, de lange discussies en de verzoening tussen de leden van de gemeenschap.101 De traditionele gacaca‟s waren ook al zodanig ontworpen om personen aan te moedigen om te bekennen.102 In de traditionele vorm werden de gacaca-organen geleid door de gemeenschap waarbij respectabele leden van de gemeenschap als rechter fungeerden. De algemene principes waren gebaseerd op waarden uit het lokale gewoonterecht. 103 De Rwandese overheid besliste dat de gacaca‟s vijf officiële doelstellingen hadden. De gacaca moeten de waarheid aan het licht brengen, de gerechtelijke achterstand verwerken,

94

Amnesty international, Rwanda:The troubled course of jusitce, 2000, www.amnesty.org/en/library/info/AFR47/010/2000, 1-2. 95 P. Ironside, “Rwandan gacaca: seeking alternative means to jusitce, peace and reconciliation”, New York State Bar Association 2002, 31-62. 96 Organieke wet Nr. 40/2000 van 26/01/2001: setting up gacaca jurisdictions and organizing prosecutions for offences constituting the crime of genocide or crimes against humanity comitted between october 1, 1990 and december 31, 1994 en /pdf/Law.pdf 97 Amnesty International, Rwanda Gacaca: a question for justice, 2002, www.amnesty.org/en/library/info/AFR47/007/2002, 1. 98 Kinyarwanda is samen met het Frans en Engels één van de drie officiële talen van Rwanda 99 J. Raper, “The Gacaca Experiment: Rwanda‟s Restorative Dispute Resolution Respons to the 1994 Genocide”, Pepperdine Dispute Resolution Law Journal 2005, 1-56. 100 A. Molenaar, Gacaca: grassroots jusitce after genocide, The key to reconciliation in Rwanda?, Leiden, African Studies Centre, 2005, 11. 101 F. Reyntjes, “Le gacaca ou la justice du gazon au Rwanda”, Politique Africaine 40 1990, 31-41. 102 K. McKenna, “Gacaca – paradigma for restorative justice in Rwanda”, Trinity College Law review 2006, (6) 12. 103 A. Wierzynska, “Consolidating democracy through transitional justice: Rwanda‟s gacaca courts”, New York university Law Review 2004, (1934) 1956.

23

straffeloosheid uitroeien en ten vierde moeten ze het Rwandese volk verzoenen en van de bevolking één natie maken. Ze werden opgericht om te bewijzen dat de Rwandese samenleving capabel was om zelf de interne problemen aan te pakken op basis van een juridisch systeem dat gebaseerd is op traditioneel Rwandees gewoonterecht. 104 De organisatie en werking werden allemaal wettelijk vastgelegd.105

2.2.1. Structuur en wettelijk kader van de gacaca-gerechten Vermeldenswaardig is dat de gacacarechtbanken in juni 2002 als proefproject slechts in 73 cellen van de 12 sectoren werkzaam waren. Pas vanaf 25 november 2002 werd het gacacasysteem volledig operationeel.106 De jurisdictie van de gacaca is hiërarchisch georganiseerd volgens de administratieve structuur van het land.107 Rwanda is administratief verdeeld in vier niveaus: de cel, de sectoren, de districten en de provincies.108 Het gacacasysteem werd vervolgens analoog over die vier niveaus verdeeld. De cel is het laagste niveau en de provincie het hoogste.109

Op 4 oktober 2001 werden verkiezingen georganiseerd voor de te zetelen rechters waarbij ongeveer 2.600.000 personen werden verkozen.110 De verkozen rechters werden onderworpen aan een korte maar intensieve opleidingsperiode alvorens van start te gaan met de onbetaalde dienstverlening in het kader van de wederopbouw van de natie.111 Deze rechters worden in het Kinyarwanda aangeduid met de term inyangamugayo, personen met integriteit.112 Om als rechter verkozen te worden, moet men als een eerlijk persoon worden aanzien. Er worden in de wet zeven criteria opgesomd waaraan men moet voldoen om als eerlijk te worden 104

www.iniko-gacaca.gov.rw/En/Enobjectives.htm A. Wierzynska, “Consolidating democracy through transitional justice: Rwanda‟s gacaca courts”, New York university Law Review 2004, (1934) 1956. 106 Amnesty International, Rwanda Gacaca: a question for justice, 2002, www.amnesty.org/en/library/info/AFR47/007/2002, 26. 107 Art. 3 Organieke wet Nr. 40/2000 van 26/01/2001: setting up gacaca jurisdictions and organizing prosecutions for offences constituting the crime of genocide or crimes against humanity comitted between october 1, 1990 and december 31, 1994. 108 Rwanda is administratief verdeeld in 11 provincies en de stad Kigali, 106 districten, 1545 sectoren en 9001 cellen 109 A. Molenaar, Gacaca: grassroots jusitce after genocide, The key to reconciliation in Rwanda?, Leiden, African Studies Centre, 2005, 33. 110 E. Daily, “between punitive and reconstructive justice: the gacaca courts in Rwanda”, International Law and Politic 2002, (355) 372. 111 P. Ironside, “Rwandan gacaca: seeking alternative means to jusitce, peace and reconciliation”, New York State Bar Association 2002, 31-62. 112 B. Oomen, Rwanda’s gacaca: Objectives, merits and their relation to supranational criminal law, 2006, www.ceri-sciencespo.com/themes/re-imaginingpeace/va/resources/rwanda_gacaca_oomen.pdf, 9. 105

24

bestempeld. Deze voorwaarden zijn: een goed gedrag en goede morele waarden hebben, altijd de waarheid vertellen, een betrouwbaar persoon zijn, luisteren naar andere personen, niet veroordeeld geweest zijn met een straf van minimum zes maanden, niet hebben deelgenomen aan misdaden tegen de mensheid of daden van genocide en een geest hebben vrij van discriminatie en vooroordelen. Verder bepaalt de wet dat elke eerlijke persoon, die tenminste 21 jaar is, geselecteerd kan worden zonder discriminatie op basis van geslacht, origine, religie, opinie of sociale status.113 Artikel 11 van dezelfde wet sluit een aantal categorieën uit van personen die geen rechter kunnen worden zoals militairen, politici of clerici.

De proefperiode genereerde een wetswijziging in 2004. Een nieuwe wet introduceerde drie categorieën van overtredingen (de oude wet voorzag in vier categorieën van overtredingen). Een andere verwezenlijking is een vermindering van het aantal rechters per cel van 19 naar 14. Verder werden de gacacarechtbanken opgeheven die in 2002 op het niveau van het district en provincie waren opgericht.114 De wetswijziging resulteerde ook in de overheveling van verkrachting als een overtreding van categorie twee naar een overtreding van categorie één. 115

In het huidige systeem zijn er dus drie categorieën van overtredingen en drie niveaus van gacacarechtbanken: de gacaca op het niveau van de cellen, de sectoren en nog een gacaca instantie die oordeelt over zaken in beroep. Elk niveau van de gacaca heeft drie organen.116 De veroordelingen die tot categorie één behoren zijn het plannen, organiseren en superviseren van daden van genocide of misdaden tegen de mensheid, handelingen als een medeplichtige in deze zaken, zulke handelingen stellen vanuit een autoritaire positie, moorden met uitzonderlijke ijver en folteren en verkrachten van personen. Categorie twee bevat de eigenlijke overtredingen: doden en geweldplegingen. Categorie drie tenslotte omvat overtredingen ten aanzien van andermans eigendommen.117 De rechtbanken hebben bevoegdheid over deze overtredingen als ze binnen hun temporele jurisdictie vallen. De

113

Art. 10 Organieke wet Nr. 40/2000 van 26/01/2001: setting up gacaca jurisdictions and organizing prosecutions for offences constituting the crime of genocide or crimes against humanity comitted between october 1, 1990 and december 31, 1994 114 B. Oomen, Rwanda’s gacaca: Objectives, merits and their relation to supranational criminal law, 2006, www.ceri-sciencespo.com/themes/re-imaginingpeace/va/resources/rwanda_gacaca_oomen.pdf, 9. 115 H. Dadimos, Rwanda’s Experiment in People’s Courts (gacaca) and the Tragedy of Unexamined Humanitarism: a normative/ ethical perspective in IOB discussion paper, Antwerpen, UA, 2008, 19. 116 S. Van Billoen, Les jurisdiction GACACA au Rwanda: une analyse de la complexité des représentations, Brussel, Bruylant, 2008, 40. 117 Art. 51 organieke wet Nr. 16/2004 van 19/6/2004 establishing the organisation, competence and functioning of gacaca courts charged with prosecuting and trying the perpetrators of the crime of genocide and other crimes against humanity, comitted between october 1, 1990 and december 31, 1994

25

temporele bevoegdheid van de gerechten valt tussen de periode 1 oktober 1990 en 31 december 1994.118 De rechtbanken hebben geen jurisdictie over personen die op het ogenblik van de feiten geen veertien jaar waren.119

De eerste categorie valt niet onder de materiële jurisdictie van de gacacarechtbanken. Deze zwaardere overtredingen komen toe aan de nationale rechtbanken maar het zijn de gacaca op het niveau van de cellen die de verschillende overtredingen categoriseren en bijgevolg zaken doorsturen naar de nationale rechtbanken.120 Overtredingen die behoren tot categorie twee zijn onderhevig aan de rechtspraak van de sectorale gacaca (ook deze overtredingen worden eerst gecategoriseerd door de gacaca op het niveau van de cellen). 121 De gacacagerechten op het laagste niveau vormen met andere woorden de drijfveer achter heel het systeem. Zij verzamelen informatie en beslissen welke zaken worden doorgestuurd naar een hoger niveau, het sectorale niveau ofwel de nationale rechtbanken.122

De gacaca op het niveau van de cellen worden samengesteld uit drie organen: een algemene vergadering, een zetel en een coördinatiecomité.123 Alle inwoners van een cel boven de 18 jaar zijn lid van de algemene vergadering en vergaderen normaliter één maal per week. De aanwezigheid van honderd leden is nodig om een legitieme vergadering te hebben.124 Uit alle leden worden vijf afgevaardigden en negen personen (dit zijn de rechters of inyangamugayo) gekozen die samen de zetel vormen. Vervolgens kiezen de leden van de zetel onderling de

118

Art. 5 Organieke wet Nr. 40/2000 van 26/01/2001: setting up gacaca jurisdictions and organizing prosecutions for offences constituting the crime of genocide or crimes against humanity comitted between october 1, 1990 and december 31, 1994. 119 B. Oomen, Rwanda’s gacaca: Objectives, merits and their relation to supranational criminal law, 2006, www.ceri-sciencespo.com/themes/re-imaginingpeace/va/resources/rwanda_gacaca_oomen.pdf, 10. 120 B. Oomen, Rwanda’s gacaca: Objectives, merits and their relation to supranational criminal law, 2006, www.ceri-sciencespo.com/themes/re-imaginingpeace/va/resources/rwanda_gacaca_oomen.pdf, 10. 121 Art. 51-53 organieke wet Nr. 16/2004 van 19/6/2004 establishing the organisation, competence and functioning of gacaca courts charged with prosecuting and trying the perpetrators of the crime of genocide and other crimes against humanity, comitted between october 1, 1990 and december 31, 1994. 122 B. Oomen, Rwanda’s gacaca: Objectives, merits and their relation to supranational criminal law, 2006, www.ceri-sciencespo.com/themes/re-imaginingpeace/va/resources/rwanda_gacaca_oomen.pdf, 10. 123 Art. 5 organieke wet Nr. 16/2004 van 19/6/2004 establishing the organisation, competence and functioning of gacaca courts charged with prosecuting and trying the perpetrators of the crime of genocide and other crimes against humanity, comitted between october 1, 1990 and december 31, 1994 124 Art. 18 organieke wet Nr. 16/2004 van 19/6/2004 establishing the organisation, competence and functioning of gacaca courts charged with prosecuting and trying the perpetrators of the crime of genocide and other crimes against humanity, comitted between october 1, 1990 and december 31, 1994

26

personen die het coördinatiecomité vormen. Dit comité bestaat uit een voorzitter, een eerste vicevoorzitter, een tweede vicevoorzitter en twee secretarissen.125

Op het sectorale niveau en bij de beroepsgacaca zijn deze organen ook terug te vinden hoewel de algemene vergadering er uiteraard niet is samengesteld uit alle inwoners ouder dan 18 jaar.126 De algemene vergadering bij de sectoren wordt gevormd door drie lichamen, namelijk alle zetels van de celgacaca die binnen het gebied van die sector vallen, de zetel van de sectorale gacaca zelf en de zetel van de beroepsgacaca.127

Als belangrijkste taak heeft de algemene vergadering op het niveau van de cellen het verzamelen van informatie waarbij participatie is verplicht.128 Leden van de algemene vergadering worden opgelegd om een lijst samen te stellen van personen en te zorgen voor bewijsmateriaal en getuigenissen. Inhoudelijk betreft die lijst personen die een overtreding hebben begaan die tot de bevoegdheid hoort van de gacaca‟s op het niveau van de cel, diegenen die personen hebben vermoord die tot deze of een andere cel behoren of die andere misdaden hebben begaan die onder de organieke wet vallen. Ten slotte worden ook alle slachtoffers die tot de cel behoren opgenomen in de lijst129

Op sectoriaal niveau functioneert de algemene vergadering helemaal anders. Daar wordt ze belast met de supervisie van de werking van de verschilende organen zowel op het niveau van de cellen als op het niveau van de sectoren. Problemen met betrekking tot de werking van de gacacarechtbanken moeten er worden aangepakt en men heeft er de bevoegdheid leden te verplaatsen die zetelen op het niveau van de sector of in de gacacarechtbanken voor beroep.130 125

Art. 13 organieke wet Nr. 16/2004 van 19/6/2004 establishing the organisation, competence and functioning of gacaca courts charged with prosecuting and trying the perpetrators of the crime of genocide and other crimes against humanity, comitted between october 1, 1990 and december 31, 1994. 126 Art. 6 organieke wet Nr. 16/2004 van 19/6/2004 establishing the organisation, competence and functioning of gacaca courts charged with prosecuting and trying the perpetrators of the crime of genocide and other crimes against humanity, comitted between october 1, 1990 and december 31, 1994. 127 Art. 13 organieke wet Nr. 16/2004 van 19/6/2004 establishing the organisation, competence and functioning of gacaca courts charged with prosecuting and trying the perpetrators of the crime of genocide and other crimes against humanity, comitted between october 1, 1990 and december 31, 1994. 128 Art. 33 organieke wet Nr. 16/2004 van 19/6/2004 establishing the organisation, competence and functioning of gacaca courts charged with prosecuting and trying the perpetrators of the crime of genocide and other crimes against humanity, comitted between october 1, 1990 and december 31, 1994. 129 Art. 33 organieke wet Nr. 16/2004 van 19/6/2004 establishing the organisation, competence and functioning of gacaca courts charged with prosecuting and trying the perpetrators of the crime of genocide and other crimes against humanity, comitted between october 1, 1990 and december 31, 1994. 130 Art. 35 organieke wet Nr. 16/2004 van 19/6/2004 establishing the organisation, competence and functioning of gacaca courts charged with prosecuting and trying the perpetrators of the crime of genocide and other crimes against humanity, comitted between october 1, 1990 and december 31, 1994.

27

Naargelang het niveau van de gacaca kunnen verschillende sancties worden opgelegd. Op niveau van de cel kunnen enkel schadevergoedingen worden opgelegd terwijl sectorale gacaca gevangenisstraffen kunnen uitspreken van minimum 2,5 jaar tot maximum 30 jaar. 131 Geen enkele gacaca heeft de bevoegdheid om de doodstraf uit te spreken. Dit recht komt enkel de nationale rechtbanken toe.132 Beklaagden die niet schuldig pleiten, lopen het risico zwaarder berecht te worden dan personen die dit wel doen. Personen die bijvoorbeeld bekennen misdaden van categorie 2 te hebben gepleegd, kunnen een maximumstraf krijgen van 15 jaar, terwijl personen die niet bekennen en toch schuldig worden bevonden een maximumstraf kunnen krijgen van 30 jaar.133 Doordat de beklaagden zo aangemoedigd werden om te bekennen en schuldig te pleiten, begonnen de hoorzittingen meer verdachten te creëren. 134 In deze context zinspeelde Fierens op het openen van pandora‟s box.135

Door alles wettelijk vast te leggen zou men de indruk kunnen krijgen dat de traditionele gacaca‟s helemaal zijn geformaliseerd en veel van hun flexibiliteit hebben verloren. Zoals Karekezi opmerkte, wordt het traditionele gacacasysteem geconfronteerd met strikte regels, structuren en procedures. Deze elementen waren voor het traditionele systeem ongekend. 136 Toch verlopen de rechtzaken voor zo‟n gacacarechtbank niet zo afstandelijk en formeel. Zo beschrijft H. Bosmans137 een gacaca op celniveau als een bijeenkomst van dorpelingen die inwoners zijn van dezelfde cel. Centraal staat een tafel waar de rechters zetelen (die zich onderscheiden van de rest van de bevolking door het dragen van een lint met de nationale kleuren van Rwanda). De rest van de dorpelingen zit in een halve kring voor hen op stoelen of op de grond. Naast de rechters zit een secretaris die alles met pen en papier noteert. Het aantal

131

Art. 73 organieke wet Nr. 16/2004 van 19/6/2004 establishing the organisation, competence and functioning of gacaca courts charged with prosecuting and trying the perpetrators of the crime of genocide and other crimes against humanity, comitted between october 1, 1990 and december 31, 1994. 132 in juli 2007 heeft Rwanda de doodstraf afgeschaft. 133 Art. 73 organieke wet Nr. 16/2004 van 19/6/2004 establishing the organisation, competence and functioning of gacaca courts charged with prosecuting and trying the perpetrators of the crime of genocide and other crimes against humanity, comitted between october 1, 1990 and december 31, 1994. 134 H. Bosmans, Gacaca Courts in Post-Conflict Rwanda The Quest for Reconciliation and Justice, thesis Criminologie V.U. Universiteit Amsterdam, 2007, 17. 135 J. Fierens, “Gacaca courts: between fantasy and Reality”, J Int Criminal Justice 2005, 3: 896-919. 136 U. A. Karekezi, A. Nshimiyimana en B. Mutamba, “Localizing justice: gacaca courts in post-genocide Rwanda” in E. Stover en H. M. Weinstein (eds.), My neighbor, My enem: justice and community in the aftermath of mass atrocity,Cambridge, Cambridge University Press, 2004, (69-84) 74. 137 heeft in het kader van haar thesis in Rwanda een paar gacaca bijgewoond onder andere deze in Kayumba, Nyamata

28

bewakers hangt af van het aantal aanwezige gevangenen. Als de zaak van de gevangene niet wordt besproken, mag hij zich associëren met de rest van de bevolking.138

De gacacagerechten in hun hedendaagse vorm halen hun sterkte uit de combinatie van traditionele elementen en overheidsinterventie. Ondanks het feit dat de overheid de hedendaagse gacaca‟s mede heeft opgericht en gewijzigd, behoudt het zijn traditionele origine en gemeenschapsstijl. Door het behoud van de traditionele kenmerken krijgt de bevolking het gevoel zeggenschap te hebben in de gacaca. Door een familiare ondertoon te creëren, zijn personen ook meer geneigd hun verhaal te vertellen.139

2.2.2. Enkele kritieken

De gacacagerechten werden met veel enthousiasme onthaald zowel door de Rwandezen zelf als door de internationale gemeenschap en waarnemers van mensenrechtenorganisaties.140 Desondanks bleven kritieken niet uit. Een eerste probleem is het feit dat veel Rwandezen weigerachtig staan om te getuigen. Vooral vrouwen die slachtoffer waren van verkrachting durven hun verhaal niet te vertellen. Ze vrezen stigmatisering met als gevolg dat ze niet meer als huwbaar worden aanzien of dat ze zullen worden verstoten door hun gemeenschap.141 Dikwijls laten ouders het niet toe dat hun dochter getuigt door de opvatting dat door het bespreken van seksueel geweld de etnische spanning zou toenemen en dat dit bijgevolg het verzoeningsproces zal verstoren.142

Vele durven ook niet getuigen omwille van de vrees voor represailles. Om die angst in te dijken, hebben de gacacarechters de bevoegdheid verkregen om personen op te sluiten die druk uitoefenen op slachtoffers om niet te getuigen of getuigen bedreigen. In maart 2004 werden er omwille van die reden veertien personen ter dood veroordeeld en drie personen

138

H. Bosmans, Gacaca Courts in Post-Conflict Rwanda The Quest for Reconciliation and Justice, thesis Criminologie V.U. Universiteit Amsterdam, 2007, 20. 139 A. Wierzynska, “Consolidating democracy through transitional justice: Rwanda‟s gacaca courts”, New York university Law Review 2004, (1934) 1958. 140 H. Dadimos, Rwanda’s Experiment in People’s Courts (gacaca) and the Tragedy of Unexamined Humanitarism: a normative/ ethical perspective in IOB discussion paper, Antwerpen, UA, 2008, 18. 141 M. Sosnov, “The adjuction of genocide: gacaca and the road to reconciliation in Rwanda”, Denver Journal of International Law and Policy 2008, 125-155. 142 S. L. Wells, “gender, sexual violence and prospects for justice at the gacaca courts in Rwanda”, Review of law and woman’s studies 2005, 167-196.

29

kregen een levenslange gevangenisstraf.143 Toch blijft het een groot probleem en het bedreigen en vermoorden van getuigen blijft doorgaan. In de periode juli tot december 2006 bijvoorbeeld werden 16 personen vermoord die voor de gacacarechtbanken hadden getuigd en vonden nog eens 24 moordpogingen plaats.144 Ter illustratie kan het verhaal worden vermeld over de heer M. Havugivaremye. Hij had opgetreden als getuige in vele zaken voor het gacacagerecht in zijn dorp. Hij had al verschillende keren intimidatie gerapporteerd aan de rechters maar uiteindelijk werd hij in een hinderlaag gelokt en met machetes in stukken gehakt. Ondanks zijn vele hulpkreten kwam geen enkele dorpeling ter hulp omdat hij gehaat werd voor het vrijgeven van namen aan de gacacarechters.145

Ook op het vlak van het voldoen aan de basisstandaarden van een eerlijk proces falen de gacacarechtbanken grotendeels. Het eerste probleem dat zich voordoet op het vlak van de vereisten van een eerlijk proces is het feit dat de beklaagden geen bijstand verkrijgen van een advocaat terwijl dit volgens het internationale recht niet mag worden geweigerd. 146 Hierbij wijst Amnesty International naar het feit dat de overheid van Rwanda partij is bij het internationaal verdrag inzake Burgerrechten en Politieke rechten (ICCPR) alsook volgens het Afrikaans handvest betreffende de mens en de volkeren.147 In het Afrikaans Handvest wordt uitdrukkelijk bepaald dat ieder het recht heeft op verdediging inclusief het recht om bijgestaan te worden door een raadgever naar keuze.148 Ook het ICCPR omschrijft dit recht in artikel 14. Verder zijn er op nationaal vlak waarborgen verzekerd ten aanzien van een eerlijk proces wat geïncorporeerd is in de wetgeving.149 Het recht op verdediging is zelfs in de Rwandese grondwet ingeschreven.150 Op het vlak van de gacaca‟s bestaat nochtans niet de gewoonte om bijstand van een advocaat te krijgen. Dit brengt enorme problemen met zich mee voor de beklaagden vooral omdat de 143

M. Sosnov, “The adjuction of genocide: gacaca and the road to reconciliation in Rwanda”, Denver Journal of International Law and Policy 2008, 125-155 144 K. McVeigh, “ spate of killings obstructs Rwanda‟s quest for justice”, the Observer 2003, www.genocidewatch.org/images/Rwanda-3-Dec-06Spate_of_Killings_Obstructs_Rwanda_s_Quest_for_Justice.pdf, 145 K. McVeigh, “ spate of killings obstructs Rwanda‟s quest for justice”, the Observer 2003, www.genocidewatch.org/images/Rwanda-3-Dec-06Spate_of_Killings_Obstructs_Rwanda_s_Quest_for_Justice.pdf, 146 A. Molenaar, Gacaca: grassroots jusitce after genocide, The key to reconciliation in Rwanda?, Leiden, African Studies Centre, 2005, 70. 147 Amnesty International, Rwanda Gacaca: a question for justice, 2002, www.amnesty.org/en/library/info/AFR47/007/2002, 30. 148 Art. 7 c) African Charter on Human and Peoples' Rights. 149 Art. 75 rwandan code of criminal procedure 150 Art. 18 Constitution of the republic Rwanda, www.cjcr.gov.rw/eng/constitution_eng.doc

30

meeste personen geen of weinig educatie hebben genoten. De meerderheid van de personen die terecht staan in een gacacagerecht hebben geen of weinig besef van hun rechten. 151 Het antwoord van de Rwandese overheid luidde dat het ontbreken van justitiële kennis ook een probleem is aan de kant van de beschuldigde partij en dat omwille hiervan de gelijkheid wordt hersteld.152 Omdat de gacacawet op geen enkel niveau een zekere vorm van wettelijke vertegenwoordiging voorziet of toelaat voor de beklaagden schenden de gacacarechtbanken internationale en nationale regels.153

Men mag natuurlijk het tekort aan juristen in het land niet uit het oog verliezen. Momenteel zouden er ongeveer 60 advocaten in de privésector tewerk zijn gesteld. Dit aantal is wel gestegen sinds de genocide maar is nog altijd ruim onvoldoende om de zaken van ongeveer 100.000 mensen die nog vast zitten, te behandelen voor één van de 10.000 gacacarechtbanken.154

Niet enkel het ontbreken van een wettelijke vertegenwoordiging is een probleem voor de beklaagde. Er wordt ook inbreuk gepleegd op de regel dat een persoon moet worden berecht door een onpartijdig, onafhankelijk en bekwaam gerecht.155 De personen die geselecteerd werden om te zetelen als rechter hebben geen juridische opleiding genoten hoewel van de inyangamugayo’s wordt verwacht dat ze recht spreken in soms zeer complexe en gevoelige zaken. Ze kunnen ondanks hun niet-juridische achtergrond zware straffen uitspreken zoals levenslange opsluiting.156 De enige vereiste die in de organieke wet ter oprichting van de gacaca staat, is dat de rechters eerlijke personen moeten zijn.157 De opleiding die deze personen hebben gekregen om als rechter te zetelen is ondermaats. De vraag stelt zich dus of ongeletterde en niet-betaalde rechters wel bekwaam en onpartijdig genoeg zijn. Ook kan men

151

A. Molenaar, Gacaca: grassroots jusitce after genocide, The key to reconciliation in Rwanda?, Leiden, African Studies Centre, 2005, 70. 152 A. Molenaar, Gacaca: grassroots jusitce after genocide, The key to reconciliation in Rwanda?, Leiden, African Studies Centre, 2005, 70. 153 H. Dadimos, Rwanda’s experiment in people’s courts (gacaca) and the tragedy of unexamined humanitarism: a normative/ethical perspective, Antwerp, IOB, 2008, 28. 154 L. D. Tully, “Human rights compliance and the gacaca jurisdictions in Rwanda”, Boston College International & Comparative law Review 2003, (385) 408. 155 Art. 7 African Charter on Human and Peoples' Rights en Art. 140 constitution of the republic Rwanda. 156 A. Molenaar, Gacaca: grassroots jusitce after genocide, The key to reconciliation in Rwanda?, Leiden, African Studies Centre, 2005, 70. 157 Art. 15 organieke wet Nr. 16/2004 van 19/6/2004 establishing the organisation, competence and functioning of gacaca courts charged with prosecuting and trying the perpetrators of the crime of genocide and other crimes against humanity, comitted between october 1, 1990 and december 31, 1994.

31

de onafhankelijkheid van deze rechters in vraag stellen. Zelfs als de gemeenschap hun rechters verkiest kan de overheid hen redelijk gemakkelijk verplaatsen.158

Er zijn echter ook argumenten die in het voordeel van het systeem pleiten. Er moest een oplossing komen voor de gerechtelijke achterstand. Het zou anders ongeveer 200 jaar duren voor het ICTR en de nationale rechtbanken al de zaken hebben afgehandeld. 159 Terwijl Amnesty International naar de gacacarechtbanken verwijst als “gambling with justice” en de Rwandese en de internationale gemeenschap oproept om stappen te ondernemen om te verzekeren dat de gacacarechtbanken voldoen aan de internationale minimumstandaarden van een eerlijk proces,160 zijn er ook bepaalde auteurs die de internationale gemeenschap vragen om de gacaca‟s niet al te vlug te veroordelen en bepaalde pro-argumenten te belichten. Een van deze argumenten heeft betrekkig op de vele amenderingen van de gacacawet die in het licht van een eerlijk proces een vooruitgang zijn. De wijzingen die een betere situatie in het leven riepen waren onder andere: de mogelijkheid om in beroep te gaan op alle niveaus, de verplichte aanwezigheid van de beklaagden wanneer zaken worden besproken die hen aangaan, de voorkeur die uitgaat naar unanimiteit betreffende de uitspraken... Deze veranderingen zijn het resultaat van discussies tussen verschillende actoren in de samenleving, inclusief lokale en internationale mensenrechtenwaarnemers.161

Een ander argument dat kan worden aangebracht bij het gebrek aan regels voor een eerlijk proces heeft betrekking op het lage niveau van economische ontwikkeling in het land. Het is nu eenmaal een betreurenswaardig feit dat het garanderen van gelijke rechten niet zo vanzelfsprekend is in een arm land in tegenstelling tot een rijk land met een goed uitgewerkt juridisch systeem.162 De aanwezige strafrechtnormen zijn niet in staat om het hoofd te bieden

158

B. Oomen, Rwanda’s gacaca: Objectives, merits and their relation to supranational criminal law, 2006, www.ceri-sciencespo.com/themes/re-imaginingpeace/va/resources/rwanda_gacaca_oomen.pdf, 17. 159 A. Molenaar, Gacaca: grassroots jusitce after genocide, The key to reconciliation in Rwanda?, Leiden, African Studies Centre, 2005, 71. 160 Amnesty International, “Rwanda: gacaca – gambling with justice”, 2002, www.amnesty.org/en/library/info/AFR47/003/2002, 1. 161 P. Uvin, the introduction of a modernized Gacaca for judging suspects of participation in the genocide and the Massacres of 1994 in Rwanda a discussion paper, 2003. http://fletcher.tufts.edu/humansecurity/pdf/Boutmans.pdf, 6. 162 I. Gaparayi, justice and social reconstruction in the aftermath of genocide in Rwanda: an evaluation of the possible role of the gacaca tribunals, thesis rechtsfaculteit University of Pretoria, 2000, 56.

32

aan de zware uitdaging om de genocide met de vele slachtoffers te berechten.163 Het land was na de genocide immers totaal verwoest alsook het gehele gerechtelijk apparaat. 164

2.3.3. Tussentijdse conclusie Dat de draagkracht van het internationaal Rwandatribunaal en de nationale rechtbanken onvoldoende was in de berechting van de genocide, is vrij duidelijk. Er moest dan ook een extra instantie in het leven worden geroepen om de enorme gerechtelijke achterstand een helpende hand aan te reiken. Wanneer men personen al te lang laat wachten op een proces, pleegt men namelijk ook een inbreuk op de voorwaarden van een eerlijk proces. De vereiste dat een redelijk termijn moet worden gerespecteerd is immers deelachtig aan die voorwaarden. Het teruggrijpen naar traditionele gebruiken is dan ook heel aannemelijk. Er kunnen heel wat argumenten worden aangebracht die in het nadeel van de gacaca‟s pleiten. Het waarborgen van een eerlijke proces aan alle betrokkenen van de genocide is verre van evident. De genocide in Rwanda was (gelukkig) een uitzonderlijke gebeurtenis waarbij de berechting ervan uitzonderlijke middelen noodzaakt. Het is natuurlijk gemakkelijk om de gacacarechtbanken met de vinger te wijzen zonder zelf alternatieven aan te bieden. Misschien zijn de gacaca zoals Uvin ze beschrijft “the lesser of two evils” 165 en kan men in de gegeven omstandigheden niet verwachten dat in een land zoals Rwanda de vereisten van een eerlijk proces worden gewaarborgd omwille van het gebrek aan middelen. Er moet nu eenmaal rekening worden gehouden met de situatie waarin het land verkeert, een situatie van complete verwoesting met daarbij gepaard een tekort aan middelen op tal van niveaus.

Deze situatie mag echter niet als voorwendsel worden gebruikt om internationale steun tot een minimum te beperken. De internationale gemeenschap zou daarentegen net meer politieke of andere druk en hulp moeten gebruiken om de naleving van internationale standaarden te verzekeren. Omgekeerd is de weigerachtige houding aan Rwandese kant ten aanzien van

163

P. Uvin, the introduction of a modernized Gacaca for judging suspects of participation in the genocide and the Massacres of 1994 in Rwanda a discussion paper, 2003. http://fletcher.tufts.edu/humansecurity/pdf/Boutmans.pdf, 4. 164 A. Molenaar, Gacaca: grassroots jusitce after genocide, The key to reconciliation in Rwanda?, Leiden, African Studies Centre, 2005, 71. 165 P. Uvin, the introduction of a modernized Gacaca for judging suspects of participation in the genocide and the Massacres of 1994 in Rwanda a discussion paper, 2003. http://fletcher.tufts.edu/humansecurity/pdf/Boutmans.pdf, 25-28.

33

internationale bemoeienissen tot op zekere hoogte begrijpelijk, gezien het blinde oog van die internationale gemeenschap tijdens de genocide zelf.

Ondanks dit alles mogen wederzijdse wrokgevoelens geen pogingen in de weg staan om meer gunstige omstandigheden te creëren in de berechting van de genocide. Wanneer men de beklaagden in Rwanda niet dezelfde rechten toekent als in andere democratische samenlevingen, kan er totaal geen sprake zijn van een zekere vorm van rechtvaardigheid wat uiteraard zeer nefast is voor de democratische basis en ontwikkeling van een reeds veel te troebel en instabiel regime.

34

3. Het internationaal Rwandatribunaal Bij de berechting van de gewelddaden die werden gepleegd in de tijdspanne van drie maanden sinds de aanslag op president Habyarimana, kan men drie niveaus van bestraffing onderscheiden: het internationale niveau (internationaal tribunaal voor Rwanda in Arusha), de nationale rechtbanken in Rwanda en de speciaal opgerichte gacacarechtbanken.

Hierboven zijn reeds de nationale rechtbanken aan bod gekomen. Vervolgens wordt nu het internationaal Rwandatribunaal uitvoerig belicht. In dit hoofdstuk worden eerst de aanzet tot en het proces van de oprichting van het interntionaal Rwandatribunaal besproken. Vervolgens komt de jurisdictie van het ICTR aan bod waarbij uitvoerig wordt stilgestaan bij de materiële jurisdictie. Die materiële jurisdictie beslaat drie grote aspecten: genocide, misdaden tegen de mensheid en tot slot oorlogsmisdaden.

Men zou kunnen denken dat het ICTR geen vorm van transitional justice is omdat het geen institutie is die opgericht is door Rwanda zelf. Maar het was de Rwandese overheid die aan de internationale gemeenschap vroeg om een institutie op te richten ter bestraffing van de daders van de genocide en andere mensenrechtenschendingen.166 Het ICTR is één van de benaderingen om af te rekenen met de massale schendingen van humanitair recht en is dus ook als een vorm van transitional justice te beschouwen.

3.1.

Wettelijke basis voor de oprichting van het Rwandatribunaal

In de eerste rapporten van de Veiligheidsraad werd het geweld algemeen veroordeeld en riep men op tot respect voor het internationaal humanitiare recht.167 In verschillende rapporten en resoluties van de voorzitter van de Veiligheidsraad en binnen de Veiligheidsraad zelf werd het woord genocide angstvallig vermeden. Uiteindelijk werd in juni 1994 het woord genocide toch gebruikt.168

166

Letter dated 28 september 1994 from the permanent representative of Rwanda to the united nations addressed to the president of the security council (29 september 1994), Un Doc. S/1994/1115 (1994), 4. 167 Resolutie 912 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (21 april 1994), Un Doc. S/RES/921 (2004). 168 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 26.

35

In overeenstemming met VN-resoluties bezocht René Degni-Segui, de Special Rapporteur on Human Rights, Rwanda in juni en juli 1994. Hij besloot in zijn rapport dat er ernstige aanwijzingen waren van genocide ten aanzien van Tutsi‟s, het uitmoorden van gematigde Hutu‟s en ernstige op grote schaal gepleegde schendingen van mensenrechten. Hij raadde aan om een rechtbank op internationaal niveau op te richten om er de schuldige personen te berechten.169 Antwoord op dit rapport volgde in de vorm van een verzoek van de VNVeiligheidsraad aan de secretaris-generaal om een commissie van experts aan te stellen om informatie te verzamelen over vermeende mensenrechtenschendingen en handelingen van genocide in Rwanda.170 In augustus richtte de RPF (die toen een interimregering vormde) nog eens een verzoek aan de secretaris-generaal Boutros Boutros-Gali om actie te ondernemen en een tribunaal op te richten. Ook de Ugandese president en de OAU secretaris-generaal lobbyden voor een internationaal tribunaal.171 De Verenigde Naties wachtten echter de resultaten van de commissie van experts af die door de secretaris-generaal werd aangesteld als onderzoekende instantie, alvorens verdere stappen te ondernemen.172

In september 1994 bezochten de leden van de commissie Rwanda en de naburige landen. Ze werden er ontvangen door verschillende regeringsleden, NGO‟s en de OAU (Organisation for African Unity) en ondervroegen verschillende personen.173 De eerste conclusies van het onderzoek werden in een rapport van de secretaris-generaal weergegeven. Deze luidden ondermeer dat aan beide kanten van het gewapend conflict ernstige schendingen van mensenrechten werden gepleegd, in het bijzonder schendingen van de verplichtingen voorgeschreven door artikel 3 van de Conventie van Genéve. Daarnaast rapporteerden de experten in hun eerste bevindingen dat handelingen van genocide werden gesteld tegen de Tutsi-bevolking op een geplande, systematische en methodische wijze door Hutumilitanten.174

169

B. Boutros-Gali, The United Nations and Rwanda: 1993-1996, New York, United Nations Department of public information, 1996, 570. 170 Resolutie 935 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (1 juli 1994), Un Doc. S/RES/935 (1994). 171 A.J. Klinghoffer, The International Dimension of Genocide in Rwanda, Houdsmill, Macmillan Press LTD, 1998,117. 172 A.J. Klinghoffer, The International Dimension of Genocide in Rwanda, Houdsmill, Macmillan Press LTD, 1998,117 173 P. J. Magnarella, Justice in Africa, Rwanda’s genocide, its court, and the UN Criminal Tribunal, Aldershot, Ashgate, 2001, 37. 174 Letter dated 1 october 1994 from the secretary-general addressed to the president of the Security Council (4 oktober 1994), Un Doc.S/1994/1125 (1994).

36

Aanbevolen werd dat de Veiligheidsraad het statuut van 1993 amendeerde dat voorzag in de oprichting van een internationaal tribunaal voor het voormalige Joegoslavië, en dit van toepassing zou maken voor Rwanda.175

De Veiligheidsraad opteerde voor een onafhankelijk tribunaal maar stelde de stemming uit in afwachting van de opinie van de Rwandese regering.176 De Rwandese regering steunde het principe van een internationaal tribunaal hoewel tegen verschillende modaliteiten bezwaar werd geuit.177 Eén van de grote struikelblokken was de doodstraf. Dit werd toegestaan onder het Rwandees recht maar verboden door de internationale conventie van burgerlijke en politieke rechten evenals door het statuut van het oorlogstribunaal van Joegoslavië. Rwanda daarentegen wou de doodstraf toestaan in hun eigen rechtbanken. Men realiseerde zich dat men zo een tweesporen-justitie creëerde waarbij de leiders van de gewelddaden de doodstraf niet riskeerden en de beschuldigden op een lager niveau wel ter dood konden worden veroordeeld.178

Een tweede bezwaarpunt was de allocatie van de zetel van het internationaal tribunaal. President Bizimungu van Rwanda was voorstander van een zetel in Kigali terwijl de internationale gemeenschap een zetel buiten Rwanda prefereerde.179 Uiteindelijk werd de zetel in Arusha, Tanzania geplaatst.

Het internationaal tribunaal voor Rwanda werd door resolutie 955 aangenomen door de Veiligheidsraad en op 8 november 1994 opgericht.180 De resolutie werd goedgekeurd met één onthouding, China, en één stem tegen, Rwanda. Meer gematigde personen van het Rwandaregime vonden dat de resolutie ondanks de meningverschillen omtrent bepaalde kwesties moest worden aangenomen. Grote tegenstanders waren de hoge regeringsleiders o.a. de president en toenmalige vice-president Paul Kagamé.181 China onthield zich waarschijnlijk

175

B. Boutros-Gali, The United Nations and Rwanda: 1993-1996, New York, United Nations Department of public information, 1996, 354-355. 176 A.J. Klinghoffer, The International Dimension of Genocide in Rwanda, Houdsmill, Macmillan Press LTD, 1998, 118. 177 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 29. 178 A.J. Klinghoffer, The International Dimension of Genocide in Rwanda, Houdsmill, Macmillan Press LTD, 1998, 118. 179 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 29. 180 K. C. Moghalu, Rwanda’s genocide: the politics of global justice, New York, Palgrave Macmillan, 2005, 1. 181 R. Bonner, “Rwandans divided on War-Crimes plan”, New york times 1994, 10.

37

om geen precedent te scheppen die zou kunnen worden gebruikt ten aanzien van de situatie in Tibet.182

Het internationaal recht erkent de bevoegdheid van een staat om een beschuldigd persoon voor een internationaal gerecht en niet voor de eigen nationale rechtbanken terecht te stellen. Deze bevoegdheid werd bevestigd in het Neuremberg-tribunaal.183 Analoog kon genocide eveneens op de twee niveaus worden berecht.184

Zoals voorheen bij de oprichting van het tribunaal voor het voormalige Joegoslavië, refereerde de Veiligheidsraad expliciet naar hoofdstukVII van het handvest van de Verenigde Naties.185 De preambule van het statuut van het Rwandatribunaal verwijst hier uitdrukkelijk naar: “Having been established by the security council acting under Chapter VII of the Charter of the United Nations…”186 Hoofdstuk VII luidt: actie ondernemen tegen bedreigingen van vrede, ordeverstoring en handelingen van agressie. 187 Artikel 41 onder dit hoofdstuk verleent aan de VN-Veiligheidraad de bevoegdheid om maatregelen te nemen zoals onder meer een embargo of het opschorten van diplomatieke betrekkingen om vrede en veiligheid te handhaven. Deze opsomming is niet exhaustief.188 Gebruik van wapens als (onderdeel van een) maatregel wordt in het artikel expliciet uitgesloten en het oprichten van een internationaal tribunaal wordt niet vermeld.189

De resolutie die verwees naar Hoofdstuk VII van het handvest stipuleert dat genocide en andere systematische, wijdverspreide en ernstige schendingen van internationaal humanitair recht gepleegd in Rwanda, bedreigingen vormden voor de internationale veiligheid en vrede.190 De afgelopen jaren heeft de VN-Veiligheidsraad een hele reeks van maatregelen ondernomen onder hoofdstuk VII die echter niet onder de opgesomde maatregelen van artikel 182

A.J. Klinghoffer, The International Dimension of Genocide in Rwanda, Houdsmill, Macmillan Press LTD, 1998, 119. 183 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 75. 184 W. A. Schabas, Genocide in international law, Cambridge, Cambridge University Press, 2000, 345. 185 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 30. 186 http://69.94.11.53/ENGLISH/basicdocs/statute/2007.pdf, 187 www.un.org/aboutun/charter/ 188 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 82. 189 Art. 41 Chater of The United Nations 190 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 30.

38

41 vallen. De Raad heeft bijvoorbeeld territoria afgebakend waar niet mag worden overgevlogen,191 veiligheidszones gemarkeerd,192 een commissie opgericht die werd belast met het verlenen van compensatie aan slachtoffers van een gewapend conflict,193 of met het afbakenen van betwiste grenzen194 en verschillende andere onderzoeksraden in het leven geroepen.195 De Veiligheidsraad heeft onder dit artikel met andere woorden een wijd spectrum van maatregelen die kunnen worden ingesteld. Dit evenwel onder voorwaarde dat het doel en principes van het handvest van de Verenigde Naties niet worden miskent. Daaruit afleidend was de oprichting van een internationaal tribunaal om personen te vervolgen die schuldig waren aan schendingen van het internationaal humanitair recht, een oplossing die de Veiligheidsraad kon nemen die consistent was met de objectieven en principes van het handvest van de Verenigde Naties.196

De bekwaamheid van de Veiligheidsraad om een internationaal tribunaal (voor het voormalige Joegoslavië en ten behoeve van Rwanda) op te richten kon enkel nog politiek betwist worden en niet langer juridisch. Bij het ontwerpen van het Statuut van Rome voor de oprichting van het Internationaal Strafgerecht werd de bevoegdheid van de VNVeiligheidsraad niet in twijfel getrokken. Dit feit bevestigde de competentie van de Veiligheidsraad alsook de interpretatie dat het vervolgen van personen onder hoofdstuk VII valt.197 Een op een verdrag gebaseerd gerecht was voor de situatie in Rwanda niet aangewezen omdat de onderhandelingen om tot een verdrag te komen te veel tijd in beslag zouden nemen. Ook het bekomen van het aantal nodige ratificaties zou al te tijdrovend zijn.198

191

Resolutie 781 (on establishment of a ban on military flights in the airspace of Bosnia and Herzegovina except the flights of UN operations, including humanitarian assistance) van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (9 oktober 1992), Un Doc. S/RES/781 (1992). 192 Resolutie 824 (on treatment of certain towns and surroundings in Bosnia and Herzegovina as safe areas) van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (6 mei 1993), Un Doc.S/RES/824 (1993). 193 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 83. 194 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 83. 195 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 84. 196 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 85. 197 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 53. 198 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 53.

39

Het Rwandatribunaal werd bijgevolg opgericht op basis van een resolutie van de VNVeiligheidsraad.199

3.2.

Jurisdictie van het internationaal Rwandatribunaal

3.2.1. Territoriale jurisdictie Overeenkomstig artikel 1 van het statuut van het tribunaal heeft het Rwandatribunaal de bevoegdheid om personen te vervolgen die misdaden hebben begaan op het Rwandese grondgebied en het territorium van naburige staten.200 Artikel 7 verfijnt het territoriale principe en bepaalt dat de territoriale jurisdictie van het internationaal tribunaal voor Rwanda het territorium van Rwanda zal beslaan inclusief zijn landoppervlakte en luchtruim alsook de territoria van de naburige staten.201 Verduidelijking werd aangebracht in een rapport van de secretaris-generaal waarin het grondgebied van een staat beschreven werd als het land binnen de grenzen, interne wateren, de territoriale zee als het een kuststaat is (geldt niet voor Rwanda) en het luchtruim boven de interne wateren, territoriale zee en landoppervlakte.202 Rwanda is begrenst door de Democratische Republiek Congo, Uganda, Tanzania en Burundi, maar het begrip naburige staten kan ook uitgebreid worden tot bijvoorbeeld Kenia.203 Deze extraterritoriale bevoegdheid is beperkt tot misdaden die vallen onder het statuut van het tribunaal begaan door Rwandese burgers.204 Men kan twee situaties onderscheiden bij de extraterritoriale competentie van het tribunaal. Vooreerst zal de extraterritoriale bevoegdheid worden ingeroepen als het etnische geweld en het intern gewapend conflict zich over de grenzen verspreidt. In dit geval hebben de daders zich over de grenzen heen verplaatst. De tweede situatie slaat op geweld in de vluchtelingenkampen op het territorium van een naburige staat.205

199

J. R.W.D. Jones, The practice of the international criminal tribunals for the former Yugoslavia and Rwanda, New York, Transnational Juris, 2000, 456. 200 http://69.94.11.53/ENGLISH/basicdocs/statute/2007.pdf 201 http://69.94.11.53/ENGLISH/basicdocs/statute/2007.pdf 202 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 292. 203 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 130. 204 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 293. 205 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 294.

40

3.2.2. Temporele jurisdictie

Vooraleer de Veiligheidsraad resolutie 955 aannam, had een debat plaatsgevonden rond de temporele bevoegdheid die men aan het tribunaal wou verlenen. De commissie van experts (zie supra) suggereerde de tijdspanne tussen 6 april en 15 juli als temporele jurisdictie voor het tribunaal.206 De Verenigde Staten wensten een verlenging van die termijn om zo het tribunaal toe te staan ook rekening te houden met de represailles van de RPF op de Hutu‟s na 15 juli. De Rwandese overheid was natuurlijk verheugd over de einddatum maar wou het beginpunt vervroegen tot in de jaren 1990 om rekening te houden met het uitmoorden van Tutsi‟s als weerwraak op de RPF-invasies uit Uganda.207 De aanslag op Habyarimana als startpunt zou het plannen van die aanslag en de aanloop tot de genocide van april 1994 uitsluiten.208 Als compromis werd in artikel 7 van het statuut de periode van 1 januari 1994 tot 31 december 1994 gekozen.209 Deze periode laat toe om de aanloop tot de genocide en de daders van de beraming op de toenmalige president Habyarimana te onderwerpen aan de competentie van het tribunaal. Door de temporale jurisdictie op een latere datum te plaatsen dan het staakt-het-vuren verklaard door het RPF op 18 juli 1994, wordt eveneens onpartijdigheid verzekerd omdat hierdoor het Rwandatribunaal de misdaden begaan door zowel het oude als het nieuwe regime kan beoordelen.210

3.2.3 Personele jurisdictie

Het artikel van het statuut van het Rwandatribunaal dat verwijst naar de personele competentie van het ad hoc tribunaal is artikel 5. Dit artikel luidt: “The international tribunal for Rwanda shall have jurisdiction over natural persons pursuant to the provisions of the present Statute.”211 De term „natuurlijke personen‟ sluit dus vervolging uit van organisaties en

206

W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 134. 207 A.J. Klinghoffer, The International Dimension of Genocide in Rwanda, Houdsmill, Macmillan Press LTD, 1998, 118. 208 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 298. 209 Art 7 statuut Rwandatribunaal. 210 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 299. 211 http://69.94.11.53/ENGLISH/basicdocs/statute/2007.pdf

41

ondernemingen wat in de meeste landen strafrechtelijk wel wordt toegelaten.212 Staten worden onder artikel 5 ook vrijgesteld van vervolging.

In het kader van de extraterritoriale bevoegdheid van het ad hoc tribunaal in Arusha moeten we ook rekening houden met de nationaliteit van de personen die in de naburige staten misdaden hebben gepleegd.213 Deze personen kunnen enkel voor het tribunaal worden terechtgesteld als ze de Rwandese nationaliteit bezitten. De personele bevoegdheid van het Rwandatribunaal strekt zich dus uit tot Rwandezen in het buitenland.214 Deze benadering brengt met zich mee dat misdaden die onder het statuut vallen maar geen directe band hebben met de genocide niet door het internationaal tribunaal worden behandeld, maar door nationale rechtbanken in de naburige staten.215 De nationale beperking op de personele jurisdictie is consistent met het karakter van een ad hoc tribunaal met een gelimiteerde bevoegdheid en functioneert als subsidiair orgaan van de Veiligheidsraad conform artikel 1 van het statuut.216

In het statuut van het tribunaal wordt naar analogie met het Joegoslaviëtribunaal geen leeftijdsgrens bepaald. In de praktijk zijn minderjarigen weliswaar tot dusverre nog niet veroordeeld. De meeste personen die berecht zijn, zijn mannen van middelbare leeftijd. In het statuut van het gerecht voor Sierra Leone daarentegen (ook door de VN opgericht) werd wel een leeftijdsgrens aangegeven. Er werd aangegeven dat het gerecht geen jurisdictie heeft over een persoon die de volle leeftijd van vijftien jaar nog niet heeft bereikt.217

Vermeldenswaardig bij de personele jurisdictie is artikel 6 van het statuut van het Rwandatribunaal dat individuele criminele verantwoordelijkheid behandelt.218 Dit artikel stipuleert dat personen individueel verantwoordelijk zijn als ze misdaden waarnaar de artikelen 2 en 4 naar refereren hebben gepland, bevolen, gepleegd of als ze hebben geholpen met de planning of voorbereiding ervan of wanneer men de massa heeft opgehitst. Verder

212

W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 139. 213 Art. 1 statuut Rwandatribunaal 214 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 141. 215 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 226. 216 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 227. 217 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 140. 218 http://69.94.11.53/ENGLISH/basicdocs/statute/2007.pdf

42

ontslaat het uitoefenen van een officiële positie personen niet van enige individuele verantwoordelijkheid. Het feit dat één van de misdaden die onder de artikelen 2 en 4 vallen door een ondergeschikte werden gepleegd doet eveneens geen afbreuk aan de individuele strafrechtelijke verantwoordelijkheid van een overste die kennis had van de feiten en de daders niet had verhinderd om deze feiten te plegen. Tenslotte doet het feit dat een persoon in kwestie bevelen van hogeraf ten uitvoer bracht de eigen persoonlijke verantwoordelijkheid niet teniet hoewel dit als verzachtende omstandigheid kan gelden.219

Het principe van individuele strafrechtelijke verantwoordelijkheid voor misdaden onder internationaal recht werd expliciet in artikel 6 van het charter van Neuremberg erkend en werd tijdens het Rwandatribunaal nog eens expliciet bevestigd.220 Door artikel 6 dusdanig te onderstrepen, wil men duidelijk te kennen geven dat men alle personen wil berechten die een bijdrage hebben geleverd aan misdaden die verband houden met de genocide in 1994. De VNVeiligheidsraad oordeelde immers dat het tribunaal niet enkel werd opgericht om de feitelijke daders te berechten maar dat de reikwijdte ervan werd uitgebreid naar verschillende personen die een bijdrage hebben geleverd (bijvoorbeeld plannen en bevelen van de misdaden). 221 De bedoeling van deze benadering was met andere woorden om straffeloosheid in de mate van het mogelijke te beperken.

3.2.2. Materiële jurisdictie De VN-veiligheidsraad heeft geen wetgevende bevoegdheid en kan dus geen wetgeving uitvaardigen rationae materiae voor het Rwandatribunaal. In plaats van substantiële wetgeving uit te vaardigen, machtigde de Raad het tribunaal om bestaand internationaal humanitair recht toe te passen.222 Het betrof internationaal humanitair recht opgenomen in het statuut van het ad hoc tribunaal bestaat uit de Genocide Conventie van 1949223 (door Rwanda geratificeerd), misdaden tegen de mensheid224, artikel 3 van de Conventie van Genève en het additionele protocol II225 (ook geratificeerd door Rwanda).226 Het international gewoonterecht 219

Art. 6 statuut Rwandatribunaal V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 230. 221 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 233. 222 P. J. Magnarella, Justice in Africa, Rwanda’s genocide, its court, and the UN Criminal Tribunal, Aldershot, Ashgate, 2001, 45. 223 Art. 2 statuut Rwandatribunaal 224 Art. 3 statuut Rwandatribunaal 225 Art. 4 statuut Rwandatribunaal 220

43

omvat verbodsbepalingen en bestraffing van handelingen van genocide en misdaden tegen de mensheid en zijn aldus wettelijke verplichtingen voor de staten. Het opruien tot genocide blijkt een losstaand misdrijf te zijn dat niet is gelinkt aan opeenvolgende handelingen van genocide.227

Het voorstel van de Rwandese regering om de materiële jurisdictie van het ad hoc tribunaal te beperken tot genocide werd door de VN-Veiligheidsraad afgewezen. De raad wou vermijden dat door de materiële bevoegdheid te beperken tot genocide een schijn zou worden gecreëerd dat het tribunaal enkel zou worden gebruikt ten aanzien van antagonisten van de regering.228

In de bespreking van de materiële jurisdictie van het Rwandatribunaal worden verschillende zaken aangehaald waaronder de belangrijkste: de zaak tegen J.P. Akayesu, Kayeshima & Ruzindana. Daarom zal hieronder van elke zaak summier de feiten worden weergegeven. Jean Paul Akayesu geboren te Taba in de Murehe sector in 1953. Hij was tijdens de genocide in 1994 burgemeester van de Taba gemeenschap. Voor de aanstelling tot burgemeester was hij werkzaam als onderwijzer en schoolinspecteur van de gemmeenschap.229 Akayesu werd politiek actief in 1991, hij was één van de stichtende leden van de partij MDR. 230 De politieke doelstelling van MDR was niet om een uitbreiding te zijn van de traditionele MDR Parmehutu, maar meer om een modernere versie ervan te zijn. De MDR focuste zich op het blootleggen van de fouten van de MRND.231 In Taba had Akayesu een belangrijke rol in het leiden van de mensen in zijn gemeenschap. Hij gaf advies over verschillende materies zoals veiligheid, economie of over sociale aspecten. Zijn advies werd meestal gevolgd en hij werd volgens verschillende getuigen als een echte vaderfiguur van de gemeenschap aanzien.232 Doordat het uitmoorden en het geweld zo wijd verspreid waren in Taba concludeert de kamer voor terechtzitting dat hij als burgemeester er zeker van op de hoogte was. Hij als 226

P. J. Magnarella, Justice in Africa, Rwanda’s genocide, its court, and the UN Criminal Tribunal, Aldershot, Ashgate, 2001, 45. 227 Art. 2, 3, c statuut Rwandatribunaal 228 D. McGoldrick, “Criminal trials before international tribunala”, in McD. McGoldrick, P. Rowe en E. Donnely (eds.), The permanent international criminal court, Portland (or.), Hart, 2004, 36. 229 Rwandatribunaal, Prosecutorv. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 48. 230 Mouvement Démocratique Républicain 231 Rwandatribunaal, Prosecutorv. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 52. 232 Rwandatribunaal, Prosecutorv. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 55.

44

leidinggevend persoon had aanstalten moeten maken om het geweld te stoppen maar hij koos daarentegen voor collaboratie.233 Daarom word hij door de rechters in eerste aanleg veroordeeld voor vele feiten waar hij zelf niet aan participeerde maar die hij toeliet.234 De zaak Kayishema & Ruzindana betreft ook twee hoog gepositioneerde politieke figuren ten tijde van de genocide. Clement Kayishema is geboren te Bwishyura (prefecture Kibuye) in 1954. Hij werd geboren in een Hutu-familie. Zijn vader was een leraar en werkte later als conciërge in een ziekenhuis. Vervolgens kreeg hij een postje als een gemeenschapssecretaris en werd later zelfs rechter.235 C. Kayishema studeerde als dokter af ,aan de universiteit in Butare. Hij werd in 1984 door de Rwandese overheid tewerkgesteld in een vluchtelingenkamp in Uganda. Na die periode werd hij aangesteld als directeur van een ziekenhuis in Nyanza. 236 In 1992 werd hij politiek actief en sloot hij zich aan bij de PDC 237 en werd zo in juli 1992 prefect van Kibuye. Hij werd terug benoemd als perfect door de interimregering in 1994 na de dood van president Habyarimana.238 Tijdens de gewelddaden zochten Tutsi‟s veiligheid in de kerk en het stadium in Mubuga. Vele personen getuigden dat ze vluchtten naar deze sites in de overtuiging dat de overheid hen zou beschermen. Vele werden aangemoedigd door de lokale overheid om veiligheid op te zoeken in deze gebouwen. Eénmaal toegekomen op deze plaatsen wou de lokale politie hen niet meer laten gaan en werd het stadium en de kerk een gevangenis. De situatie in het stadium en in de kerk werden onmenselijk. De overheid voorzag geen eten, water of medische hulp.239 Later werden deze gebouwen omsingeld door de Interhamwe, militia en lokale politie waarna de uitroeiing van de gevangen personen begon. Ze gooiden granaten, traangas en fakkels in de constructies.240 Overlevenden werden doodgeschoten of afgemaakt met machetes. Kayishema

233

Rwandatribunaal, Prosecutorv. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 193. 234 Rwandatribunaal, Prosecutorv. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 680 en 682,. 235 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 6. 236 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 7. 237 Christian Democratic Party 238 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 9. 239 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), par 314-313 240 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 315.

45

was aanwezig, als leidinggevende persoon, bij deze brutale aanvallen en beval de start van de aanval op de kerk.241 Obed Ruzindana werd geboren in 1962 in een welgestelde Hutu-familie te Gisovu, in de perfecture Kibuye. Zijn vader was burgemeester geweest in Mugonero. Zijn vader en zijn gezin waren gekend in de streek en werden door de bevolking gerespecteerd.242 Ruzindana hield zich bezig met de export en import van goederen en werd een succesvol zakenman. Hij trouwde en vestigde zich in Kigali tot de gewelddaden begonnen en migreerde toen terug naar zijn ouderlijk huis in Mugonero. Kayishema & Ruzindana opereerden vaak samen zo is de aanval op een grot, waarin een aantal Tutsi-families hun toevlucht hadden gezocht, een aanval die onder hun leiding gebeurde.243 Ruzindana is ook veroordeeld voor verschillende feiten die hij zonder Kayishema heeft gepleegd. Eén van de feiten waarvoor hij verantwoordelijk voor was, was de aanval op een mijn waarin Tutsi‟s zich hadden schuil gehouden. Tussen die personen bevonden zich ook twee jonge Tutsi-meisjes. Hij sneed eigenhandig van het ene meisje de borsten af waarna hij haar opensneed langs de buik. Ze overleed ter plaatse.244

3.2.4.1. Genocide Het gebruik van de term „genocide‟ voor de gebeurtenissen in Rwanda in 1994 is niet zonder enige discussie verlopen. Het is dan ook een waardegeladen en problematisch begrip. Intuïtief weet iedereen zowat naar wat wordt verwezen, maar over de impact en de schaal die de term impliceert is consensus geen sinecure. Daarom is het belangrijk een welomlijnde definitie aan te reiken alvorens het woord „genocide‟ in de mond te nemen en mensen hiervoor te berechten. Vervolgens worden een definitie, de invulling van het begrip en het aanwenden ervan in het Rwandatribunaal uitvoerig besproken.

3.2.4.1.1. Definitie Door de confrontatie met de Holocaust tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de internationale gemeenschap erop gewezen dat er geen juridisch draagvlak was om de 241

Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 344. 242 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 10. 243 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 435. 244 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 445-452.

46

uitroeiing van een andere bevolkingsgroep te bestraffen.245 Het woord genocide werd voor het eerst gehanteerd in 1944 door de jurist Raphael Lemkin in zijn boek “Axis Rule in Occupied Europe.”246 Het woord genocide is afgeleid van het Griekse woord genos wat ras, stam betekent en cide wat de Latijnse term is voor moord.247

Tijdens onderhandelingen betreffende de oprichting van het Neurenbergtribunaal waarin de internationale gemeenschap verdachte nazi‟s wou berechten voor gepleegde gruweldaden ten aanzien van de joden, werd het concept „genocide‟ voor het eerst aangewend in de rechtspraak. In de eerste fase nam de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties een resolutie aan waarbij dit concept werd gekarakteriseerd. De Economische en Sociale Raad werd belast met het ontwerpen van een conventie voor de onderdrukking en bestraffing van de begane misdaden. In 1948 werd in de schoot van de Verenigde Naties het verdrag inzake de voorkoming en bestraffing van genocide aangenomen door resolutie 260. In dit verdrag wordt genocide gedefinieerd als: “handelingen, gepleegd met de bedoeling om een nationale, etnische of godsdienstige groep, dan wel een groep, behorende tot een bepaald ras, geheel of gedeeltelijk als zodanig te vernietigen door middel van het doden van leden van de groep, het toebrengen van ernstige lichamelijke of geestelijke letsels aan leden van de groep, het opzettelijk aan de groep opleggen van levensvoorwaarden die gericht zijn op haar gehele of gedeeltelijke lichamelijke vernietiging, het nemen van maatregelen bedoeld om geboorten binnen de groep te voorkomen en het gewelddadig overbrengen van kinderen van de ene groep naar de andere.”248

In artikel 3 van het verdrag worden de handelingen opgesomd die onder het verdrag strafbaar zijn. Deze handelingen omvatten genocide, samenspanning om genocide te plegen, rechtstreeks en openbaar aanzetten tot genocide, poging tot genocide en medeplichtigheid aan genocide.

Het statuut van het Rwandatribunaal herneemt in artikel 2 de definitie van genocide en de strafbare handelingen zoals bepaald in het verdrag ter voorkoming en bestraffing van genocide. Artikel 2 van het statuut verleent aan het tribunaal de macht om personen te

245

L. Huyse, “Hoe stop je een genocide”, De Standaard 9 december 2008, 18-19. www.preventgenocide.org/lemkin/AxisRule1944-1.htm 247 M. Lattimer, Genocide and human rights, Alderschot, Ashgate, 2007, 65. 248 Art. 2 verdrag inzake de voorkoming en de bestraffing van genocide 246

47

vervolgen medeplichtig aan genocide conform de definitie of personen die één van de strafbare handelingen hebben gepleegd opgesomd onder sectie 3 van artikel 2.249

De definitie van een misdaad bestaat uit twee essentiële elementen: het intentionele of wilselement (mens rea) en de verboden handeling (actus reus).250 Genocide als misdrijf vereist daarenboven een speciale intentie (dolus specialis). De speciale intentie die moet worden bewezen bij genocide slaat op de uitdrukkelijke bedoeling van de dader om een nationale, etnische, raciale, of religieuze groep gedeeltelijk of in zijn geheel te vernietigen. 251 Het is niet voldoende dat de dader op de hoogte was dat de misdaad onvermijdelijk of waarschijnlijk zou leiden tot de vernietiging van de groep. De misdaad moet worden gepleegd met als doel de groep te elimineren.252 Daarbij slaat die bedoeling niet noodzakelijk op de wens om een hele groep te elimineren die zich in verschillende delen van de wereld bevindt. Men viseert veeleer om een substantieel deel van een groep uit een bepaalde regio te elimineren.253 In de zaken Kayishema en Ruzindana bevestigde het oorlogstribunaal dat met een substantieel deel een aanzienlijk aantal individuen wordt bedoeld die tot een welbepaalde groep behoren.254 Als deze speciale intentie niet aanwezig is, kan de desbetreffende handeling niet meer onder de noemer genocide vallen maar onder misdaden tegen de mensheid. Zo zullen handelingen die onintentioneel de gehele of gedeeltelijke eliminatie van een groep teweegbrachten niet gedefinieerd worden als genocide.255

In de zaak tegen Jean-Paul Akayesu werd de dolus specialis door het Rwandatribunaal omschreven als een mentale factor die moeilijk tot onmogelijk te determineren is. Wanneer een bekentenis ontbreekt kan men echter vanuit bepaalde feiten die speciale intentie pogen te deduceren.256 Zo zijn de politieke doctrine van de daders, het systematisch optreden tegen leden van een groep terwijl leden van een andere groep buiten beschouwing worden gelaten of haatpropaganda elementen waaruit dergelijke kwaadwillige intentie kan worden

249

http://69.94.11.53/ENGLISH/basicdocs/statute/2007.pdf V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 167. 251 G. Mettraux, International crimes and the ad hoc tribunals, Oxford, Oxford university press, 2005, 329. 252 G. Dawson en R. Boyton, “reconciling complicity in genocide and aiding and abetting genocide in the jurisprudence of the united nations ad hoc tribunals”, Harvard Human Rights Journal 2008, 241-279. 253 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 168. 254 C. Byron, “The crime of genocide”, in D. McGoldrick, P. Rowe en E. Donnely (eds.), The permanent international criminal court, Portland (or.), Hart, 2004, 148. 255 M. Lattimer, Genocide and human rights, Alderschot, Ashgate, 2007, 73. 256 M. Lattimer, Genocide and human rights, Alderschot, Ashgate, 2007, 74. 250

48

gededuceerd.257 De aanwijsbaarheid van deze feiten heeft geleid tot de veroordeling van voormalige burgemeester Jean-Paul Akayesu voor genocide. Hij was daarmee de eerste persoon die werd berecht voor het plegen van daden van genocide.258 Gezien de bewijzen die werden aangereikt, besloot de secretaris-generaal van de Verenigde Naties reeds in mei 1994 dat er geen twijfel mogelijk was dat het hier daden van genocide betrof die werden gepleegd in de maanden april tot juni in 1994.259

Naast de intentie is ook het element dat de handelingen moeten gericht zijn tegen een groep (etnisch, nationaal, raciaal of religieus) en niet tegen een individu van essentieel belang. 260 Lemkin beschreef dit in zijn boek als volgt: “De destructieve handelingen moeten gericht zijn tegen een groep en de selectie van individuen behorende tot die groep gebeurt enkel op basis van lidmaatschap tot die groep.”261

De definitie van genocide sluit expliciet politieke groepen uit. Er kan enkel sprake zijn van genocide wanneer etnische, religieuze, raciale en nationale groeperingen worden geviseerd. 262 Velen vreesden namelijk dat de conventie niet zou worden geratificeerd wanneer politieke groeperingen in de definitie van genocide werden opgenomen. Staten vreesden immers dat hun eigen interne politieke problemen anderzijds onderhevig zouden zijn aan inmenging van de internationale gemeenschap.263 Delegaties van verschillende staten wezen op het feit dat enkel groepen met stabiele en permanente karakteristieken onder de conventie moeten worden beschermd. Politieke groeperingen missen een stabiel karakter en moeten bijgevolg worden uitgesloten.264

In de zaak Akayesu werd een nationale groep door het ICTR omschreven als een verzameling mensen die voorbestemd zijn om een wettelijke band te delen gebaseerd op een 257

M. Lattimer, Genocide and human rights, Alderschot, Ashgate, 2007, 585. J. C. McKinley Jr., “U.N. Tribunal, in first such trial verdict, convicts Rwandan ex-mayor of genocide”, The New York Times 1998, www.nytimes.com/1998/09/03/world/un-tribunal-in-first-such-trial-verdict-convictsrwandan-ex-mayor-of-genocide.htm, 259 report of the secretary-general on the situation Rwanda (31 mei 1994), Un Doc. S/1994/640 (1994). 260 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 173. 261 C. Byron, “The crime of genocide”, in D. McGoldrick, P. Rowe en E. Donnely (eds.), The permanent international criminal court, Portland (or.), Hart, 2004, 152. 262 Art. 2 verdrag inzake de voorkoming en de bestraffing van genocide 263 C. de Than en E. Shorts, International criminal law and human rights, Londen, Sweet & Maxwell Limited, 2003, 68. 264 C. Byron, “The crime of genocide”, in D. McGoldrick, P. Rowe en E. Donnely (eds.), The permanent international criminal court, Portland (or.), Hart, 2004, 156 . 258

49

gemeenschappelijk burgerschap.265 Religieuze groepen werden omschreven als groepen waarvan de leden dezelfde religie, kerkgenootschap of wijze van verering delen. 266 Naar aanleiding van de zaken Akayesu en Kayihema & Ruzindana werd eveneens het begrip raciale groep bepaald. Raciaal als element van samenhorigheid zou gebaseerd zijn op erfelijke fysieke kenmerken vaak vereenzelvigd met een geografische regio ongeacht linguïstische, culturele, nationale of religieuze factoren.267 Etniciteit als bindingsmiddel van een groep werd door het ICTR verklaard als het hebben van een gemeenschappelijke taal en cultuur. In de zaak Musema voegde het tribunaal verder toe dat het concept etniciteit in het licht van de particuliere politieke, sociale en culturele context moet worden beoordeeld.268

Tijdens de zaken Kayishema & Ruzindana, Rutuganda en Musema werden daarnaast ook subjectieve benaderingen geïntroduceerd. Het subjectieve gevoel bij een groep te behoren (zowel aan de kant van de daders als aan de slachtoffers) kwam dus in aanmerking.269 Deze subjectieve benadering werd ingevoerd omdat het tribunaal grote moeilijkheden ondervond met de classificatie van Tutsi‟s als religieuze, etnische, nationale of raciale groep. 270 Er is immers geen discrepantie tussen de taal van de twee bevolkingsgroepen. Hutu‟s en Tutsi‟s spreken allebei een Bantu-taal (het Kinyarwanda). Ook zijn er geen wezenlijke verschillen in de gewoontepraktijken van de twee groepen en zijn beide bevolkingsgroepen tijdens de kolonisatie tot het christendom bekeerd.271 Het ICTR loste dit probleem op door naast objectieve ook subjectieve criteria te hanteren en zaak per zaak te analyseren. 272 In de zaak Kayishema wordt verwezen naar zowel objectieve criteria (gemeenschappelijke taal en cultuur) om een etnische groep te vormen als naar subjectieve criteria:“A Group which distinguishes itselfs, as such (self identification), or a Group identified as such by others (identification by others).”273

265

M. Lattimer, Genocide and human rights, Alderschot, Ashgate, 2007, 125. C. Byron, “The crime of genocide”, in D. McGoldrick, P. Rowe en E. Donnely (eds.), The permanent international criminal court, Portland (or.), Hart, 2004, 156. 267 M. Lattimer, Genocide and human rights, Alderschot, Ashgate, 2007, 125. 268 C. Byron, “The crime of genocide”, in D. McGoldrick, P. Rowe en E. Donnely (eds.), The permanent international criminal court, Portland (or.), Hart, 2004, 158. 269 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 168. 270 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 168. 271 M. Lattimer, Genocide and human rights, Alderschot, Ashgate, 2007, 125. 272 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 169. 273 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 98. 266

50

3.2.4.1.2. De actus reus van genocide In artikel 2 van het statuut van het ICTR en in artikel 2 van het verdrag ter voorkoming en bestraffing van genocide worden er vijf categorieën van verboden handelingen opgesomd Deze categorieën zijn: het doden van leden van een groep, het toebrengen van ernstige lichamelijke of geestelijke letsels aan leden van een groep, het opzettelijk aan een groep opleggen van levensvoorwaarden gericht op de gehele of gedeeltelijke lichamelijke vernietigen ervan, het nemen van maatregelen, bedoeld om geboorten binnen een groep te voorkomen en tenslotte het gewelddadig overbrengen van kinderen van de ene groep naar een andere.

Deze lijst is niet illustratief maar wel exhaustief. Dit werd bevestigd door delegaties van de verschillende landen aanwezig bij de Genocide Conventie, de International Law Commission en verschillende academici. Het ICTR heeft nog geen andere zienswijze vooropgesteld. 274 Deze categorieën worden vervolgens afzonderlijk summier toegelicht.

a) Het doden van leden van de groep Hoewel “doden van leden van een groep” eenduidig lijkt, is er sprake van een discrepantie tussen het Engelse killing en het Franse meurtre.275 De Engelse term zou ruimer interpreteerbaar zijn dan de Franse term.276 De eerste zaak waarin het ICTR zich over dit probleem boog was de zaak Akayesu.277 Men argumenteerde dat de Engelse term killing te algemeen was omdat het zowel opzettelijke als onopzettelijke doodslag omvat. Dit in tegenstelling tot de Franse term meurtre die een specifiekere connotatie oproept. Door het vermoeden van onschuld van de beklaagde en conform de algemene principes van het strafrecht besloot de kamer dat de Franse versie, die ook het best aansluit bij artikel 311 van het strafwetboek van Rwanda, de juiste interpretatie is.278 In Kayishema & Ruzindana werd een andere zienswijze vooropgesteld. Hier besloot de kamer dat de termen schijnbaar dezelfde

274

C. Byron, “The crime of genocide”, in D. McGoldrick, P. Rowe en E. Donnely (eds.), The permanent international criminal court, Portland (or.), Hart, 2004, 162. 275 C. de Than en E. Shorts, International criminal law and human rights, Londen, Sweet & Maxwell Limited, 2003, 76. 276 C. Byron, “The crime of genocide”, in D. McGoldrick, P. Rowe en E. Donnely (eds.), The permanent international criminal court, Portland (or.), Hart, 2004, 162. 277 Rwandatribunaal, Prosecutorv. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998). 278 Rwandatribunaal, Prosecutorv. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 500-501.

51

lading dekken.279 Deze visie werd in beroep gebracht waarbij de beroepskamer toevoegde dat er een schijnbaar verschil tussen beide termen wordt aangevoeld hoewel ze beide als opzettelijk moeten worden geïnterpreteerd maar niet noodzakelijk als moord met voorbedachten rade.280 Bij deze categorie moet de openbare aanklager aantonen dat de dood van de persoon het resultaat is van een handeling of verzuim van de beklaagde. Om de mens rea van deze categorie tot stand te brengen moet er bewijs zijn dat de beklaagde de intentie had om te doden.281

b) Het toebrengen van ernstige lichamelijke of geestelijke letsels aan leden van de groep De ILC (International Law Commission) becommentarieerde in de voorbereidende werken van de Draft Code of Crimes dat een lichamelijk letsel een type van fysiek letsel inhoudt en een geestelijk letsel een type van beschadiging aan het mentale vermogen. Er werd toegevoegd dat het letsel van die aard moet zijn dat het een ernstige dreiging met zich meebrengt voor het voortbestaan van de groep of een deel van de groep. 282 In het rapport van de voorbereidende commissie van het Internationaal Strafhof in 2000 werd bepaald dat verkrachting, marteling, seksueel geweld en onmenselijke behandeling onder deze noemer vallen maar hiertoe niet beperkt zijn.283 Volgens het ICTR omvat de term in de zaak Akayesu: martelingen (fysiek of mentaal), onmenselijke of vernederende behandeling en vervolging.284 De uitspraak legde in paragraaf 504 ook nadruk op het feit dat het toebrengen van ernstige lichamelijke of geestelijke letsels niet vereist dat de letsels permanent of ongeneeslijk zijn.285 In de zaak Kayishema & Ruzindana worden de twee termen opnieuw geanalyseerd. De betekenis van lichamelijke letsels wordt in paragraaf 109 uitgebreid tot het toebrengen van ernstige schade aan de gezondheid met verminking tot gevolg, ernstige schade aan de interne organen of zintuiglijke schade.286 De openbare aanklager merkt in de volgende paragraaf op 279

Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 101-104. 280 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 173. 281 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 173. 282 C. Byron, “The crime of genocide”, in D. McGoldrick, P. Rowe en E. Donnely (eds.), The permanent international criminal court, Portland (or.), Hart, 2004, 167. 283 www.preventgenocide.org/genocide/elements.htm 284 C. Byron, “The crime of genocide”, in D. McGoldrick, P. Rowe en E. Donnely (eds.), The permanent international criminal court, Portland (or.), Hart, 2004, 167. 285 Rwandatribunaal, Prosecutorv. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 504. 286 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 109.

52

dat het niet vereist is dat de geestelijke schade voortvloeit uit het toebrengen van lichamelijke letsels.287 Beide termen moeten in concreto worden beoordeeld.288 De fysieke en/of psychologische schade moet niet permanent zijn maar wel een ernstiger karakter vertonen dan tijdelijke letsels en moeten een intentionele een destructieve impact hebben op de hele of gedeeltelijke groep.289

c) Het opzettelijk aan de groep opleggen van levensvoorwaarden die gericht zijn op haar gehele of gedeeltelijke lichamelijke vernietiging Deze handeling van genocide correspondeert met de term uitroeiing als een misdaad tegen de mensheid.290 Het woord „opzettelijk‟ werd er uitdrukkelijk bijgevoegd om de intentie te benadrukken maar ook om aan te tonen dat het opleggen van die levensvoorwaarden met voorbedachten rade moet plaatsvinden.291 Deze categorie behandelt situaties waarbij een groep in bepaalde omstandigheden wordt geplaatst met de intentie die groep uit te roeien. 292 De term „levensvoorwaarden‟ kan duiden op (maar is niet noodzakelijk beperkt tot) opzettelijke onthouding van bronnen noodzakelijk voor overleving zoals voedsel, medische diensten of huisvesting.293 Het ICTR verstaat onder de term ook de onderwerping van de groep aan een strikt dieet294 of omstandigheden die leiden tot een langzame dood zoals slechte huisvesting, kledij, hygiëne of fysieke uitputting.295 In Kayishema & Ruzindana werd verkrachting eveneens onder deze categorie ondergebracht.296

287

Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 110. 288 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 109 en 110. 289 C. de Than en E. Shorts, International criminal law and human rights, Londen, Sweet & Maxwell Limited, 2003, 78. 290 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 176. 291 C. Byron, “The crime of genocide”, in D. McGoldrick, P. Rowe en E. Donnely (eds.), The permanent international criminal court, Portland (or.), Hart, 2004, 169. 292 C. de Than en E. Shorts, International criminal law and human rights, Londen, Sweet & Maxwell Limited, 2003, 78. 293 www.preventgenocide.org/genocide/elements.htm 294 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 505-506. 295 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 115-116. 296 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 177.

53

d) Het nemen van maatregelen, bedoeld om geboorten binnen de groep te voorkomen Gedwongen geboortebeperking werd al tijdens de berechting van Wereldoorlog Twee als een categorie van genocide aanvaard. Extreme maatregelen zoals gedwongen abortus of sterilisatie vallen onder deze noemer en recenter wordt ook verkrachting als methode van geboortebeperking gezien.297 Het ICTR besliste in de zaak Akayesu dat methodes voor geboortebeperking de volgende zijn: seksuele mutilatie, sterilisatie, separatie van de seksen en het verbod te trouwen.298 In deze zaak besliste de kamer voor terechtzitting dat de maatregelen fysiek of psychisch kunnen zijn.299 Verkrachting kan een maatregel van geboortebeperking zijn wanneer het slachtoffer achteraf procreatie weigert. 300

e) Het gewelddadig overbrengen van kinderen van de ene groep naar de andere groep In overeenstemming met het VN-verdrag dat handelt over de rechten van het kind worden met kinderen personen jonger dan 18 jaar bedoeld.301 De term „gewelddadig‟ is niet beperkt tot fysiek geweld. Onder deze categorie vallen ook bedreigingen, dwang, machtsmisbruik, detentie of psychologische onderdrukking.302 Deze categorie was niet echt van toepassing voor het ICTR.303 In de zaak Akayesu werd er echter wel eens naar verwezen: “Het objectief is niet enkel rechtstreekse gedwongen transfers te sanctioneren maar ook trauma‟s die een overdracht met zich kan meebrengen.”304

3.2.4.1.3. Medeplichtigheid en aanvangsvormen van genocide In artikel 2 (3) van het statuut van het ICTR wordt er naar de verschillende strafbare handelingen verwezen. Deze handelingen worden exhaustief in artikel 3 van het verdrag ter voorkoming en bestraffing van genocide beschreven. Genocide zelf bevindt zich onder deze

297

C. Byron, “The crime of genocide”, in D. McGoldrick, P. Rowe en E. Donnely (eds.), The permanent international criminal court, Portland (or.), Hart, 2004, 170. 298 C. de Than en E. Shorts, International criminal law and human rights, Londen, Sweet & Maxwell Limited, 2003, 79. 299 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 507-508. 300 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 178. 301 C. Byron, “The crime of genocide”, in D. McGoldrick, P. Rowe en E. Donnely (eds.), The permanent international criminal court, Portland (or.), Hart, 2004, 175. 302 www.preventgenocide.org/genocide/elements.htm 303 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 178. 304 C. Byron, “The crime of genocide”, in D. McGoldrick, P. Rowe en E. Donnely (eds.), The permanent international criminal court, Portland (or.), Hart, 2004, 175.

54

paragraaf evenals samenspanning tot genocide, rechtstreeks en publiek aanzetten, poging tot en medeplichtigheid.305 Aanzetten tot, medeplichtigheid en poging tot zijn strafbaar zonder dat de genocide zelf plaatsvindt. Het louter ophitsen van de massa tot daden van genocide zonder enig resultaat is met andere woorden voldoende om berecht te worden.306

Bij het ontwerp van de tekst van het verdrag ter voorkoming en bestrijding van genocide werd een invulling van het gewoonterecht gegeven aan het begrip samenspanning. 307 De overtreding samenspanning laat zich invullen als een situatie wanneer twee of meer personen afspreken om een misdaad te plegen in casu genocide.308 Het tribunaal heeft het begrip samenspanning tot genocide verder verduidelijkt. Zo besliste de kamer van terechtzitting dat het louter aantonen van bestaande onderhandelingen op zich geen bewijs vormen van samenspanning. Men moet immers kunnen bewijzen dat er een overeenkomst werd bereikt.309 In verschillende zaken vond het tribunaal het niet noodzakelijk om een cumulatie van een veroordeling tot genocide en een veroordeling van samenspanning tot genocide te registreren. Als de beklaagde werd veroordeeld voor genocide was een bijkomende veroordeling voor samenspanning tot genocide overbodig.310 De zaak Niyitegeka was hierin een uitzondering. De beklaagde werd in deze zaak schuldig bevonden voor de misdaad genocide en samenspanning tot genocide.311 In de daaropvolgende rechtszaken werden verschillende interpretaties gehanteerd zonder een duidelijk uitgangspunt te verkiezen.312

Door de handeling rechtstreeks en openbaar aanzetten tot genocide strafbaar te stellen, wilden de ontwerpers van de Genocide Conventie in 1948 zich focussen op de preventieve dimensie. Het plaatsvinden van genocide is geen conditio sine qua non om voor het aanzetten tot genocide berecht te kunnen worden.313 Bij de Genocide Conventie werd becommentarieerd dat er twee essentiële voorwaarden zijn bij de overtreding rechtstreeks en openbaar aanzetten 305

Art. 2en Art. 3 statuut Rwandatribunaal W. Schabas, Genocide in international law, Cambridge, Cambridge unversity press, 2000, 179. 307 W. Schabas, Genocide in international law, Cambridge, Cambridge unversity press, 2000, 179. 308 C. de Than en E. Shorts, International criminal law and human rights, Londen, Sweet & Maxwell Limited, 2003, 79. 309 Rwandatribunaal, Prosecutor v.Kajelijeli, judgement and sentence, Case No. ICTR-98-44A-T (1 december 2003), paragraaf 761. 310 W. Schabas, Genocide in international law, Cambridge, Cambridge unversity press, 2000, 180. 311 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Niyitegeka, judgement and sentence, Case No. ICTR-96-14-T (16 mei 2003), paragraaf 427. 312 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 181. 313 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 181. 306

55

tot genocide. Deze twee condities zijn ten eerste een publieke verklaring en ten tweede een oproep tot actie.314 Het ICTR besliste in de zaak Akayesu dat het element „rechtstreeks‟ meer dan louter vage bewoordingen of indirecte voorstellen inhoudt.315 Het tribunaal formuleerde dat het aanzetten tot genocide impliceert dat de persoon met zijn actie een bepaald bewustzijn wilt creëren bij het publiek dat noodzakelijk is om die bepaalde misdaad te kunnen en willen plegen.316 In de zaak Nahimana verklaarde het tribunaal in beroep dat de publieke verklaring rechtstreeks moet oproepen tot genocide om te worden veroordeeld als haatpropaganda.317 Het verweer van de appelant dat er slechts sprake kan zijn van rechtstreeks aanzetten tot genocide wanneer expliciete bewoordingen worden gebruikt, werd zo door de kamer in beroep verworpen.318 Het feit dat de dezelfde woorden voor een ander publiek of in een andere context ambigue zijn, is geen afdoend verweer.319

Op 2 september 1998 werd voor de eerste keer een persoon veroordeeld voor het rechtstreeks en publiek aanzetten tot genocide. Deze veroordeling in de zaak Akayesu werd een precedent voor latere zaken voor het ICTR.320 Het tribunaal stelde vast dat er sprake was van propagandacampagnes die veelal gebaseerd waren op valse verhalen. 321 In de zaak Akayesu werd de getuigenis van Dr Alison Des Forges aangehaald. Zij verwees naar het fenomeen van „mirror politics‟, waarbij een persoon een ander beschuldigt van wat hij of zij deed of zal doen. Een voorbeeld hiervan vindt men ook terug in de uitspraak tegen Akayesu. Op 5 oktober 1990 simuleerde het reguliere leger van Rwanda een aanval op Kigali waarna de regering onmiddellijk beweerde dat de RPF de hoofdstad was binnengedrongen met hulp van plaatselijke medeplichtige Tutsi‟s. De volgende morgen werden 8000 Tutsi‟s en leden van de

314

V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 183. 315 C. de Than en E. Shorts, International criminal law and human rights, Londen, Sweet & Maxwell Limited, 2003, 80. 316 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 560. 317 K. Gustofson en N. Janisiewicz, “current development at the ad hoc international criminal tribunals”, Journal of International Criminal Justice 2008, 1091-1125. 318 K. Gustofson en N. Janisiewicz, “current development at the ad hoc international criminal tribunals”, Journal of International Criminal Justice 2008, 1091-1125. 319 K. Gustofson en N. Janisiewicz, “current development at the ad hoc international criminal tribunals”, Journal of International Criminal Justice 2008, 1091-1125. 320 M. Kearney, The prohibition of propaganda for war in international law, Oxford, Oxford University Press, 2007, 220. 321 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 99.

56

Hutu-oppositie gearresteerd.322 Ook J. Kambanda werd veroordeeld voor het aanzetten tot genocide. Kambanda was de eerste minister tijdens de genocide in 1994.323

Onder artikel 2,3 e van het statuut wordt medeplichtigheid aan genocide ook bij de strafbare handelingen vermeld. Deze bepaling overlapt met de individuele verantwoordelijkheid van de daders onder artikel 6,1 van het statuut van het Rwandatribunaal. 324 Deze overlapping is het resultaat van een letterlijke overname van de artikelen 2 en 3 van het verdrag inzake voorkoming en bestrijding van genocide. In de zaak Semanza oordeelde de kamer dat er geen materieel verschil is tussen complicity onder artikel 2,3 e en aided and abetted onder artikel 6,1. Beide verwijzen naar een persoon die medeplichtig is.325 Medeplichtigheid betekent bijstand verlenen aan de dader bij de overtreding. Het is een afzonderlijke overtreding die onlosmakelijk verbonden is met de hoofdovertreding.326

De rechtspraak van het ICTR maakt enkel in de zaak Akayesu een distinctie tussen de elementen met betrekking tot complicity enerzijds en elementen behorende tot aided and abetted anderzijds.327 De kamer oordeelde in dit arrest dat complicity conform de Rwandese wet moet worden begrepen. Het tribunaal verwijst naar artikel 91 van het Rwandese strafwetboek en maakt eveneens dezelfde onderverdeling. Medeplichtigheid kan volgens het tribunaal en volgens de Rwandese wet drie vormen aannemen, namelijk: medeplichtig door het bezorgen van bepaalde middelen zoals wapens en andere instrumenten, hulp aanbieden bij het plannen of medeplichtig door het aanzetten tot genocide via dreiging, giften, beloften enz… zonder zelf deel te nemen aan de daad genocide.328 De mens rea van medeplichtigheid in relatie tot genocide is de vereiste. De medeplichtige moest met andere woorden op de hoogte zijn dat de aangeboden hulp in dienst stond van de hoofdovertreding in casu

322

Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 99. 323 Rwandatribungaal, Prosecutor v. Kambanda, Judgement and Sentence, case No. ICTR 97-23-S (4 september 1998). 324 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 183. 325 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 182. 326 C. de Than en E. Shorts, International criminal law and human rights, Londen, Sweet & Maxwell Limited, 2003, 80. 327 G. Dawson en R. Boyton, “reconciling complicity in genocide and aiding and abetting genocide in the jurisprudence of the united nations ad hoc tribunals”, Harvard Human Rights Journal 2008, 241-279. 328 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement and Sentence, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 537.

57

genocide.329 De aanklacht met betrekking tot medeplichtigheid is niet echt significant want algemeen worden personen die schuldig zijn aan medeplichtigheid ook veroordeeld voor de eigenlijke misdaad genocide.330 Voor het ICTR heeft de strafbare handeling poging tot genocide geen wezenlijk belang.331

3.2.4.1.4. Een verwezenlijking van het ICTR: Verkrachting als genocide

-“It is specifically rape under orders. This is not rape out of control. It is rape under control. It is rape to drive a wedge through a community, to shatter a society, to destroy a people. It is rape as genocide”-332

In dit hoofdstuk werd al aangetoond dat het ICTR aan de verschillende elementen van de misdaad genocide in concreto een betekenis geeft die soms afwijkt van de oorspronkelijke betekenis. De erkenning van verkrachting als een vorm van genocide heeft belangrijke implicaties op het vlak van de verplichting tot staatsinterventie. Als men verkrachting als een misdaad tegen de mensheid beschouwt rust er geen verplichting op de internationale gemeenschap om te interveniëren, dit is wel het geval als er genocide plaatsvindt.333 Verkrachting werd voor het eerst als een vorm van genocide aanzien in de zaak Akayesu. Voor deze zaak werd verkrachting meestal aanzien als een onvermijdelijk aspect van grote conflicten.334 Door de erkenning van verkrachting als genocide hielp het ICTR bij de ontwikkeling van het internationaal recht en werd het recht meer aangepast aan de actualiteit. De vele inspanningen van vrouwenorganisaties en vrouwelijke rechters hadden als gevolg dat verkrachting werd opgenomen als onderdeel van genocide.335 De commissie van experts die Rwanda had bezocht in 1994 in het kader van een onderzoek voor de Verenigde Naties opperde om verkrachting als onderdeel van genocide te benaderen in de Rwandese context.336

329

C. de Than en E. Shorts, International criminal law and human rights, Londen, Sweet & Maxwell Limited, 2003, 80. 330 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 184. 331 W. A. Shabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 183. 332 C. MacKinnon, “Rape , genocide, and women‟s Human rights, Harvard Women’s Law Journal 1994, 11-12. 333 A. Miller, “From the international criminal tribunal for Rwanda to the International Criminal Court: expanding the definition of genocide to include rape”, Peen St. Law Review 2003-2004, 349-373. 334 S. L Russel-Brown, “Rape as an act of genocide”, Berkeley journal of international law 2003, (350) 352. 335 New York Times , “when rape becomes genocide”, 1998, www.nytimes.com/1998/09/05/opinion/when-rapebecomes-genocide.html, 336 paragraaf 145, letter dated 9 december 1994 from the secretary-general addressed to the president of the security council van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (9 december 1994), UN Doc. S/1994/1405 (1994).

58

In de zaak Akayesu specifieerde het tribunaal in paragraaf 731-730 dat verkrachting één van de ergste vormen is van het toebrengen van ernstige lichamelijke en geestelijke letsels. Op basis van feiten in deze zaak concludeerde het tribunaal dat het seksueel geweld enkel gericht was tegen Tutsi-vrouwen en dat dit de fysieke en psychologische vernietiging van die vrouwen en de gehele gemeenschap genereerde (dolus specialis).337

In 1996 verstuurde de mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch een amicus curiae brief naar het ICTR met de vraag om Akayesu in beschuldiging te stellen van verkrachting en andere misdaden van seksueel geweld.338 Volgens Human Rights Watch werden Rwandese Tutsi-vrouwen onderworpen aan grootschalig seksueel geweld. Verschillende getuigenissen meldden dat duizenden vrouwen individueel waren verkracht, onderworpen aan groepsverkrachtingen, verkracht met objecten zoals scherpen stokken of wapens, seksueel uitgebuit of seksueel verminkt.339 Door talloze documentatie van vrouwenorganisaties en mensenrechtenorganisaties voegde het ICTR verkrachting toe bij de aanklacht toen een getuige haar verhaal voor het tribunaal bracht.340 Akayesu is jammergenoeg één van de weinigen die voor verkrachting werd veroordeeld.341

In 2001 werden hervormingen doorgevoerd waarbij de onderzoekseenheid voor seksueel geweld werd ontmanteld. Hierdoor werden minder vrouwen aangemoedigd om hun verhaal te brengen en bekende het Hof een daling van aanklachten met betrekking tot seksueel geweld.342 Desondanks heeft het ICTR een grote stap gezet bij de erkenning van verkrachting als onderdeel van genocide. De elements of crimes met betrekking tot de bevoegdheid van het Internationaal Strafgerecht vermeld verkrachting nu als een handeling die kan ressorteren onder genocide.343 Erkenning is uiteraard slechts een aanzet en hoewel verkrachting moeilijk

337

Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement and Sentence, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 730-731. 338 www.hrw.org/en/news/1998/08/31/rwanda-tribunal-rule-akayesu-case 339 Human rights watch, shattered lives, 1996, www.hrw.org/en/reports/1996/09/24/shattered-lives, 2. 340 J. D. Haskell, “the complicity and limits of international law in armed conflict rape”, Boston college Third World Law Journal 2009, 35-72. 341 J. D. Haskell, “the complicity and limits of international law in armed conflict rape”, Boston college Third World Law Journal 2009, 35-72. 342 J. D. Haskell, “the complicity and limits of international law in armed conflict rape”, Boston college Third World Law Journal 2009, 35-72. 343 www.icc-cpi.int/NR/rdonlyres/9CAEE830-38CF-41D6-AB0B68E5F9082543/0/Element_of_Crimes_English.pdf

59

te bewijzen valt (zeker na verloop van enkele jaren) mag dit de sanctionering ervan niet in de weg staan.

3.2.4.2. Misdaden tegen de mensheid Artikel 3 van het statuut van het ICTR stipuleert dat het tribunaal bevoegd is om personen te vervolgen die schuldig zijn aan moord, vernietiging, slavernij, deportatie, gevangenneming, marteling, verkrachting, vervolging op basis van politieke, religieuze of raciale redenen of andere onmenselijke handelingen.344 Deze categorie van misdaden bestaat uit drie essentiële elementen. De handeling moet ten eerste een onmenselijk karakter bezitten. Ten tweede moet de handeling deelachtig zijn aan een systematische aanval tegen burgers. Het derde element bestaat er uit dat dit alles moet gebaseerd zijn op nationale, politieke, etnische, raciale of religieuze gronden.345 De categorie „misdaden tegen de mensheid‟ werd voor het eerst door het internationaal recht erkend in het charter van Neuremberg in 1945. Deze categorie werd vervolgens overgenomen in de materiële jurisdictie van het ICTY en ICTR hoewel er wezenlijke verschillen bestaan tussen de drie invullingen.346 De definitie van misdaden tegen de mensheid in het charter van Neuremberg verwijst in tegenstelling tot artikel 3 van het ICTR en artikel 5 van het ICTY niet naar gevangenneming, marteling en verkrachting.347 Als men de materiële jurisdictie met betrekking tot misdaden tegen de mensheid van het Rwandatribunaal348 daarentegen vergelijkt met de bevoegdheid van het ICC in deze materie moet men wel toegeven dat er meer handelingen als een mogelijke misdaad tegen de mensheid worden gedefinieerd. 349 Artikel 7 van het statuut van Rome vermeldt ook gedwongen prostitutite, de misdaad van apartheid, gedwongen verdwijningen, gedwongen sterilisatie, gedwongen zwangerschap als misdaden tegen de mensheid. Ook wordt elke handeling al omschreven in het statuut zelf zodat men niet in elke zaak zich opnieuw moet buigen over de definitie van de handelingen. Het statuut van

344

http://69.94.11.53/ENGLISH/basicdocs/statute/2007.pdf V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 192. 346 M. W. Wang, “the international tribunal for rwanda: opportunities for clarification, opportunities for impact”, Columbia Human Rights law review 1995, 177-228. 347 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 186. 348 Art. 3 statuut Rwandatribunaal 349 Art. 7 statuut van Rome van het Internationaal Strafgerecht 345

60

het ICC is in grote mate veel meer gedetailleerder dan het statuut van het ICTR en daardoor is er veel minder ruimte voor judiciële gap-filling.350 Artikel 5 van het statuut van het Joegoslaviëtribunaal verschilt door zijn preambule van artikel 3 van het statuut van het Rwandatribunaal. In het artikel betreffende de materiële jurisdictie van het ICTR is het woord directed vervangen door as part of a widespread or systematic attack. Verder is de verwijzing naar een gewapend conflict weggelaten en is de vereiste toegevoegd dat de aanval moet gebaseerd zijn op nationale, politieke, etnische, raciale of religieuze gronden.351

Vervolgens wordt de terminologie besproken waarna de verschillende overtredingen aan bod komen die tot deze categorie behoren. Dit alles wordt geïllustreerd aan de hand van concrete voorbeelden.

3.2.4.2.1. Wijdverspreide of systematische aanval Om een overtreding te classificeren als een misdaad tegen de mensheid is het niet noodzakelijk om daadwerkelijk een groep te elimineren. Het volstaat om een politiek van wijdverspreide en/of systematische inbreuken voor te staan en te propaganderen. 352 De dolus specialis zoals bij genocide is bij deze categorie niet vereist.353

Het wijdverspreide karakter verwijst naar het aantal slachtoffers en het veelvuldig gepleegde overtredingen.354 In de zaak Akayesu werden wijdverspreide handelingen in paragraaf 508 omschreven als gigantische, frequente, op ruime schaal gepleegde handelingen en daden die collectief werden uitgevoerd tegen een verscheidenheid van slachtoffers.355

350

J. E. Alvarez, “crimes of states/crimes of hate: Lessons from Rwanda” in G. Simpson (ed.), War crimes law volume I, Alderschot, Ashgate Publishing Company, 2004, (148) 257. 351 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 187. 352 C. de Than en E. Shorts, International criminal law and human rights, Londen, Sweet & Maxwell Limited, 2003, 91. 353 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 188. 354 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 123. 355 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement and Sentence, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 508.

61

Het systematische karakter verwijst naar een georganiseerde patroon of het opzettelijk herhalen van gelijksoortige criminele handelingen.356 In de zaak Semanza worden systematische aanvallen gelijkgesteld met georganiseerde aanvallen. In deze zaak wordt ook verwezen naar het ICTY waar er in de kamer van beroep werd bepaald dat een feitelijk bewijs van bestaande plannen of beleid nuttig kan zijn om aan te tonen dat de aanval systematisch of wijdverspreid is, hoewel dit bewijs niet noodzakelijk is.357 Men moet enkel de criteria wijdverspreid of systematisch kunnen bewijzen, cumulatief bewijs is niet vereist.358

3.2.4.2.2. Ten aanzien van eender welke burgers Deze voorwaarde werd voor het eerst in het charter van Neuremberg opgenomen en vervolgens overgenomen door de twee ad hoc tribunaals.359 Hierdoor wou men vermijden dat men enkel kon worden vervolgd voor misdaden ten aanzien van burgers met een andere nationaliteit.360 De onmenselijke daden moeten gericht zijn tegen een groep slachtoffers en moeten niet bestaan uit geïsoleerde onmenselijke behandelingen.361 In de zaken Akayesu en Kayishema & Ruzindana werd bepaald dat de referentie naar burgers niet uitsluit dat er zich een aantal militairen tussen de groep slachtoffers bevinden. De burgerbevolking moet evenwel de grote meerderheid van de groep uitmaken.362

3.2.4.2.3. Discriminatoire gronden De vereiste dat misdaden worden gepleegd op basis van religieuze, etnische, raciale, of politieke gronden is enkel terug te vinden in de preambule van artikel 3 van het ICTR. Deze voorwaarde is niet terug te vinden in het statuut van het ICTY of in het charter van Neuremberg. Deze vereiste werd bekritiseerd omdat dit moeilijk te bewijzen valt. 363 Deze 356

W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 192. 357 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Semanza, Judgement and Sentence, Case No. ICTR-97-20-T (15 mei 2003), paragraaf 328-329 . 358 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 123. 359 Art. 5 statuut Joegoslaviëtribunaal en Art. 3 statuut Rwandatribunaal 360 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 189. 361 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 193. 362 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 582, Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 128. 363 M. W. Wang, “the international tribunal for rwanda: opportunities for clarification, opportunities for impact”, Columbia Human Rights law review 1995, 177-228.

62

toevoeging is echter niet zo radicaal of zonder precedenten. Als men naar de rechtspraak kijkt van het Neurembergtribunaal en het ICTY kan men concluderen dat ook daar de handelingen werden gepleegd op basis van discriminatoire motieven.364

Men kan deze vereiste ook anders benaderen. Men kan zich de vraag stellen of het louter ontbreken van discriminatoire gronden automatisch met zich meebrengt dat bijvoorbeeld verkrachting of marteling niet kan worden gekwalificeerd als een misdaad tegen de mensheid.365

Artikel 3 vult in één aspect artikel 2 aan met betrekking tot genocide. Men kan niet worden veroordeeld van genocide op basis van politieke beweegredenen terwijl dit wel mogelijk is bij artikel 3, misdaden tegen de mensheid.366

3.2.4.2.4. Daden strafbaar als misdaden tegen de mensheid a) Moord Artikel 3 van het statuut van het Rwandatribunaal somt als eerste overtreding moord op. Het probleem dat hier rijst is de vertaling. In de Engelse versie van het statuut wordt het woord murder gebruikt terwijl men in de Franse versie voor assassinat opteert.367 De Franse term assassinat zou in het Engels worden vertaald als premeditated murder. De Franse term gaat uit van een moord met voorbedachten rade terwijl de Engelse term niet uitgaat van een zeker opzet.368

Als we kijken naar verschillende zaken van het ICTR is er geen eensgezindheid over de interpretatie. In de zaak Akayesu interpreteert de kamer voor terechtzitting het concept moord volgens de Engelstalige opvatting. Voor de verantwoording van deze interpretatie verwijst de kamer naar het internationale gewoonterecht dat ook deze interpretatiewijze hanteert waarbij

364

M. W. Wang, “the international tribunal for rwanda: opportunities for clarification, opportunities for impact”, Columbia Human Rights law review 1995, 177-228. 365 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 196. 366 M. W. Wang, “the international tribunal for rwanda: opportunities for clarification, opportunities for impact”, Columbia Human Rights law review 1995, 177-228. 367 C. de Than en E. Shorts, International criminal law and human rights, Londen, Sweet & Maxwell Limited, 2003, 96. 368 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 198.

63

de Franse versie terzijde wordt geschoven als een vertalingsfout.369 De constituerende elementen van moord zijn volgens deze zienswijze dat het slachtoffer dood is, de dood het resultaat is van een onwettige daad van de beklaagde of een ondergeschikte en dat de beklaagde of ondergeschikte op het moment van het doden de intentie tot doden had of in ieder geval ernstige lichamelijke letsels had toegebracht wetende dat deze lichamelijke letsels waarschijnlijk zouden leiden tot de dood en hier onverschillig tegenover stond.370

De kamer voor terechtzitting verwees in de zaak Musema en Rutuganda naar de zaak Akayesu en opteerde ook voor de Engelse interpretatie.371 Sommige zaken verkiezen de engere Franse vertaling in hun rechtspraak. In de zaak Kayeshima & Ruzindana merkt het tribunaal op dat de statuten van het ICTY en ICTR geen reflectie zijn van internationaal gewoonterecht. Ter verantwoording van die stelling verwijst de kamer naar de verschillende elementen in de statuten. De voorwaarde van discriminatoire intentie bij misdaden tegen de mensheid is immers uniek aan het Rwandatribunaal.372 Dientengevolge bepaalde de kamer dat het niet gerechtvaardigd is om de Engelse term (conform internationaal gewoonterecht) als uitgangspunt te nemen. In deze zaak ging de kamer voor terechtzitting uit van de Franse term die volgens hen de benadering is die de ontwerpers van het statuut van het ICTR voor ogen hadden bij de optekening.373 De rechtspraak in deze zaak besliste dat intentie en voorbedachten rade vereist zijn om aan de mens rea van moord te voldoen.374 Vier voorwaarden moeten vervuld zijn om schuldig te worden bevonden aan moord: als de beklaagde een onwettige handeling stelt die als eerste de dood als gevolg heeft, ten tweede een handeling of een verzuim heeft gepleegd met voorbedachten rade, ten derde de intentie tot

369

Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 588. 370 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 589. 371 Rwandatribunaal, Prosecutor v.Musema, Judgement and sentence, Case No. ICTR-96-13-A (27 januari 2000) paragraaf 214; Rwandatribunaal, Prosecutor v. Rutuganda, Judgement and sentence, Case No. ICTR-96-3 (6 december 1999), paragraaf 79. 372 Art. 3 statuut Rwandatribunaal en Art. 5 statuut Joegoslaviëtribunaal. 373 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 138. 374 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 139.

64

doden had of ten slotte de intentie had om ernstige lichamelijke letsels te veroorzaken. 375 Deze zienswijze werd vervolgens door andere rechters overgenomen.376 Jean-paul Akayesu werd schuldig bevonden aan moord.377 De feiten die leidden tot deze veroordeling waren het vermoorden van drie Tutsi‟s als onderdeel van een systematische en wijdverspreide aanval tegen de burgerbevolking op basis van etnische gronden. 378 De veroordeelde had ook acht vluchtelingen gevangen genomen en ze daarna overgeleverd aan de militiegroep de Interahamwe, met het bevel hen te doden.379

De kamer van terechtzitting oordeelde in de zaak Kayeshima & Ruzindana dat al de constituerende elementen voor moord als een misdaad tegen de mensheid aanwezig waren maar dat deze misdaad volledig geabsorbeerd werd door de misdaad genocide. 380 Beide zijn dan ook enkel veroordeeld voor genocide en niet voor misdaden tegen de mensheid. Feiten in de zaak leidden ook tot een veroordeling van de bekaagde. Hij had in de maand juni twee burgers (een oude man en een kind) doodgeschoten die hij “Inyenzi”381 noemde.382

b) Uitroeiing Uitroeiing als een misdaad tegen de mensheid is voornamelijk gericht op de massavernietiging van een groep individuen. Het onderscheidend element slaat hier op de schaal van de destructie. Bij de overtreding moord kunnen de onderliggende feiten bestaan uit een enkel incident.383 De beroepskamer merkte in de zaak Ntakirutimana op dat moord als een misdaad tegen de mensheid materieel niet verschilt van uitroeiing. Beide termen impliceren het doden van personen in een context van wijdverspreide of systematische aanvallen tegen de 375

Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 140. 376 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Semanza, Judgement and Sentence, Case No. ICTR-97-20-T (15 mei 2003), Paragraaf 334-335; Rwandatribunaal, Prosecutor v. Bagilishema, Judgement, Case No. ICTR-95-1A-T (7 juni 2001), paragraaf 84-85. 377 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 653, 661 en 671. 378 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 653. 379 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 656. 380 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 577. 381 dialectwoord voor Tutsi 382 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Niyitegeka, Judgement and sentence, Case No. ICTR-96-14-T (16 mei 2003), paragraaf 443. 383 C. de Than en E. Shorts, International criminal law and human rights, Londen, Sweet & Maxwell Limited, 2003, 200.

65

burgerpopulatie. Om van uitroeiing te spreken is het echter vereist dat het doden op grote schaal wordt gepleegd.384 De misdaad uitroeiing vult een nuttige leemte in het internationaal strafrecht wanneer de dolus specialis van genocide niet aanwezig is of niet kan worden bewezen.385

De kamer van terechtzitting bepaalde in de zaak Semanza dat uitroeiing veeleer gericht is tegen een populatie dan tegen individuen. Het moet een substantieel aantal personen treffen. Het volstaat niet om één persoon of een klein aantal slachtoffers te doden. 386 Onder andere A. Musema werd schuldig bevonden aan uitroeiing.387 De onderliggende feiten waren de participatie van A. Musema in de aanval op Tutsi‟s die zich hadden verscholen op de Muyiraheuvel en Mumatabaheuvel, het verlenen van motorvoertuigen aan de aanvallers en het aanvoeren en participeren aan een aanval op Tutsi‟s die hun toevlucht hadden gezocht in de Nkyakavumugrot.388 E. en G. Ntalikirutimana daarentegen werden niet veroordeeld voor uitroeiing bij gebrek aan bewijs van massavernietiging of het doden op grote schaal. 389

c) Slavernij Slavernij is universeel geaccepteerd al een misdaad tegen de mensheid en is opgenomen in de verdragen van internationaal humanitair recht. Slavernij wordt omschreven als “the status or condition of a person over whom any or all of the powers attaching to the right of ownership are exercised.”390 De actus reus is de uitoefening van die macht en mens rea is de intentionele uitoefening van die macht. De twee componenten van slavernij zijn macht en controle.391 Niemand is voor het ICTR aangeklaagd voor slavernij of het tot slaaf maken van iemand.

384

Rwandatribunaal, Prosecutor v. E. & G. Ntakirutmana, Judgement and sentence, Cases No. ICTR-96-10 & ICTR-96-17-T (21 februari 2003), paragraaf 542. 385 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 199. 386 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Semanza, Judgement and Sentence, Case No. ICTR-97-20-T (15 mei 2003), paragraaf 340. 387 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Musema, Judgement and sentence, Case No. ICTR-96-13-A (27 januari 2000) paragraaf 951. 388 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Musema, Judgement and sentence, Case No. ICTR-96-13-A (27 januari 2000) paragraaf 949. 389 Rwandatribunaal, Prosecutor v. E. & G. Ntakirutmana, Judgement and sentence, Cases No. ICTR-96-10 & ICTR-96-17-T (21 februari 2003), paragraaf 813. 390 Art. 1 van de conventie tegen slavernij van 1929. 391 C. de Than en E. Shorts, International criminal law and human rights, Londen, Sweet & Maxwell Limited, 2003, 98.

66

d) Deportatie Deportatie had vooral voor het Neurembergtribunaal veel betekenis omwille van de deportatie van de vele joden door de Duitsers. Deportatie wordt in algemene termen omschreven als de gedwongen evacuatie van een deel of gehele populatie uit hun huizen naar andere gebieden.392 Voor het ICTY393 zijn er verschillende vervolgingen geweest met betrekking tot deze misdaad.394 Dit in tegenstelling tot de tribunalen van Rwanda en Sierra Leone waar geen veroordelingen voor deportaite hebben plaatsgevonden. Dit kan erop wijzen dat de openbare aanklagers menen dat de inbreuk met betrekking tot gedwongen verplaatsing binnen een land ontoepasselijk is.395 Deze categorie zal dan ook niet verder worden behandeld omwille van de irrelevantie voor het internationaal Rwandatribunaal.

e) Opsluiting Artikel 3, e) van het statuut van het Rwandatribunaal stelt opsluiting strafbaar als een misdaad tegen de mensheid. Deze misdaad wordt omschreven als “een willekeurige ontneming van een persoon uit zijn fysieke omgeving”.396 Tijdens het ICTR zijn eveneens geen vervolgingen voor deze misdaad geweest.

f) Foltering In de schoot van het UNCHR397 werd het verdrag tegen foltering en andere wrede, onmenselijke of onterende behandeling of bestraffing in 1984 aangenomen. Voor de toepassing van dat verdrag wordt onder de term foltering iedere handeling verstaan waardoor opzettelijk hevige pijn of hevig leed, lichamelijk dan wel geestelijk, wordt toegebracht aan een persoon om van die persoon of van een derde inlichtingen of bekentenissen te verkrijgen, hem/haar te straffen voor een handeling die hij/zij of een derde heeft begaan of ervan wordt verdacht te hebben begaan. Foltering kan ook plaatsvinden om te intimideren, om 392

C. de Than en E. Shorts, International criminal law and human rights, Londen, Sweet & Maxwell Limited, 2003, 100. 393 Joegoslaviëtribunaal, Prosecutor v. Kristic, Judgement, Case No. IT-98-33 (2 augustus 2001), Joegoslaviëtribunaal, Prosecutor v. Stakic, Judgement, Case No. IT-97-24 (31 juli 2003). 394 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 204. 395 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 204. 396 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 205. 397 office of the High Commissioner for Human rights

67

uiteenlopende discriminatoire redenen of wanneer pijn of leed wordt toegebracht al dan niet op bevel of onder toezicht van een overheidsfunctionaris of andere persoon die een officiële hoedanigheid bekleed. Het omvat niet enkel pijn of leed voortvloeiend uit of inherent aan rechtmatige sancties.398 Ook artikel 5 van de universele verklaring voor de rechten van de mens en artikel 7 van het internationaal verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten bepalen een verbod op foltering en onmenselijke behandeling.

Foltering als misdaad tegen de mensheid werd niet opgenomen in het charter van Neuremberg maar wel in de statuten van de twee ad hoc tribunaals.399 In de zaak Akayesu verwijst de kamer voor terechtzitting naar artikel 1 van het verdrag tegen foltering en andere wrede onmenselijke of onterende behandeling om foltering te omschrijven.400 De essentiële elementen van de misdaad zijn volgens de kamer dat de dader opzettelijk ernstige fysieke of geestelijke pijn moet hebben toegebracht aan het slachtoffer met als doel het verkrijgen van informatie van hem of een derde, het slachtoffer of een derde te straffen, te intimideren of zomaar op basis van discriminatie. De dader was zelf een ambtenaar en handelde met aansporing, toestemming of in berusting van een ambtenaar of een persoon in een officieel ambt.401 Jean Paul Akayesu werd veroordeeld voor foltering op basis van feiten gepleegd in de regio van Taba. Verschillende individuen getuigden dat slachtoffers werden geslagen met stokken en/of wapens in het bijzijn van J. P. Akayesu.402 Het feit dat hij zelf niet deelnam aan deze gewelddaden doet geen afbreuk aan de veroordeling voor foltering in deze situatie.403 Het tribunaal merkte op dat hij in bepaalde situaties wel deelnam aan de gewelddaden. Zo sloeg hij slachtoffer Y op haar rug met een golfclub en schopte in het gezicht van slachtoffer Z voor informatie.404

398

Art. 1 verdrag tegen foltering en andere wrede, onmenselijke of onterende behandeling of bestraffing T. McCormack, “crimes against humanity” in McGoldrick, P. Rowe en E. Donnely (eds.), The permanent international criminal court, Portland (or.), Hart, 2004, 195. 400 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 593 en 681. 401 Rwandatribunaal, Prosecutorv. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 594. 402 Rwandatribunaal, Prosecutorv. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 16. 403 Rwandatribunaal, Prosecutorv. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 682. 404 Rwandatribunaal, Prosecutorv. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 680. 399

68

g) Verkrachting Deze categorie is eveneens niet terug te vinden in het charter van Neuremberg. De statuten van de ad hoc tribunalen vermelden verkrachting als exclusieve seksuele overtreding die onder misdaden tegen de mensheid kan worden gerangschikt.405 De kamer legt zichzelf de verplichting op om verkrachting te definiëren want er bestaat geen universeel aanvaarde definitie van verkrachting in het internationaal recht.406 Vooreerst bepaalt de kamer dat verkrachting net als foltering wordt aangewend om personen te intimideren, vernederen, discrimineren, straffen, controleren of vernietigen. De kamer stelt verder dat verkrachting in feite een vorm van foltering is wanneer dit wordt opgelegd, aangespoord of toegestaan door een openbaar ambtenaar.407 Verkrachting wordt gedefinieerd als een fysieke invasie van seksuele aard in een gedwongen sfeer. Elke handeling van seksuele aard waarbij dwang wordt aangewend geldt met andere woorden als verkrachting.408 Het ICTY dat uitspraak deed in de zaak Furundzija nam een meer positiefrechtelijk standpunt in en omschreef verkrachting gedetailleerder. Naar alle waarschijnlijkheid deden de rechters dit uit bezorgdheid voor het principe nullum crimen sine lege.409 Hier werd bepaald dat er sprake is van verkrachting wanneer seksuele penetratie plaatsvindt in de vagina of de anus van het slachtoffer door de penis van de dader of enig ander voorwerp gehanteerd door de dader of penetratie in de mond van het slachtoffer door de penis van de dader. Dit alles moet gewelddadig, intimiderend of onder dwang gebeuren ten aanzien van een slachtoffer of derde persoon.410

De kamer van terechtzitting opteerde in de zaak Musema voor de definiëring van de rechters in de zaak Akayesu.411 Er wordt in deze zaak wel verwezen naar de definitie van het ICTY maar men verkoos de definitie uit de zaak Akayesu omwille van het allesomvattend karakter ervan. Men stelde dat de evolutie in de rechtssystemen de nood creërde om de definitie van

405

T. McCormack, “crimes against humanity” in McGoldrick, P. Rowe en E. Donnely (eds.), The permanent international criminal court, Portland (or.), Hart, 2004, 195. 406 Rwandatribunaal, Prosecutorv. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 596. 407 Rwandatribunaal, Prosecutorv. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 597. 408 Rwandatribunaal, Prosecutorv. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 598 409 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 209. 410 Joegoslaviëtribunaal, Prosecutor v. Furundzija, Judgement, Case No. IT-95-17/1-T (10 december 1998), paragraaf 185. 411 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Musema, Judgement and sentence, Case No. ICTR-96-13-A (27 januari 2000), paragraaf 229.

69

verkrachting te verruimen waarbij de definitie die werd aangewend in de zaak Akayesu zich meer leent tot aanpassingen in de rechtspraak.412

In een latere zaak daarentegen werd gekozen voor de definities uit de zaak Furundzija en de zaak Kunurac.413 De kamer beslist in de zaak Kajeilije dat andere handelingen van seksueel geweld die niet onder de specifieke omschrijving vallen niet ongestraft zullen blijven maar onder het bereik zullen vallen van andere onmenselijke behandelingen zoals bepaald in artikel 3, i) van het statuut van het Rwandatribunaal.414 Het is uiteindelijk die specifieke definitie die door de Assembly of State Parties bij het ICC415 werd aanvaard.416 Het verkrachten van Tutsivrouwen tijdens de genocide had een symbolische betekenis in het onderwerpen van alle Tutsi‟s. In Rwanda, zoals elders in de wereld, heeft verkrachting een stigmatiserend effect. Verkrachte vrouwen worden geïsoleerd en verstoten door de groep. Rwandese vrouwen die verkracht werden, durven in het algemeen hun ervaringen niet openbaar maken omdat ze vrezen verstoten te worden door hun familie en gemeenschap.417

Getuigen in de zaak tegen Jean Paul Akayesu beweerden dat de beklaagde op de hoogte was van de verkrachting van meerdere vrouwen in het district waar hij burgemeester was. Getuige J, een Tutsivrouw, verklaarde dat haar zesjarige dochter werd verkracht door drie militieleden418 toen die haar vader kwamen vermoorden.419 In dezelfde zaak verklaarde getuige OO dat ze in het veld werd gesleurd door een lid van de Interahamwe en dat ze daar gedwongen werd om gemeenschap te hebben. Toen ze begon te wenen dreigde hij haar te vermoorden.420 Ze werd drie dagen vastgehouden door de dader en werd iedere dag seksueel

412

Rwandatribunaal, Prosecutor v. Musema, Judgement and sentence, Case No. ICTR-96-13-A (27 januari 2000), paragraaf 228. 413 Rwandatribunaal, Prosecutor v.Kajelijeli, judgement and sentence, Case No. ICTR-98-44A-T (1 december 2003), paragraaf 915. 414 Rwandatribunaal, Prosecutor v.Kajelijeli, judgement and sentence, Case No. ICTR-98-44A-T (1 december 2003), paragraaf 215 en 216. 415 Internationaal Strafgerecht ( Den Haag) 416 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 210. 417 Human rights watch, shattered lives, 1996, www.hrw.org/en/reports/1996/09/24/shattered-lives, 418 Leden van de pro Hutu groep Interahamwe 419 Rwandatribunaal, Prosecutorv. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 416. 420 Rwandatribunaal, Prosecutorv. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 424.

70

misbruikt door hem en een ander militielid.421 Doordat J. P. Akayesu van al deze feiten op de hoogte was en niet had ingegrepen, werd hij door het tribunaal veroordeeld voor verkrachting.

L. Semanza werd ook veroordeeld voor verkrachting op basis van getuigenissen die meenden dat hij de menigte aanspoorde om Tutsivrouwen te verkrachten. Kort na deze publieke aansporing werd slachtoffer A verkracht door een man uit de menigte waardoor duidelijk blijkt dat de beklaagde een grote invloed had.422

h) Vervolging op basis van politieke, raciale, en religieuze gronden Artikel 3, h) van het statuut stelt deze categorie die werd overgenomen uit het charter van Neuremberg, strafbaar.423 Tijdens de processen te Neuremberg werden uitroeiing, uithongering, moord, foltering, deportatie, confiscatie en plunderen van huizen allemaal als vormen van vervolging beschouwd. Deze lijst is echter niet allesomvattend.424

In de zaak Ruggiu voor het Rwandatribunaal werd voor de definiëring verwezen naar de aangebrachte omschrijving tijdens het Joegoslaviëtribunaal.425 De rechters in de zaak Kupreskic omschreven deze misdaad tegen de mensheid als een grote of overduidelijke ontkenning van een fundamenteel recht op basis van discriminatoire gronden, omschreven in internationaal gewoonterecht of verdragsrecht, dat op dezelfde hoogte kan worden geplaatst als de andere verboden handelingen in artikel 5 (voor ICTR artikel 3). 426 In de zaak Semanza bepaalde de kamer voor terechtzitting drie jaar later dat vervolging verschillende vormen kan aannemen en niet noodzakelijk een fysieke handeling inhoudt.427

In de zaak Nahimana bepaalde de kamer dat haatpropaganda analoog kan zijn aan vervolging maar dat vervolging als misdaad breder is dan het verbod op het rechtstreeks en publiek 421

Rwandatribunaal, Prosecutorv. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 425. 422 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Semanza, Judgement and Sentence, Case No. ICTR-97-20-T (15 mei 2003), paragraaf 479 en paragraaf 477. 423 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 214. 424 C. de Than en E. Shorts, International criminal law and human rights, Londen, Sweet & Maxwell Limited, 2003, 105. 425 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Ruggiu, Judgement and sentence, Case No. ICTR-97-32-I (1 juni 2000), paragraaf 21. 426 Joegoslaviëtribunaal, Prosecutor v. Kupreskic et al., Judgement, Case No. IT-95-16-T (14 januari 2000), paragraaf 621. 427 Rwandatribunaal, Procesutor v. Semanza, Judgement and sentence, Case No. ICTR-97-20-T (15 mei 2003), paragraaf 347.

71

aanzetten tot daden van genocide.428 Deze twee categorieën zijn evenwel verschillend. Hoewel beide concepten uitdrukkingen zijn van manifeste etnische en raciale haat, is aanzetting slechts een begin van een misdaad waarbij geen resultaat is vereist. Volgens de toenmalige rechtspraak van het ICTY is deze vereiste wel noodzakelijk bij vervolging. 429

De mens rea vereist bij vervolging is de discriminatoire intentie op basis van raciale, religieuze of politieke gronden.430 Hier steekt een zekere ambiguïteit de kop op. Deze discriminatoire vereiste is reeds opgenomen in artikel 3. Vervolging moet gebeuren op basis van discriminatoire gronden maar alle misdaden tegen de mensheid moeten deel uitmaken van een aanval gedreven door nationale, politieke, etnische, raciale of religieuze gronden. 431 De kamer van het Rwandatribunaal merkte op dat deze vereiste van vervolging slaat op de rechtspraak en geen bepalend element is van de misdaad omdat deze misdaad door het Joegoslaviëtribunaal zeer ruim werd geïnterpreteerd om alle discriminatoire handelingen te omvatten en niet slechts die handelingen die zijn opgenomen onder de ene of de andere groep.432

Als men de hoofding van het artikel vergelijkt met de opsomming in artikel 3 h), ziet men dat het nationale en het etnische element zijn weggelaten bij de misdaad vervolging. Dit zou geen probleem mogen zijn want Tutsi‟s als groep kan men ook als raciale groep benaderen. In de zaak Semanza vonden de rechters het aangereikte bewijs voor vervolging op basis van etnische gronden irrelevant omdat deze grond niet werd opgesomd bij de misdaad vervolging. De kamer van terechtzitting besliste dat er ook geen bewijs was geleverd van vervolging op basis van religieuze of raciale gronden.433 Laurent Semanza werd vervolgens veroordeeld tot genocide maar vrijgesproken voor vervolging op basis van raciale, religieuze of politieke gronden.434 428

Rwandatribunaal, Prosecutor v. Nahima, Barayagwiza & Ngeze, Case No. ICTR-99-52-T (3 december 2003), paragraaf 1078. 429 W. A. Schabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 217. 430 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Nahima, Barayagwiza & Ngeze, Case No. ICTR-99-52-T (3 december 2003), paragraaf 1071. 431 Rwandatribunaal, Procesutor v. Semanza, Judgement and sentence, Case No. ICTR-97-20-T (15 mei 2003), paragraaf 350. 432 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Nahima, Barayagwiza & Ngeze, Case No. ICTR-99-52-T (3 december 2003), paragraaf 1071. 433 Rwandatribunaal, Procesutor v. Semanza, Judgement and sentence, Case No. ICTR-97-20-T (15 mei 2003), paragraaf 470. 434 Rwandatribunaal, Procesutor v. Semanza, Judgement and sentence, Case No. ICTR-97-20-T (15 mei 2003), paragraaf 472 en 436.

72

G. Ruggiu pleitte schuldig aan de misdaad vervolging. Hij had van 6 januari 1994 tot en met 14 juli 1994 gewerkt als journalist en omroeper bij de RTLM (Radio Télévison des Libre Milles Collines).435 Hij had rechtstreeks en publiekelijk radioboodschappen verspreid waarin hij aanspoorde om Tutsi‟s en Belgen aan te vallen op basis van discriminatoire gronden. Verder werd hij aangeklaagd voor het beroven van fundamentele rechten op leven, vrijheid en algemeen maatschappelijke rechten van de geviseerde groep met als doel het doden of verwijderen van deze personen uit de samenleving.436 Ruggiu bekende dat alle uitzendingen erop waren gericht om de bevolking te mobiliseren tegen de vijand, de RPF en bondgenoten (ongeacht etnische achtergrond).437 Desondanks werd hij niet schuldig bevonden aan de misdaad vervolging wegens een tekort aan bewijs.

In de zaak Nahimana et al. werd beslist dat het uitzenden van selectieve haatpropaganda gebaseerd op etniciteit danig ernstig was om onder de categorie vervolging geplaatst te worden en aldus strafbaar te zijn onder artikel 3, h) van het statuut. 438 Het tribunaal besloot dat de misdaad vervolging ook wordt bepaald in termen van impact. Provoceren of oproepen tot geweld is immers niet hetzelfde als zelf gewelddaden uitvoeren. Oproepen tot handelen of een bepaalde overtuiging wil invoeren is echter genoeg om vervolgd te worden.439 In deze zaak werden de beklaagden die allen omroepers waren bij RTLM, veroordeeld op basis van artikel 3, h) van het statuut.440

i) Andere onmenselijke behandelingen De laatste categorie in de opsomming van misdaden tegen de mensheid is die van andere onmenselijke behandelingen.441 Deze restcategorie was reeds opgenomen in het charter van

435

Rwandatribunaal, Prosecutor v. Ruggiu, Judgement and sentence, Case No. ICTR-97-32-I (1 juni 2000), paragraaf 43. 436 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Ruggiu, Judgement and sentence, Case No. ICTR-97-32-I (1 juni 2000), paragraaf 22. 437 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Ruggiu, Judgement and sentence, Case No. ICTR-97-32-I (1 juni 2000), paragraaf 44. 438 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Nahima, Barayagwiza & Ngeze, Case No. ICTR-99-52-T (3 december 2003), paragraaf 1072. 439 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Nahima, Barayagwiza & Ngeze, Case No. ICTR-99-52-T (3 december 2003), paragraaf 1073. 440 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Nahima, Barayagwiza & Ngeze, Case No. ICTR-99-52-T (3 december 2003), paragraaf 1092-1094. 441 Art. 3, i statuut Rwandatribunaal

73

Neuremberg in artikel 6, c).442 De opsomming van misdaden tegen de mensheid in artikel 3 is niet exhaustief. Deze restcategorie werd ingevoerd omdat men wou verzekeren dat andere onmenselijke handelingen die niet waren opgenomen bij bovenvermelde categorieën, niet ongestraft bleven.443 In de zaak Niyitegeka concretiseerde het tribunaal dat de beklaagde moet hebben geparticipeerd in onmenselijke handelingen ten aanzien van individuen. Het betreft handelingen van gelijkaardige ernst als de andere handelingen opgesomd in artikel 3 die eveneens aanzienlijke psychische of mentale schade tot gevolg hebben.444 Seksueel geweld wordt als een onmenselijke behandeling beschouwd.445 J. P. werd op basis van artikel 3, h) veroordeeld. Feiten die in deze zaak als onmenselijke behandeling werden beschouwd zijn het dwingen van vrouwen om publiekelijk naakt in de modder te rollen, te marcheren of andere oefeningen uit te oefenen.446 In Kayishema & Ruzindana kreeg het concept third party suffering vorm. Men erkende in deze zaak dat personen ernstige psychische schade kunnen oplopen als ze getuige zijn van wreedheden tegen andere personen (vooral als het familie of vrienden zijn).447 Om veroordeeld te worden op grond van deze aantijgingen is het nodig dat de mens rea vervuld is. De beklaagde moet met andere woorden op het moment van de handeling de intentie hebben om de derde partij te laten lijden. Hieruit volgt dus dat wanneer de beklaagde niet op de hoogte was dat er een derde getuige aanwezig was bij de gewelddaden, die niet verantwoordelijk kan worden gesteld voor het mentale lijden van de getuige.448 Niyitegeka werd veroordeeld voor onmenselijke behandelingen.449 In deze zaak bestonden de onmenselijke behandelingen uit de schedeldoorboring, onthoofding en castratie van K. Zijn schedel en genitaliën werden een paar dagen uitgestald. Ook de inplanting van een scherpe 442

C. de Than en E. Shorts, International criminal law and human rights, Londen, Sweet & Maxwell Limited, 2003, 113. 443 Rwandatribunaal, Prosecutorv. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 585, Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 148-151, Rwandatribunaal, Prosecutor v. Rutuganda, Judgement and sentence, Case No. ICTR96-3 (6 december 1999), paragraaf 77. 444 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Niyitegeka, Judgement and sentence, Case No. ICTR-96-14 (16 mei 2003), paragraaf 460. 445 Rwandatribunaal, Prosecutorv. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 688. 446 Rwandatribunaal, Prosecutorv. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 697. 447 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 154 en 583. 448 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 154. 449 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Niyitegeka, Judgement and sentence, Case No. ICTR-96-14-T (16 mei 2003).

74

houten stok in de vagina van een dode vrouw werd door de kamer veroordeeld als een onmenselijke handeling alsook een aanval op de menselijke waardigheid van burgers in het algemeen en van de Tutsi-gemeenschap in het bijzonder.450

3.2.4.3. Oorlogsmisdaden

Het laatste onderdeel van de materiële jurisdictie van het Rwandatribunaal bestaat uit oorlogsmisdaden. Artikel 4 van het statuut van het Rwandatribunaal luidt: “Het internationaal tribunaal voor Rwanda zal de bevoegdheid hebben om personen te vervolgen die ernstige schendingen hebben begaan of bevolen van artikel 3 gemeenschappelijk aan de Conventie van Genève van 12 augustus 1949 voor de bescherming van oorlogsslachtoffers, en het aanvullend protocol II van 8 juni 1977.” Deze overtredingen behelzen maar zijn niet beperkt tot: geweld ten aanzien van het leven, de gezondheid en het lichamelijk of geestelijk welzijn van personen, in het bijzonder moord evenals wrede behandeling zoals marteling, verminking of enige vorm van lijfstraffen, collectieve straffen, nemen van gijzelaars, daden van terrorisme, aanslagen op de persoonlijke waardigheid, in het bijzonder vernederende en onterende behandeling, verkrachting, gedwongen prostitutie en elke andere vorm van onfatsoenlijke aanval, slavernij en slavenhandel in al hun vormen, plundering en tot slot dreiging tot één van bovenstaande handelingen.

Artikel 4 verschilt van de twee andere artikelen met betrekking tot de materiële bevoegdheid van het ICTR omdat dit artikel rechtstreeks verwijst naar internationale instrumenten. Tijdens de onderhandelingen bij de conventies van Genève en het additioneel protocol waren de delegaties van staten verdeeld in twee groepen.451 De ene groep was van mening dat de regels met betrekking tot oorlogsmisdaden irrelevant zijn bij een intern conflict, terwijl een andere groep vreesde voor potentiële externe bemoeienissen van de internationale gemeenschap. Tijdens de Conventie van Genève heerste consensus over de opvatting dat het de taak is van de soevereine staat om de interne orde te handhaven en schuldigen te straffen volgens de nationale strafwetten.452 450

Rwandatribunaal, Prosecutor v. Niyitegeka, Judgement and sentence, Case No. ICTR-96-14-T (16 mei 2003), paragraaf 465-467. 451 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 206. 452 M. W. Wang, “the international tribunal for rwanda: opportunities for clarification, opportunities for impact”, Columbia Human Rights law review 1995, 177-228.

75

Ondanks de uiteenlopende meningen werden interne conflicten in rekening gebracht in de verdragen van Genève door artikel 3. De minimumstandaarden voor gedrag in gewapende conflicten die opgenomen waren in het gemeenschappelijke artikel 3 werden verder ontwikkeld in het aanvullend protocol II in 1977.453 De overtredingen van internationaal humanitair recht bepaald in artikel 4 verschillen in twee belangrijke opzichten van de andere misdaden waarover het tribunaal materiële jurisdictie heeft. Ten eerste vereisen misdaden onder artikel 4 geen speciale intentie zoals wel is vereist voor genocide onder artikel 2. Ten tweede vereisen misdaden onder artikel 4 niet dat de handeling plaatsvindt in een context van wijdverspreide of systematische aanval in tegenstelling tot de misdaden tegen de mensheid onder het gemeenschappelijke artikel 3. Hieruit volgt dat een eenmalige geïsoleerde handeling een overtreding kan zijn onder artikel 4.454

Het ICTY bepaalde dat twee elementen moeten worden bewezen om een misdaad als oorlogsmisdaad te categoriseren. Als eerste element moet een gewapend conflict gaande zijn op het moment dat de misdaden worden gepleegd en ten tweede moet er een duidelijke link aantoonbaar zijn tussen de misdaad en het gewapend conflict.455 In de zaak Kayishema & Ruzindana worden door het ICTR de volgende essentiële elementen van oorlogsmisdaden weergegeven: het bestaan van een gewapend conflict met een niet-internationaal karakter, er moet een band zijn tussen de beklaagde en de strijdkrachten, de misdaden moeten gepleegd zijn rationa loci en rationae personae en tot slot moet er een link zijn tussen de misdaad en het gewapend conflict.456 In de zaak Akayesu werd de tweede vereiste echter verworpen als voorwaarde voor een overtreding onder artikel 4 van het statuut.457

De bevoegdheid van het ad hoc tribunaal is gelimiteerd tot ernstige schendingen van het gemeenschappelijk artikel 3 en het aanvullend protocol. De kamer voor terechtzitting omschrijft in de zaak Kayeshima & Ruzindana „ernstige schendingen‟ als een term met

453

V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 208. 454 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 209. 455 Joegoslaviëtribunaal, Prosecutor v. Kunurac et al., Judgement, Case No. IT-96-23-T & IT-96-23/1-T (22 februari 2001), paragraaf 402. 456 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 169. 457 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 425-445.

76

kwalitatieve beperkingen en interpreteert de uitdrukking als „schendingen die ernstige gevolgen impliceren‟.458 In de zaak Akayesu werden ernstige schendingen geïnterpreteerd als schendingen die belangrijke voorgeschreven waarden teniet doen en grote gevolgen hebben voor de slachtoffers. In deze zaak werd eveneens nadrukkelijk bevestigd dat overtredingen enkel onder artikel 4 vallen wanneer er sprake is van ernstige schendingen.

3.2.4.3.1. Het bestaan van een intern gewapend conflict Terwijl misdaden tegen de mensheid en genocide in theorie zowel in vredestijd als in oorlogstijd kunnen worden gepleegd, zijn oorlogsmisdaden automatisch verbonden met een gewapend conflict.459 Nergens in de conventies van Genève of in de aanvullende protocollen is echter een definitie terug te vinden van wat nu als een intern gewapend conflict moet worden beschouwd.460

In de zaak Akayesu verwijzen de rechters bij de beschrijving van een gewapend conflict naar een uitspraak van de kamer van beroep in de zaak Tadic tijdens het Joegoslaviëtribunaal.461 Hier werd beslist dat er sprake is van een gewapend conflict wanneer er zich voortgezet gewapend geweld voordoet tussen gouvernementele autoriteiten en georganiseerde groepen of tussen zulke groepen binnen een staat. Verder bepaalde de kamer in de zaak Tadic dat het internationaal humanitair recht van toepassing is vanaf de initiatie van dergelijk gewapend conflict tot de onderbreking van vijandigheden die een vreedzame regeling moeten genereren.462

In de zaak Akayesu merkte de kamer op dat het International Committee of the Red Cross (ICRC) nuttige criteria aanreikte op artikel 3 voor de bepaling van een gewapend conflict. In die criteria wordt bepaald dat de revolterende partij een militaire macht moet zijn die revolteert tegen de legitieme overheid. Door die acties moet die overheid zich verplicht voelen om toevlucht te nemen tot de reguliere militaire macht om tegen de rebellen te strijden die zich een bepaald territorium onrechtmatig hebben toegeëigend. Vervolgens moet de

458

Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 184 459 G. Mettraux, Interantional crimes and the ad hoc tribunals, Oxford, Oxford University Press, 2005, 30. 460 G. Mettraux, Interantional crimes and the ad hoc tribunals, Oxford, Oxford University Press, 2005, 31. 461 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998),paragraaf 619. 462 Joegoslaviëtribunaal, Prosecutor v. Tadic, Judgement, Case No. IT-94-1-A (15 juli 1999), paragraaf 92.

77

overheid de rebellen erkennen als oorlogvoerende partij of moeten de rebellen zichzelf hiertoe hebben uitgeroepen. Het dispuut moet eveneens zijn opgenomen in de agenda van de VNVeiligheidsraad of de Algemene Vergadering van de VN en er worden bestempeld als een bedreiging voor de internationale vrede of als handeling van agressie.463 De rechters vulden in de zaak Akayesu verder aan dat situaties van interne opschudding of verstoring van de openbare orde buiten bereik van dit artikel vallen.464 Zuivere handelingen van banditisme, interne spanningen en georganiseerde of kortstondig opstanden worden uitgesloten.465 De vraag of er sprake is van een gewapend conflict moet in casu worden afgewogen. Dit moet objectief getest worden en mag niet afhankelijk zijn van een subjectieve karakterisering van de strijdende partijen.466 Het tribunaal redeneerde dat de vier conventies van Genève en de twee protocollen werden aangenomen om (potentiële) slachtoffers te beschermen tegen een gewapend conflict. Wanneer de toepassing van internationaal humanitair recht enkel afhankelijk zou zijn van een willekeurig oordeel van de betrokken partijen, bestaat het gevaar dat zich een tendens zou voordoen om het conflict in de meeste gevallen te minimaliseren.467

Het gemeenschappelijk artikel 3 is van toepassing op gewapende conflicten die een nietinternationaal karakter hebben. Om binnen het toepassingsgebied van het aanvullend protocol te vallen, moet het conflict plaatsvinden tussen de gewapende macht van een high contracting party en een andere georganiseerde groep in het territorium van de eerste partij. Het aanvullend protocol zelf stelt niet de voorwaarde van een niet-internationaal conflict maar het ontwikkelt en bouwt verder op de regels van artikel 3 zonder het toepassingsgebied of de voorwaarden te altereren.468

463

Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 619. 464 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 620. 465 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Rutuganda, Judgement and sentence, Case No. ICTR-96-3 (6 december 1999), paragraaf 92. 466 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 603-604, Rwandatribunaal, Prosecutor v. Bagilishema, Judgement, Case No. ICTR-95-1A-T (7 juni 2001), paragraaf 101, Rwandatribunaal, Prosecutor v. Semanza, Judgement and Sentence, Case No. ICTR-97-20-T (15 mei 2003), paragraaf 357. 467 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 602. 468 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998),paragraaf 603.

78

In de veroordeling van J.P. Akayesu stelde de kamer voor terechtzitting duidelijk dat er in Rwanda in 1994 een conflict van niet-internationale aard was. Er was een gewapend conflict tussen het Rwandan Patriotic Front (RPF) onder bevel van generaal Kagamé en de overheid. De RPF verhoogde hun controle over het Rwandese territorium met als beginpunt het territorium overeengekomen in de Arusha-akkoorden en als eindpunt de helft van het land in mei 1994. De RPF-troepen waren onderhevig aan een strenge discipline en hiërarchie. Dit alles brengt met zich mee dat men kan spreken van een gewapend conflict in Rwanda.469

3.2.4.3.2. Verband met een gewapend conflict Niet alle begane misdaden tijdens een gewapend conflict zijn oorlogsmisdaden. Misdaden zoals moord, verkrachting, beroving, fraude, kindermisbruik enz. worden niet automatisch als een oorlogsmisdaad beschouwd omdat er zich een gewapend conflict voordoet.470 De rechtspraak van het ICTR vereist in verschillende zaken een directe band tussen de daden van de beklaagde en het gewapend conflict.471 In Rutuganda werd dit verband als volgt uitgelegd: “de overtreding moet nauw verwant zijn met de vijandigheden of gepleegd in combinatie met het gewapend conflict.”472 De relatie is een element van de overtreding waarbij de bewijslast bij de openbare aanklager ligt.473

J.P. Akayesu werd niet veroordeeld voor oorlogsmisdaden wegens een gebrek aan bewijzen ten aanzien van een relatie met het gewapend conflict.474 De kamer voor terechtzitting bevestigde dat J.P. Akayesu inderdaad burgemeester was en daarmee een belichaming van de gemeentelijke autoriteit, dat hij een uitvoerende positie had in de territoriale administratieve afdeling van de gemeenschap, dat hij tijdens de genocide een militair uniform droeg en

469

Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 627. 470 W. A., Shabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 243-245. 471 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Bagilishema, Judgement, Case No. ICTR-95-1A-T (7 juni 2001), paragraaf 105, Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 169. 472 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Rutuganda, Judgement and sentence, Case No. ICTR-96-3 (6 december 1999), paragraaf 104. 473 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Rutuganda, Judgement and sentence, Case No. ICTR-96-3 (6 december 1999), paragraaf 104, Rwandatribunaal, Prosecutor v.Musema, Judgement and sentence, Case No. ICTR-96-13A (27 januari 2000); paragraaf 259-262; Rwandatribunaal, Prosecutor v. Bagilishema, Judgement, Case No. ICTR-95-1A-T (7 juni 2001), paragraaf 106; Rwandatribunaal, Prosecutor v. Semanza, Judgement and Sentence, Case No. ICTR-97-20-T (15 mei 2003), paragraaf 368-369.. 474 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 644.

79

meestal in het bezit was van een geweer.475 Ondanks deze feiten beschouwde de kamer de band tussen de gepleegde feiten in de gemeenschap Taba en het gewapend conflict in Rwanda als niet bewezen.476

In Kayeshima & Ruzindana oordeelden de rechters dat de openbare aanklager er niet in slaagde de band te bewijzen. Ze vonden dat de beweringen van de eisende partij enkel aantonen dat het gewapend conflict als voorwendsel werd gebruikt om een officieel beleid van volkerenmoord te introduceren.477

In de kamer voor beroep werden de kamers voor terechtzitting op hun fout gewezen. Hier werd in de zaak Akayesu beslist dat de rechters in eerste aanleg fout waren in de conclusie dat enkel bevelhebbers, strijders en andere leden van een gewapende macht een oorlogsmisdaad kunnen plegen.478 Het is niet omdat een oorlogsmisdaad meestal door een lid van de gewapende macht wordt gepleegd dat het onmogelijk is dat burgers een oorlogsmisdaad plegen. Een burger kan tijdens een gewapend conflict bijvoorbeeld een oorlogsgevangene vermoorden en zo een oorlogsmisdaad begaan.479

De rechters in beroep waren het in de zaak Rutuganda eens met de openbare aanklager. De openbare aanklager voerde aan dat de Interahamwe-militie die aangesloten was bij een politieke partij, een instrument van de militairen was om de draagwijdte van de slachtingen te verruimen en dat aldus de leiders ervan berecht kunnen worden voor genocide, misdaden tegen de mensheid en oorlogsmisdaden.480 Vervolgens is er geen wettelijk obstakel om ook burgers te beschuldigen van oorlogsmisdaden. Dit was immers al duidelijk gemaakt door de rechtspraak in de vervolgingen na Wereldoorlog II.481

475

Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998),paragraaf 642. 476 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 643. 477 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999), paragraaf 603. 478 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-A (1 juni 2001), paragraaf 425 en 432. 479 4 480 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Rutuganda, Judgement, Case No. ICTR-96-3-A (26 mei 2003) paragraaf 440441. 481 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Musema, Judgement and sentence, Case No. ICTR-96-13-A (27 januari 2000), paragraaf 274-275.

80

3.2.4.3.3. Strafbare handelingen onder artikel 4 van het statuut van het ICTR Onder artikel 4 van het statuut worden 8 categorieën van strafbare handelingen opgesomd als oorlogsmisdaden. Slechts enkele van de categorieën komen voor in de rechtspraak van het ICTR. In het gemeenschappelijke artikel 3 van de Genève verdragen komen er geen acht categorieën voor, maar slechts vier: ten eerste geweld op het leven en persoon, in het bijzonder moord in alle vormen, mutilatie, wrede behandeling en foltering, ten tweede het nemen van gijzelaars, ten derde aanranding van de persoonlijke waardigheid, in bijzonder vernederende en beledigende behandeling en ten vierde het opleggen van straffen en het uitvoeren van executies zonder voorafgaand oordeel uitgesproken door een regelmatig gevormd hof dat alle judiciële garanties waarborgt zoals erkent als door de beschaafde naties.482 De andere categorieën zijn toegevoegd door het aanvullend protocol en behoren ook tot de materiële jurisdictie van het ICTR.483

a) Geweld op het leven en persoon Artikel 4, a) van het statuut stelt strafbaar: geweld op het leven en de persoon (geestelijk en fysiek) in het bijzonder moord, foltering, mutilatie of enige andere vorm van een lijfstraf. Moord wordt op dezelfde wijze geïnterpreteerd als onder artikel 3, misdaden tegen de mensheid.484 Ook foltering wordt op dezelfde wijze omschreven als onder artikel 3.485 In de zaak Imanishimwe werd de beklaagde veroordeeld voor moord en foltering als misdaden tegen de mensheid en werd hij ook veroordeeld voor moord en foltering als een ernstige schending van het gemeenschappelijke artikel 3 van de conventies van Genève. 486 Als bepaalde handelingen van een beklaagde voldoen aan elementen vereist onder artikel 3 of 4 kan de beklaagde onder de twee artikels worden veroordeeld. Veelal werden beklaagden voor het ICTR veroordeeld voor moord als misdaad tegen de mensheid (artikel 3) en niet onder oorlogsmisdaden (artikel 4).487

482

gemeenschappelijk artikel 3 van de vier Genève verdragen Art. 2 van het aanvullend protocol II bij de conventies van Genève 484 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Musema, Judgement and sentence, Case No. ICTR-96-13-A (27 januari 2000), paragraaf 285. 485 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Musema, Judgement and sentence, Case No. ICTR-96-13-A (27 januari 2000), paragraaf 285; Rwandatribunaal, Prosecutor v. Semanza, Judgement and Sentence, Case No. ICTR-9720-T (15 mei 2003), paragraaf 374. 486 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Ntagerura et al., Judgement and Sentence, Case No. ICTR-99-46-T (25 februari 2004), paragraaf 826. 487 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Ndindabahizi, Judgement and Sentence, Case No. ICTR-2001-71-I (15 juli 2004), paragraaf 495; Rwandatribunaal, Prosecutor v. Karera, Judgement and Sentence, Case No. ICTR-01-74T (7 december 2007), paragraaf 495. 483

81

Wrede behandeling is een overkoepelende term waaronder foltering, mutilatie en lijfstraffen ressorteren. Mutilatie is nog geen basis voor een veroordeling geweest in de rechtspraak van het ICTR.488 In Musema werd mutilatie omschreven als het toebrengen van ernstige fysieke pijn of schade aan slachtoffers.489

Overtredingen die onder de toepassing van artikel 4 subparagraaf a vallen, werden onder andere door de Special Rapporteur of the commission on Human Rights gerapporteerd. 490 In één van zijn rapporten schreef hij: “Het moorden wordt uitgevoerd onder afschuwelijke en ontzettend wrede omstandigheden. Ze worden meestal voorafgegaan door folteringen en andere wrede, onmenselijke handelingen. Over het algemeen worden de slachtoffers aangevallen met machetes, bijlen, knuppels, stokken of ijzeren baren. De moordenaars gaan soms zover dat ze handen, vingers, armen of benen afsnijden voor ze hun slachtoffers onthoofden. Dit barbarisme spaart zelf de kinderen in weeshuizen of de patiënten in ziekenhuizen niet….”491

b) Collectieve straffen Artikel 4, b) komt niet voor in het gemeenschappelijke artikel 3 van de conventies van Genève maar is overgenomen uit het aanvullend protocol.492 Artikel 33 van de vierde conventie van Genève vormde een inspiratiebron voor het bestraffen van het opleggen van collectieve straffen.493 Niemand mag worden gestraft voor misdaden die ze niet persoonlijk hebben gepleegd.494 In geen enkele zaak voor het ICTR werd een beklaagde veroordeeld voor het opleggen van collectieve straffen.

488

W. A. Shabas, The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 270. 489 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Musema, Judgement and sentence, Case No. ICTR-96-13-A (27 januari 2000), paragraaf 285. 490 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 210. 491 Paragraaf 28, Report on the situation of human rights in Rwanda submitted by Mr. R. Degni-Ségu, Special Rapporteur of the Commission on Human Rights, under paragraph 20 of Commission resolution (25 mei 1994), UN Doc. E/CN.4S-3/1 (1994). 492 Art 2 aanvullend protocol II bij de conventies van Genève 493 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 211. 494 Art. 33 Convention (IV) relative to the Protection of Civilian Persons in Time of War. Geneva

82

c) Het nemen van gijzelaars Deze voorziening reproduceert het gemeenschappelijke artikel 3, subparagraaf 1, b) van de Genève verdragen en artikel 4, 2 c) van het aanvullend protocol II. Deze categorie wordt in de commentaar op de conventies van Genève omschreven als een vrij algemene praktijk in oorlogstijden dat niettemin schokkend is. In de commentaar wordt er ook bepaald dat deze praktijk onschuldige personen treft en meestal door onwettige represailles wordt gevolgd. 495 Ook van deze provisie zijn er geen veroordelingen of aanklachten in de zaken voor het ICTR.

d) Terroristische praktijken Deze categorie is niet terug te vinden in het gemeenschappelijke artikel 3 en vloeit voort uit artikel 4 van het aanvullend protocol. De commentaar op de provisie legt de toepassing van het verbod als volgt uit: met het verbod viseert men niet enkel handelingen tegen personen maar ook terroristische handelingen gericht tegen instellingen waardoor er slachtoffers vielen.496 Deze subcategorie heeft ook geen precedenten in de rechtspraak van het ICTR.

e) Aanranding van de persoonlijke waardigheid De materiële jurisdictie van het ICTR omvat ook aanranding van de persoonlijke waardigheid, in het bijzonder vernederende en beledigende behandeling, verkrachting, gedwongen prostitutie en elke vorm van onfatsoenlijke gewelddaden.497 Artikel 4e van het statuut voegt verkrachting, gedwongen prostitutie en elke vorm van onfatsoenlijke gewelddaden toe aan artikel 3c van de conventies van Genève. Die ruimere voorziening werd aangenomen omdat de noodzaak duidelijk werd om niet alleen de bescherming van vrouwen te versterken maar ook de bescherming van kinderen en adolescenten.498

In 1994 rapporteerde de commissie van experts dat ze vele verontrustende berichten kregen met betrekking tot ontvoeringen en verkrachtingen van vrouwen en jonge meisjes tijdens het gewapend conflict in Rwanda.499 In een rapport van 1994 van de Special Rapporteur aan de 495

C. Pilloud, J. De Preux, Y. Sandoz en J. Pictet, Commentaire des protocols additionnels du 8 juin 1977 aux conventions de Genève du 12 août 1949, Genève, Comité international de la Croix-Rouge, 1986, 1399. 496 C. Pilloud, J. De Preux, Y. Sandoz en J. Pictet, Commentaire des protocols additionnels du 8 juin 1977 aux conventions de Genève du 12 août 1949, Genève, Comité international de la Croix-Rouge, 1986, 1399. 497 Art. 4, e statuut Rwandatribunaal 498 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 213. 499 Paragraaf 136, letter dated 9 december 1994 from the secretary-general addressed to the security council (9 december 1994), UN Doc. S/1994/1405 (1994).

83

Commission on Human Rights (CHR) werd opgemerkt dat het hoog aantal verkrachtingen grotendeels te wijten was aan de ontoereikende training van de strijdkrachten. Getuigen verklaarden dat veel jonge meisjes slachtoffer waren door het geloof dat seks met een maagd iemand tegen AIDS beschermt.500 In Akayesu werd seksueel geweld ook onder de noemer “outrages upon personal dignity” van artikel 4e van het statuut geplaatst.501 J.P. Akayesu werd in eerste aanleg veroordeeld voor verkrachting en seksueel geweld als een misdaad tegen de mensheid maar werd vrijgesproken van schending van het gemeenschappelijke artikel 3 en aanvullend protocol (de relatie werd als niet bewezen beschouwd).502 In beroep werd deze fout later rechtgezet.503

De vereiste elementen van vernederende en beledigende behandeling zijn volgens de rechtspraak van het ICTR: het onderwerpen van slachtoffers aan daden die als doel hebben hun zelfbeeld te ontwrichten. Deze daden kunnen worden aanzien als zwakkere vormen van foltering. De daden vereisen noch dezelfde motieven als foltering, noch dat de handelingen onder staatsgezag moeten plaatsvinden.504 Onfatsoenlijke behandeling wordt gedefinieerd als de situatie waarbij de beklaagde pijn of letsels veroorzaakt door een handeling van seksuele aard. De beklaagde moet deze onfatsoenlijke handelingen stellen als middel van macht, kracht, dreiging of intimidatie en tegen de wil in van het slachtoffer.505

f) Plundering Deze veroordeling komt niet voor in het gemeenschappelijke artikel 3 van de vier conventies van Genève. Het verbod op plundering is gebaseerd op artikel 33 paragraaf 2 van de vierde conventie. Artikel 33 viseert georganiseerde plundering en plundering als resultaat van ongedisciplineerde handelingen.506 Het is verboden om een beleid te voeren waarbij 500

Paragraaf 33, Extrajudicial, summary or arbitrary executions, report by R. W. Ndiave, special rapporteur on his mission to Rwanda from 8 to 17 april 1993 (11 augustus 1993), UN Doc.E/CN.4/1994/7/Add.1 (1993). 501 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 688. 502 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf 644. 503 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998), paragraaf beroep 445-446. 504 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Musema, Judgement and sentence, Case No. ICTR-96-13-A (27 januari 2000), paragraaf 285. 505 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Musema, Judgement and sentence, Case No. ICTR-96-13-A (27 januari 2000), paragraaf 285. 506 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 214.

84

plunderen word gedoogd. Het verbod slaat op alle categorieën van goederen, zowel privégoederen als staatseigendommen.507 De openbare aanklager heeft in nog geen enkele zaak voor het ICTR beklaagden veroordeeld op grond van artikel 4, f) van het statuut. In een rapport van de mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch wordt echter wel verwezen naar het stijgend aantal plunderingen die doorheen de tijd gepaard gingen met het moorden.508

g) Bestraffing en uitvoeren van executies zonder een rechterlijk orgaan met voldoende rechterlijke waarborgen Dit verbod behandelt praktijken van extrajudiciële straffen en executies die in oorlogstijd een gangbare praktijk zijn. Het opleggen van straffen of executies buiten een goed georganiseerde rechterlijke macht zijn dan enorm kwetsbaar voor fouten. De gerechtelijke macht wordt dan ook quasi wereldwijd gesteund om dergelijke fouten te elimineren. Dit moet ook in tijden van oorlog de maatstaf zijn.509 Dit verbod is overgenomen uit het gemeenschappelijke artikel 3 van de verdragen van Genève en komt niet voor in artikel 4 van het aanvullend protocol.

In een rapport van de Special Rapporteur on extrajudicial, summary or arbitrary executions van de VN wordt ernstige bezorgdheid geuit met betrekking tot de rechterlijke organisatie in Rwanda. Hij rapporteerde grote tekortkomingen in het justitieel systeem en vreesde dat vele personen geen eerlijk proces kregen omwille van een schrijnend gebrek aan bekwaamheid, onafhankelijkheid en onpartijdigheid van de rechtbanken. In de meeste gevallen worden de rechten van de verdediging ook niet nageleefd.510 Ook in rapporten van de Special Rapporteur on Human Rights511 en Amnesty International wordt deze problematiek uiteengezet. Uit het rapport van de Special Rapporteur on Human rights blijkt dat het vaststaat dat de FPR verantwoordelijk is voor willekeurige executies. Zo zouden bijvoorbeeld FPR soldaten in Kigali verschillende leden van de clerus hebben doodgeschoten op 9 juni 1994.512 Amnesty International rapporteert dat militairen interveniëren in het werk van de rechters waardoor 507

C. Pilloud, J. De Preux, Y. Sandoz en J. Pictet, Commentaire des protocols additionnels du 8 juin 1977 aux conventions de Genève du 12 août 1949, Genève, Comité international de la Croix-Rouge, 1986, 1400. 508 Human rights watch, “genocide in Rwanda”, 1994, www.hrw.org/en/reports/1994/05/01/genocide-rwanda, 7. 509 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 215. 510 Paragraaf 30,Extrajudicial, summary or arbitrary executions, report by R. W. Ndiave, special rapporteur on his mission to Rwanda from 8 to 17 april 1993 (11 augustus 1993), UN Doc.E/CN.4/1994/7/Add.1 (1993). 511 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 218. 512 paragraaf 26, Report on the situation of human rights in Rwanda submitted by Mr. René Degni-Sequi, Special Rapporteur of the Commission on Humun Rights, under paragraph 20 of resolution S-3/1 of 25 may 1994 (17 januari 1995), E/CN.4/1995/71 (1995).

85

willekeurige uitspraken tot stand komen. Ook wordt melding gemaakt dat vele gevangene beweren vast gehouden te worden op basis van ononderbouwde beschuldigingen van persoonlijke vijanden.513

De meeste van die rapporten vallen buiten de temporele jurisdictie van het internationaal Rwandatribunaal hoewel ze toonaangevend zijn dat er nog een lange weg af te leggen valt om tot rechtvaardige straffen te komen.514 Voor het ICTR is ook deze aanklacht niet voorgekomen.

h) Dreigen tot het uitvoeren van één van opgesomde handelingen onder artikel 4 In de praktijk kan dreiging al een middel van druk zijn alsook een handelswijze die andere verboden handelingen overbodig maakt. Het gebruik van dreigementen kan reeds een aanslag op het mentale welzijn van het slachtoffer met zich meebrengen (cfr. Artikel 4 a).515 De Special Rapporteur on extrajudicial, summary or arbitrary executions concludeerde in zijn rapport uit de jaren 1990 dat doodsbedreigingen en politieke aanslagen middelen waren om te intimideren of om politieke oppositie, getuigen van misdaden of mensenrechtenactivisten te elimineren.516 Ook deze voorziening is nog niet ingeroepen voor het ICTR.

3.3.

De organisatie van het internationaal Rwandatribunaal

De organisatie en de werking van het ICTR zal in dit werkstuk maar summier worden besproken. Het grootste aandachtspunt in deze meesterproef is de materiële bevoegdheid van het tribunaal en de interpretatie die het ICTR aan de verschillende misdaden gaf.

Het Rwandatribunaal bestaat uit drie organen. Deze organen zijn de kamers, de openbare aanklager en de griffie. De kamers bestaan uit twee kamers van terechtzitting en een beroepskamer en zijn samengesteld uit elf onafhankelijke rechters.517 Er mogen in dezelfde 513

Amnesty International, Rwanda Gacaca: a question for justice, 2002, www.amnesty.org/en/library/info/AFR47/007/2002 514 Temporele jurisdictie ICTR is van 1 januari 1994 tot 31 december 1994. 515 C. Pilloud, J. De Preux, Y. Sandoz en J. Pictet, Commentaire des protocols additionnels du 8 juin 1977 aux conventions de Genève du 12 août 1949, Genève, Comité international de la Croix-Rouge, 1986, 1400. 516 paragraaf 29, report by B. W. Ndiaye, Special rapporteur, on his mission to Rwanda from 8 to 17 april 1993 (11 augustus 1993), UN Doc. E/CN.4/1994/7/Add.1 (1993). 517 Art. 10 statuut Rwandatribunaal

86

kamer geen twee rechters van dezelfde nationaliteit zetelen. Een kamer van terechtzitting bestaat uit drie en de beroepskamer uit vijf rechters.518 De permanente en ad litem rechters zullen volgens het statuut van het ICTR onpartijdige en integere personen zijn met een hoge moraliteit. Men zal ook rekening houden met de ervaring en expertise van de rechters op het domein van het strafrecht en internationaal recht (inclusief het humanitaire recht en de mensenrechten).519 De rechters ad litem en de permanente rechters worden verkozen door de Algemene Vergadering uit een lijst die is samengesteld door de VN-Veiligheidsraad.520 De rechters ad litem worden verkozen voor een periode van vier jaar en kunnen niet herverkozen worden terwijl de permanente rechters wel kunnen worden herkozen.521

Rechters kunnen geweigerd worden om in een bepaalde zaak recht te spreken. Een rechter mag niet zetelen in een zaak in eerste aanleg of in beroep als hij persoonlijk belang heeft bij de zaak omdat daardoor de onpartijdigheid in het gedrang komt.522 De partijen kunnen aan de voorzitter van de kamer de terugtrekking van een rechter vragen als de rechter wordt geassocieerd met één van de partijen of als hij belangen heeft bij de uitkomst van de zaak.523 De kamers hebben de bevoegdheid om alle judiciële functies uit te oefenen, verleent in artikelen 18 tot 28 van het statuut. Deze functies zijn de middelen waarmee het ICTR is uitgerust in het onderzoek naar de fase voor en de periode na het proces.

Het charter van Neuremberg voorzag niet in de mogelijkheid om in beroep te gaan voor een hogere instantie. Nu is daarentegen het recht om in beroep te gaan tegen een strafrechtelijke veroordeling voor een hogere instantie een internationaal erkent mensenrecht. Daarom voorziet het statuut van het Rwandatribunaal in de mogelijkheid om in beroep te gaan tegen een beslissing van de rechters in eerste aanleg.524

Beroep voor bepaalde inleidende of definitieve beslissingen van de kamers van het Rwandatribunaal moeten worden behandeld door de beroepskamers die ook de beroepen waarnemen voor het Joegoslaviëtribunaal. De leden van de VN-Veiligheidsraad hoopten dat de oprichting van een gemeenschappelijk beroepskamer ervoor zou zorgen dat de twee 518

Art. 11 statuut Rwandatribunaal Art. 12 statuut Rwandatribunaal 520 Art. 12ter, 1 statuut Rwandatribunaal en Art. 12bis statuut Rwandatribunaal 521 Art. 12ter, 1, e statuut Rwandatribunaal en Art. 12bis, 3 statuut Rwandatribunaal 522 Art. 15,a regels en procedures Rwandatribunaal 523 Art. 15,c regels en procedures Rwandatribunaal 524 Art. 24 statuut Rwandatribunaal 519

87

tribunalen harmonieus en economisch zouden functioneren.525 Men wou door die benadering vooral de kosten drukken want het Rwandatribunaal kan zodoende beroep doen op het personeel en de diensten van het Joegoslaviëtribunaal en heeft dus geen afzonderlijk personeel.526 Door het gebruik van een gemeenschappelijke kamer in beroepszaken vermijdt men het risico dat de twee tribunalen elk hun eigen weg volgen. Aldus creëert men met andere woorden een grotere uniformiteit in de interpretatie en toepassing van het internationaal humanitair recht.527

Net zoals in het Joegoslaviëtribunaal, voorzien de procedurele regels van het Rwandatribunaal in een rotatiesysteem. Het systeem bepaalt dat de rechters zullen roteren op een regelmatige basis tussen de kamers van terechtzitting. Deze rotatie zal de efficiënte behandeling van de zaken tot doel hebben.528 De voorzitter van de kamer mag op elk ogenblik tijdelijk een lid toewijzen van de ene kamer voor terechtzitting naar de andere. 529 De door de rechters te hanteren procedurele regels van het ICTR zijn in grote mate analoog aan die van het ICTY en zullen worden geamendeerd waar nodig. Het gaat hier om regels in verband met de bewijslast, het proces in eerste aanleg en in beroep, de bescherming van getuigen en slachtoffers.530 Het proces te Neuremberg werd enkel geleid door zeer algemene regels.531 Tijdens de oprichting van het Rwandatribunaal werd daarentegen grote nadruk gelegd op mensenrechten en internationale standaarden voor een eerlijk proces. Toen het Rwandatribunaal vorm kreeg, werd dit uitdrukkelijk onderstreept. Men stelde duidelijk dat zowel de individuele rechten van de verdachten als de legitimiteit van een eerlijk proces werden verzekerd. Dit zou immers het imago van het ICTR ten goede komen en verder ook dienen als een na te volgen ingesteldheid voor de nationale rechtbanken.532

525

Verslag 3453ste vergadering van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (8 november 1994), UN Doc. S/PV.3453 (1994), 4. 526 Verslag 3453ste vergadering van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (8 november 1994), UN Doc. S/PV.3453 (1994), 4. 527 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 408. 528 Art. 27, a regels van de procedure en bewijs van het Rwandatribunaal. 529 Art. 27, c regels van de procedure en bewijs van het Rwandatribunaal 530 Art. 14 statuut Rwandatribunaal 531 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 409. 532 V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 412.

88

Er waren verschillende redenen om de bepaling van de procedurele regels over te laten aan de rechters. Ten eerste wou men het Rwandatribunaal vlug oprichten waarbij geen ruimte was voor discussie omtrent de te volgen regels of procedures. Omdat onenigheden heel tijdrovend kunnen zijn, liet men de opstelling ervan over aan de rechters. Ten tweede zijn de rechters meer bekwaam en meer vertrouwd met het procesverloop dan de VN-Veiligheidsraad.533

De tweede spilfiguur in het ICTR is de openbare aanklager. Het statuut van het Rwandatribunaal omschrijft de functies van de openbare aanklager als volgt: “De openbare aanklager is verantwoordelijk voor het onderzoek en de vervolging van personen beschuldigd van ernstige overtredingen van het internationaal humanitair recht in het territorium van Rwanda of in het territorium van naburige staten op Rwandese burgers tijdens de periode 1 januari 1994 en 31 december 1994.”534 Hij moet onafhankelijk opereren als een afzonderlijk orgaan van het ICTR.535 Verder is de openbare aanklager van het Joegoslaviëtribunaal en die van het Rwandatribunaal één en dezelfde persoon536 die evenwel een additionele dienst ter beschikking krijgt.537

Drie belangrijke kwesties moesten worden opgelost om de organisatie en de functies van het vervolgingsorgaan te kunnen determineren. Een eerste vraag die de kop opstak, was de vraag of men het inquisitoir systeem (waar de rechter een rol speelt in het onderzoek) als voorbeeld zou hanteren, dan wel het conflictmodel (waar de openbare aanklager verantwoordelijk is voor het onderzoek). Zowel voor het Rwandatribunaal als voor het Joegoslaviëtribunaal heeft men geopteerd voor het conflictmodel.538 De tweede kwestie besloeg de vraag of men de verantwoordelijkheid voor het onderzoek moest verspreiden over verschillende organen of moest verlenen aan één enkel orgaan. Eén enkel orgaan kreeg uiteindelijk deze verantwoordelijkheid. Dat is consistent met het verlangen om een beperkt en relatief gestroomlijnde institutionele structuur te creëren.539 De laatste kwestie die een antwoord vereiste, was de vraag of men de primaire verantwoordelijkheid over het onderzoek bij één 533

V. Morris en M. P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 412. 534 Art. 15, 1 statuut Rwandatribunaal 535 Art. 15, 2 statuut Rwandatribunaal 536 M. C. Bassiouni, “from versailles to Rwanda in seventy-five years: The need to establish a permanent International Criminal Court”, Harvard human rights journal 1997, (11) 47. 537 Art. 15, 3 statuut Rwandatribunaal 538 V. Morris en M.P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 380. 539 V. Morris en M.P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 380 en 383.

89

persoon zou leggen of zou toevertrouwen aan een college. Hier verkoos men de verantwoordelijkheid bij één persoon te leggen.540

Het statuut van het Rwandatribunaal voorziet niet in regels met betrekking tot de nodige kwalificaties voor de openbare aanklager of de selectiemethode. Men moet hiervoor teruggrijpen naar de regels bepaalt in het statuut van het Joegoslaviëtribunaal omdat men met een gemeenschappelijke openbare aanklager werkt.541

Het derde belangrijke orgaan van het ICTR is de griffie. De griffie is verantwoordelijk voor de administratie en andere diensten van het Rwandatribunaal.542 Het personeel van deze dienst bestaat uit een griffier en enkele stafleden.543 De griffier wordt aangesteld door de secretarisgeneraal na consultatie van de Rwandese voorzitter van het Rwandatribunaal. Hij wordt voor vier jaar benoemd en kan worden herkozen.544 De griffie is verdeeld in twee secties die twee hoofdtaken dienen uit te voeren. Die twee secties zijn ten eerste de judiciële wettelijke afdeling, die essentiële wettelijke diensten verleent aan de kamers. Ten tweede is er de administratieve afdeling die verschillende administratieve functies vervult.545

De griffie is verantwoordelijk voor het dagelijkse beheer van de judiciële activiteiten van het tribunaal in overeenstemming met de regels van procedure en bewijs.546 Tot deze dagelijkse taken behoren de materiële organisatie van de processen en de verhoren, de voorbereiding van wettelijke documenten, de implementatie van richtlijnen en de toewijzing van een advocaat aan de beklaagde.547 Verder houdt de griffie ook een boek bij waarin alle bijzonderheden van de aparte voor het tribunaal gebrachte zaken worden opgenomen. Dit boek is consulteerbaar 540

V. Morris en M.P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 381. 541 Art. 15, 3 statuut Rwandatribunaal 542 Art. 16, 1 statuut Rwandatribunaal 543 Art. 16, 2 statuut Rwandatribunaal 544 Art. 16, 3 statuut Rwandatribunaal 545 Paragraaf 24-25, report of the international criminal tribunal for the prosecution of persons responsible for genocide and other serious violations of international humanitarian law committed in the territory of Rwanda and Rwandan citizens responsible for genocide and other such violations committed in the territory of neighbouring states between 1 january and 31 december 1994 (24 september 1996), Un Doc. A/51/399-S/1996/778 (1996). 546 Paragraaf 62, report of the international criminal tribunal for the prosecution of persons responsible for genocide and other serious violations of international humanitarian law committed in the territory of Rwanda and Rwandan citizens responsible for genocide and other such violations committed in the territory of neighbouring states between 1 january and 31 december 1994 (24 september 1996), Un Doc. A/51/399-S/1996/778 (1996). 547 Paragraaf 64-67, report of the international criminal tribunal for the prosecution of persons responsible for genocide and other serious violations of international humanitarian law committed in the territory of Rwanda and Rwandan citizens responsible for genocide and other such violations committed in the territory of neighbouring states between 1 january and 31 december 1994 (24 september 1996), Un Doc. A/51/399-S/1996/778 (1996).

90

voor het publiek.548 De griffier is het officiële informatiekanaal van en naar het Rwandatribunaal. Deze bevoegdheid wordt onder leiding van de voorzitter uitgeoefend.549

De judiciële en wettelijke afdeling bevat ook een eenheid ten dienste van slachtoffers en getuigen die verantwoordelijk is voor het aanbevelen van beschermingsmaatregelen en het verlenen van assistentie. Deze eenheid werd opgericht op 24 juni 1996 en vormt een integraal deel van de afdeling.550 Het personeel van deze eenheid is belast met de begeleiding van slachtoffers in het algemeen en van slachtoffers van seksueel geweld of verkrachting in het bijzonder. Men voorziet hiervoor in de ontwikkeling van specifieke maatregelen voor het beschermen van getuigen, personen die vrezen voor hun leven, eigendommen of familie.551 Zoals

voorheen

het

geval

was

tijdens

het

Joegoslaviëtribunaal,

ondervond

het

Rwandatribunaal problemen met de oprichting van deze eenheid en de bemanning ervan. Het eerste proces voor het ICTR moest hierom zelfs worden uitgesteld.552 Naarmate het aantal te behandelen dossiers steeg, werd steeds meer druk uitgeoefend op het personeel en de financiële middelen van de registratiedienst om het grote aantal slachtoffers en getuigen ter hulp te schieten.553 Tal van aanvallen en bedreigingen ten aanzien van verschillende getuigen en slachtoffers in Rwanda die doelden op de belemmering van de nationale strafrechtbanken, toonden aan dat er dringend nood was aan een volledige operationele en kwalitatieve eenheid ten dienste van de getuigen en slachtoffers.554 Reactie verscheen in een rapport van de secretaris-generaal van de VN waarin werd aanbevolen om de eenheid onder de bevoegdheid te plaatsen van de dienst van de openbare aanklager.555

548

Art. 36 regels van de procedure en bewijs van het Rwandatribunaal Art. 33 regels van de procedure en bewijs van het Rwandatribunaal 550 Paragraaf 70, report of the international criminal tribunal for the prosecution of persons responsible for genocide and other serious violations of international humanitarian law committed in the territory of Rwanda and Rwandan citizens responsible for genocide and other such violations committed in the territory of neighbouring states between 1 january and 31 december 1994 (24 september 1996), Un Doc. A/51/399-S/1996/778 (1996). 551 Art. 34 regels van de procedure en bewijs van het Rwandatribunaal 552 V. Morris en M.P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 407. 553 V. Morris en M.P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 407. 554 Paragraaf 43-46, report of the secretary-generaal on the activities of the office of internal oversight services (6 februari 1997), UN Doc. A/51/789 (1997). 555 Paragraaf 99, report of the secretary-generaal on the activities of the office of internal oversight services (6 februari 1997), UN Doc. A/51/789 (1997). 549

91

3.4.

Concurrentiële bevoegdheid tussen het ICTR en de nationale rechtbanken

De verdeling van de bevoegdheid tussen het ICTR en de nationale rechtbanken ging gepaard met heel wat concurrentiestrijd.556 De leden van de VN-Veiligheidsraad gaven in de vergadering over de aanneming van resolutie 935 te kennen dat het internationale tribunaal initeel als aanvullende instatie zou opereren ten aanzien van de nationale jurisdictie. 557 Deze zienswijze sluit een exclusieve bevoegdheid van het ICTR uit.

Door de concurrerende bevoegdheid rijst de vraag welke jurisdictie in het geval van een conflict al dan niet het pleit wint. Het is immers niet uitgesloten dat een nationale autoriteit een bepaalde zaak heeft gestart die uiteindelijk onder de materiële jurisdictie van het internationaal niveua blijkt te vallen. Ook kan simultaan onderzoek worden verricht op zowel nationaal als internationaal niveau.558 Om het hoofd te bieden aan dergelijke problemen en het risico van een dubbele berechting in te dijken, werden het non bis in idem principe559 en voorrangbeginsel560 opgenomen in het statuut van het internationaal Rwandatribunaal.561 Het statuut van het ICTR bepaalt vervolgens dat het internationaal tribunaal voor Rwanda voorrang heeft op de nationale rechtbanken van alle staten. Op elk procedureel niveau kan het Rwandatribunaal een formeel verzoek tot uitstel richten aan de nationale rechtbanken, dit in overeenstemming met het statuut aangaande de regels betreffende procedure en bewijs. 562

Het voorrangsbeginsel is ingevoerd in de poging een balans te vinden tussen de suprematie van het internationaal hof enerzijds en de aanzienlijke rol van de nationale rechtbanken anderzijds. Dit evenwicht probeert men te bereiken via vier fundamentele elementen. Het eerste element is dat het ICTR in bepaalde zaken de jurisdictie van de Rwandese rechtbanken kan opheffen. Dit brengt dus een inherente suprematie van het Rwandatribunaal met zich mee

556

Art. 8 statuut Rwandatribunaal Verslag 3453ste vergadering van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (8 november 1994), UN Doc. S/PV.3453 (1994), 5. 558 V. Morris en M.P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 313. 559 Art. 9 statuut Rwandatribunaal 560 Art. 8,2 statuut Rwandatribunaal 561 P.J. Magnarella, Justice in Africa, Rwanda’s genocide, its court, and the UN Criminal Tribunal, Aldershot, Ashgate, 2001, 49. 562 Artikel 8.2 statuut Rwandatribunaal 557

92

op een ad-hoc basis.563 Het tweede element is dat het internationaal tribunaal zijn suprematie in een bepaalde zaak moet kunnen staven. Hierdoor wil men vermijden dat reeds hangende zaken op nationaal niveau lichzinnig of automatisch worden overgeheveld naar het internationale niveau.564 Ten derde is het geen verplichting voor het internationaal tribunaal om bepaalde zaken over te nemen. Het Rwandatribunaal bezit een discretionaire bevoegdheid op het vlak van vervolging. Tot slot wordt de nationale jurisdictie niet aangetast louter door de oprichting van het Rwandatribunaal. Dit is enkel zo wanneer het ICTR beroep doet op artikel 8, 2 van het statuut.565 Criteria die de overheveling van een zaak naar het internationale niveau tot gevolg hebben, staan weliswaar nergens uitdrukkelijk vermeldt en het Rwandatribunaal heeft nog niet bekend gemaakt in welke omstandigheden beroep zal worden gedaan op het voorrangsbeginsel.566 Een ander belangrijk beginsel opgenomen in het statuut is het non bis idem principe.567 Het non bis in idem beginsel is een fundamenteel strafrechtelijke principe en zorgt ervoor dat geen enkele persoon tweemaal kan worden berecht voor dezelfde feiten. Het beginsel bepaalt dat geen enkel persoon zal worden berecht door een nationale rechtbank voor ernstige overtredingen van internationaal humanitair recht waarvoor hij of zij al berecht is voor het Rwandatribunaal.568 Omgekeerd kan een persoon die reeds is berecht door een nationale rechtbank wel voor het internationale tribunaal verschijnen onder de volgende omstandigheden: wanneer de handeling waarvoor hij of zij werd veroordeeld werd gekarakteriseerd als een gewone misdaad, de berechting op het nationale niveau niet onpartijdig of onafhankelijk was, de rechtszaak voor de nationale rechtbank was ontworpen als een schild om de beklaagde te beschermen voor een berechting op internationaal niveau of wanneer de zaak op afdoende wijze werd vervolgd.569

Als de voorzitter op een gegeven moment betrouwbare informatie verkrijgt die aantoont dat een persoon door een nationale rechtbank wordt vervolgd voor handelingen waarvoor hij al 563

V. Morris en M.P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 315. 564 V. Morris en M.P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 315. 565 V. Morris en M.P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 317. 566 M. H. Morris, “the trials of concurrent jurisdiction: the case of Rwanda”, Duke journal of comparative and international law 1997, (349) 365. 567 Art. 9 statuut Rwandatribunaal 568 Art. 9, 1 statuut Rwandatribunaal 569 Art. 9, 2, b statuut Rwandatribunaal

93

door het tribunaal werd veroordeeld, zal de kamer voor terechtzitting een met reden omkleed verzoek uitvaardigen ten aanzien van de nationale instantie tot staking van de activiteiten. Als de nationale autoriteit dit verzoek negeert, is het de taak van de voorzitter om deze kwestie te melden aan de VN-Veiligheidsraad.570 De procedure die hierbij moet worden gevolgd, is terug te vinden in regel 10 van de regels van procedure en bewijs van het Rwandatribunaal zoals geamendeerd in juli 1996.

Het naast elkaar bestaan van de nationale rechtbanken en het ICTR brengt met zich mee dat daden van genocide simultaan door twee aparte entiteiten worden berecht. Met de invoering van de concurrentiële bevoegdheid wou men hier ten aanzien grenzen en duidelijkheid scheppen, hoewel dit complexe vragen doet rijzen met betrekking tot samenwerking bij het onderzoek en het verzamelen van bewijs.571

De kwestie van de aangewezen distributie van beklaagden is een bron van onzekerheid en soms van spanning tussen het ICTR en de Rwandese overheid. Meer dan eens hebben de Rwandese overheid en het ICTR hechtenis gevraagd van dezelfde verdachte. In maart 1996 werd één van leidinggevende personen van de genocide gearresteerd door de politie van de hoofdstad Kameroen. De persoon in kwestie, T. Bagosora kolonel in het voormalig Rwandese leger, werd niet alleen opgeëist door het internationaal tribunaal voor Rwanda en de Rwandese overheid maar ook zelfs door de Belgische staat. België vroeg om zijn uitlevering omwille van de moord op 10 VN-blauwhelmen met Belgische nationaliteit.572 Het gerecht in Kameroen oordeelde dat het ICTR omwille van artikel 8, 2 voorrang had op het Belgische en Rwandese verzoek tot uitlevering.573 Zijn zaak wordt op dit moment behandeld in beroep voor het ICTR.

Criteria met betrekking tot de uitlevering van beklaagden zijn tot op vandaag niet uitgewerkt in een overeenkomst of memorandum tussen de Rwandese overheid en het ICTR. Conflicten

570

Art. 13 regels van procedure en bewijs van het Rwandatribunaal M. H. Morris, “the trials of concurrent jurisdiction: the case of Rwanda”, Duke journal of comparative and international law 1997, (349) 362. 572 C. Tomlinson, “tug of war over Rwanda suspect”, the Idenpendent 1996. 573 P.J Magnarella, Justice in Africa, Rwanda’s genocide, its court, and the UN Criminal Tribunal, Aldershot, Ashgate, 2001, 53. 571

94

over uitlevering of uitoefening van bevoegdheid werden tot nog toe systematisch op een ad hoc basis opgelost.574

3.5.

Kritische analyse

3.5.1. Rwanda zegt neen tegen het international tribunaal Toen over resolutie 935 moest worden gestemd, was Rwanda toevallig lid van VNVeiligheidsraad.575 Ondanks een verzoek van het land voor de oprichting van een internationaal tribunaal aan het adres van de Verenigde Naties in 1994, voordat er binnen de internationale gemeenschap zelfs sprake was om stappen in die richting te ondernemen, stemde Rwanda tegen.576 De redenen waarom de Rwandese overheid een internationaal tribunaal verkoos waren drieledig. De eerste reden slaat op de overtuiging aan de kant van de Rwandese overheid dat de genocide als misdaad tegen de mensheid in zijn geheel moest worden bestraft door de internationale gemeenschap.577 Verder demonstreert men met een dergelijke benadering dat men prominent het universele karakter van bestaande internationale normen erkent in de bestrijding en berechting van de genocide. Meer dan enkel politieke retoriek en moreel verlangen bevestigt deze houding de erkenning van universele mensenrechten.578

De Rwandese overheid verkoos een internationale aanwezigheid om te demonstreren aan de verschillende overheden dat vlugge en wraakzuchtige gerechtigheid geen optie was. 579 In tegenstelling tot victor’s justice creëert de aanwezigheid van de internationale gemeenschap onpartijdige en eerlijke berechting omwille van het respect voor de beginselen van een eerlijk proces.580 De derde reden was het geloof dat men door de oprichting van een tribunaal op 574

M. H. Morris, “the trials of concurrent jurisdiction: the case of Rwanda”, Duke journal of comparative and international law 1997, (349) 365. 575 Verslag 3453ste vergadering van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (8 november 1994), UN Doc. S/PV.3453 (1994), 4. 576 P. Akhavan, “the international Criminal tribunal for Rwanda: The politics and pragmatics of punishment”, American journal of internationl law 1996, 501-510. 577 Verslag 3453ste vergadering van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (8 november 1994), UN Doc. S/PV.3453 (1994), 14. 578 P. Akhavan, “the international Criminal tribunal for Rwanda: The politics and pragmatics of punishment”, American journal of internationl law 1996, 501-510. 579 Verslag 3453ste vergadering van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (8 november 1994), UN Doc. S/PV.3453 (1994), 14. 580 P. Akhavan, “the international Criminal tribunal for Rwanda: The politics and pragmatics of punishment”, American journal of internationl law 1996, 501-510.

95

internationaal niveau meer invloed zou hebben op andere overheden. Vele leiders waren tijdens de genocide ondergedoken in naburige staten. Door internationale invloed zou de steun van deze staten aanzienlijk toenemen.581

Ondanks al deze redenen stemde Rwanda bij de aanneming van de resolutie negatief. De Rwandese overheid had namelijk reeds een jurisdictie voor ogen die onder hun controle zou vallen maar genoot van internationale assistentie en samenwerking. 582 Rwanda bracht verschillende bezwaarpunten aan ten aanzien van het statuut en de bevoegdheden van het ICTR. Die belangrijkste redenen worden vervolgens beknopt aangekaart. In de toekomst evenwel kan zo‟n situatie niet meer gebeuren want op 17 juli stemden 120 staten in Rome voor de oprichting van het Internationaal Strafgerecht. Slechts vier jaar later, tot iedereen zijn verbazing, had het statuut van Rome de nodige ratificaties bemachtigd. Het statuut werd van kracht op 1 juli 2002.583 In tegenstelling tot het Joegoslaviëtribunaal en het Rwandatribunaal is het Internationaal Strafgerecht niet opgericht om het hoofd te bieden aan een bepaald conflict, het is niet situatie-specifiek.584 Men kan het beschouwen als een permanente versie van de ad hoc instituties voor Joegoslavië en Rwanda.585

Om een zaak voor het ICC te starten is een andere weg te volgen dan voor de twee ad hoc tribunalen. Het gerecht kan zijn bevoegdheid uit oefenen met betrekking tot de misdaden in zijn statuut als één van de volgende situaties zich voor doet. De eerste wijze om een zaak aanhangig te maken bij het ICC is de situatie waarin deze misdaden zich hebben voorgedaan en dit door een partij bij het statuut van Rome ter kennis wordt gebracht bij het ICC. De tweede wijze is de doorverwijzing via de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties handelend onder hoofdstuk VII van het charter van de Verenigde Naties. Als laatst kan de openbare aanklager van het Internationaal Strafgerecht een onderzoek initiëren.586

581

Verslag 3453ste vergadering van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (8 november 1994), UN Doc. S/PV.3453 (1994), 14. 582 P. Akhavan, “the international Criminal tribunal for Rwanda: The politics and pragmatics of punishment”, American journal of internationl law 1996, 501-510. 583 W. A. Schabas, An introcudtion to the International Criminal Court, Cambridge, Cambridge university Press, 2007, ix. 584 A. Miller, “From the international criminal tribunal for Rwanda to the International Criminal Court: expanding the definition of genocide to include rape”, Pen St. Law Review 2003-2004, 349-373 585 W. A. Schabas, An introcudtion to the International Criminal Court, Cambridge, Cambridge university Press, 2007, 142. 586 Art. 13 statuut van Rome van het Internationaal Strafgerecht

96

Als een staat dus het statuut van het ICC heeft geratificeerd kan het achteraf geen bezwaar meer maken tegen de initiatie van een zaak die verband houdt met de staat. M.i. is dit een grote verbetering om de onwil van een staat uit te schakelen met betrekking tot de veroordeling van misdaden die door zijn onderdanen of op zijn grondgebied werden gepleegd. Zo kan het niet meer gebeuren dat een land tegen de oprichting van een tribunaal stemt zoals gebeurde bij het Rwandatribunaal want eenmaal men partij is bij het statuut van Rome is er geen weg meer terug en kan men later de jurisdictie van het ICC niet meer in vraag stellen.

a) Temporele jurisdictie Zoals hierboven al vermeld, was de Rwandese overheid het oneens met de temporele jurisdictie van het Rwandatribunaal.587 Mr Bakuramutsa588 sprak zelf harde woorden op de vergadering van de VN-Veiligheidsraad met betrekking tot de korte temporele jurisdictie van het tribunaal: “An international tribunal which refuses to consider the causes of the genocide in Rwanda and its planning,…, cannot be of any use to Rwanda, because it will not contribute to eradicating the culture of impunity…”589 Rwanda is het enige lid van de Veiligheidsraad die het probleem benadert als een cultuur van straffeloosheid. 590 Andere leden daarentegen geven aan dat de bron van het probleem de individuele overtredingen van het internationaal strafrecht zijn.591

b) Allocatie van het tribunaal De allocatie van de zetel van het tribunaal in Arusha, Tanzania, werd ook niet met enthousiasme onthaald in Rwanda. Volgens de Rwandese overheid moest het internationaal tribunaal in Rwanda zelf zetelen. De allocatie van de zetel in Rwanda was volgens de Rwandese regering essentieel om tot een zekere nationale verzoening en harmonie te komen tussen de nationale en internationale rechtspraak.592 De weigering van de allocatie in Rwanda was om de schijn te vermijden dat het tribunaal een instrument zou zijn van de nieuwe Tutsi587

Verslag 3453ste vergadering van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (8 november 1994), UN Doc. S/PV.3453 (1994), 15. 588 afgevaardige voor Rwanda in de Veiligheidsraad, toen er moest gestemd worden voor het ictr 589 Verslag 3453ste vergadering van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (8 november 1994), UN Doc. S/PV.3453 (1994), 15. 590 De genocide in 1994 is één van de vele gewelddadige periodes die in Rwanda plaats vonden na de onafhankelijkheid. 591 T. Howland en W. Calathes, “the U.N.‟s International CriminalTtribunal, is it justice or jingoism for Rwanda? A call for transformation”, Virginia Journal of International Law 1998-1999, (135) 143. 592 Verslag 3453ste vergadering van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (8 november 1994), UN Doc. S/PV.3453 (1994), 16.

97

regering.593 De secretaris-generaal adviseerde de optie voor de oprichting van het internationaal tribunaal in Rwanda uit te sluiten. Kigali zou volgens hem tekort schieten aan de noodzakelijke infrastructuur. Ook zou het terug in het land brengen van bepaalde protagonisten van de genocide of van het oude regime gepaard kunnen gaan met grote risico‟s.594

c) Structuur en samenstelling van het ICTR Een grote ergernis voor de Rwandese autoriteiten was de structuur en samenstelling van het tribunaal. De precieze woorden van de gedelegeerde van Rwanda waren: “the composition and structure …are inappropriate and ineffective.” Het aantal rechters in de kamers van terechtzitting volstond niet volgens de Rwandese delegatie. De delegatie eiste ook dat het ICTR een aparte kamer voor beroep en een aparte openbare aanklager zou aanstellen. 595 De argumentering dat men opteerde voor één beroepskamer naar analogie met het ICTY is begrijpelijk. Men wou immers vermijden dat de creatie van verschillende precedenten de evolutie naar een algemeen uniform internationaal strafrecht teniet zou doen. Deze argumentering kan echter niet verklaren waarom niet meer rechters in de kamers zetelen. 596

Een andere kwestie die de Rwandese vertegenwoordiger in de VN-Veiligheidsraad aansneed, was de bezorgdheid van de Rwandese overheid over de verkiezing van rechters in het ICTR. De Rwandese overheid wou geen rechters met een nationaliteit van landen die een actieve rol hadden gesepeeld in de burgeroorlog in Rwanda. De vertegenwoordiger noemde geen namen van landen maar zei enkel: “certain countries, which need not to be named here…”597

d) Gevangenschap van berechte personen Een verdere reden waarom Rwanda negatief stemde tegen de oprichting van het tribunaal had betrekking op de gevangenneming van personen die zouden worden veroordeeld door het 593

M. colleen, “the International CriminalTtribunal and the Rwandan National Courts”, Dartmouth college undergraduate journal of law 2005, (40) 44. 594 Verslag 3453ste vergadering van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (8 november 1994), UN Doc. S/PV.3453 (1994), 16. 595 Verslag 3453ste vergadering van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (8 november 1994), UN Doc. S/PV.3453 (1994), 15. 596 M.H. Morris, “the trials of concurrent jurisdiction: the case of Rwanda”, Duke journal of comparative and international law 1997, 349-365 597 Verslag 3453ste vergadering van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (8 november 1994), UN Doc. S/PV.3453 (1994), 15.

98

Rwandatribunaal. Deze personen zouden niet in Rwanda zelf maar in andere landen hun gevangenschap uitzitten. Aldoende hadden deze landen een te groot zeggenschap over het lot van deze gevangenen. Deze autoriteit komt volgens Rwanda toe aan het internationaal tribunaal of het Rwandese volk zelf en niet aan buitenlandse instanties.598 Desondanks zijn hieromtrent enkele beschermingsmaatregelen opgenomen in het statuut. Het statuut van het Rwandatribunaal bepaalt dat de veroordeelden van het ICTR kunnen worden opgesloten in Rwanda maar eveneens in landen die hun bereidheid daartoe hebben laten blijken en door de Veiligheidsraad zijn opgenomen in een lijst. Het gevangenschap zal in overeenstemming zijn met de toepasselijke wetten van de betrokken staat en onderworpen aan de supervisie van het internationaal tribunaal voor Rwanda.599

Door al deze onenigheden stemde Rwanda tegen de aanneming van resolutie 955 ter oprichting van het een internationaal tribunaal voor Rwanda. Toch liet de Rwandese overheid weten dat het volledige steun verleent aan het tribunaal.600

3.5.2. Kritische bedenkingen bij het ICTR

a) Schuldgevoelens als stimulans voor de oprichting van het ICTR Het Rwandatribunaal is volgens menigen te haastig opgericht om tegemoet te komen aan het schuldgevoel van de internationale gemeenschap.601 De debatten omtrent het statuut en de strucuur van het ICTR werden vlug afgerond om snel een internationaal antwoord te verlenen aan de gebeurtenissen in 1994. In de toekomst zal door de oprichting van het ICC geen debat meer voorafgaan aan de oprichting van een tribunaal. Een permanente institutie zoals het Internationaal Strafgerecht elimineert de noodzaak om telkens als er zulke misdaden worden begaan een ad hoc tribunaal op te richten. De beslissing om zo‟n ad hoc tribunaal op te richten en het ontwerpen van een statuut van een tribunaal vereist veel tijd. En de bevoegdheid van het tribunaal en de aanwijzing van rechters om te zetelen in het tribunaal zal telkens opnieuw een politieke discussie openen. Dit wordt nu vermeden door de oprichting van het ICC.

598

Verslag 3453ste vergadering van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (8 november 1994), UN Doc. S/PV.3453 (1994), 15. 599 Art. 26 statuut Rwandatribunaal 600 R. D. Lyons, “U.N. Approves Tribunal on Rwandan Atrocities”, New York Times 1994. 601 D. P. Rawson, “Prosecuting genocide: founding the International Tribunal for Rwanda”, Ohio northern university law review 2007, (641) 650.

99

De internationale gemeenschap heeft terecht een schuldgevoel bij de genocide in 1994. De internationale gemeenschap heeft inderdaad tekort geschoten tijdens de genocide waarbij de troepenmacht van de Verenigde Naties zelfs werd teruggeschroefd. In plaats van ter plaatse te blijven, liet men de genocide quasi apathisch zijn beloop gaan zonder enige vorm van interventie.602 Ook België trok de militaire steun terug bij de aanvang van de genocide in april 1994 met de terugtrekking van 400 VN-blauwhelmen.603 Het argument van onwetendheid is eveneens een lege doos. Reeds voor de genocide was Rwanda onderhevig aan decennia van strijd met hevige opflakkeringen van geweld tussen de verschillende etnische groepen.

De gedelegeerde van Rwanda in de Veiligheidsraad wees met een beschuldigende vinger naar de internationale gemeenschap. Volgens de Rwandese overheid had men de kans laten schieten om honderden of zelfs duizenden mensenlevens te redden via bijvoorbeeld het vestigen van humanitaire veiligheidszones. De internationale wereld verkoos daarentegen om zijn troepenmacht terug te trekken en de burgers aan hun lot over te laten. 604 De heer Bakuramutsa605 drukte de ergernis van de Rwandese autoriteiten omtrent de nalatigheid van de internationale gemeenschap als volgt uit: “..the establishment of so ineffective an international tribunal would only appease the conscience of the international community rather than respond to the expectations of the Rwandese people and of the victims of genocide in particular.”606

b) Personeel en werking

In de beginjaren van het ICTR werd er veel kritiek geuit ten aanzien van de incompetentie van het personeel en de werking van het tribunaal. Bepaalde rechters dreigden zelfs om af te treden als de situatie niet verbeterde. Ambtenaren tot op de hoogste niveaus werden beschuldigd van racisme, onbekwaamheid en nepotisme. Deze aantijgingen leidden tot een onderzoek van de Verenigde Naties.607 In februari 1997 legde K. Paschke, lid van het bureau 602

M.H. Morris, “the trials of concurrent jurisdiction: the case of Rwanda”, Duke journal of comparative and international law 1997, 349-365. 603 M. Mutua, “never again: questioning the Yugoslav and Rwanda tribunals”, in G. Simpson (ed.), war crimes law volume II, Alderschot, Ashgate Publishing Company, 2004, 354-375. 604 Verslag 3453ste vergadering van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (8 november 1994), UN Doc. S/PV.3453 (1994), 14. 605 gedelegeerde Rwanda VN-Veiligeheidsraad 606 Verslag 3453ste vergadering van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (8 november 1994), UN Doc. S/PV.3453 (1994), 15. 607 P. J. Magnarella, Justice in Africa, Rwanda’s genocide, its court, and the UN Criminal Tribunal, Aldershot, Ashgate, 2001, 60.

100

van de dienst voor intern toezicht van de Verenigde Naties, zijn rapport voor. Hij rapporteerde dat in de dienst van het register van het Rwandatribunaal geen enkele administratieve eenheid effectief goed en efficiënt functioneert: “De dienst financiën had geen boekhoudkundig systeem en kon geen onderbouwde documenten opmaken, interne controle ontbrak in alle secties, personeel in sleutelposities had niet de nodige kwaliteiten, de regels uitgaande van de Verenigde Naties werden grotendeels niet nageleefd…”608 De Rwandese overheid klaagde eveneens over de werking van het internationaal tribunaal. Volgens de Rwandese autoriteiten waren de structuur en functies van het tribunaal fundamenteel zwak.609

Er moesten op vier gebieden maatregelen worden genomen ter verbetering van het Rwandatribunaal. Ten eerste moest op het niveau van de organisatie verandering worden aangebracht. Zo zou bijvoorbeeld de openbare aanklager zich enkel mogen inlaten met het ICTR. De Rwandese overheid was van mening dat de toenmalige openbare aanklager die in Den Haag werkzaam was, te weinig oog had voor de Rwandese kwestie. 610 Het is inderdaad nodig om in de twee tribunalen een zekere coherentie te scheppen, voornamelijk om een overeenstemmend vervolgings- en onderzoeksbeleid te volgen aangaande de inbreuken op internationaal humanitair recht. Het gebruik van één openbare aanklager voor de twee tribunalen legt echter wat te veel werkdruk op één persoon.

De openbare aanklager ontbrak de tijd om de zaken voor de twee tribunalen tijdig en efficiënt te presenteren waardoor sommige rechtszaken moesten worden verdaagd en waardevolle tijd van het tribunaal werd verspild.611 De openbare aanklager moest ook een enorme afstand afleggen van het ene tribunaal naar het andere. Het gebruik van éénzelfde individu als openbare aanklager bracht daarentegen het voordeel met zich mee dat het ICTR kon profiteren van de ervaring van het ICTY.612 Men kon dit toen niet bereiken via een goed werkende informatie-uitwisseling tussen het Joegoslaviëtribunaal en het Rwandatribunaal via de moderne technieken die nu voorhanden zijn.

608

Verslag 3453ste vergadering van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (8 november 1994), UN Doc. S/PV.3453 (1994), 2. 609 P. J. Magnarella, Justice in Africa, Rwanda’s genocide, its court, and the UN Criminal Tribunal, Aldershot, Ashgate, 2001, 63. 610 P. J. Magnarella, Justice in Africa, Rwanda’s genocide, its court, and the UN Criminal Tribunal, Aldershot, Ashgate, 2001, 63. 611 V. Morris en M.P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 363. 612 V. Morris en M.P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 364.

101

Een tweede verwijt aan het adres van het Rwandatribunaal was dat van de incompetentie van het personeel.613 Verder klaagde de Rwandese overheid de strategie aan die het ICTR volgde in zijn onderzoek- en vervolgingsbeleid. Men uitte grieven dat de focus niet voldoende werd gericht op de protagonisten van de genocide.614 Deze stelling blijkt echter moeilijk te handhaven en loopt grotendeels aan de feiten voorbij. Zo werd J. Kambanda, de eerste minister onder het Habiyarimana-regime, op verzoek van de openbare aanklager in Kenia aangehouden en overgebracht naar Tanzania.615 Hij stond aan het hoofd van de ministerraad waardoor hij een groot gezag genoot over tal van leden van de regering. 616 Kambanda is daarenboven geen alleenstaand voorbeeld. Veel andere hooggeplaatste personen werden door het ICTR berecht. Op 15 juli 1996 werd Niyitegeka, de minister van informatie, veroordeeld en op 10 augustus 1996 onderging de minister van transport en communicatie hetzelfde lot.617 Het internationaal tribunaal voor Rwanda heeft dus wel werk gemaakt van de veroordeling van prominente figuren. Bijgevolg kan deze kritiek duidelijk empirisch worden verworpen.

c) Relatie met de Rwandese overheid

Al vlug bleek dat bijna alle aandacht werd opgeslorpt door het internationaal tribunaal waarbij de werking van de nationale rechtbanken eerder in de schaduw kwam te staan. Van een vermeende complementaire werking was met andere woorden maar weinig te merken. 618 De samenwerking met de Rwandese overheid bereikte een dieptepunt in 2002. Een eerste teken van deze stroeve relatie genereerde een schorsing van de coöperatie van twee sleutelorganisaties van overlevenden van de genocide. Deze organisaties vroegen zelf aan de Rwandese overheid om niet meer samen te werken met het ICTR.619 Drie maanden later slaagden het ICTR en de Rwandese overheid er niet in om een voorstel goed te keuren voor 613

P. J. Magnarella, Justice in Africa, Rwanda’s genocide, its court, and the UN Criminal Tribunal, Aldershot, Ashgate, 2001, 63. 614 P. J. Magnarella, Justice in Africa, Rwanda’s genocide, its court, and the UN Criminal Tribunal, Aldershot, Ashgate, 2001, 63. 615 V. Morris en M.P. Scharf, The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997, 363. 616 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kambanda, Judgement and Sentence, Case No. ICTR-97-23-S (4 September 1998), paragraaf 39. 617 Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kambanda, Judgement and Sentence, Case No. ICTR-97-23-S (4 September 1998), paragraaf 39. 618 J. N. Maogoto, “The international Criminal Tribunal for Rwanda: a paper umbrella in the rain? Initial pitfalls and brighter prospects”, Nordic Journal of International Law 2004, (187) 204. 619 J. N. Maogoto, “The international Criminal Tribunal for Rwanda: a paper umbrella in the rain? Initial pitfalls and brighter prospects”, Nordic Journal of International Law 2004, (187) 204.

102

de oprichting van een gemeenschappelijk werkeenheid omwille van de onmogelijkheid tot een besluit te komen over bepaalde fundamentele punten.620 De situatie was immers dermate verzuurd omwille van politieke redenen.

In diezelfde periode begon het Rwandatribunaal de betrokkenheid van bepaalde personen te onderzoeken die connecties hadden met het huidige Rwandese leger en waardoor de rol van het RPF in de genocide zou worden belicht.621 Om een goede samenwerking in de toekomst niet in het gedrang te brengen, stopte het ICTR met deze onderzoeken. Dit brengt natuurlijk een ondermijning van de onpartijdigheid van het tribunaal met zich mee, wat het risico van een victor’s tribunal in de hand werkt. De voordien grimmige relatie tussen het Rwandatribunaal en de Rwandese overheid verbeterde eveneens aanzienlijk wanneer de openbare aanklager, C. Ponte, aankondigde dat er 40 verdachten zouden worden overgeplaatst naar Rwanda.622

d) Realisatie van een afschrikkingseffect?

In de preambule van resolutie 955 die door de VN-Veiligheidsraad werd aangenomen in 1994 werden enkele objectieven van het Rwandatribunaal vastgelegd. Deze objectieven zijn rekenschap, afschrikking en de wens om bij te dragen tot nationale verzoening en het behouden van de vrede.623 De aanhangers van de afschrikkingstheorie gaan uit van de rationele dader. Personen begaan een misdaad als de verwachte opbrengst ervan de kosten van de misdaad overstijgen. Volgens deze denkpiste moet de maatschappij hard optreden en bestraffen om een numerieke daling van misdaden te bekomen.624

Voor de genocide in 1994 werd etniciteit gebruikt als een politiek instrument waarbij een vermeende superioriteit van de Hutu‟s werd gepropagandeerd. Deze indoctrinatie werd hardnekking uitgevoerd zodat Hutu‟s waarachtig geloofden dat ze de goede zaak dienden met

620

Pres release ICTR, “the registrar decides to withdraw his proposal to establish a joint commission to investigate allegations of mistreatment of witnesses from Rwanda”, 17april 2002, http://69.94.11.53/default.htm, 621 Pres release ICTR, “the registrar decides to withdraw his proposal to establish a joint commission to investigate allegations of mistreatment of witnesses from Rwanda”, 17april 2002, http://69.94.11.53/default.htm, 622 J. N. Maogoto, “The international Criminal Tribunal for Rwanda: a paper umbrella in the rain? Initial pitfalls and brighter prospects”, Nordic Journal of International Law 2004, (187) 210. 623 Resolutie 955 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (8 november 1994), UN Doc. S/RES/955 (1994). 624 J. N. Maogoto, “The international Criminal Tribunal for Rwanda: a paper umbrella in the rain? Initial pitfalls and brighter prospects”, Nordic Journal of International Law 2004, (187) 97.

103

het uitroeien van de Tutsi‟s. Tijdens de genocide werd met andere woorden gehandeld vanuit de morele opvatting van een ware etnische dichotomie. De goede krachten bestreden de kwade krachten waarbij geen ruimte was voor nuancering.625 Hier rijzen onmiddellijk vragen rond de concepten moraliteit en rationaliteit. Hoe kan men in een context van totale sociale chaos en hysterie rationeel handelen?626 Slechts weinigen zijn daarenboven immuun voor de ondergane indoctrinatie. Empathie ten aanzien van de slachtoffers was dan ook uitgesloten.

Om als tribunaal een afschrikkend effect te creëren, is het noodzakelijk dat het proces eerlijk verloopt en de veroordeling vlug volgt op de daad.627 Hier wringt natuurlijk het schoentje. Veertien jaar na de genocide is het werk van het ICTR nog steeds niet afgerond. 628 In de vijf jaar en zes maanden dat het ICTR operationeel was, sprak het tribunaal gemiddeld twee veroordelingen uit per jaar aan een jaarlijkse kost van 80 miljoen dollar.629

Om een echt afschrikkingseffect te verwezenlijken, is het niet voldoende dat een internationaal strafproces het gedrag kwalificeert als fout, extreem weerzinwekkend en internationale misdaad. Schuldige Hutu‟s (en extreme Tutsi‟s) moeten zelf tot het besef komen dat hun daden van etnische purificatie, criminele daden waren en niet louter daden gericht op zelfbehoud.630 Zonder deze realisatie zullen zij hun handelingen niet afbakenen op basis van wat al dan niet toelaatbaar is. Indien deze mentale overgang uitblijft, zal de intrinsieke waarde van normatieve standaarden nihil zijn in de ogen van de antagonisten. Dit zowel op het gebied van het nationaal als het internationaal recht. 631 Zoals reeds aangestipt, is de meerderheid van de gevangenen ervan overtuigd dat ze niets verkeerd deden. Velen van hen zien zichzelf als oorlogsgevangenen die eenvoudigweg aan de kant van de verliezers zijn

625

M.A. Drumbl, “punishment, postgenocide: from guilt to shame to civis in Rwanda”, N.Y.U. Law Review 2000, (1221) 1294. 626 J. N. Maogoto, “The international Criminal Tribunal for Rwanda: a paper umbrella in the rain? Initial pitfalls and brighter prospects”, Nordic Journal of International Law 2004, (187) 197. 627 Howland en W. Calathes, “the U.N.‟s International CriminalTtribunal, is it justice or jingoism for Rwanda? A call for transformation”, Virginia Journal of International Law 1998-1999, (135) 151. 628 P. Ironside, “Rwandan gacaca: seeking alternative means to justice, peace and reconciliation”, New York State Bar Association 2002, 31-62. 629 P. Ironside, “Rwandan gacaca: seeking alternative means to justice, peace and reconciliation”, New York State Bar Association 2002, 31-62. 630 J. N. Maogoto, “The international Criminal Tribunal for Rwanda: a paper umbrella in the rain? Initial pitfalls and brighter prospects”, Nordic Journal of International Law 2004, (187) 199. 631 J. N. Maogoto, “The international Criminal Tribunal for Rwanda: a paper umbrella in the rain? Initial pitfalls and brighter prospects”, Nordic Journal of International Law 2004, (187) 199.

104

geëindigd. De meeste gevangenen spreken dan ook niet van de genocide of de etnische purificatie maar van de oorlog in 1994.632

Men kan niet zeggen dat de oprichting van het internationaal tribunaal voor Rwanda een afschrikkingeffect had omdat het aantal doden bleef stijgen na de oprichting van het tribunaal. De milities bleven tijdens de genocide personen vermoorden waarop de overheid als reactie ook aan het moorden sloeg.633 Aanslagen, moordpogingen en verdwijningen werden nog altijd gerapporteerd in de periode 2001-2002. Nog steeds werd de aanwezigheid van gewapende groepen gerapporteerd bij de Congolese grens en ook de RPA (Rwandian Patriotic Army) bleef opereren in die gebieden. De aanwezigheid van het ICTR leek dus weinig afschrikkingseffect te hebben op extreme Hutu‟s die zich in de buurlanden van Rwanda groepeerden en er als guerrillagroeperingen optraden.634

e ) Verzoening?

Een ander objectief die het Rwandatribunaal moet nastreven, is de verzoening die onontbeerlijk is voor de heropbouw van het land.635 Rwanda is een dualistische postgenocide maatschappij. De onderdrukkende groep (in casu de Hutu‟s) slaagde er niet in om volgens hun opvatting de samenleving etnisch te zuiveren van de aanwezigheid van de slachtoffergroep. Na de genocide moeten deze twee groepen naast en tussen elkaar verder leren leven en zich verzoenen met hun wederzijdse aanwezigheid.636 Om tot een zekere verzoening te komen, is het inderdaad noodzakelijk om de leiders te berechten voor hun mensenrechtenschendingen. Door enkel de leiders te berechten neemt men de collectieve schuld van de Hutu‟s weg.637 Hiervoor moet het ICTR de individuele schuld vaststellen van een persoon en dus de verdenking en de schuld die op de groep rust verplaatsen naar het individu. Dit is een

632

M.A. Drumbl, “punishment, postgenocide: from guilt to shame to civis in Rwanda”, N.Y.U. Law Review 2000, (1221) , 1290. 633 Howland en W. Calathes, “the U.N.‟s International CriminalTtribunal, is it justice or jingoism for Rwanda? A call for transformation”, Virginia Journal of International Law 1998-1999, (135) 151. 634 J. N. Maogoto, “The international Criminal Tribunal for Rwanda: a paper umbrella in the rain? Initial pitfalls and brighter prospects”, Nordic Journal of International Law 2004, (187) 208. 635

J. N. Maogoto, “The international Criminal Tribunal for Rwanda: a paper umbrella in the rain? Initial pitfalls and brighter prospects”, Nordic Journal of International Law 2004, (187) 190. 636 M.A. Drumbl, “punishment, postgenocide: from guilt to shame to civis in Rwanda”, N.Y.U. Law Review 2000, (1221) 1237. 637 J. N. Maogoto, “The international Criminal Tribunal for Rwanda: a paper umbrella in the rain? Initial pitfalls and brighter prospects”, Nordic Journal of International Law 2004, (187) 195.

105

lovenswaardig doel maar in de Rwandese context een complex objectief.638 Om dit doel te bereiken moet er dus sprake zijn van een individuele handeling. Indien een misdaad deelachtig is aan een misdadige onderneming verandert de relatie tussen het individu, misdaad en de maatschappij.639 Doordat het internationaal tribunaal voor Rwanda zijn focus legt op individuen, wordt aan de wereld en de Rwandezen een beeld opgewekt van personen die via bestraffing worden berecht en geen beeld van een social systeem dat moet worden gereorganiseerd.640

Een positieve impact hebben op een complex sociaal politiek proces is niet hetzelfde als succesvol personen veroordelen voor schendingen van internationaal humanitair recht.641 Men kan zich natuurlijk de vraag stellen hoe een internationaal tribunaal zo‟n impact kan realiseren zonder individuele personen te berechten. Het is inderdaad zo dat enkel leiders voor het ICTR worden berecht, maar men mag niet vergeten dat de anderen ook worden berecht, dit evenwel op nationaal vlak. Zodoende wordt dus wel een sterk signaal gegeven van de veroordeling van de gehele groep.

Om verzoening in en heropbouw van het land te bereiken, moeten de daders enige geloofwaardigheid schenken aan de berechting op het internationaal vlak. 642 Voor de meeste Hutu‟s symboliseert het ICTR echter een internationale bestraffing door de overwinnaars, (Tutsi‟s) met de zegen en steun van de Verenigde Naties.643 Geloofwaardigheid zal zich niet manifesteren bij de Hutu‟s omdat zij het hoofddoelwit zijn van het ICTR. Zoals reeds vermeld, wordt geen onderzoek meer verricht naar de relatie tussen de RPF en de genocide van 1994. De rechten van de beklaagden en de garanties voor een eerlijk proces zullen het vertrouwen in het internationaal tribunaal wel sterken maar dan rijst de kwestie van de grote ongelijkheid op het nationale niveau. Terwijl de „leiders‟ van de genocide een eerlijk proces genieten en in luxueuze gevangenissen zijn opgesloten, worden de „gewone burgers‟ berecht

638

T. Howland, en W. Calathes, “the U.N.‟s International CriminalTtribunal, is it justice or jingoism for Rwanda? A call for transformation”, Virginia Journal of International Law 1998-1999, (135) 157. 639 J. N. Maogoto, “The international Criminal Tribunal for Rwanda: a paper umbrella in the rain? Initial pitfalls and brighter prospects”, Nordic Journal of International Law 2004, (187) 190. 640 T. Howland en W. Calathes, “the U.N.‟s International CriminalTtribunal, is it justice or jingoism for Rwanda? A call for transformation”, Virginia Journal of International Law 1998-1999, (135) 158. 641 T. Howland en W. Calathes, “the U.N.‟s International CriminalTtribunal, is it justice or jingoism for Rwanda? A call for transformation”, Virginia Journal of International Law 1998-1999, (135) 158. 642 P. Akhavan, “the international Criminal tribunal for Rwanda: The politics and pragmatics of punishment”, American journal of internationl law 1996, 501-510. 643 J. N. Maogoto, “The international Criminal Tribunal for Rwanda: a paper umbrella in the rain? Initial pitfalls and brighter prospects”, Nordic Journal of International Law 2004, (187) 188.

106

door de nationale rechtbanken waar enige vorm van luxe compleet ontbreekt. Deze nationale rechtbanken garanderen zeker niet dezelfde waarborgen voor de beklaagden als het internationaal tribunaal. De levensomstandigheden in de gevangenissen van Rwanda zijn verder ronduit erbarmelijk.

107

4. Conclusie Deze masterproef behandelde de berechting van de genocide in Rwanda. De aandacht ging voornamelijk naar het internationaal Rwandatribunaal waar de materiële bevoegdheid ruim werd besproken. Hoe past het Rwandatribunaal de algemene bepalingen van zijn statuut toe op de individuele zaken? Dit tribunaal is niet het enige niveau dat zich inliet met de berechting van de gruweldaden in 1994. Ook de gacacarechtbanken en de nationale rechtbanken werden belast met deze taak. De voor- en nadelen van deze drie organen vormen het kerndeel van deze masterproef.

Bovenstaande niveaus weerspiegelen mooi een evolutie in het recht onder de vorm van „transitional justice‟. Dit begrip wordt omschreven als een geheel van juridische en nietjuridische benaderingen waarmee samenlevingen pogen af te rekenen met de erfenis van massale schendingen van mensenrechten, op het moment dat ze de overstap maken van een periode van gewapend conflict naar een periode van vrede, democratie en eerbied voor de regels van de rechtsstaat.644 Het Rwandatribunaal, de gacacarechtbanken en de nationale rechtbanken proberen door de berechting van de daders van de genocide een streep te trekken onder het verleden om zo een coherente samenleving uit te bouwen in de toekomst. Dit is natuurlijk een lovenswaardig maar moeilijk te realiseren objectief. Rwanda is wat men noemt een dualistische postgenocide maatschappij waarbij twee etniciteiten die tot voor kort lijnrecht tegenover elkaar stonden nu vreedzaam moeten samenleven.645 Is er ondanks de vele (vaak terechte) kritieken die werden geuit aan het adres van de drie rechtsinstanties een zekere vorm van rechtvaardigheid gecreëerd?

De gacacarechtbanken zijn grotendeels ontstaan als reactie op de enorm trage werking van het ICTR en de nationale rechtbanken. Deze gacaca‟s werden door de overheid in het leven geroepen en waren gebaseerd op de traditionele volksrechtbanken. De modernere versie verloor wat aspecten van zijn informalisme en gaat gepaard met overheidsinterventie. Ondanks die interventie behouden de gacaca‟s hun traditionele origine en gemeenschapsstijl. Juist door het behoud van die kenmerken krijgt de bevolking het gevoel zeggenschap te

644

www.ictj.org M.A. Drumbl, “punishment, postgenocide: from guilt to shame to civis in Rwanda”, N.Y.U. Law Review 2000, (1221) 1237. 645

108

hebben in de volksrechtbanken. Mede door het scheppen van een familiale ondertoon zijn personen meer bereid om getuigenissen af te leggen. Er moest een oplossing komen om de gerechtelijke achterstand weg te werken. 646 De oplossing die de Rwandese overheid in 2002 huldigde, werd door de internationale gemeenschap,

NGO‟s

en

mensenrechtenorganisties

met

enthousiasme

onthaald.647

Desondanks bleven kritieken niet lang uit. De twee grootste problemen zijn het gebrek aan respect voor de rechten van de verdediging en de angst onder de bevolking om te getuigen. De beklaagden krijgen geen bijstand van een advocaat tijdens de processen voor de gacacarechtbanken en dit is in strijd met artikel 7 van het Afrikaans handvest betreffende de mens en de volkeren wat erkend wordt door Rwanda. Het recht van verdediging wordt ook vermeld in de Rwandese grondwet.648

Het is inderdaad een vereiste om te voldoen aan de basisbeginselen van een eerijk proces. Men moet echter rekening houden met de capaciteit en verwoesting van het land. Men had een tekort aan middelen op tal van niveaus. Hoe kan men de 10.000 gacaca‟s voorzien van advocaten, rechters en griffiers als na de genocide slechts 237 rechters beschikbaar waren om hun werk terug op te vatten.649 De specifieke context van het land mag met andere woorden niet uit het oog worden verloren. De Rwandese overheid kan geen goed uitgewerkt justitieel stelsel in het leven roepen omwille van het gebrek aan infrastructuur en goed opgeleid personeel. Hier zou de internationale gemeenschap moeten ingrijpen, steun verlenen (monetair en humanitair) aan de overheid en via vertegenwoordigers toezien op de juiste besteding ervan. In ieder geval mogen de negatieve aspecten van de gacaca‟s niet als voorwendsel worden gebruikt om internationale steun terug te trekken. Het is gemakkelijk om met een beschuldigende vinger te wijzen naar het regime zonder alternatieven aan te reiken. Omgekeerd mag men de gacaca‟s niet al te veel toejuichen als vorm van transitional justice. Het werderopbouwen van een verwoest land is een uitermate precaire onderneming. Wanneer men vanaf de aanvang bepaalde democratische beginselen met de grond gelijk maakt, begunstigt dit proces zeker en vast niet. 646

zonder alternatieven zouden de nationale rechtbanken en het Rwandatribunaal er 200 jaar overdoen om al de personen te berechten 647 H. Dadimos, Rwanda’s Experiment in People’s Courts (gacaca) and the Tragedy of Unexamined Humanitarism: a normative/ ethical perspective in IOB discussion paper, Antwerpen, UA, 2008, 18. 648 Art. 18 constitution of the republic Rwanda 649 Human rights watch, Law and Reality, Progress in Judical Reform in Rwanda, 2008 www.hrw.org/en/node/62097/section/1, 12.

109

Een ander groot probleem bij deze volksrechtbanken is het feit dat vele Rwandezen enorm weigerachtig staan om te getuigen.650 Vele slachtoffers van verkrachting vrezen stigmatisering en uitstoting door hun de gemeenschap. Sommige getuigen worden met de dood bedreigd en andere zijn in de overtuiging dat getuigen het reconciliatieproces niet ten goede komt. 651 Als slachtoffers uit vrees niet willen getuigen en hun aanvallers dus niet kunnen confronteren met hun feiten, kan er dan een wel bij hun een gevoel van rechtvaardigheid ontstaan. Hier zou dringend werk moeten worden gemaakt van een soort beschermingsprogramma‟s die ten dienste staan van de vele getuigen. Getuigen moeten worden beschermd en intimidatie bestraft. Het hanteren van anonieme getuigenissen kan hier misschien tot zekere hoogte soelaas bieden, wat dan weer niet strookt met de traditie van de gacaca‟s.

Het verslindend budget van het ICTR en de trage vooruitgang ervan komt de slachtoffers en de opbouw van de samenleving zeker niet ten goede. Na 14 jaar moeten nog altijd zaken worden behandeld. Het grote voordeel bij de oprichting van het ICTR is dat er hier een groot respect heerst voor de rechten van de verdediging alsook het recht op een eerlijk proces in het algemeen. Er is dus een grote discrepantie tussen de berechting van de „leiders‟ van de genocide en de „anderen‟ die zich in een minder comfortabele positie bevinden. Waar men verder aan het adres van de gacaca‟s de kritiek kan uiten van informalisme, subjectivisme en willekeurigheid, kan men het ICTR bekritiseren als een externe en hegemonische instantie.

Op de vergadering betreffende de oprichting van het internationaal tribunaal stemde de afgevaardigde van de Rwandese overheid echter tegen.652 De redenen hiervoor zijn hierboven al uiteengezet. Men kan hierbij de volgende vraag stellen: kan men ingaan tegen de opinie van het land zelf en de oprichting van een tribunaal ter berechting van de daden in dit land toch doorvoeren? Hier moet bevestigend worden geantwoord. Er moet immers worden uitgesloten dat een land, zeker het land in kwestie, de oprichting van een tribunaal ter berechting van zo‟n gewelddaden verhindert. De overheid van het land zou ook misdaden kunnen hebben begaan en zo straffeloos worden gesteld.

650

M. Sosnov, “The adjuction of genocide: gacaca and the road to reconciliation in Rwanda”, Denver Journal of International Law and Policy 2008, 125-155. 651 S. L. Wells, “gender, sexual violence and prospects for justice at the gacaca courts in Rwanda”, Review of law and woman’s studies 2005, 167-196. 652 Verslag 3453ste vergadering van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (8 november 1994), UN Doc. S/PV.3453 (1994), 5.

110

De kritiek op het blinde oog van de internationale gemeenschap tijdens de genocide is volledig terecht. De haastige oprichting van het tribunaal bleek eveneens niet de beste handelswijze om tegemoet te komen aan deze kritiek. De deficiënte werking in de beginjaren illustreert dit duidelijk. Het nobele doel nastreffend van een coherent vervolgings- en opsporingsbeleid

via

het

Joegoslaviëtribunaal

en

het

Rwandatribunaal

mag niet

verantwoorden dat slechts één openbare aanklager werd aangesteld voor beide tribunalen. Dit plaatst te veel werkdruk op één persoon met een te grote afstand tussen de twee tribunalen. Men zou daarentegen een meer efficiënte werking kunnen bereiken via de inlassing van een goed uitgeruste informatiecel met alle moderne technieken die nu operationeel zijn. Dit werd dan ook na enkele jaren een feit.

Een grote fout die het ICTR heeft gemaakt is het stop zetten van het onderzoek naar de dubieuze rol die het RPF heeft gespeeld tijdens de genocide. Hoe kan men het ICTR een onpartijdig tribunaal noemen wanneer geen onderzoek wordt verricht naar personen die een band hebben met de huidige regering en misschien schuldig zijn aan het stellen van gewelddaden in 1994? Men stigmatiseert het tribunaal als victor’s jusitce, iets wat juist moet worden vermeden. Het is begrijpelijk dat men de overheid in een politiek fragiel land niet wil aanvallen maar hoe kan men verwachten dat een tribunaal een afschrikkend effect heeft en een voorbeeld moet stellen als ze door de berechte personen niet als legitiem wordt aanzien? Door het feit dat de Hutu‟s het hoofddoelwit van het ICTR zien de meesten het ICTR als een internationale bestraffing van de overwinnaars met steun van de Verenigde Naties. Zij ervaren het Rwandatribunaal niet als legitiem. De legitimiteit wordt wel wat opgewaardeerd door het volledige respect voor de rechten van de verdediging, en dit in groot contrast met de berechting op het nationale niveau. Politieke inmenging zou dus ten allen koste moeten worden vermeden in deze aangelegenheden. Het bewerkstelligen van een strikte scheiding der machten was hier jammergenoeg niet aan de orde.

Een grote stap voorwaarts kwam er met de oprichting van het ICC waarvan het statuut van kracht ging in 2002.653 Het grote voordeel is dat men zich niet meer door een politiek debat moet worstelen telkens ernstige misdaden gebeuren. Het statuut staat vast en men moet dus geen stemming meer houden waardoor tijdrovende politieke debatten worden vermeden. Het land in kwestie kan de bevoegdheid van het ICC niet meer in twijfel trekken eens het land het 653

W. A. Schabas, An introduction to the International Criminal Court, Cambridge, Cambridge university Press, 2007, ix.

111

statuut van Rome heeft ondertekend. Eens ondertekend, moet men zich neerleggen bij de bevoegdheid van het ICC. Men heeft nu dus een permanent orgaan op internationaal niveau in het leven geroepen met permanent zetelende rechters. Door de aanstelling van permanente rechters, krijgen die rechters een betere vorming en expertise voor materies waarvoor het ICC is bevoegd.

Het Rwandatribunaal heeft een grote bijdrage geleverd aan de interpretatie van verschillende misdaden. De materiële jurisdictie van het Rwandatribunaal strekt zich uit over 3 categorieën: genocide,654 misdaden tegen de mensheid655 en oorlogsmisdaden.656 Het ICTR stond voor de taak een invulling te geven aan die categorieën waarbij geregeld een blik werd geworpen op de interpretatie en de vooruitgang van het Joegoslaviëtribunaal. Het is natuurlijk logisch dat deze interpretaties mee evolueren in de samenleving. Het Rwandatribunaal zorgde zo mede voor de ontwikkeling, evolutie en verduidelijking van het internationaal recht.

De term oorlogsmisdaden werd voor het eerst erkend in het internationaal recht in 1945. De definiëring van het begrip genocide en de strafbare handelingen onder dit begrip dateren uit het jaar 1948. Het statuut van het Rwandatribunaal nam letterlijk de bewoordingen over van de Genève conventies van 1949. Het is dus aangewezen een preciezere en hedendaagse invulling te geven aan de begrippen. Net door algemene bepalingen te koppelen aan individuele zaken vult men leemten in. Aan de hand van elementen van een bepaalde context schept men een beter overzicht van welke handelingen juist strafbaar zijn. Soms komen situaties aan bod die men indertijd niet kon voorzien en dus niet opnemen in hun oorspronkelijke vorm. Door de materiële jurisdictie concreter te maken, verkleint men de interpretatieve ruimte waardoor meer rechtszekerheid wordt gecreëerd.

Het Rwandatribunaal heeft in elke individuele zaak categorieën van misdaden toegelicht, daarbij verwijzend naar de rechtspraak van eerdere zaken. Het recht evolueert nu eenmaal. Onder het charter van Neuremberg werd verkrachting niet gecategoriseerd onder misdaden tegen de mensheid. In het statuut van het Rwandatribunaal werd dit wel gedaan. Een verwezenlijking van het ICTR is de berechting van voormalige ministers en personen die een hoge en machtige positie bekleedden in het vorige regime. De grootste innovatie was wel de

654

Art. 2 statuut Rwandatribunaal Art. 3 statuut Rwandatribunaal 656 Art. 4 statuut Rwandatribunaal 655

112

erkenning van verkrachting als een vorm van genocide. Deze verwezenlijking kan men enkel maar toejuichen en verplicht staten om ook te interveniëren bij verkrachting gericht tegen een bepaalde groep, wat onder de noemer misdaden tegen de mensheid geen verplichting is onder internationaal gewoonterecht.657 De elements of crimes van het ICC vermelden verkrachting nu zelfs als een vorm van genocide dankzij het Rwandatribunaal. Het ICC kan verder terugvallen op testen, elementen en definities die de rechters van het Rwandatribunaal hebben uitgesproken in de verschillende individuele zaken. Zo levert het zijn bijdrage aan de evolutie van het internationaal strafrecht en kan men andere zaken beter behandelen. Gewapend met een arsenaal aan elementen, testen en definities geleverd door onder meer het Rwandatribunaal, kan het ICC nu zelf een bijdrage leveren aan de modernisering van het internationaal recht.

657

A. Miller, “From the international criminal tribunal for Rwanda to the International Criminal Court: expanding the definition of genocide to include rape”, Pen St. Law Review 2003-2004, 349-373.

113

Bibliografie: Wetgeving: Chater of The United Nations Conventie tegen slavernij van 1929 Verdrag inzake de voorkoming en de bestraffing van genocide African Charter on Human and Peoples' Rights. Statuut Rwandatribunaal Statuut Joegoslaviëtribunaal Constitution of the republic Rwanda Rwandan code of criminal procedure Organieke wet Nr. 40/2000 van 26/01/2001 setting up gacaca jurisdictions and organizing prosecutions for offences constituting the cime of genocide or crimes against humanity comitted between october 1, 1990 and december 31, 1994. Organieke wet Nr. 16/2004 van 19/6/2004 establishing the organisation, competence and functioning of gacaca courts charged with prosecuting and trying the perpetrators of the crime of genocide and other crimes against humanity, comitted between october 1, 1990 and december 31, 1994

Rechtsspraak: a) Joegoslaviëtribunaal: Joegoslaviëtribunaal, Prosecutor v. Furundzija, Judgement, Case No. IT-95-17/1-T (10 december 1998).

114

Joegoslaviëtribunaal, Prosecutor v. Kunurac et al., Judgement, Case No. IT-96-23-T & IT-9623/1-T (22 februari 2001). Joegoslaviëtribunaal, Prosecutor v. Kristic, Judgement, Case No. IT-98-33 (2 augustus 2001). Joegoslaviëtribunaal, Prosecutor v. Stakic, Judgement, Case No. IT-97-24 (31 juli 2003). b) Rwandatribunaal: Rwandatribunaal, Prosecutorv. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-T (2 september 1998). Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kambanda, Judgement and Sentence, Case No. ICTR-97-23S (4 september 1998), Rwandatribunaal, Prosecutor v. Kayishema & Ruzindana, Judgement, Case No. ICTR-95-1-T (21 mei 1999). Rwandatribunaal, Prosecutor v. Rutuganda, Judgement and sentence, Case No. ICTR-96-3 (6 december 1999). Rwandatribunaal, Prosecutor v. Ruggiu, Judgement and sentence, Case No. ICTR-97-32-I (1 juni 2000), paragraaf 21. Rwandatribunaal, Prosecutor v. Musema, Judgement and sentence, Case No. ICTR-96-13-A (27 januari 2000). Rwandatribunaal, Prosecutor v. Akayesu, Judgement, Case No. ICTR-96-4-A (1 juni 2001). Rwandatribunaal, Prosecutor v. Bagilishema, Judgement, Case No. ICTR-95-1A-T (7 juni 2001). Rwandatribunaal, Prosecutor v. E. & G. Ntakirutmana, Judgement and sentence, Cases No. ICTR-96-10 & ICTR-96-17-T (21 februari 2003). Rwandatribunaal, Prosecutor v. Semanza, Judgement and Sentence, Case No. ICTR-97-20-T (15 mei 2003). Rwandatribunaal, Prosecutor v. Niyitegeka, Judgement and sentence, Case No. ICTR-96-14-T (16 mei 2003). Rwandatribunaal, Prosecutor v. Rutuganda, Judgement, Case No. ICTR-96-3-A (26 mei 2003). Rwandatribunaal, Prosecutor v.Kajelijeli, judgement and sentence, Case No. ICTR-98-44A-T (1 december 2003). Rwandatribunaal, Prosecutor v. Ntagerura et al., Judgement and Sentence, Case No. ICTR99-46-T (25 februari 2004).

115

Rwandatribunaal, Prosecutor v. Ndindabahizi, Judgement and Sentence, Case No. ICTR2001-71-I (15 juli 2004). Rwandatribunaal, Prosecutor v. Karera, Judgement and Sentence, Case No. ICTR-01-74-T (7 december 2007). c) Inter-Amerikaans Hof voor de rechten van de mens I/A court H.R., Velasquez Rodriguez v. Honduras (29 juli 1988).

Rechtsleer: a) Boeken en scripties Bosmans, H., Gacaca Courts in Post-Conflict Rwanda The Quest for Reconciliation and Justice, thesis Criminologie V.U. Universiteit Amsterdam, 2007, 62 p. Boutros-Gali, B., The United Nations and Rwanda: 1993-1996, New York, UnitedNations Department of public information, 1996, 739 p. Dadimos, H., Rwanda’s Experiment in People’s Courts (gacaca) and the Tragedy of Unexamined Humanitarism: a normative/ ethical perspective in IOB discussion paper, Antwerpen, UA, 2008, 52 p. D‟Ieteren, G., en Villers, A., Afrika in beroering, Antwerpen, Sheed en Ward n.v., 1995, 221 p. De Than, C., en Shorts, E., International criminal law and human rights, Londen, Sweet & Maxwell Limited, 2003, 550 p. Gaparayi, I., justice and social reconstruction in the aftermath of genocide in Rwanda: an evaluation of the possible role of the gacaca tribunals, thesis rechtsfaculteit University of Pretoria, 2000, 75 p. Guichaoua, A., Les crises politiques au Burundi et au Rwanda (1993-1994), Villeneuve d‟Ascq, wetenschappelijke en technische universiteit van Rijsel, 1995, 135p. Honke, G., Au plus profond de l’Afrique, le Rwanda et la colonisation Allemand 1885-1919, Wuppertal, Peter Hammer Verlag, 1990, 85. Jones, J. R.W.D., The practice of the international criminal tribunals for the former Yugoslavia and Rwanda, New York, Tra,snational Juris, 2000, 666 p. Kamunanwire, M.K., Many bloody hands: responsibility for genocide in Rwanda, thesis Politieke Wetenschappen Massachutts Institute of Technology, 1998, 134 p. Klinghoffer, A.J., The International Dimension of Genocide in Rwanda, Houndsmill, Mcmillan Press LTD, 1998, 24.

116

Kritz, N., “Dilemmas of transitional jusitce”, in N. Kritz (ed.), Transitional justice, Vol III: laws, ruling and Reports, Washington, United States institute of peace press, 1995, 656 p. Lattimer, M., Genocide and human rights, Alderschot, Ashgate, 2007, XXIII + 571 p. Magnarella, P.J., Justice in Africa, Rwanda’s genocide, its court, and the UN Criminal Tribunal, Aldershot, Ashgate, 2001, 154 p. Melvern, L., A people betrayed: the role of the West in Rwanda’s genocide, Londen, Zed Books, 2000, 255 p. Mettraux, G., Interantional crimes and the ad hoc tribunals, Oxford, Oxford university press, 2005, 442 p. Moghalu, K. C., Rwanda’s genocide: the politics of global justice, New York, Palgrave Macmillan, 2005, 239 p. Molenaar, A., Gacaca: grassroots jusitce after genocide, The key to reconciliation in Rwanda?, Leiden, African Studies Centre, 2005, 161 p. Morris, V., en Scharf, M.P., The international criminal tribunal for Rwanda, New York, Transnational Publishers, 1997. Newbury, C., The cohesion of oppression: clientship and ethnicity in Rwanda, 1860-1960, New York, Columbia University Press, 1993, 322 p. Oomen, B., Rwanda’s gacaca: Objectives, merits and their relation to supranational criminal law, 2006, www.ceri-sciencespo.com/themes/reimaginingpeace/va/resources/rwanda_gacaca_oomen.pdf, 20 p. Pilloud, C., De Preux, J., Sandoz, Y., en Pictet, J., Commentaire des protocols additionnels du 8 juin 1977 aux conventions de Genève du 12 août 1949, Genève, Comité international de la Croix-Rouge, 1986, 1647 p. Prunier, G., The Rwanda Crisis: History of a Genocide, New York, Columbia University Press, 1995, 265. Reyntjes, F., “Le gacaca ou la justice du gazon au Rwanda”, Politique Africaine 40 1990, 3141. Sellström, T., en Wolgemuth, L., The international response to Conflict and Genocide: Lessons from the Rwanda experience, Historical Perspective: Some Explanetory Factors, S.I., Steering Committee of the Joint Evaluation of Emergency Assistance to Rwanda, 1996, 71 p. Schabas, W. A., An introcudtion to the International Criminal Court, Cambridge, Cambridge university Press, 2007, 547 p. Schabas, W. A., Genocide in international law, Cambridge, Cambridge University Press, 2000, 624 p.

117

Schabas, W.A., The UN international criminal tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge, Cambridge Univesity Press, 2006, 711 p. Uvin, P., the introduction of a modernized Gacaca for judging suspects of participation in the genocide and the Massacres of 1994 in Rwanda a discussion paper, 2003. http://fletcher.tufts.edu/humansecurity/pdf/Boutmans.pdf, 28 p. Van Billoen, S., Les jurisdiction GACACA au Rwanda: une analyse de la complexité des représentations, Brussel, Bruylant, 2008, 143 p. Verlinden, P., Hutu en Tutsi eeuwen strijd, Leuven, Davidsfonds, 1995, 177 p. Waugh, C.M., Paul Kagame and Rwanda, Power, Genocide and the Rwandan Patriotic Front, Jefferson, N.C., McFarland &Company Publishers, 2004, 254 p. b) Artikels Akhavan, P., “the international Criminal tribunal for Rwanda: The politics and pragmatics of punishment”, American journal of internationl law 1996, 501-510, Alvarez, J. E., “crimes of states/crimes of hate: Lessons from Rwanda” in G. Simpson (ed.), War crimes law volume I, Alderschot, Ashgate Publishing Company, 2004, 148-265. Amnesty International, Rwanda: gacaca – gambling with justice, 2002, www.amnesty.org/en/library/info/AFR47/003/2002, 4 p. Amnesty International, Rwanda Gacaca: a question for justice, 2002, www.amnesty.org/en/library/info/AFR47/007/2002, 49 p. Amnesty international, Rwanda:The troubled course of jusitce, 2000, www.amnesty.org/en/library/info/AFR47/010/2000, 1-2. Bassiouni, M.C., “from versailles to Rwanda in seventy-five years: The need to establish a permanent International Criminal Court”, Harvard human rights journal 1997, 11-62. Beresford, S., “in pursuit of international justice: the first four-year term of the international criminal tribunal for Rwanda”, Tulsa Journal of Comparative and international law 2000, 99138. Bonner, R., “Rwandans divided on War-Crimes plan”, New york times 1994, 10. Braeckman, C., “Incitement to genocide” in R. Gutman en D. Rieff (eds.), Crimes of war: what the public should know, New York, Norton, 1999, 192-193. Byron, C., “The crime of genocide”, in McGoldrick, P. Rowe en E. Donnely (eds.), The permanent international criminal court, Portland (or.), Hart, 2004, 498 p. Colleen, M., “the International Criminal Ttribunal and the Rwandan National Courts”, Dartmouth college undergraduate journal of law 2005, 40-49. 118

Dahlin, D.C., “Transitional justice and the rule of law in new democracies”, South Dakota law review, 1998, 733-708. Daily, E., “between punitive and reconstructive justice: the gacaca courts in Rwanda”, International Law and Politic 2002, 355-385. Dawson, G., en Boyton, R., “reconciling complicity in genocide and aiding and abetting genocide in the jurisprudence of the united nations ad hoc tribunals”, Harvard Human Rights Journal 2008, 241-279. Drumbl, M. A., “punishment, postgenocide: from guilt to shame to civis in Rwanda”, N.Y.U. Law Review 2000, 1221-1332. Fierens, J., “Gacaca courts: between fantasy and Reality”, J Int Criminal Justice 2005, 3: 896919. Gordon, S., “a war of media, words, news, papers and radio stations, the ICTR Media trial verdict and a new chapter in the international law of hate speech”, Virginia journal of international law 2004-2005, 140-197. Gustofson, K., en Janisiewicz, N., “current development at the ad hoc international criminal tribunals”, Journal of International Criminal Justice 2008, 1091-1125. Howland, T., en Calathes, W., “the U.N.‟s International CriminalTtribunal, is it justice or jingoism for Rwanda? A call for transformation”, Virginia Journal of International Law 1998-1999, 135-168.

Human rights watch, Law and Reality, Progress in Judical Reform in Rwanda, 2008 www.hrw.org/en/node/62097/section/1, Human rights watch, “genocide in Rwanda”, 1994, www.hrw.org/en/reports/1994/05/01/genocide-rwanda Human Rights Watch, Rwanda: Leave non to tell the story, 1999; www.hrw.org/legacy/reports/1999/rwanda/rwanda0399.htm Huyse, L., “Hoe stop je een genocide”, De Standaard 9 december 2008, 18-19. Ironside, P., “Rwandan gacaca: seeking alternative means to justice, peace and reconciliation”, New York State Bar Association 2002, 31-62. Jones, A., “gender and genocide in Rwanda”, in A. Jones (ed.), Gendercide and genocide,IV, Gender and Genocide in Rwanda, Nashville, Vanderbilt University Press, 2004,302 p. 119

Jones, B.D., “Rwanda” in M. Berdal, United Nations Interventionism, 1991-2004, Cambridge, Cambridge University Press, 2007, 317 p. Karekezi, U. A., Nshimiyimana, A., en Mutamba, B., “Localizing justice: gacaca courts in post-genocide Rwanda” in E. Stover en H. M. Weinstein (eds.), My neighbor, My enem: justice and community in the aftermath of mass atrocity,Cambridge, Cambridge University Press, 2004, 69-84. Karhilo; J., “The establishment of the International Tribunal for Rwanda”, Nordic journal of international law 1995, 693-713. Kearney, M., The prohibition of propaganda for war in international law, Oxford, Oxford University Press, 2007, 274 p. Maogoto, J.N., “The international Criminal Tribunal for Rwanda: a paper umbrella in the rain? Initial pitfalls and brighter prospects”, Nordic Journal of International Law 2004, 187221. MacKinnon, C., “Rape , genocide, and women‟s Human rights, Harvard Women’s Law Journal 1994, 11-14. McCormack, T., “crimes against humanity” in McGoldrick, P. Rowe en E. Donnely (eds.), The permanent international criminal court, Portland (or.), Hart, 2004, 465 p.. McGoldrick, G., “Criminal trials before international tribunala”, in McD. McGoldrick, P. Rowe en E. Donnely (eds.), The permanent international criminal court, Portland (or.), Hart, 2004, 498 p. McKenna, K., “Gacaca – paradigma for restorative justice in Rwanda”, Trinity College Law review 2006, 6-27. McKinley Jr., J.C., “U.N. Tribunal, in first such trial verdict, convicts Rwandan ex-mayor of genocide”, The New York Times 1998, www.nytimes.com/1998/09/03/world/un-tribunal-infirst-such-trial-verdict-convicts-rwandan-ex-mayor-of-genocide.htm, McVeigh, K., “ spate of killings obstructs Rwanda‟s quest for justice”, the Observer 2003, www.genocidewatch.org/images/Rwanda-3-Dec-06Spate_of_Killings_Obstructs_Rwanda_s_Quest_for_Justice.pdf, Miller, A., “From the international criminal tribunal for Rwanda to the International Criminal Court: expanding the definition of genocide to include rape”, Pen St. Law Review 2003-2004, 349-373 Morris, M. H., “the trials of concurrent jurisdiction: the case of Rwanda”, Duke journal of comparative and international law 1997, 349-365. Mutua, M, “never again: questioning the Yugoslav and Rwanda tribunals”, in G. Simpson (ed.), war crimes law volume II, Alderschot, Ashgate Publishing Company, 2004, 354-375.

120

New York Times , “when rape becomes genocide”, 1998, www.nytimes.com/1998/09/05/opinion/when-rape-becomes-genocide.html Raper, J., “The Gacaca Experiment: Rwanda‟s Restorative Dispute Resolution Respons to the 1994 Genocide”, Pepperdine Dispute Resolution Law Journal 2005(vol 5), 1-56. Rawson, D.P., “Prosecuting genocide: founding the International Tribunal for Rwanda”, Ohio northern university law review 2007, 641-663. Russel-Brown, S. L., “Rape as an act of genocide”, Berkeley journal of international law 2003, 350-374. Shenk, M., Rhoads, C.A en Howe, A., “Interantional Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia and for Rwanda”, The international lawyer 1999, 549-554. Sosnov, M., “The adjuction of genocide: gacaca and the road to reconciliation in Rwanda”, Denver Journal of International Law and Policy 2008, 125-155. Tomlinson, C., “tug of war over Rwanda suspect”, the Idenpendent 1996. Tully, L.D., “Human rights compliance and the gacaca jurisdictions in Rwanda”, Boston College International & Comparative law Review 2003, 385-414. Wang, M. W., “the international tribunal for rwanda: opportunities for clarification, opportunities for impact”, Columbia Human Rights law review 1995, 177-228. Wells, S.L., “gender, sexual violence and prospects for justice at the gacaca courts in Rwanda”, Review of law and woman’s studies 2005, 167-196. Wierzynska, A., “Consolidating democracy through transitional justice: Rwanda‟s gacaca courts”, New York university Law Review 2004, 1934-1970.

c) Verenigde Naties: Extrajudicial, summary or arbitrary executions, report by R. W. Ndiave, special rapporteur on his mission to Rwanda from 8 to 17 april 1993 (11 augustus 1993), UN Doc.E/CN.4/1994/7/Add.1 (1993). Letter dated 28 september 1994 from the permanent representative of Rwanda to the united nations addressed to the president of the security council (29 september 1994), S/1994/1115 (1994), Letter dated 1 october 1994 from the secretary-general addressed to the president of the Security Council (4 oktober 1994), Un Doc.S/1994/1125 (1994). Letter dated 9 december 1994 from the secretary-general addressed to the president of the security council van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (9 december 1994), UN Doc. S/1994/1405 (1994).

121

Report on the situation of human rights in Rwanda submitted by Mr. René Degni-Sequi, Special Rapporteur of the Commission on Humun Rights, under paragraph 20 of resolution S3/1 of 25 may 1994 (17 januari 1995), UN Doc. E/CN.4/1995/71 (1995), paragraaf 9. Report of the international criminal tribunal for the prosecution of persons responsible for genocide and other serious violations of international humanitarian law committed in the territory of Rwanda and Rwandan citizens responsible for genocide and other such violations committed in the territory of neighbouring states between 1 january and 31 december 1994 (24 september 1996), Un Doc. A/51/399-S/1996/778 (1996). Report of the secretary-generaal on the activities of the office of internal oversight services (6 februari 1997), UN Doc. A/51/789 (1997).

Resolutie 912 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (21 april 1994), UN Doc. S/RES/921 (2004). Report of the secretary-general on the situation Rwanda (31 mei 1994), UN Doc. S/1994/640 (1994). Resolutie 781 (on establishment of a ban on military flights in the airspace of Bosnia and Herzegovina except the flights of UN operations, including humanitarian assistance) van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (9 oktober 1992), Un Doc. S/RES/781 (1992). Resolutie 824 (on treatment of certain towns and surroundings in Bosnia and Herzegovina as safe areas) van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (6 mei 1993), Un Doc.S/RES/824 (1993). Verslag 3453ste vergadering van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (8 november 1994), UN Doc. S/PV.3453 (1994), 4.

122