Beleidsvisies voor digitaal erfgoed in Vlaanderen

Beleidsvisies voor ‘digitaal erfgoed’ in Vlaanderen Een beleidsverkennend onderzoek EINDVERSLAG Beleidssynthese Boekdeel I – Digitaal erfgoed: een terreinverkenning Boekdeel II – Eindverslag Delphi-onderzoek Boekdeel III – Databoek: ruwe data ronde 1-3 (Apart document)

Dr. Dirk Kenis Dr. Jeroen Walterus Maart 2005

Met de steun van de Vlaamse minister van Cultuur, Jeugd, Sport en Brussel.

Pagina 1 van 196

Digitaal erfgoed – Eindverslag Maart 2005

"Europe's cultural and scientific knowledge resources are a unique public asset forming the collective and evolving memory of our diverse societies and providing a solid basis for the development of our digital content industries in a sustainable knowledge society." (Conclusions of the expert meeting of Member States, Lund, Sweden, April 2001)

Dirk Kenis (iForum), Jeroen Walterus (Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw) Brussel, maart 2005

De Creative Commons Naamsvermelding-NietCommercieel-GelijkDelen Licentie is van toepassing op dit werk. Ga naar http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/2.0/be/ of stuur een brief naar Creative Commons, 559 Nathan Abbott Way, Stanford, Californië 94305, VS om deze licentie te bekijken.

Pagina 2 van 196


Inhoudstafel Beleidssynthese van het onderzoek: ‘Beleidsvisies voor digitaal erfgoed in Vlaanderen’......................... 7 1.

Framework van het Delphi-onderzoek .................................................................................................. 7

2.

Een woordje uitleg over het begrip ‘digitaal erfgoed’ .......................................................................... 7

3.

Het Delphi-onderzoek............................................................................................................................ 8 3.1 De beleidsgerichte Delphi-methode............................................................................................... 8 3.2 De opbouw van het Delphi-onderzoek .......................................................................................... 8 3.3 Het expertenpanel .......................................................................................................................... 9

4.

Resultaten: beleidsvisies en aanbevelingen........................................................................................... 9 4.1 De belangrijkste visies................................................................................................................. 10 4.2 Naar een kenniscentrum of kennisnetwerk.................................................................................. 13

5.

Vervolgonderzoek ................................................................................................................................ 14 5.1 Visies en beleidsaanbevelingen vertalen naar een beleids- of actieplan...................................... 14 5.2 Haalbaarheidsstudie naar positie, rol en functies van een ‘kenniscentrum’ ................................ 14

6.

Meer weten…....................................................................................................................................... 14

Boekdeel I - Digitaal erfgoed: een terreinverkenning Algemene inleiding ........................................................................................................................................ 17 1.

Voorwoord en opbouw document ........................................................................................................ 17

2.

Framework v/h Delphi-onderzoek digitaal erfgoed............................................................................. 17

3.

Bedoeling en scope van de onderzoeksopdracht ................................................................................. 18

Digitaal erfgoed: een terreinverkenning...................................................................................................... 20 1.

Het begrip ‘digitaal erfgoed’............................................................................................................... 20 1.1 Digitaal erfgoed omschrijven ...................................................................................................... 21 1.2 Digitaal erfgoed en e-cultuur ....................................................................................................... 22 1.3 Digitaal erfgoed als digitale informatie ....................................................................................... 24 1.4 Digitaal erfgoed en digitale duurzaamheid .................................................................................. 25

2.

Beleidsontwikkelingen inzake digitaal erfgoed.................................................................................... 27 2.1 Het Vlaams regeerakkoord (2004-2009) ..................................................................................... 27 2.2 Het ’ Digitaal Actieplan Vlaanderen’ (eFl@nders-project)......................................................... 28 2.3 Memorandum Raad voor Cultuur................................................................................................ 29 2.4 Bijdrage van de Vlaamse administratie aan het regeerprogramma.............................................. 30 2.5 Beleidsnota Cultuur 2004-2009................................................................................................... 30 2.6 Digitalisering in de federale wetenschappelijke instellingen....................................................... 31 2.7 Een masterplan voor (digitaal) cultureel erfgoed......................................................................... 32 2.8 Tot slot......................................................................................................................................... 33

3.

Stand van zaken m.b.t. enkele thema’s en sectoren ............................................................................. 34 3.1 Behoud & beheer van digitale dragers......................................................................................... 34 3.2 Virtueel gevleugeld...................................................................................................................... 36 3.3 Digitale creatie............................................................................................................................. 39 3.4 Digitalisering cultureel erfgoed: standaarden .............................................................................. 43 3.5 Digitalisering cultureel erfgoed: sector archieven ....................................................................... 45 3.6 Digitalisering cultureel erfgoed: film en media ........................................................................... 47 3.7 Digitalisering cultureel erfgoed: videoconservering.................................................................... 50 3.8 Digitalisering cultureel erfgoed: enkele bedenkingen vanuit de sector muziek........................... 53 3.9 Digitalisering cultureel erfgoed: ‘immaterieel erfgoed’ .............................................................. 55

Literatuurlijst ................................................................................................................................................ 58

Pagina 3 van 196


Boekdeel II - Eindverslag Delphi-onderzoek Inleiding ..........................................................................................................................................................63 De voorbereiding ............................................................................................................................................65 1.

Onderzoeksopzet: de afspraak/het plan ...............................................................................................65 1.1 Context van het onderzoek...........................................................................................................65 1.2 De beleidsgerichte Delphi-methode .............................................................................................65 1.3 Het Plan........................................................................................................................................66

2.

Een literatuuranalyse leidt tot 65 stellingen ........................................................................................66

3.

Het expertenpanel ................................................................................................................................67

De eerste ronde ...............................................................................................................................................68 1.

De eerste opdracht: ontwikkelen van toekomstvisies ...........................................................................68

2.

De opzet van de eerste vragenronde ....................................................................................................68 2.1 De vragen .....................................................................................................................................68 2.1.1 De beoordeling van de 65 stellingen ....................................................................................68 2.1.2 Bijkomende vragen ..............................................................................................................68 2.1.3 Informatiebronnen................................................................................................................69 2.2 Timing en respons ........................................................................................................................69

3.

De verwerking van de eerste ronde......................................................................................................70 3.1 Statistische analyse van scores .....................................................................................................70 3.2 Kwalitatieve verwerking ..............................................................................................................73

4.

Besluit eerste ronde..............................................................................................................................74

De tweede ronde .............................................................................................................................................75 1.

De tweede opdracht: formulering van acties en beleidsmaatregelen ..................................................75

2.

De opzet van de tweede vragenronde...................................................................................................75 2.1 De vragen .....................................................................................................................................75 2.1.1 De validatie van de 20 visies................................................................................................75 2.1.2 Het formuleren van acties en beleidsmaatregelen ................................................................75 2.1.3 Documentatie .......................................................................................................................75 2.2 Timing en respons ........................................................................................................................76

3.

De verwerking van de tweede ronde ....................................................................................................76 3.1 De validatie van de visies.............................................................................................................76 3.2 De formulering van beleidsmaatregelen en -acties.......................................................................81

4.

Besluit tweede ronde ............................................................................................................................81

De derde ronde ...............................................................................................................................................83 1.

De derde opdracht: validatie van beleidsaanbevelingen en evaluatie van visies ................................83

2.

De opzet van de derde vragenronde.....................................................................................................83 2.1 De vragen .....................................................................................................................................83 2.1.1 De selectie beleidsaanbevelingen valideren op de discussiewebsite ....................................83 2.1.2 Belangrijkheid en haalbaarheid van de visies evalueren ......................................................83 2.2 Timing en respons ........................................................................................................................84 2.2.1 Timing..................................................................................................................................84 2.2.2 Respons ................................................................................................................................85

3.

De verwerking van de derde ronde ......................................................................................................85 3.1 Haalbaarheid en belangrijkheid van de toekomstvisies................................................................86 3.1.1 Belangrijkheid ......................................................................................................................86 3.1.2 Haalbaarheid ........................................................................................................................88 3.1.3 Belangrijkheid gecombineerd met haalbaarheid ..................................................................89 3.1.4 Opmerkingen........................................................................................................................91 Pagina 4 van 196


3.1.5 Besluit.................................................................................................................................. 91 3.2 Beleidsaanbevelingen valideren .................................................................................................. 92 3.2.1 Globale bespreking: rangorde op basis van gemiddelde scores........................................... 92 3.2.2 Inhoudelijke bespreking van de aparte beleidsaanbevelingen ............................................. 95 3.3 Samenvatting: de gevalideerde beleidsaanbevelingen............................................................... 123 4.

Besluit derde ronde............................................................................................................................ 135

Algemeen besluit.......................................................................................................................................... 136 1.

Inleiding............................................................................................................................................. 136

2.

Procesevaluatie ................................................................................................................................. 136 2.1 In een Delphi beleidsvoorbereidend onderzoek voeren deskundigen het hoge woord en valideren zelf het besluit. ...................................................................................................................................... 136 2.2 Een uitermate grote en kwalitatief hoogstaande respons ........................................................... 137

3.

Resultaatsevaluatie............................................................................................................................ 138 3.1 Hoofdmotivatie van het onderzoek............................................................................................ 138 3.2 De hoofdconclusie: een (intersectoraal) kenniscentrum ............................................................ 138 3.3 Suggesties voor verder onderzoek ............................................................................................. 142 3.3.1 Een kenniscentrum een optimale voedingsbodem garanderen .......................................... 142 3.3.2 Visies en beleidsaanbevelingen vertalen naar een beleids- of actieplan............................ 142

Bijlagen......................................................................................................................................................... 144 1.

Bijlage 1: De stellingen van de eerste ronde..................................................................................... 144

2.

Bijlage 2: hiërarchische Clustering................................................................................................... 150 2.1 Analyse van de eerste ronde ...................................................................................................... 150 2.2 Analyse van de tweede ronde .................................................................................................... 151 2.3 Analyse van de derde ronde....................................................................................................... 151 2.4 Hiërarchische Clustering Ronde 1 ............................................................................................. 152 2.5 Hiërarchische Clustering Ronde 2 ............................................................................................. 153 2.6 Hiërarchische Clustering Ronde 3 ............................................................................................. 154

3.

Bijlage 3: de ruwe data van de eerste ronde - Argumenten en histogrammen .................................. 155

4.

Bijlage 4: de (nog niet gevalideerde) visies van de tweede ronde..................................................... 156

5.

Bijlage 5: de ruwe data van de tweede ronde - Argumenten en histogrammen................................. 162

6.

Bijlage 6: de aanbevelingen voorgesteld in de derde ronde.............................................................. 163

7.

Bijlage 7: de ruwe data van de derde ronde - Argumenten en histogrammen.................................. 175

8.

Bijlage 8: de visies gerangschikt naar belangrijkheid en haalbaarheid ........................................... 176 8.1 Opmerkingen bij de belangrijkheid en bij de haalbaarheidsbeoordeling................................... 177

9.

Bijlage 9: uitnodigingen via e-mail ................................................................................................... 181 9.1 Uitnodiging voor de eerste ronde .............................................................................................. 181 9.2 Uitnodiging voor de tweede ronde ............................................................................................ 182 9.3 Uitnodiging voor de derde ronde............................................................................................... 183

10.

Bijlage 10: expertenpanel Delphi-onderzoek ................................................................................ 185

11.

Bijlage 11: links............................................................................................................................. 192

12.

Bijlage 12: visies en beleidsaanbevelingen over het ‘kenniscentrum digitaal erfgoed’ gegroepeerd . ....................................................................................................................................................... 194 12.1 Het kenniscentrum in de beleidsvisies....................................................................................... 194 12.2 Het kenniscentrum in de beleidsaanbevelingen......................................................................... 194

Boekdeel III – Databoek: ruwe data ronde 1-3 (bijlage 3, 5, 7) (Zie apart document)

Pagina 5 van 196


Lijst figuren Figuur 1: Overzicht van de belangrijkste resultaten per fase ........................................................... 63 Figuur 2: Het oorspronkelijke projectplan......................................................................................... 66 Figuur 3: Het bijgestuurde projectplan na de eerste ronde .............................................................. 69 Figuur 4: Het bijgestuurde projectplan na de tweede ronde ............................................................ 76 Figuur 5: Het bijgestuurde projectplan na de derde ronde............................................................... 85 Figuur 6: Vergelijking van haalbaarheid en belangrijkheidsgemiddelden van de visies .................. 90

Lijst tabellen Tabel 1: Overzicht van de verdeling van de uitgenodigde experts over de verschillende sectoren 67 Tabel 2: Rangorde van de gemiddelde scores op de stellingen in de eerste ronde ........................ 72 Tabel 3: Twintig visies gerangschikt naar gemiddelde scores in de tweede ronde ......................... 77 Tabel 4: Gevalideerde visies ............................................................................................................ 77 Tabel 5: Overzicht van mogelijke facetten van haalbaarheid........................................................... 84 Tabel 6: Rangschikking van de visies op basis van de gemiddelde scores op belangrijkheid ........ 87 Tabel 7: Rangschikking van de visies op basis van de gemiddelde scores op haalbaarheid ......... 89 Tabel 8: Rangorde van de beleidsaanbevelingen op basis van de gemiddelde scores .................. 94

Pagina 6 van 196


Beleidssynthese van het onderzoek: ‘Beleidsvisies voor digitaal erfgoed in Vlaanderen’ 1. Framework van het Delphi-onderzoek Dit onderzoek werd met de steun van de minister van Cultuur, Jeugd, Sport en Brussel uitgevoerd. Het vormde een onderdeel van het koepelproject ‘erfgoed digitaal’ dat door de erfgoedsteunpunten Culturele Biografie Vlaanderen vzw (CBV) en Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw (VCV) werd begeleid en dat liep van december 2003 tot september 2004. Naast het onderzoeksluik (het Delphi-onderzoek over digitaal erfgoed) omvatte het ook de ontwikkeling van een erfgoedsite: een informatieve portaalsite over cultureel erfgoed, gericht op een ruim publiek, die in 2005 zal worden gelanceerd. Het rapport van het Delphi-beleidsonderzoek geeft verslag van een gestructureerde bevraging en discussie van een veertigtal experts in het voorjaar en de zomer van 2004 over de (beleids)stand van zaken inzake digitaal erfgoed in Vlaanderen. Dit onderzoek werd uitgevoerd door het onderzoeksbureau iForum (dr. Dirk Kenis1) en begeleid door dr. Jeroen Walterus2 (VCV).

2. Een woordje uitleg over het begrip ‘digitaal erfgoed’ De begripsomschrijving van ‘digitaal erfgoed’ of ‘e-erfgoed’ is gelinkt aan de steeds evoluerende maatschappelijke en wetenschappelijke (her)invulling van de begrippen ‘erfgoed’ of ‘cultureel erfgoed’ in de context van een zich ontwikkelende technologische of ‘digitale’ cultuur. Vanuit een pragmatisch oogpunt functioneert ‘digitaal erfgoed’ als verzamelnaam voor het geheel van de digitale (gedigitaliseerde) (meta)informatie, ‘expressies’, objecten en collecties omtrent cultureel erfgoed, die onlosmakelijk verbonden zijn met praktijken, methodes, technieken, (communicatie)processen,… van onze hedendaagse maatschappij, waarin informatieen communicatietechnologieën een steeds belangrijkere rol vervullen. Maar het lijkt vooral van belang het toepassingsdomein van digitaal erfgoed breed en open te houden. Het gaat in deze materie immers allesbehalve over een statisch gegeven: de discussie over wat digitaal erfgoed is kan in die zin gekoppeld worden aan de discussie over wat ‘erfgoed’ is. De ontwikkeling van digitale communicatietechnologieën voegt een extra (virtuele) dimensie toe aan het debat en het discours over ‘erfgoed’ in een maatschappij die een ‘technologische cultuur’ ontwikkeld heeft. De omgang met cultureel erfgoed zal dus ook de invloed ondergaan van de ‘technologisering’ van onze cultuur en onze dagdagelijkse leefwereld: het erfgoed krijgt als het ware een technologische component.

1

Dr. Dirk Kenis (iForum Consult) is een specialist in on line Delphi-onderzoek. Naast zijn activiteiten als zelfstandig consultant is hij deeltijds docent ‘electronic document management’ aan de Katholieke Hogeschool Mechelen (KHM). 2 Dr. Jeroen Walterus is projectmanager en onderzoeker bij het Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw (VCV). Pagina 7 van 196


In deze optiek kan digitaal erfgoed benaderd worden vanuit een integraal discours over de relatie tussen cultuur en ICT, wat geduid wordt met de term ‘e-cultuur’. Het debat over ecultuur kan bijdragen aan de reflectie over een beleid voor digitaal erfgoed, waarbij evenwel rekening moet worden gehouden met de kloof tussen de visie op ‘wat e-cultuur is’ (of kan zijn) en de praktijk op het terrein bij de erfgoedinstellingen (musea, archieven, bewaarbibliotheken) en de erfgoedverenigingen in Vlaanderen.

3. Het Delphi-onderzoek 3.1

De beleidsgerichte Delphi-methode

De beleidsgerichte Delphi-methode is een kwalitatieve onderzoekstechniek waarbij een aantal deskundigen tijdens opeenvolgende rondes wordt bevraagd, waardoor een gestructureerde, virtuele discussie tussen de deelnemers ontstaat, gebruikmakend van iteratieve informatiefeedback. Deze bevraging gebeurt online via het internet met behulp van een door iForum en de VUB ontwikkelde Delphi ForumTM software waarbij de deelnemers per ronde binnen een gestelde tijdsperiode reageren op enerzijds vragen/stellingen van de onderzoekers en anderzijds op de feedback van de andere deelnemers.

3.2

De opbouw van het Delphi-onderzoek

De fases van het onderzoek worden in de volgende grafiek weergegeven.

Het Delphi-onderzoek telde vier fasen: • tijdens de voorbereidingsfase werden door de onderzoekers 65 stellingen inzake digitaal erfgoed(beleid) opgesteld en werd een panel van 41 experts geselecteerd; • in de eerste ronde gaven 37 deelnemende experts (er vielen er dus 4 af) hun mening over de 65 toekomst- en beleidsgerichte stellingen. De experts konden hun mening ook argumenteren (en deden dat uitgebreid). Deze kwalitatieve uitspraken werden daarna door de onderzoekers geclusterd tot 20 coherente toekomstvisies; • in de tweede ronde werden deze 20 toekomstvisies aan het expertenpanel voorgesteld, inclusief de feedback van alle experts op de stellingen uit de eerste ronde. Op basis van de feedback van de andere panelleden kan de expert zich een oordeel vellen over de voorgestelde visie en ze ‘waarderen’ en becommentariëren. Elke deskundige kon ook acties en (beleids)aanbevelingen voorstellen om de gewenste toekomstvisie te realiseren. Dit resulteerde in 18 door Pagina 8 van 196


•

3.3

de experts ‘gevalideerde’ visies en 66 door de experts voorgestelde beleidsaanbevelingen. Er namen 39 experts deel aan deze ronde; in de derde ronde werden door hetzelfde expertenpanel enerzijds de in de vorige ronde gevalideerde toekomstvisies geëvalueerd op belang en haalbaarheid en werden anderzijds de 66 beleidsaanbevelingen uit de vorige ronde gevalideerd. De experts kregen hierbij ook de feedback van de andere panelleden uit de vorige ronde mee om hun oordeel bij te sturen, te nuanceren, enz. Deze laatste ronde resulteerde in op belang en haalbaarheid gerangschikte toekomstvisies en bijhorende gevalideerde beleidsaanbevelingen.

Het expertenpanel

Kennis over digitaal erfgoed in Vlaanderen is recent opgebouwd, zodat men eerder weinig geconsolideerde deskundigheid vindt. Deze kennis is immers in eerste instantie taciet aanwezig bij een handvol experts die vanwege hun beroep of persoonlijke interesse dit vakgebied van nabij volgen. Zij zijn best geplaatst om de huidige Vlaamse situatie inzake digitaal erfgoed te evalueren en best practices elders te vertalen binnen de specifieke context van Vlaanderen. Enkel door confrontatie van hun ideeën in een georganiseerd discussieforum – zoals in een Delphi-onderzoek – kan deze massa impliciete kennis gevaloriseerd worden in beleidsvisies en aanbevelingen, op basis waarvan beleidsvoerders vervolgens met kennis van zaken beslissingen kunnen nemen. In dit onderzoek wordt een groep van experts bevraagd uit de sectoren cultureel erfgoed, kunsten en media, aangevuld met deskundigen uit de academische wereld, ITconsulenten en buitenlandse experts. Hiermee willen we anticiperen op de kritiek of de constatering dat digitaal erfgoed voorkomt in veel domeinen, ook buiten de momenteel decretaal gedefinieerde sectoren van het cultureel erfgoed. Het was evenwel onbegonnen werk om iedereen die met digitaal erfgoed te maken heeft bij dit discussiepanel te betrekken. De bedoeling van de selectie van experts is evenwel niet om een representatief staal van het veld te voorzien, maar eerder een klankbord te creëren waarin verschillende standpunten en ideeën uitgewisseld kunnen worden. De lijst met experts is opgenomen in de bijlagen van het rapport. Hierna volgen de sectoren met het aantal experts dat eruit werd geselecteerd. • • • • • •

Administratie Vlaamse Gem.: 7 Steunpunten: 4 Provincies: 2 Sectoren – erfgoedverenigingen: 1 Sectoren – archiefinstellingen: 3 Sectoren – openbare bibliotheken: 1

• • • • •

Sectoren – bewaarbibliotheken: 3 Sectoren – musea: 4 Andere experts (diverse sectoren): 10 IT-consultants: 3 Experts Nederland: 2

4. Resultaten: beleidsvisies en aanbevelingen Er werden een reeks noden geïdentificeerd en 18 toekomstvisies en daaraan gekoppeld 63 beleidsaanbevelingen geformuleerd. Het ‘gewicht’ van een visie en de gekoppelde aanbevelingen wordt bepaald door een mix van enerzijds de mate van akkoord en consensus tussen de experts over de visie (en aanbevelingen) en anderzijds door het belang dat door de experts aan de visie wordt gehecht in combinatie met de door de experts ingeschatte haalbaarheid van de visie. Dit leidt tot een complex geheel van resultaten dat genuanceerd moet worden geïnterpreteerd. Pagina 9 van 196


Het rapport resulteert dus niet in pasklare oplossingen die quasi naadloos in beleidsnota’s en actieplannen kunnen worden geschoven. Het rapport bevat wel ‘bouwstenen’ waarmee een actieplan kan worden gestoffeerd en ontwikkelt beleidsvisies op basis van de deskundige (praktijk)ervaring en kennis van de geraadpleegde experts. Dit onderzoek ‘verkent het terrein’ door meningen en visies van experts te verzamelen en te confronteren en resulteert in door de experts gevalideerde visies en aanbevelingen (maatregelen en acties) die nuttig kunnen zijn als ‘step stones’ voor een meerjarig actieplan dat bijvoorbeeld kan worden geïntegreerd in een globaal masterplan voor cultureel erfgoed.

4.1

De belangrijkste visies

Bij wijze van samenvatting geven we hier de belangrijkste 10 visies. Voor toelichting bij de visies en voor de bijhorende aanbevelingen verwijzen we naar het rapport. Visie over een intersectoraal kenniscentrum of kennisnetwerk Door de snelle evolutie van de kennis m.b.t. digitalisering, hebben veel (potentieel) belangrijke spelers nood aan meer ondersteuning om technologisch mee te kunnen, maar hoge technici-teit mag geen uitvlucht zijn om af te wachten. In een meersporenbeleid voor expertiseontwikkeling m.b.t. digitaal erfgoed heeft de combinatie van één intersectoraal kenniscentrum met een duidelijk mandaat en meerdere, afzonderlijke expertisecellen op sectorale of/en thematische basis wellicht het meeste effect. De sectorale of thematische expertisecellen kunnen gezien de specificiteit naargelang de drager/het medium, de inhoud of de context meer effecten genereren naar de eigen sector of thematische werking. Deze expertisefunctie kan worden opgenomen door de reeds opgerichte steunpunten, als bemiddelaar en mits intens onderling overleg en uitbouw van deze expertise ten behoeve van de sector, in samenwerking met de betrokken deskundige instellingen, partners en expertisehouders. Een intersectoraal kenniscentrum daarentegen kan als centraal aanspreekpunt voor digitalisering en als een ‘makelaar’ optreden voor heel de erfgoed/kunsten sector. Het kan, naast andere opdrachten, de gemeenschappelijke (technologische, juridische,…) problematiek behartigen, voor schaalvoordeel zorgen, concurrentie en versnipperingen voorkomen en een integrale ontsluiting van het digitaal erfgoed naar de gebruiker toe mee organiseren. Het kan ook afstemming en overleg tussen en binnen de sectoren en instellingen m.b.t. de selectie van te digitaliseren collecties begeleiden en coördineren. Visie over structurele investeringen en het ontwikkelen van ICT-langetermijnstrategieën De huidige subsidieregelingen voor projectwerking digitaal erfgoed bieden nog onvoldoende financieringsmogelijkheden, terwijl de haalbaarheid van alternatieve financieringsmechanismen zoals ‘revolving funds’ (investeringsleningen), die gebaseerd zijn op terugverdieneffecten, wordt betwijfeld. Globaal zouden structurele investeringen in digitale erfgoedprojecten als onderdeel van de reguliere werkingsmiddelen meer effect kunnen hebben dan (louter) projectmatige investeringen. De culturele instellingen kunnen -mits enkele uitzonderingen die een haalbare langetermijnplanning hebben kunnen opzetten- de snelle technologische innovaties van hardware en digitale dragers moeilijk bijhouden, o.a. omdat de financiering van dure ICT-infrastructuur projectmatig gebeurt en niet structureel bekeken wordt. Aangehaalde alternatieve oplossingen of langetermijnstrategieën zijn: (1) opgelegde standaarden, structuren en projectwerkingen die leiden tot meer duurzaamheid in projecten, applicaties en gegevens; Pagina 10 van 196


(2) (eigen) maatwerk en open source: de steeds grotere beschikbaarheid van open source software vormt, mits ondersteuning van de Vlaamse Gemeenschap, een alternatief voor afhankelijkheid van commerciële softwareproducenten; (3) structurele, gezamenlijke ICT investeringen en dienstverlening met het oog op schaalvergroting (bv. een gemeenschappelijke opslag- of ‘depot’server); (4) het doorbreken van ‘eilandautomatisering’, (d.w.z. dat iedere instelling een eigen ITinfrastructuur probeert op te zetten). Het netwerkidee met gemeenschappelijke over het internet bereikbare IT-infrastructuur moet pragmatisch aangepakt worden en is wellicht onvermijdelijk. Visie over ervaringen kennisdeling De aanwezige kennis en expertise rond projectwerking vertaalt zich niet steeds in een goed projectmatig beheer van digitaliseringprojecten. (Onvoldoende voorafgaandelijke omgevingsverkenning, inschattingsfouten in de planningfase m.b.t. nodige resources en de timing, onvoorziene problemen bij de uitvoering, enz.) Het is een prioritaire taak van de Vlaamse overheid een systeem te ontwikkelen dat toelaat verder te bouwen op bestaande expertise en langetermijnplanning stimuleert. Zo moet de expertise opgebouwd in digitaliseringprojecten meteen na afloop van het project verplicht geconsolideerd en gedocumenteerd worden, zodat ook voor anderen kennis en ervaring niet verloren gaat. Een (virtuele) praktijkgemeenschap, een brede taskforce met verschillende onderverdelingen, gecombineerd met reële samenkomsten, lijkt hierbij een goede tool om de fragmentarisch opgebouwde expertise in erfgoedinstellingen onderling beter uit te wisselen en te valoriseren. Visie over intersectoraal overleg en sectordoorbrekende (pilot)projecten De veelheid aan beleidsinstanties die zich bezighouden met beleidsaspecten van digitaal erfgoed leidt tot een vorm van versnippering en een gebrek aan afstemming. Dit kan een rem vormen op het ontwikkelen van meer grootschalige (sectoroverschrijdende) initiatieven en kan best ondervangen worden door een overlegplatform, want doorgedreven centralisatie is niet altijd haalbaar of zelfs wenselijk, omdat dan de variëteit in het gedrang zou kunnen komen. De beleidsontwikkelingen rond digitaal erfgoed kunnen dus het best aangepakt worden in een sectoroverschrijdende samenwerking tussen erfgoed, kunsten en media, mits sectorale belangen en specifieke vereisten niet uit het oog verloren worden. Niet iedereen is evenwel overtuigd van de resultaten en de haalbaarheid van ‘cross-over’ (beleids)initiatieven. Er zijn immers institutionele barrières tussen de diverse culturele sectoren die een intersectoraal beleid rond digitaal erfgoed bemoeilijken. Dit neemt niet weg dat intersectorale initiatieven rond digitaal erfgoed juist deze barrières kunnen helpen doorbreken. De Vlaamse overheid (b.v. de administratie Cultuur) kan hiertoe een operationeel kader creëren en faciliterend optreden, mits er ook ruimte gelaten wordt voor zelfregulering en voor experimentele trajecten in de diverse sectoren. Er kan in deze optiek ingezet worden op ‘early adopters’ (voorlopers) via goed ondersteunde voorbeeldprojecten rond digitaal erfgoed, die als model kunnen functioneren voor de hele erfgoed/kunsten sector, maar de vertaalslag en de verspreiding van de ervaringen van deze early adopters naar andere actoren moet ook effectief gegarandeerd en gecontroleerd kunnen worden. Visie over bindende open standaarden Het gebruik van open standaarden i.p.v. bedrijfsstandaarden (proprietary standards) creëert perspectieven voor betere uitwisseling en afstemming. De diversiteit en snelle evolutie van standaarden (metadata, registratie, opslag, uitwisseling,…) bemoeilijkt de continuïteit en de ‘consistentie’ van te ontwikkelen applicaties, maar de problematiek is beheersbaar. Er kan in overleg samen gekozen worden voor een selectie van standaarden, maar gelet op de noodzaak Pagina 11 van 196


van uitwisselbaarheid zou dit van overheidswege ‘afgedwongen’ kunnen worden en moet dit door een kenniscentrum gestimuleerd en ondersteund worden. XML (Extensible Markup Language) is van belang om uitwisseling van informatie tussen systemen te blijven garanderen. De focus van de sector moet echter liggen op het inhoudelijke, de te hanteren XML schema’s waarover men het eens moet worden. Visie over een beleid voor digitale duurzaamheid Er is meer sensibilisering nodig over de problematiek van digitale duurzaamheid om een globaal beleid voor digitale duurzaamheid te realiseren. De uitbreiding van het federale wettelijke depot tot de gemeenschappen en tot een regeling voor elektronische bronnen (e-depot), maar ook de elektronische deponering in het kader van huidige en toekomstige archiefwetgeving bieden mogelijkheden voor de archivering van digitaal erfgoed. Hierbij moet rekening gehouden worden met de diversiteit van digitaal erfgoed en kan mogelijk ook een oplossing geboden worden voor het archiveren van op basis van bepaalde parameters geselecteerde websites, wat voor individuele erfgoed/kunsteninstellingen momenteel moeilijk haalbaar is. In het proces van massaconservering door digitalisering via een e-depotwerking blijft universele toegang centraal staan, en dit proces mag niet leiden tot vormen van ‘substitutie’ van de originele bron. Met het oog op digitale duurzaamheid zijn er nog veel onopgeloste (technische) issues. De beperkte houdbaarheid van digitale dragers en de problematiek van de software-afhankelijkheid van digitale objecten zijn slechts enkele van de issues die moeten worden aangepakt in een conserveringsbeleid voor digitaal erfgoed. In dit verband moet bijzondere aandacht gaan naar ‘born digital’ materiaal dat afhankelijk is van snel evoluerende hardware- en software oplossingen en naar bepaalde kwetsbare, analoge dragers. Digitalisering voor langetermijnconservering en archivering mag en kan niet losstaan van andere functies (onderzoek, consultatie, educatie, presentatie, reproductie,…) Omgekeerd kan de toename op korte termijn van allerlei ‘virtuele collecties’ ook de druk opvoeren om voor deze collecties een langetermijnconserveringsbeleid te ontwikkelen. Visie over specifieke en gecoördineerde regelgeving De belangstelling van het beleid voor digitaal erfgoed kan wellicht beter, net zoals voor het erfgoedbeleid in het algemeen, maar er zijn zeker ‘kostengunstige’ argumenten te vinden voor een belangrijke financiële injectie in een beleid m.b.t. digitaal erfgoed. In de huidige (en voorziene) Vlaamse regelgeving voor erfgoed (inclusief onroerend erfgoed), kunsten en in het bredere culturele veld wordt wel een aanzet gegeven die gecoördineerd kan verder gezet worden, maar het draagvlak is nog smal. Specifieke regelgeving voor digitaal erfgoed moet verder ontwikkeld worden en zou hoger op de (politieke) agenda moeten geraken. Visie over eerlijke juridische regelingen voor exploitatie/toegang tot digitaal erfgoed Er is behoefte aan een preciese afbakening van rechten en plichten, met respect voor ieders belangen, waarbij intellectuele eigendomsrechten geen hinderpaal vormen voor het (vrij) toegankelijk maken en de exploitatie van gedigitaliseerde bronnen van het erfgoed en de verspreiding van cultuurproducten via het internet, zonder angst voor piraterij. De ‘openbare sector’ en de commerciële sector (de cultuurindustrie) zijn beiden gebaat bij de ontwikkeling van kennis en ervaring over ‘digital rights management’ en bij het opzetten van business modellen voor de exploitatie van digitaal erfgoed. De commerciële sector staat immers zelf ook nog niet zo ver en de erfgoedsector kan de ontbrekende ervaring mee opbouwen. Licenties op bestandsformaten en op computerprogramma’s bemoeilijken ook de bewaring en ontsluiting van bestanden, applicaties en programma’s die met eigendomsrechterlijk beschermde software gemaakt zijn. De Pagina 12 van 196


eigendomsrechterlijke aspecten van content vormen ook een probleem. In heel deze problematiek staat ook het garanderen van de authenticiteit (oorspronkelijkheid) en stabiliteit van een digitaal object of bestand centraal, wat belangrijke inspanningen zal vergen op wettelijk en technisch vlak. Gelet op het belang dienen zeker nog belangrijke inspanningen geleverd te worden om de technologie op juridisch vlak bij te benen; er zijn voorbeelden die aantonen dat men reeds bezig is. Visie over de impact op en de meerwaarde van digitaal erfgoed voor de eindgebruiker Volgens een aantal studies en praktische voorbeelden kan toegang tot digitale collecties en representaties van kunst en erfgoed leiden tot een verbreding en een verdieping van de culturele participatie en de consultatie van de fysieke collecties in de instellingen stimuleren. Virtuele, verhalende representaties van historische bronnen bieden door hun narratief karakter waarschijnlijk meer kansen voor het publiek om zich in te leven in het verleden en kan leiden tot het versterken van het ‘historisch besef’. Er is hiertoe evenwel nog nood aan onderzoek, reflectie en experiment en het effect is dus moeilijk voorspelbaar. Het is in dit verband zeer belangrijk virtuele omgevingen te creëren waarbij toegang op maat mogelijk is voor educatieve instellingen. Deze educatieve ontwikkeling op maat (op basis van bestaande applicaties) kan best in partnerschap gebeuren met de educatieve instellingen, of met andere kanalen dan het onderwijs, zoals b.v. het jeugdwerk, of de sectoren van de kunsteducatie of het ‘levenslang leren’, enz. Visie over internationale inbedding De Vlaamse overheid heeft nog onvoldoende aandacht voor de internationale dimensie van digitaal erfgoed, en ook de erfgoedsector heeft een te fragmentarisch (persoonsgeboden) inzicht in de beschikbare expertise bij internationale organisaties en netwerken. Vlaanderen laat wellicht ook kansen (en geld) liggen bij internationale instanties (Europese Unie, UNESCO,…). Er zou meer (financiële en andere) ondersteuning moeten geboden worden aan instellingen of andere initiatieven die internationaal willen participeren aan projecten rond digitaal erfgoed of om internationale samenwerking op te starten en volwaardig te participeren aan internationale netwerken, vertrekkend vanuit een Vlaams netwerk.

4.2

Naar een kenniscentrum of kennisnetwerk

Een van de belangrijkste conclusies van het Delphi-onderzoek is de behoefte van de erfgoedsector aan ondersteuning op het vlak van kennis, expertise en vorming: daartoe kan een (intersectoraal) expertisecentrum opgericht worden dat als informatiemakelaar en als technologisch observatorium en laboratorium kan functioneren en kennis kan consolideren en dat het mogelijk maakt expertise en kennis interactief te delen met elkaar (b.v. in een virtuele praktijkgemeenschap). Dit centrum kan aangevuld worden met een netwerk van (sectorale) expertisekernen. Het kenniscentrum is zeker geen doel op zich maar een middel in een continu verdiepings- en verbredingsproces van bijblijven en vooruitgaan op gebied van digitaal erfgoed. Een bijzonder aandachtspunt voor het kenniscentrum zou de problematiek van de ‘digitale duurzaamheid’ kunnen zijn, met als doel digitale informatie en objecten/collecties op lange termijn digitaal te bewaren (conservering en preservering) en toegankelijk te houden.

Pagina 13 van 196


5. Vervolgonderzoek 5.1

Visies en beleidsaanbevelingen vertalen naar een beleids- of actieplan

In dit Delphi-onderzoek werd gepeild naar visies en meningen en werd geen rekening gehouden met b.v. de factor ‘tijd’. Eerst moet de visie van waar men naartoe wil duidelijk worden, waarna men kan gaan nadenken over de beleidsaanbevelingen om die visies te realiseren. Met enkel een lijst van visies en beleidsaanbevelingen naar voor te schuiven is het evenwel alsof alles tegelijkertijd, 'nu' kan of moet gebeuren. Ondanks het feit dat vele deskundigen het geheel aan visies en aanbevelingen als één coherent scenario beschouwen, is het echter weinig realistisch om in een beleid alles tegelijkertijd na te streven. Om de effecten van de beleidsaanbevelingen en visies onderling in te schatten zijn dus verschillende cross-impact analyses nodig. Aan de hand van een ‘strategisch management’ sessie kan men een beperkte groep beleidsgerichte deskundigen tijdens een interactief gemodereerde discussie de visies en beleidsaanbevelingen laten bespreken, zodat zij komen tot de meest optimale volgorde van maatregelen in functie van succes. Op basis van inzichten in de onderlinge relaties en voorkeuren van de groep kan men dan kiezen voor een eigen maatwerk scenario, vertaald in een beleidsplan, een logische, effectieve en efficiënte opeenvolging in de tijd van maatregelen en acties in een coherent geheel. Dit is een logische volgende stap. Het is dan aan de beleidsmakers om het beleids- of actieplan te ‘operationaliseren’ en om te zetten naar concrete en haalbare regelgeving.

5.2

Haalbaarheidsstudie naar positie, rol en functies van een ‘kenniscentrum’

Uit het Delphi-onderzoek werd duidelijk dat er ontzettend veel ideeën en meningen circuleren omtrent een nog op te richten (intersectoraal) kenniscentrum of -netwerk. Naast de verschillende opportuniteiten werden echter ook verschillende risico’s gesignaleerd. Om deze risico’s te vermijden en voldoende ondersteuning te krijgen van de verschillende doelpublieken en stakeholders waarvoor zo een structuur een ondersteuning zou moeten bieden is bijkomend beleidsonderzoek naar positie, rol en functies van een ‘kenniscentrum’ of een ‘kennisnetwerk’ noodzakelijk. Op korte termijn kan gestart worden met de uitbouw van een expertisenetwerk of een ‘virtueel platform’ waarin expertisekernen/centra beter met elkaar worden gelinkt, de kennisbronnen en projecten worden ontsloten en interactieve communicatietools worden aangeboden voor betere en snellere uitwisseling van kennis en ervaring.

6. Meer weten… In het hiernavolgende rapport wordt heel het onderzoeksproces, de resultaten en de conclusies, evenals de gegenereerde data in detail gerapporteerd. Dit levert soms taaie literatuur op aangezien het rapport (en dan vooral boekdeel II, het verslag van het Delphionderzoek) geen hapklare informatie bevat, maar eerder ‘ruwe gegevens’ en interpretaties, gekenmerkt door een soms hoge techniciteit. Dit is eigen aan de gevolgde Delphi-methode. Het verslag van het Delphi-onderzoek heeft vooral de bedoeling de inbreng van de experts zoveel mogelijk aan bod te laten komen. De onderzoekers sturen dit proces enkel aan en trachten de krachtlijnen en tendensen van de discussie te Pagina 14 van 196


detecteren en te rapporteren. Dit resulteert in een document waarmee men ‘aan de slag’ kan gaan. Het rapport is opgebouwd in drie delen: • Boekdeel I – Digitaal erfgoed: een terreinverkenning. Dit omvat de algemene inleiding, enkele ‘instappen’ op de problematiek van digitaal erfgoed, een bespreking van enkele relevante beleidsteksten en tot slot ook de literatuurlijst. • Boekdeel II – Eindverslag Delphi-onderzoek (iForum Consult). Dit boekdeel omvat het eigenlijke onderzoeksverslag met de bijlagen, uitgezonderd de ruwe data (boekdeel III). De boekdelen I en II zijn opgenomen in één document. • Boekdeel III – Databoek. Deze bijlage omvat de ‘ruwe data’, d.w.z. de inbreng van de panelleden (anoniem) in de discussie tijdens de ronde 1-3, en is opgenomen in een apart document.

Pagina 15 van 196


Beleidsvisies voor ‘digitaal erfgoed’ in Vlaanderen Een beleidsverkennend onderzoek

BOEKDEEL I Digitaal erfgoed Een terreinverkenning

Dr. Jeroen Walterus

Pagina 16 van 196


Algemene inleiding 1. Voorwoord en opbouw document Dit beleidsverkennend onderzoeksrapport geeft verslag van een gestructureerde bevraging en discussie van experts over de huidige (beleids)stand van zaken inzake digitaal erfgoed in Vlaanderen. Het resulteert in door experts gevalideerde visies en aanbevelingen (maatregelen en acties) die nuttig kunnen zijn als ‘bouwstenen’ om een beleid rond de thematiek van digitaal erfgoed mee vorm te geven, eventueel als onderdeel van een globaal masterplan voor cultureel erfgoed. Het rapport geeft geen pasklare antwoorden en oplossingen die quasi naadloos in beleidsnota’s en actieplannen zouden kunnen worden ingeschoven. Het rapport bevat wel ‘bouwstenen’ die als ‘step stones’ voor een meerjarig actieplan kunnen dienen. De visies en aanbevelingen kunnen ook als verantwoording voor bepaalde beleidskeuzes worden gehanteerd. Het is nu aan de beleidsmakers om de ideeën en visies te ‘operationaliseren’ en om te zetten naar concrete en haalbare voorstellen en maatregelen. Het rapport is opgebouwd in drie delen: • Boekdeel I – Digitaal erfgoed: een terreinverkenning. Dit omvat de algemene inleiding, enkele ‘instappen’ op de problematiek van digitaal erfgoed, een bespreking van enkele relevante beleidsteksten en tot slot ook de literatuurlijst. • Boekdeel II – Eindverslag Delphi-onderzoek (iForum Consult). Dit boekdeel omvat het eigenlijke onderzoeksverslag met bijlagen, uitgezonderd de ruwe data (boekdeel III). De boekdelen I en II zijn opgenomen in één document. • Boekdeel III – Databoek. Deze bijlage omvat de ‘ruwe data’, d.w.z. de inbreng van de panelleden (anoniem) in de discussie in ronde 1-3, en is opgenomen in een apart document. De onderzoekers wensen hier uitdrukkelijk de experts te danken voor hun medewerking aan dit onderzoek door in het panel te participeren. Dankzij hun inbreng kunnen we een hoogkwalitatief rapport voorleggen.

2. Framework v/h Delphi-onderzoek digitaal erfgoed Dit onderzoek werd met de steun van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap uitgevoerd. Het vormde een onderdeel van het koepelproject ‘erfgoed digitaal’ dat door de erfgoedsteunpunten Culturele Biografie Vlaanderen vzw (CBV) en Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw (VCV) werd begeleid en dat liep van 15 december 2003 tot 31 oktober 2004. Naast het onderzoeksluik (het Delphi-onderzoek over digitaal erfgoed) omvatte het ook de ontwikkeling van een erfgoedsite: een informatieve portaalsite over cultureel erfgoed, gericht op een ruim publiek, die in 2005 zal worden gelanceerd.

Pagina 17 van 196


Het project werd begeleid door een stuurgroep met als leden: • Anne Brumagne (kabinet – toenmalig – minister van Cultuur P. Van Grembergen); • Marina Laureys (administratie Cultuur, afdeling Beeldende Kunst en Musea); • Petra Boekstal (administratie Cultuur, afdeling Beeldende Kunst en Musea); • Arlette Thijs (administratie Cultuur, afdeling Beeldende Kunst en Musea); • Debbie Esmans (administratie Cultuur, cel Cultuurbeleid); • Inge Roosens (administratie Ruimtelijke Ordening, Huisvesting en Monumenten en Landschappen, afdeling Monumenten en Landschappen); • Paul Boënne (CultuurNet vzw); • Jan Cools (Culturele Biografie Vlaanderen vzw); • Hildegarde Van Genechten (Culturele Biografie Vlaanderen vzw); • Steven Leman (Culturele Biografie Vlaanderen vzw – promotor); • Marc Jacobs (Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw); • Katrijn D’hamers (Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw); • Jeroen Walterus (Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw – promotor).

3. Bedoeling en scope van de onderzoeksopdracht De scope van de onderzoeksopdracht binnen het framework van het project ‘erfgoed digitaal’ werd inhoudelijk afgelijnd tot het ontwikkelen van integrale, toekomstgerichte beleidsvisies over ‘digitaal erfgoed’ (omschrijving van dit begrip: zie verder). De opdracht omvat een gestructureerde bevraging en discussie op basis van de Delphimethode van een veertigtal experts (lijst als bijlage 10 van het onderzoeksrapport), uitgevoerd door het onderzoeksbureau iForum (dr. Dirk Kenis3) in het voorjaar en de zomer van 2004. De bevraging werd inhoudelijk begeleid door dr. Jeroen Walterus4 (VCV) en werd gebaseerd op een analyse van de recente beleidsontwikkelingen op Vlaams niveau m.b.t. ‘e-cultuur’, ICT en digitaal erfgoed en op een globale verkenning van de problematiek van het beheer van digitaal erfgoed vanuit een internationaal en een beleidsmatig perspectief, waarbij vooral de ontwikkelingen in Nederland aandacht kregen. Kennis over digitaal erfgoed in Vlaanderen is recent opgebouwd, zodat men eerder weinig geconsolideerde en expliciete deskundigheid vindt. Deze kennis is immers in eerste instantie taciet aanwezig bij een handvol experts die vanwege hun beroep of persoonlijke interesse dit vakgebied van nabij volgen. Zij zijn best geplaatst om de huidige Vlaamse situatie inzake digitaal erfgoed te evalueren en best practices elders te vertalen binnen de specifieke context van Vlaanderen. Enkel door confrontatie van hun ideeën in een georganiseerd discussieforum – zoals in een Delphi-onderzoek – kan deze massa impliciete kennis gevaloriseerd worden in beleidsvisies en aanbevelingen, op basis waarvan beleidsvoerders vervolgens met kennis van zaken beslissingen kunnen nemen. Desondanks resulteert het rapport niet in pasklare oplossingen die quasi naadloos in beleidsnota’s en actieplannen kunnen worden geschoven. Het rapport bevat wel ‘bouwstenen’ waarmee een actieplan kan worden gestoffeerd en ontwikkelt beleidsvisies 3

Dr. Dirk Kenis (iForum Consult) is een specialist in on line Delphi-onderzoek. Naast zijn activiteiten als zelfstandig consultant is hij deeltijds docent ‘electronic document management’ aan de Katholieke Hogeschool Mechelen (KHM). 4 Dr. Jeroen Walterus is projectmanager en onderzoeker bij het Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw (VCV). Pagina 18 van 196


op basis van de deskundige (praktijk)ervaring en kennis van de geraadpleegde experts. Dit onderzoek ‘verkent het terrein’ door meningen en visies van experts te verzamelen en te confronteren en resulteert dus niet in een handleiding over de praktijk van digitaal informatiebeheer: we verwijzen hiervoor naar de uitgebreide (en veelal on line beschikbare) literatuur (zie literatuurlijst) en websites van organisaties en instellingen in binnen- en buitenland (zie bijlage 11) die elk op hun terrein actuele informatie verschaffen.

Pagina 19 van 196


Digitaal erfgoed: een terreinverkenning In dit onderdeel maken we een soort situatie- of omgevingsschets waarin het uitgevoerde Delphi-beleidsonderzoek over digitaal erfgoed kan worden gesitueerd. Er wordt toelichting gegeven bij een aantal begrippen en thema’s en er worden een aantal beleidsontwikkelingen opgelijst. Het is dus vooral de bedoeling het terrein wat te verkennen en te belichten om het onderzoek beter te kunnen ‘plaatsen’, wat zeker voor de niet-ingewijde lezer relevant kan zijn. Desondanks zijn we er ons van bewust dat bepaalde onderdelen en resultaten van dit onderzoek moeilijk te interpreteren zouden kunnen zijn voor zij die niet professioneel bezig zijn met digitaal erfgoed of ICT, gezien de soms complexe technische aspecten. Het was evenwel niet haalbaar om een glossarium toe te voegen; niet enkel wegens tijdsgebrek maar tevens omdat de inhoud van begrippen snel wijzigt en op zich weer voorkennis vraagt van vele andere begrippen en contexten… We verwijzen hiervoor naar literatuur, websites en andere bronnen (zie literatuurlijst, zie links in bijlage 11).

1. Het begrip ‘digitaal erfgoed’ Het begrip ‘digitaal erfgoed’ is niet zomaar netjes afgelijnd te definiëren. Het is een moeilijk te duiden term waarbij het uitgangspunt, de context of de bedoeling de lading van het begrip bepaalt. Er circuleren diverse varianten van de term ‘digitaal erfgoed’ (erfgoed digitaal, e-erfgoed, gedigitaliseerd erfgoed, digitaal patrimonium, enz.), waarvan de betekenis niet steeds onderling uitwisselbaar is en die van jaar tot jaar evolueren. In de hierna volgende paragrafen schetsen we als ‘instap’ enkele invalshoeken op het begrip ‘digitaal erfgoed’, waarbij we evenwel niet de bedoeling hebben een eigen theoretisch model te ontwikkelen over o.a. de digitale kloof en het participatiedebat, de toekomstige rol van de technologie, het belang van de massamedia en de (creatieve) industrieën, enzovoort. Daarvoor verwijzen we naar andere auteurs. In dit rapport wordt evenmin een actueel overzicht gegeven m.b.t de diverse technische aspecten in digitaal informatiebeheer. We verwijzen hiervoor naar de beschikbare, uitgebreide (en veelal on line beschikbare) literatuur en websites van organisaties en instellingen in binnen- en buitenland die elk op hun terrein informatie verschaffen. In het bijzonder willen we hierbij verwijzen naar de recent verschenen informatienota: Digitale bewaring5, van Elena Phalet in opdracht van de federale Dienst voor Wetenschappelijke en Technische Informatie (DWTI). Deze informatienota geeft een overzicht van het onderzoek en van goede ervaringen en aanbevelingen over digitaal erfgoed die voortkomen uit de vele projecten, experimenten en initiatieven die op dit ogenblik binnen Europa en over de hele wereld aan de gang zijn. Dankzij een uitgebreide lijst met informatiebronnen, die aan deze nota werd toegevoegd, vormt het geheel een interessante ‘reader’ als introductie tot de problematiek, vooral dan vanuit het oogpunt van ‘digitale bewaring’.

5

E. Phalet, Digitale bewaring – informatienota, Brussel, DWTI, juni 2004 (zie: www.stis.fgov.be) Pagina 20 van 196


1.1

Digitaal erfgoed omschrijven

In oktober 2003 keurde de UNESCO op haar Algemene Conferentie (32nd Session) het Charter on the Preservation of the Digital Heritage6 goed. Het charter omschrijft digitaal erfgoed als volgt: “The digital heritage consists of unique resources of human knowledge and expression. It embraces cultural, educational, scientific and administrative resources, as well as technical, legal, medical and other kinds of information created digitally, or converted into digital form from existing analogue resources. Where resources are “born digital”, there is no other format but the digital object. Digital materials include texts, databases, still and moving images, audio, graphics, software and web pages, among a wide and growing range of formats. They are frequently ephemeral, and require purposeful production, maintenance and management to be retained. Many of these resources have lasting value and significance, and therefore constitute a heritage that should be protected and preserved for current and future generations. This ever-growing heritage may exist in any language, in any part of the world, and in any area of human knowledge or expression.” (Article 1 – Scope) Dankzij dit charter krijgt de problematiek van (de preservering van) digitaal erfgoed officiële erkenning en wordt het deel van ons werelderfgoed. Op haar website gebruikt UNESCO het begrip ‘e-heritage’, naar analogie met e-culture, e-governement enz. Eerfgoed dus als nieuwe ‘buzz-term’? In Vlaanderen en Nederland wordt de term in de literatuur nog niet courant gebruikt en houdt men het eerder (voorlopig?) bij ‘digitaal erfgoed’. Het UNESCO-charter hanteert een eerder generische en dynamische beschrijving van ‘digitaal erfgoed’ waarin de omschrijving van de bronnen (resources) van het digitaal erfgoed breed wordt gehouden, en waarbij naast ‘culturele’ bronnen ook educatieve, wetenschappelijke en administratieve bronnen worden vermeld: ‘erfgoed’ is een breder begrip dan ‘cultureel erfgoed’. Beschouwd vanuit de definitie ‘cultureel erfgoed’ zou de omschrijving van digitaal (cultureel) erfgoed in strikte zin dan digitale bronnen omvatten m.b.t.: het onroerend patrimonium en de archeologische sites (onroerend erfgoed); documentaire, archivalische en museale collecties en objecten/artefacten (roerend erfgoed); bronnen en expressies van oraal erfgoed (verhalen, taal en dialecten, enz.), culturele praktijken, alledaagse cultuur of volkscultuur (immaterieel erfgoed). Maar het lijkt vooral van belang het toepassingsdomein van digitaal erfgoed breed en open te houden, zoals aangegeven in de UNESCO-definitie. Het gaat in deze materie immers allesbehalve over een statisch gegeven: de discussie over wat digitaal erfgoed is kan in die zin gekoppeld worden aan de discussie over wat ‘erfgoed’ is. De ontwikkeling van digitale communicatietechnologieën voegt een extra (virtuele) dimensie toe aan het debat en het discours over ‘erfgoed’ in een maatschappij die een ‘technologische cultuur’ ontwikkeld heeft: “In de praktijk nemen we de technologische cultuur waar in de wijze waarop ontwikkelingen in ‘culturele’ terreinen als media, onderwijs, kunst en recreatie steeds meer worden beïnvloed door technologische ontwikkelingen, en daarmee verweven raken. In de moderne maatschappij is de verwevenheid tussen ‘technologie’ en 6

Zie: http://portal.unesco.org/ (onderdeel ‘e-heritage’) Pagina 21 van 196


‘cultuur’ zo groot dat vrijwel iedere technologische verandering ‘automatisch’ ook een culturele verandering inhoudt. Tegelijkertijd is er bijna geen domein te bedenken in de cultuur dat immuun is voor technologische ontwikkelingen. In onze moderne technologische cultuur zijn wij als het ware omsingeld door technologie.”7 De omgang met cultureel erfgoed vormt hierop geen uitzondering en zal dus ook de invloed ondergaan van de ‘technologisering’ van onze cultuur en onze dagdagelijkse leefwereld: het erfgoed krijgt een technologische component. De begripsomschrijving van ‘digitaal erfgoed’ of ‘e-erfgoed’ is dus gelinkt aan de steeds evoluerende maatschappelijke en wetenschappelijke (her)invulling van de begrippen ‘erfgoed’ of ‘cultureel erfgoed’ in de context van een zich ontwikkelende technologische of ‘digitale’ cultuur: vanuit een pragmatisch oogpunt functioneert ‘digitaal erfgoed’ als verzamelnaam voor het geheel van de digitale (gedigitaliseerde) (meta)informatie, ‘expressies’, objecten en collecties omtrent cultureel erfgoed, die onlosmakelijk verbonden zijn met praktijken, methodes, technieken, (communicatie)processen,… van onze hedendaagse maatschappij, waarin informatieen communicatietechnologieën een steeds belangrijkere rol vervullen.

1.2

Digitaal erfgoed en e-cultuur

Digitaal erfgoed kan benaderd worden vanuit een integraal discours over de relatie tussen cultuur en ICT, wat geduid wordt met de term ‘e-cultuur’. In een nota van de Nederlandse Raad voor Cultuur: eCultuur: van i naar e8, wordt dit begrip verklaart als: “de integratie van ICT in de primaire processen van productie, distributie, behoud en (her)gebruik van cultuuruitingen.” (Zie onderdeel 3.1 van de nota.) Een zeer brede definitie die aangeeft dat men de problematiek vanuit een meta(beleids)perspectief wenst te benaderen voor heel de cultuursector. In deze optiek zou digitaal (cultureel) erfgoed een onderdeel zijn van ‘ecultuur’, terwijl e-cultuur naast andere specifieke (beleids)domeinen staat zoals egovernement (overheidsbronnen en overheidsinformatie), de (digitale) massamedia, de elektronische informatievoorziening binnen onderzoek & onderwijs en de globale ontwikkeling van de ‘kenniseconomie’. De uitdagingen die ons door de snelle evolutie van digitale (communicatie)technieken worden gesteld stoppen dus niet aan de grenzen van het beleidsdomein ‘cultuur’, maar dwingen beleidsmakers – meer dan ooit tevoren – om samenwerkingsverbanden aan te gaan met andere sectoren en om te streven naar een integrale en gecoördineerde aanpak tussen beleidsdomeinen. De kern van het advies in de nota eCultuur is dat culturele instellingen steeds meer (en sneller) te maken zullen krijgen met de implicaties van internet en van digitale technieken op hun globale werking. Terwijl de meeste instellingen zich nog in de fase van de ‘informatisering’ bevinden, waarbij ICT binnen de bestaande werking als instrument of als hulpmiddel wordt ingezet, voorspellen de onderzoekers dat de mogelijkheden van ICT en van digitale technieken op hun beurt de motor van de culturele innovatie zullen worden wat ten slotte tot rolverandering zal leiden van de culturele instellingen en de ‘makers’ (cultuurproducenten) zelf, in die zin dat zij (gedwongen zullen worden?) nieuwe werkwijzen (te) gaan hanteren. De rol van de overheid bestaat erin dit proces te faciliteren, te stimuleren en te begeleiden: de transformatie en rolverandering zal zich dus 7

M. Schwarz, Digitale media in de technologische cultuur – perspectieven voor een kunsten cultuurbeleid, MINOCW, Nederland, juli 2000 (zie: www.minocw.nl/cultuurict/nota1/) 8 eCultuur: van i naar e, Raad voor Cultuur, Nederland, juni 2003 Pagina 22 van 196


ook op beleidsvlak doorzetten, waar men zich ook zal moeten aanpassen aan de gestelde uitdagingen en evoluties. Op een studienamiddag (Brussel, 31 maart 2004) konden Vlaamse actoren kennismaken met de visies van de auteurs van de nota eCultuur. We verwijzen naar de verslagen en presentaties, en naar de nota zelf op de site cultuur digitaal9 van de Vlaamse Gemeenschap. Er zal binnenkort een ‘Vlaamse e-cultuurnota’ verschijnen, waarin ook aandacht zal gaan naar cultureel en digitaal erfgoed en de relatie met e-cultuur. E-cultuur (als gemeenschappelijke noemer voor nieuwe vormen van culturele beleving en creatie met behulp van nieuwe media en technologie) fungeert momenteel voor erfgoedbemiddelaars vooral als ‘eye-opener’ om met nieuwe vormen van cultuurparticipatie en processen van interactie (met gebruikers) te experimenteren, en dit zowel in een ‘recreatieve’ context (publiekswerking) als met het oog op het bevorderen van onderzoek of het begeleiden van educatieve (leer)processen. Zo b.v. onderzoekt de Nederlandse archiefkoepel DIVA in het project ‘Digitaal genootschap van het verleden’ hoe databestanden van particulieren kunnen worden gekoppeld aan databestanden van professionele instellingen: “wanneer je immers alle historische informatie die opgeslagen is op de PC's van individuele onderzoekers via internet toegankelijk kunt maken, open je daarmee een enorm areaal aan gegevens. En als je nog een stap verder redeneert, kom je uit op een interactief netwerk waaraan mensen en organisaties deelnemen, die op een of andere manier belangstelling hebben voor het (eigen) verleden. (…) Bovendien wordt de huidige eenzijdige relatie leverancier (lees erfgoedinstelling) - gebruiker een tweezijdige, particulieren worden producenten en erfgoedinstellingen consumenten”10. Een ander voorbeeld, in de context van immaterieel erfgoed, is de ‘Verhalentafel’ van de Nederlandse Waag Society: “de verhalentafel is een bijzonder vormgegeven meubel dat plaats biedt aan drie tot zes hoogbejaarde gebruikers. (…) Men kan er op ingebouwde schermen historisch audiovisueel materiaal oproepen. Het gezamenlijk ervaren van de oude beelden, geluiden en verhalen stimuleert de bewoners om hun eigen herinneringen en verhalen met elkaar te delen, wat sociaal isolement kan voorkomen. Vervolgens kunnen de bewoners indien gewenst hun eigen commentaar en verhalen toevoegen aan en terughoren via de ‘Verhalentafel’. De 'Verhalentafel' kan zo na verloop van tijd uitgroeien tot een databank van (levens)verhalen.”11 Deze voorbeelden tonen aan dat het dus niet enkel gaat over (het aanbieden van) content, maar ook over het aansturen van belevingsprocessen die in bepaalde gevallen een maatschappelijk effect of impact beogen: met behulp van digitale technologie kunnen allerlei groepen en individuen in onderlinge wisselwerking en in interactie met het rijke bronnenmateriaal ‘het verleden’ (her)interpreteren en (her)beleven, een eigen ‘historische cultuur’ ontwikkelen en zo bijdragen aan de dynamische constructie van collectieve identiteiten: wie zijn we? Waar komen we vandaan…? Narrativiteit speelt hierbij een centrale rol: het ‘verhalen’ is een vorm van leren en begrijpen. Het debat over e-cultuur kan bijdragen aan de reflectie over een beleid voor digitaal erfgoed, waarbij evenwel rekening moet worden gehouden met de kloof tussen de visie op ‘wat e-cultuur is’ (of kan zijn) en de praktijk op het terrein bij de erfgoedinstellingen (musea, archieven, bewaarbibliotheken) en de erfgoedverenigingen in Vlaanderen.

9

Zie: www.wvc.vlaanderen.be/cultuurdigitaal/ Zie: www.digitaalverleden.nl/ 11 Zie: www.waag.org/verhalentafel/ 10

Pagina 23 van 196


1.3

Digitaal erfgoed als digitale informatie

In essentie zijn alle vormen van digitaal erfgoed binaire informatie-eenheden die elektronisch opgeslagen worden als combinaties van ‘bits’ (binary digits)12. Maar toch onderscheidt men diverse ‘verschijningsvormen’ van digitale (erfgoed)informatie, die worden beheerd en ontsloten op basis van diverse standaarden, worden bewaard in verschillende (opslag)formaten en consulteerbaar zijn (of bewerkbaar) via diverse softwareapplicaties. Het is een soort digitale informatiejungle die via internet, i.c. het world wide web, (deels) voor het publiek toegankelijk is, al dan niet tegen betaling. Globaal kunnen drie overlappende vormen of ‘informatietypes’ onderscheiden worden binnen digitaal erfgoed13: gedigitaliseerde bronnen: de digitale kopie (surrogaat) of representatie van een reëel object, document, ‘analoog’ bestand, audiovisueel medium of andere ‘primaire’ bron. (Het kan hierbij gaan over bijvoorbeeld gescande documenten, prenten of foto’s, over digitale foto’s of driedimensionale representaties van objecten, of over naar digitaal formaat omgezette analoge beelden geluidsopnames, enz.). Centraal staat hier dus het concept van een digitaal of virtueel ‘surrogaat’ van een reëel, ‘echt’, authentiek of origineel ‘bronobject’ waarvan het surrogaat is afgeleid. Hierbij kan wel de reflectie gemaakt worden dat die originele bronnen meestal zelf al ‘afgeleiden’ zijn (opname, geschreven weerslag, afbeelding, enz.), onderhevig aan interpretatie. Belangrijk is dat de digitale versie een – zo mogelijk – identieke en gegarandeerd ‘authentieke’ ‘kopie’ is van het origineel, en dus in principe geen aanleiding geeft tot (her)interpretatie; bronnen of objecten die digitaal werden gecreëerd, die dus van oorsprong digitaal of ‘born digital’ zijn (full text databanken, e-mail, websites, digitale kunstobjecten, multimedia, interactieve webprojecten, enz.): al deze van origine digitale vormen van cultureel erfgoed zijn volledig verweven met technologische elementen die in hoog tempo veranderen. (…) Dit is binnen het digitaal erfgoed een snel groeiende categorie die aan opslag, conservering en ontsluiting hoge en geheel eigen eisen stelt.14 Het gaat meestal over zeer complexe, efemere en ‘kwetsbare’ informatie of objecten; elektronische (meta)informatie over bronnen: het gaat hier over allerlei vormen van bijkomende ‘secundaire’ informatie die gelinkt is aan een bron, zoals b.v. databanken met beschrijvingsinformatie die aangemaakt werd (of gescand werd op basis van een steekkaart) binnen collectie- en objectregistratie (de catalogus, de inventaris,…) en die als publiekscatalogus dienen of/en gebruikt worden bij de informatisering van het collectiebeheer. De aanmaak van deze bestanden wordt wel eens als de eerste fase van digitalisering omschreven (digitalisering van de ‘vindbaarheid’) en wordt in een breed gehanteerde definitie meegenomen als digitaal erfgoed. Tegenwoordig handelt het over verrijkte informatiebestanden die veel meer informatie dan louter beschrijvingsgegevens bevatten en die een belangrijke rol spelen in onderzoek en educatie: het onderscheid tussen het primaire object/document en de ‘bijkomende’ meta-informatie vervaagt in die zin.

12

Zie o.a.: http://computer.howstuffworks.com/bytes1.htm Zie o.a.: Telematica Instituut, Inventarisatie infrastructuur digitaal erfgoed, oktober 2002 (www.telin.nl) 14 Inventarisatie infrastructuur digitaal erfgoed, p. 22 13

Pagina 24 van 196


Digitaal erfgoed is evenwel bij uitbreiding nog veel meer dan enkel de digitale informatiebron of het digitale object: internet herbergt ook een netwerk van ‘communities’ (virtuele gemeenschappen) waar uitwisseling van gegevens, kennis (praktijkgemeenschappen) of louter weetjes centraal staat of waar individuen en groepen in contact treden met elkaar (chatten, e-mail) of waar in een virtuele recreatieve ruimte (virtuele realiteit) wordt ‘gespeeld’ (cybergames), ook in groep: dit en vele andere vormen van virtuele beleving worden wel eens onder de noemer ‘cybercultuur’ geplaatst. Er ontwikkelen zich ware virtuele ‘culturen’ op internet, waarin individuen soms ook een andere ‘virtuele identiteit’ aannemen. Volgens heel wat onderzoekers bevatten deze ontwikkelingen cultureel potentieel15. Ook digitaal erfgoed kan op diverse wijzen profiteren van vormen van virtuele communicatie en interactie, en dit zowel in een ‘recreatieve’ context (publiekswerking) als met het oog op het bevorderen van onderzoek of het begeleiden van educatieve (leer)processen. Virtuele omgevingen zouden ook kunnen bijdragen tot een intensere publieksparticipatie (verbreding, verdieping), omdat via diverse digitale multimediale technieken ‘erfgoed’ op een aantrekkelijke en aanschouwelijkere manier kan worden ontsloten en gepresenteerd zodat de bezoeker (internetsurfer) via een website een virtueel bezoek kan brengen aan b.v. een museum.16

1.4

Digitaal erfgoed en digitale duurzaamheid

‘Digitale duurzaamheid’17 is een term die alle activiteiten omvat die tot doel hebben digitale informatie en objecten op langere termijn te bewaren en toegankelijk te houden (preservation, sustainability and access). Dit is een problematiek ‘at the cutting edge of technology’. Wetende dat de technologische innovatiecyclus momenteel gemiddeld tussen de twee en de vijf jaar duurt18, kan men zich voorstellen voor welke uitdaging men staat: “The technologies, strategies, methodologies, and resources needed to manage digital information for the long term have not kept pace with innovations in the creation and capture of digital information.”19 Een berucht voorbeeld van het verlies van digitale informatie was het BBC ‘Millenium Project’, waar massa’s digitale informatie op optische schijven werd gestokkeerd in de jaren negentig, en na enige tijd niet meer consulteerbaar bleek te zijn, waarna een geavanceerde ‘recovery’ nodig was om de gegevens alsnog te redden. We verwijzen voor deze problematiek ook naar de DWTI informatienota Digitale bewaring. Binnen Europa is het Erpanet- project20 opgezet met steun van de Europese Commissie om diverse initiatieven rond digitale preservering te coördineren en als Europees expertisecentrum te functioneren. In het Erpanet Digital Preservation Charter21 formuleert Erpanet een interessante globale visie en strategie op de problematiek van digitale 15

Zie o.a. de reader bij de studiedag: Digitaliseren levend geheugen / dynamisch archief: cultureel potentieel van netwerken en de community, IAK-IBK, Gent, november 2003 (samenstelling: Dirk De Wit, www.ibknet.be) 16 Wat musea in Vlaanderen betreft werd dit onlangs onderzocht: C. Pauwels, e.a., Hip en hype, bits en bytes: het kunstmuseum, culturele aanbod- en participatietrends in een digitaal tijdperk, Recreatief Vlaanderen, Gent, 2004 (working paper) 17 Zie o.a.: www.digitaleduurzaamheid.nl/home.cfm 18 Zie o.a.: DigiCULT Report Technological landscapes for tomorrow’s cultural economy, EU, 2002 (www.cordis.lu/ist/directorate_e/digicult/index.htm) 19 It’s about time: research challenges in digital archiving and long-term preservation, NDIIPP, LC, NSF, 2003, p. VII (www.digitalpreservation.gov/index.php) 20 Zie: www.erpanet.org 21 H. Hofman, Principles of Digital Preservation, Erpanet, november 2002 (versie 4.1) Pagina 25 van 196


preservering. Erpanet nam samen met het MINERVA-project22 het initiatief tot het oprichten van een expertengroep Experts’ workgroup on the preservation of digital memory,23 met als doel: “draw a state-of-art of on-going initiatives and exchange of good practice; draft a priorities agenda as a starting point to produce an action plan joint by Member States; define the basis for building a European network and develop national initiatives.” Ter voorbereiding van de Europese conferentie Towards a continuum of digital heritage – strategies for a European area of digital cultural resources (15-16 september 2004) die plaatsvond naar aanleiding van het Nederlands voorzitterschap stelde deze werkgroep een document en position paper op: Enabling persistent and sustainable digital cultural heritage in Europe24. Een van de pijnpunten die de nota aanraakt is het gebrek aan beleidsaandacht bij overheden voor de problematiek van digitale duurzaamheid: “Attention to and coordination of digital memory preservation must be raised by the policymakers at all levels, by administrative and national authorities, by the cultural institutions, by the research community.” Daartoe zijn ook meer (ook financiële) stimulansen nodig vanuit Europa (de EU) en de nota pleit voor de oprichting van een Europees agentschap of comité dat een Europees expertisenetwerk kan coördineren en uitbouwen dat steunt op nationale expertisecentra: “National consortia or agencies, coordinated thanks to the network of excellence and European Agency, can act as national cross-sectoral and multilevel focal/contact points collecting and distributing results and best practice, serving as a registry of national projects and activities, interlinking sectors, gaining overview on general tendencies and problems (providing also this way a feedback for institutions and the network at European level). This system of national agencies interconnected through the network of excellence should also recommend guidelines to the national governments, encourage them to produce an inventory of the running projects, to hold seminars and training events, as there is a crucial necessity to promote the dissemination of results and the coordination with other national projects.” De nota verwijst naar Groot-Brittanië dat met de oprichting van de ‘Digital Preservation Coalition25 het voorbeeld heeft gegeven door een digitaal overleg- en actieplatform op te richten dat een belangrijke coördinerende rol speelt. De nota stelt ook dat de principes van het ‘Lund-akkoord’26 en het ‘Lundactieplan’ moeten worden geactualiseerd, waarbij er meer aandacht moet gaan naar digitale langetermijnbewaring in de globale context van digitalisering en ontsluiting van digitaal erfgoed. Dit kan in samenwerking met de ‘National Representatives Group27’ die de ‘Lund-principes’ bewaakt en acties opvolgt (monitoring). Er zou zelfs een aparte EU richtlijn kunnen komen voor digitale bewaring. Ten slotte pleit men ook voor meer continuïteit in de financiering van projecten inzake digitale duurzaamheid vanuit de EU, maar ook vanuit nationale overheden: “There is a visible need of new funding mechanism – preferably through strong funding support provided by both EC and Member States, for research and demonstrative projects in the field of digital preservation. The current funding model does not suit an approach to create new stable European institutions on digital memory preservation. The funding for enduring digital memory, especially on the part of the Member States, cannot have the form of singular sums for single projects, but must be treated as a fix issue of work agenda and so, as a running cost, guaranteeing this way a sustainability for digital preservation in long term.” 22

Zie: www.minervaeurope.org/home.htm Zie: www.erpanet.org/www/workgroup/main.htm 24 Zie: www.erpanet.org/www/workgroup/main.htm 25 Zie: www.dpconline.org/ 26 Zie: www.cordis.lu/ist/directorate_e/digicult/lund-principles.htm 27 Zie: www.cordis.lu/ist/directorate_e/digicult/nrg.htm 23

Pagina 26 van 196


Het is zaak binnen een globaal beleid voor e-cultuur en digitaal erfgoed meer oog te hebben voor digitale duurzaamheid. Digitale duurzaamheid kan als de ‘core business’ van een beleid voor digitaal erfgoed worden beschouwd en is een competentiedomein waarop de erfgoedsector zich kan (moet) profileren en dat aansluit bij de bewaarfunctie. In die zin zouden technieken en strategieën inzake digitale duurzaamheid een geïntegreerd deel moeten uitmaken van alle toekomstige plannen inzake behoud en beheer van cultureel (materieel) erfgoed28: “Preservation strategies and methods should be integrated in all activities and/or systems that author, create, and use digital information/objects.” 29

2. Beleidsontwikkelingen inzake digitaal erfgoed 2.1

Het Vlaams regeerakkoord (2004-2009)

In de recent(st)e beleidsontwikkelingen is er stilaan meer aandacht voor de digitale component van het cultuurbeleid te bemerken, ingebed in een bredere beleidsstrategie rond digitale communicatie. In het Vlaams regeerakkoord (2004-2009) Vertrouwen geven, verantwoordelijkheid nemen30 wordt op verschillende plaatsen melding gemaakt van de beleidsintenties van de nieuwe Vlaamse regering m.b.t. digitale informatie en communicatie: in het onderdeel V (onderwijs): “In het kader van het dichten van de digitale kloof is het van belang dat scholieren meer en beter toegang krijgen tot het internet en dat ze vlot kunnen beschikken over ICT-infrastructuur. Voor een internetaansluiting kunnen jongeren in eerste instantie nog verwezen worden naar een bibliotheek of naar schoolinfrastructuur die buiten de lesuren ter beschikking wordt gesteld.” (p. 42, Internettoegang); in het onderdeel VII (o.a. cultuur en media): “We realiseren een doorgedreven actieplan om de digitalisering van de communicatie in de samenleving te ondersteunen en de digitale kloof te helpen overbruggen. We stimuleren de verdere uitbouw van de ICTinfrastructuur. Daartoe wordt het Instituut voor Breedbandtechnologie en het I-Cityproject verder uitgebouwd en de implementatie van interactieve digitale TV onderzocht. We stimuleren het aanbod van diensten via breedband. We besteden daarbij bijzondere aandacht aan maatschappelijke noden waarop een innovatief en efficiënt antwoord kan worden gegeven (e-veiligheid, gezondheidszorg en ouderenzorg). Via een efficiënte marktcontrole waarborgt de Vlaamse overheid die bevoegd moet zijn voor het hele luik van media en telecom de verdere uitbouw van deze markt.” (p. 53, Informatie en communicatie); In het onderdeel IX (o.a. Vlaamse administratie, overheidscommunicatie): “We realiseren een geïntegreerd e-governement beleid dat een loket met een lage drempel aanbiedt en ondersteund wordt door een organisatie die snel en kwaliteitsvol antwoorden biedt. Eénlokettoepassingen, al dan niet gebaseerd op internettechnologie, worden verder uitgebouwd. Ze zijn gebaseerd op een integratie van frontoffices en op mekaar afgestemde backoffices over de beleidsdomeinen en bestuursniveaus heen. We voorzien laagdrempelige toegangskanalen om de digitale kloof te vermijden en verzekeren dat het aanbod aan diensten gelijke tred houdt met de snel wijzigende behoeften bij burgers, bedrijven en voorzieningen.” (p. 61). “We zetten de investeringen in e-government voort en gebruiken deze hefboom om procedures te vereenvoudigen. Maar de uitbreiding van egovernement mag geen nieuwe bron van uitsluiting worden. We verhinderen dat de verschillende organisatie-entiteiten binnen de Vlaamse overheid informatie-eilanden 28

Zie o.a. de recente studie van P. Lindemans, Bouwstenen voor een masterplan behoud en beheer roerend materieel erfgoed, CBV, Antwerpen, 2004. Alhoewel de studie aangeeft dat er een inhaalbeweging op het vlak van collectie- en objectregistratie nodig is, ontbreekt het perspectief van digitale duurzaamheid en wordt de functie van de registratie niet gekoppeld aan andere aspecten of functies van digitaal erfgoed. 29 H. Hofman, Principles of Digital Preservation, Erpanet, November 2002 (v. 4.1) (Zie: www.erpanet.org) 30 Zie: www.vlaanderen.be Pagina 27 van 196


worden en maken intern sluitende afspraken zodat de burgers of de bedrijven niet steeds opnieuw dezelfde gegevens moeten bezorgen. Het ICT-beleid van de Vlaamse overheid moet een realistische en valabele oplossing bieden aan deze informatienoden.” (p. 62).

Opvallend in alle onderdelen is de grote aandacht voor de ‘digitale kloof’, die moet worden gedicht opdat iedereen kan participeren (toegang hebben tot internet) en digitale communicatie geen nieuwe vormen van uitsluiting genereert. De focus gaat ook sterk naar de aanbodstructuren voor de burger (e-government) en voor de consument (b.v. digitale tv). Globaal ligt de klemtoon op de ontwikkeling van communicatie- en marktstructuren, en weinig tot niet op de kwaliteit van het digitale aanbod of op digitale duurzaamheid. Het is interessant dat er binnen het onderdeel VII A: Een rijk cultureel aanbod voor de hele samenleving, een luik A4: Informatie en communicatie is opgenomen omdat het perspectieven opent op de relatie tussen technologie en cultuur. Maar het onderdeel mist interne consistentie en lijkt vooral afgestemd op media en rept met geen woord over e-cultuur (maar b.v. wel over ‘e-veiligheid’). Dat de term e-cultuur niet voorkomt in de regeerverklaring onder het luik cultuur kan er op duiden dat het discours rond e-cultuur nog niet tot op dit niveau is doorgedrongen. We kunnen ons globaal niet van de indruk ontdoen dat in dit regeerakkoord geen coherente langetermijnvisie wordt ontwikkeld op een beleid voor digitale communicatie en informatie waarin aandacht wordt gegeven aan alle aspecten zoals bijvoorbeeld de dringende nood aan een beleid voor digitale duurzaamheid. Het valt af te wachten welke beleidsaccenten door de nieuwe minister(s) zullen worden gelegd, en of de noden inzake digitaal erfgoed hierbij voldoende aan bod zullen komen.

2.2

Het ’ Digitaal Actieplan Vlaanderen’ (eFl@nders-project)

De diverse beleidsinitiatieven van de Vlaamse regering worden gecommuniceerd via de website van het eFl@nders-project 31, gebundeld in het Digitaal Actieplan Vlaanderen (DAV). Een van de belangrijke doelstellingen van de vorige regering was het opbouwen van nieuwe beleidsinstrumenten op basis van de nodige kennis en inzichten in de problematiek: “De Vlaamse regering heeft met het eFl@nders - Digitaal Actieplan Vlaanderen (goedgekeurd op 29 maart 2002) een langetermijnengagement genomen om de ontwikkeling van een informatieen kennismaatschappij in Vlaanderen maximaal te stimuleren. (…) Onze kennis over de precieze stand van zaken van de informatiemaatschappij in Vlaanderen laat echter nog sterk te wensen over. De nieuwe, steeds sneller wisselende trends en ontwikkelingen die ICT mogelijk maakt vragen om verbeterde methoden van beschrijving en analyse. Zoniet heeft het beleid, en ook alle andere geïnteresseerde economische en maatschappelijke actoren, geen betrouwbaar kompas om de juiste ICT koers voor Vlaanderen te varen. Vanuit de vaststelling dat door verschillende Vlaamse instanties reeds aanzienlijke inspanningen worden gedaan om achtergrondkennis over ICT te verwerven en dat op regelmatige basis ICT evaluaties en voortgangsrapporten door beleidsinstanties (Vlaams, federaal, Europees, internationaal) worden gevraagd, wenst de Vlaamse regering dan ook over te gaan tot de uitbouw van een ICT monitoring instrument.” Men lijkt evenwel, op basis van de informatie op deze website, nog niet verder gekomen te zijn dan een haalbaarheidsstudie over deze ICTmonitor. In de krachtlijnen van het Digitaal Actieplan Vlaanderen (DAV) - Raamwerknota, dat in 2002 werd opgesteld, wordt in het onderdeel 2c, Leven in de kennismaatschappij, de culturele sector expliciet vermeld: Ontsluiten in digitale vorm van de bestaande 31

Zie: www.eflanders.be Pagina 28 van 196


cultuurdragers (in brede zin) en toegankelijker maken van de bestaande cultuurinstellingen.” Het is evenwel onduidelijk wat de effecten (zullen) zijn van het DAV voor een beleid voor e-cultuur en digitaal erfgoed. In de krachtlijnen wordt geen aandacht besteed aan de problematiek van digitale duurzaamheid. Het is wellicht tekenend dat het DAV gebaseerd is op de beleidsnota’s economie, onderwijs en vorming, wetenschap- en technologiebeleid en media, en dat cultuur hier niet bij betrokken wordt. Dit wijst er op dat het cultuurbeleid op dit niveau een achterstand heeft opgelopen, of dat het culturele belang door andere beleidsniveaus en -partners niet wordt onderkend? 2.3

Memorandum Raad voor Cultuur

In het memorandum De toekomst van Vlaanderen, vragen voor een Vlaams Cultuurbeleid van de Raad voor Cultuur32, onderdeel Cultureel Erfgoed, wordt een paragraaf aan de problematiek van digitaal erfgoed gewijd: “In de voorbije jaren ontstonden her en der initiatieven tot het digitaliseren van erfgoedcollecties en het ontsluiten ervan via beeldbanken. Het wordt noodzakelijk om hierin een coördinerend beleid te ontwikkelen en een sterk digitaal platform uit te bouwen, naar analogie van buitenlandse voorbeelden. Een digitale collectie Vlaanderen is niet alleen interessant voor het grote publiek maar biedt tevens nieuwe mogelijkheden inzake wetenschappelijk onderzoek. In het licht van het voorgaande moet tevens onderzocht worden hoe de digitalisering kan bijdragen tot het tot stand komen van een centrale inventaris van het culturele erfgoed” (p. 158). De problematiek van digitaal erfgoed wordt hier prioritair ingevuld als digitalisering van erfgoedbronnen en objecten met het oog op het realiseren van een digitale collectie Vlaanderen, als onderdeel van een globale inventarisatie die een beleid voor het beheer van cultureel erfgoed kan ondersteunen. Een digitaal (erfgoed)platform heeft dus een meervoudige functie of meerledig doel, nl. zowel een beter collectiebeheer mogelijk te maken als de (publieks)ontsluiting te optimaliseren en het onderzoek te stimuleren. In het onderdeel over bibliotheken staat ook een relevante paragraaf: “Iedereen heeft recht op informatie. Een goed uitgebouwd netwerk van bibliotheken, archieven en documentatiecentra waarborgt dit recht en maakt informatie toegankelijk. De toegang tot vooral digitale informatie staat onder druk. Auteurs en uitgevers willen hun rechten sterker beveiligen via de wetgeving. Daarbij wordt het publieke domein steeds kleiner. Handelingen die vanzelfsprekend zijn in het analoge tijdperk zoals bladeren, kopiëren en uitlenen van boeken en tijdschriften moeten dat ook mogelijk blijven in het digitale tijdperk. De overheid moet passende maatregelen nemen om het recht op informatie voor alle inwoners te garanderen, in de praktijk te brengen en drempels zoveel mogelijk te slopen of ten minste zo klein mogelijk te houden. De Raad pleit ervoor om het recht op toegang tot informatie op te nemen in de Vlaamse grondwet” (p. 54-55). De politieke en juridische ‘strijd’ die wordt uitgevochten rond het auteursrecht en het recht op toegang tot informatie (cf. de wetgeving op de openbaarheid van bestuur, de privacywetgeving, enz.) is ook voor digitaal erfgoed van essentieel belang. Er staan hier grote (ook commerciële) belangen op het spel die niet noodzakelijk gelijk sporen met de belangen van de erfgoedsector, en bij uitbreiding ook van andere sectoren van de documentaire en de wetenschappelijke informatievoorziening33 of – vanuit een lichtjes ander gezichtspunt – van de socio-

32

Zie: www.wvc.vlaanderen.be/cultuurbeleid/raden_commissies/memoranda/index.htm Zie hiervoor o.a. de memoranda en standpunten van de VVBAD (www.vvbad.be), of van het VOWB (www.vowb.be) en de activiteiten van het platform ‘Informatie en Maatschappij’ (zie website VVBAD) 33

Pagina 29 van 196


culturele sectoren34 en de jeugdsector. Het gaat hierbij om het zoeken naar een evenwicht tussen de rechten van gebruikers of afnemers en die van de ‘auteurs’ of (commerciële) aanbieders, en de rol hierin van de ‘intermediaire’ culturele organisaties, waaronder ook erfgoedinstellingen (musea, archieven, bibliotheken). De Europese (EU) en internationale regelgeving speelt in deze discussie en belangenstrijd een determinerende rol. De belangenstrijd op nationaal vlak gaat dan ook vooral over de implementatie en omzetting van internationale wetgeving in Belgisch recht, en de mate waarin daarbij uitzonderingen kunnen worden voorzien35.

2.4

Bijdrage van de Vlaamse administratie aan het regeerprogramma

In de Bijdrage van de Vlaamse administratie aan het regeerprogramma van de aantredende Vlaamse regering36, meer bepaald in onderdeel 7 voor het beleidsdomein ‘Cultuur, Jeugd, Sport en Media’ (CJSM) is als één van de acht beleidsvoorstellen een voorstel voor het ontwikkelen van een integraal beleid op het vlak van digitale cultuur opgenomen (p. 21-23). Globaal onderscheidt de nota drie hoofdprocessen binnen digitale cultuur (of e-cultuur): digitale creatie en ontsluiting, digitale conservering en archivering, digitale communicatie en participatie (p. 21). De nota is sterk geïnspireerd door de Nederlandse eCultuur nota (zie hierboven), waarmee het de visie lijkt te delen dat “de rol en invulling van de instelling, participant en het beleid wijzigt in een digitaliserende maatschappij” (p. 21). Er worden per deelsector een aantal aanbevelingen gegeven en er worden een aantal voorstellen gedaan voor de ontwikkeling van een integraal beleid op het vlak van digitale cultuur. Opvallend in de nota is het voorstel om een haalbaarheidsstudie op te zetten naar de oprichting van een ‘Vlaams kenniscentrum voor digitale cultuur’ (p. 22), dat er zou kunnen komen op basis van gemengde privaat-publieke financiering. Voor de cultureel-erfgoedsector stelt de nota concreet voor om verder te investeren in onderzoek, sensibilisering en overleg met het oog op het realiseren van een ‘op kennis gebaseerd beleid’, waarvoor een bedrag van honderdduizend euro over vijf jaar zou kunnen worden voorzien (ideeënfiche cultureel erfgoed, p. 52). Voor onderzoek naar e-cultuur stelt de nota voor hetzelfde bedrag uit te trekken, terwijl er verse middelen zouden moeten komen voor de ontwikkeling van nieuw beleid in de tweede helft van de legislatuur (ideeënfiche algemeen beleid voor CJSM, p. 40).

2.5

Beleidsnota Cultuur 2004-2009

De nieuwe Vlaamse minister van Cultuur, Bert Anciaux, sluit in zijn beleidsnota 2004200937 nauw aan bij de plannen van de cultuuradministratie: “‘digitalisering’ is één van de drie inhaalbewegingen die er in het beleidsdomein cultureel erfgoed moet komen deze legislatuur. Daarom kan er bijkomend onderzoek gebeuren naar de concrete opdrachten van een ‘Vlaams kenniscentrum inzake digitalisering’, waarvan de oprichting zal worden overwogen.” Er wordt hierbij verwezen naar het buitenland, waar dit type instellingen “de speerpunt vormen van een geïntegreerd digitaliseringsbeleid” (p. 40). Ook hier wordt voor financiële middelen naar de privé-sector gekeken (pps). In het onderdeel ‘transversale 34

Zie hiervoor o.a. de memoranda en standpunten van de FOV: www.fov.be Zie voor meer info o.a. de website van het Centre for Intellectual Property Rights (CIR): www.law.kuleuven.ac.be/cir/index.html 36 Zie: www.wvc.vlaanderen.be/cultuur/ 37 Beleidsnota Cultuur 2004-2009 ingediend door de heer Bert Anciaux, Vlaams minister van Cultuur, Jeugd, Sport en Brussel, Brussel, Vlaams Parlement, 25 oktober 2004 (Stuk 100 (20042005) – Nr. 1) 35

Pagina 30 van 196


aandachtspunten’ wordt een heel hoofdstuk besteed aan e-cultuur (p. 56-58), dat wordt omschreven als “alle processen van expressie en betekenisgeving in het digitale domein” (p. 57). Terecht wordt opgemerkt dat het cultuurbeleid een meer actieve rol zou moeten opnemen om het maken, delen en ervaren/uitwisselen van cultuur in het digitale domein te stimuleren, en dit in de diverse beleidsvelden. Globaal moet er meer aandacht komen voor toegankelijkheid om de ‘digitale kloof’ te overbruggen naar minder betrokken bevolkingsgroepen. Dit zal dan ook een bijzonder aandachtspunt worden (blijven) voor het beleid. Als tweede aandachtspunt wordt (digitale) langetermijnbewaring en de ontsluiting van culturele inhoud aangehaald: “daarbij gaat onze aandacht prioritair uit naar de mogelijkheden die digitalisering biedt in de cultureel-erfgoedsector (inclusief audiovisueel erfgoed).” De vermelding van ‘langetermijnbewaring’ is de enige (en indirecte) verwijzing naar digitale duurzaamheid in de nota, terwijl deze problematiek momenteel (internationaal) centraal staat in het discours rond digitaal erfgoed (en digitale cultuur). Er wordt ten slotte ook verwezen naar het recent opgerichte ‘Interdisciplinair Instituut voor Breedbandtechnologie’ (IBBT).38 De missie van dit instituut luidt: “De primaire missie van het IBBT is het vormen van hoogcompetent menselijk kapitaal en het verrichten van multidisciplinair onderzoek ten dienste van zowel het Vlaamse bedrijfsleven als van de Vlaamse overheid. Bij dit onderzoek komen alle aspecten aan bod die de ontwikkeling en exploitatie van breedbanddiensten mogelijk moeten maken en dit zowel op technologisch, juridisch als sociaal vlak. Door te investeren in dit multidisciplinair onderzoek wil de Vlaamse regering ervoor zorgen dat Vlaanderen een toonaangevende en internationaal erkende speler wordt in de toekomstige informatiemaatschappij.”39 De nota van de minister stelt dat de mogelijkheden voor cultuur van het IBBT zullen worden geëxploreerd. Desondanks wordt ook in dit onderdeel gesteld dat verder onderzoek zal gebeuren naar de oprichting van een ‘Vlaams Kenniscentrum voor digitale cultuur’ (p. 58), zoals de nota van de administratie Cultuur voorstelt. (We gaan er vanuit dat dit hetzelfde initiatief betreft als het elders in de beleidsnota van de minister vermelde ‘Vlaams kenniscentrum inzake digitalisering’, cf. p. 40).

2.6

Digitalisering in de federale wetenschappelijke instellingen

Het beleid en de ontwikkelingen rond digitaal erfgoed vinden niet enkel op Vlaams (regionaal) vlak plaats, maar ook op federaal niveau. Alhoewel het cultuurbeleid de bevoegdheid is van de deelstaten, zijn de federale wetenschappelijke instellingen (FWI)40 en een aantal andere belangrijke culturele instellingen (b.v. Koninklijk Belgisch Filmarchief - KBF, het PSK,…) federaal gebleven. Momenteel ontwikkelt de federale overheid (POD Wetenschapsbeleid)41 via de Dienst voor Wetenschappelijke en Technische Informatie (DWTI) een plan voor de digitalisering van de collecties van de FWI’s en het KBF. In juni 2004 verscheen een informatienota: Digitale bewaring42 en eerder (mei 2002) verscheen het rapport Horizon 2005 – Witboek voor de modernisering van de FWI’s43, waarin digitalisering en ICT al de kern uitmaakten van het eerste actieprogramma. Het bureau Van Dijk leverde in maart 2003 in opdracht van de POD Wetenschapsbeleid een voorbereidende studie af die de problematiek van de digitalisering van de FWI’s in kaart 38

Zie: http://www.ibbt.be Zie: http://www.ibbt.be 40 Zie: www.belspo.be/belspo/res/institut/esf_nl.stm 41 Zie: www.belspo.be/belspo/home/port_nl.stm 42 E. Pahlet, Digitale bewaring – informatienota, Brussel, DWTI, juni 2004 (zie: www.stis.fgov.be) 43 Horizon 2005 – Witboek voor de modernisering van de FWI’s, die onder het gezag staan van de Minister van Wetenschappelijk Onderzoek, Brussel, DWTC, mei 2002 (zie: www.stis.fgov.be) 39

Pagina 31 van 196


bracht.44 Deze studie mondde in april 2004 uit in een door de ministerraad goedgekeurd voorstel van toenmalig minister van Wetenschapsbeleid Fientje Moerman om te starten met een tienjarig digitaliseringplan, dat deels via leningen zou worden gefinancierd.45 Deze ontwikkelingen gebeuren volledig los van de deelstaten: van (structureel) overleg met het oog op afstemming of coördinatie tussen het federale en het regionale niveau inzake digitalisering lijkt voorlopig weinig sprake.

2.7

Een masterplan voor (digitaal) cultureel erfgoed

Door de staatshervorming is de bevoegdheid inzake cultureel erfgoed in Vlaanderen verdeeld over twee verschillende beleidsdomeinen en administraties: het onroerend erfgoedbeleid is gewestmaterie en valt onder de bevoegdheid van de afdeling Monumenten & Landschappen46, het overige (roerend en immaterieel) cultureelerfgoedbeleid is gemeenschapsmaterie. Bovendien bevinden bepaalde restbevoegdheden zich ook nog op het federale niveau (b.v. het wettelijk depot of onderdelen van de archiefwetgeving). Dit maakt een globaal beleid er niet eenvoudiger op, wat ook consequenties heeft voor het beleid inzake digitaal erfgoed. Het erfgoedbeleid bevindt zich nog in een beginfase (het Vlaamse Decreet dat het cultureel-erfgoedbeleid regelt, werd midden 2004 gestemd) en moet zich ontwikkelen in delicaat evenwicht met andere beleidsniveaus, nl. zowel met het federale niveau enerzijds als met de lokale en provinciale besturen anderzijds. Al deze niveaus kunnen initiatieven ontwikkelen inzake digitaal erfgoed. De veelheid aan beleidsinstanties en sectoren die zich (kunnen) bezighouden met beleidsaspecten van digitaal erfgoed kan een rem vormen op het ontwikkelen van een globaal beleid rond digitaal erfgoed. Dit neemt niet weg dat intersectorale initiatieven rond digitaal erfgoed juist deze barrières zouden kunnen helpen doorbreken. De voor cultureel erfgoed bevoegde afdeling Beeldende Kunst en Musea47 van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap heeft zich voorgenomen om een omvattend langetermijnmasterplan voor het integraal en geïntegreerd beheer van cultureel erfgoed op te stellen. Hierbij zal ook de nodige aandacht (moeten) gegeven worden aan de problematiek van digitaal erfgoed. Het voorliggende rapport en het beleidsgericht Delphionderzoek over digitaal erfgoed passen in dit traject en reiken er ‘bouwstenen’ voor aan. Ter voorbereiding van dit masterplan en ook van de regeerbijdrage van de Vlaamse administratie werd aan diverse experts gevraagd om een beknopte stand van zaken inzake digitaal erfgoed op te maken voor hun sector of m.b.t. een specifieke thematiek: deze bijdragen geven een goede dwarsdoorsnede van de actuele problematiek van digitaal-erfgoedbeheer (roerend en immaterieel erfgoed) in Vlaanderen. (De teksten zijn opgenomen in het volgende onderdeel.) Daarnaast is er ook al heel wat praktijkervaring en expertise ontwikkeld in diverse projecten die in de erfgoedsector in Vlaanderen werden of worden uitgevoerd, en waarop een beroep kan worden gedaan om het masterplan inzake digitaal erfgoed te stofferen. De groep van praktijkdeskundigen kan op termijn eventueel uitgroeien tot een (virtuele) praktijkgemeenschap.

44

Bureau Van Dijk, Studie in verband met de digitalisering van het cultureel en wetenschappelijk patrimonium van de FWI’s en het Koninklijk Belgisch Filmarchief, Brussel, maart 2003 45 Zie: E. Pahlet, Digitale bewaring, p. 27-28 46 Zie: www.monument.vlaanderen.be/ 47 Zie: www.wvc.vlaanderen.be/erfgoed/ Pagina 32 van 196


2.8

Tot slot

De resultaten van het beleidsgericht Delphi-onderzoek, waarbij rond een hele reeks issues m.b.t. digitaal erfgoed visies en beleidsaanbevelingen werden geformuleerd, zullen ongetwijfeld bijdragen tot dit masterplan, maar het concrete beleid rond digitaal erfgoed zal verder vorm moeten krijgen in overleg tussen de Vlaamse overheid en andere overheden, en met een hele reeks actoren zoals o.a. de betrokken steunpunten (erfgoed, kunsten,…) en een selectie van instellingen en (belangen)organisaties uit sectoren zoals erfgoed, kunsten en media en ten slotte ook privé-partners uit de cultuurindustrie, de massamedia, de uitgeverswereld, enz. Er kan eventueel een intersectorale werkgroep opgericht worden die een bijdrage kan leveren tot het digitaal erfgoedluik in het masterplan en die verder als advies- en overlegplatform kan functioneren. Het is aan de beleidsmakers en aan de betrokken ‘stakeholders‘ om de ideeën en visies om te zetten naar concrete en haalbare beleidsmaatregelen in een onderhandeld proces van beleidsvoering op een terrein dat bij uitstek transversaal is en dat een complexe en uiterst technologiegevoelige materie omvat met belangrijke economische en juridische connotaties. Het is hierbij noodzakelijk dat de Vlaamse administratie, en ook de Vlaamse minister van Cultuur, een integrale visie ontwikkelt op de problematiek van digitaal erfgoed en digitale cultuur, over de sectoren heen. Hoewel het ontwikkelen van een globale of integrale beleidsvisie het voordeel heeft dat dit als een raamwerk kan dienen om diverse beleidsinitiatieven in te verankeren, bestaat ook het risico dat door het beleid steeds op een hoger niveau te tillen, waarbij in een integraal discours het ene beleidsdomein ‘verdwijnt’ in het andere, gerichte, specifieke acties en beleidsmaatregelen voor specifieke beleidsdomeinen zoals digitaal erfgoed uitblijven. Maar het is ook zo dat er allerlei – ook nieuwe – actoren zijn in de diverse beleidsdomeinen, en het zal er dus op aan komen deze actoren goed op elkaar af te stemmen.

Pagina 33 van 196


3. Stand van zaken m.b.t. enkele thema’s en sectoren Deze teksten werden in 2004 geschreven door experts aangezocht door de administratie Cultuur, afdeling Beeldende Kunst en Musea naar aanleiding van de opmaak van de Bijdrage Vlaamse administratie aan het regeerprogramma van de aantredende regering. Zij geven een beknopte stand van zaken rond een bepaald thema of een specifieke sector. We vonden het nuttig om ze hier aan te bieden als variante ‘instappen’ of invalshoeken op de thematiek van digitaal erfgoed. © Deze teksten vallen onder het copyright van de betrokken auteurs.

3.1

Behoud & beheer van digitale dragers

Ine Vos De problematiek van het archiveren en conserveren van digitale dragers wordt al lang aangekaart. Werken dreigen immers verloren te gaan omdat de dragers niet duurzaam zijn of omdat de afspeelapparatuur niet meer bestaat. Dat geldt niet alleen voor elektronische, maar ook voor digitale dragers; denken we maar aan de steeds nieuwere en snellere versies van computers en browsers voor werken op computer of internet. Digitalisering lijkt vaak de oplossing voor vele dingen. Onder meer voor het depotprobleem, omdat er op die manier veel materiaal opgeslagen kan worden op een veel kleinere, of zelfs enkel virtuele ruimte. Toch mag – en kan – men niet alle heil verwachten van het behoud en beheer op digitale dragers. Het is nodig om enkele bedenkingen te formuleren bij het beleid m.b.t. behoud en beheer van digitale dragers. Wanneer men een stand van zaken wil opstellen over hoe men in Vlaanderen omgaat met behoud en beheer van digitale dragers, is het eerst en vooral nodig om na te gaan welke inhoudelijke afbakening men hanteert: wát bewaart men op die digitale dragers. Hier is al dadelijk een link tussen erfgoed en kunst. Zijn het namelijk documentaires over ons verleden, registraties van een Vlaamse kermis anno 1974, filmpjes over het plattelandsleven van een amateur-filmclub, audiovisuele kunstwerken, educatieve filmpjes, fragmenten met een hoge cultuurhistorische waarde of net registraties van dagdagelijkse dingen,…? Beeld- en geluidmateriaal bestaat er over alle mogelijke aspecten van het gemeenschapsleven, en wordt bewaard op allerlei verschillende soorten dragers. Het gaat niet enkel over wat tegenwoordig beschikbaar is op verschillende soorten dragers, maar ook wat men voor de toekomst wil bewaren. Hier speelt de maatschappelijke erkenning van de waarde van het materiaal. De verhouding tussen inhoud en medium varieert naargelang de categorie, waardoor er verschillende benaderingen kunnen plaatsvinden. Een voorbeeld. Een digitaal kunstwerk van Anne Mie Van Kerckhove behoeft andere conserveringstechnieken dan een VHS-cassette met een registratie van een theaterstuk van Josse De Pauw of een verslag van een festival van kleiduifschieten. In het geval van het kunstwerk gaat het eerder om de techniciteit van het werk en behoeft het een kwalitatief hoogstaande – en bijgevolg redelijk dure – conservering, terwijl in het geval van het theaterstuk de inhoud primeert over de drager, waarbij de gebruiksvriendelijkheid voldoende is als criterium voor conservering. Dit neemt niet weg dat het bij de digitalisering van verschillende soorten materiaal om dezelfde materie gaat: bits en bytes. Er is sowieso sprake van overzetting van oude dragers op nieuwere dragers, en de technische knowhow voor overzetting van zowel Pagina 34 van 196


erfgoedmateriaal als documentaires en kunst is dezelfde. Voor elke digitaliseringsoperatie is de oude afspeelapparatuur van het te digitaliseren werk nodig. En aangezien er doorheen de jaren verschillende standaarden gebruikt zijn, zijn er ook veel machines nodig. De vraag is hoe men dit in Vlaanderen het best aanpakt. Het ontbreekt niet aan initiatieven in het veld (conserverings- en archiveringsprojecten van verschillende actoren) en subisidiëringsmogelijkheden bij de Vlaamse overheid (binnen beeldende kunst, erfgoed en audiovisuele kunst), maar toch zijn er nog een aantal knelpunten. Vragen die een antwoord behoeven zijn de volgende: Hoe kan je de nodige technische en inhoudelijke kennis, die voortdurend in ontwikkeling is, omtrent het conserveren van werken op elektronische en digitale dragers systematisch opbouwen en ter beschikking stellen van instellingen, organisaties, kunstenaars en producenten in verschillende domeinen? Hoe kan die technische en inhoudelijke kennis van conservering gekoppeld worden aan de problematiek van de kunstenaarsarchieven en aan de problematiek van behoud en beheer van hedendaagse kunst? En hoe kan die kennis ook ter beschikking gesteld worden voor documenten over kunst en erfgoed op elektronische en digitale dragers? Hoe kan je investeren in materiaal en infrastructuur zodat de hele sector kunst en cultuur er iets aan heeft? Digitalisering en het behoud en beheer van digitale dragers is dus meer dan enkel ‘het op digitale drager’ zetten, en dient globaal benaderd te worden, en niet telkens apart vanuit elk deelterrein. Het digitaal bewaren van erfgoed mag ook geen doel op zich worden, maar moet een ander doel dienen, namelijk de vraag hoe en voor wat men het bewaarde materiaal wil gebruiken (archiveren, consulteren, presenteren, hergebruiken,…). De bovenstaande vragen kunnen een antwoord krijgen wanneer men de aanwezige, maar versnipperde kennis en expertise gaat bundelen en als dit gebeurt binnen een tweesporenbeleid: zowel een langetermijnvisie en -beleid, als een flexibiliteit t.a.v. adhocontwikkelingen. Op lange termijn is er nood aan een duurzame oplossing voor het behoud en beheer van digitale dragers. Zowel de technische dimensie, als andere dimensies spelen een rol: economische, juridische, culturele en beleidsmatige kwesties moeten worden opgenomen in een duurzame, integrale en geïntegreerde benadering. Hiervoor is er (meer) structureel overleg en transparantie nodig tussen de musea en andere instellingen binnen de verschillende beleidsdomeinen (beeldende kunst, audiovisuele kunst, erfgoed) en tussen het beleid en het veld. Het is dan ook opportuun dat de Vlaamse Gemeenschap deze uitdaging aangaat, en de al bestaande initiatieven in deze richting (o.a. het oprichten van een platform voor archivering en conservering van kunst/cultuur op elektronische en digitale drager door het S.M.A.K, het MuHKA en Argos) blijft volgen, ondersteunen en stimuleren. Omwille van de raakvlakken tussen erfgoed, beeldende kunst en audiovisuele kunst, gebeurt dit best door bevoegdheid- en administratie-overschrijdend te werk te gaan. Daarnaast moeten er nog altijd mogelijkheden bestaan om op een flexibele manier in te spelen op noden die zich op korte termijn kunnen voordoen. De houden leefbaarheid van de bestaande dragers is namelijk niet oneindig. De Vlaamse Gemeenschap kan op zulke ad-hocsituaties onder meer inspelen d.m.v. individuele projectsubsidies. Deze moesten steeds passen in de visie op lange termijn. Hiervoor is een duidelijke transparantie en afstemming tussen de verschillende betrokken administraties wenselijk. Een eerste aanzet daartoe werd al genomen tussen de beoordelingscommissies beeldende kunst en audiovisuele kunst en het Vlaams Audiovisueel Fonds, maar dit zou kunnen worden uitgebreid naar de aspecten van de bestaande erfgoedregeling.

Pagina 35 van 196


3.2

Virtueel gevleugeld

Hildegarde Van Genechten De noodzakelijkheid van virtuele aanwezigheid dringt zich onverbloemd op. De informatiemaatschappij creëert impliciete, maar dwingende verwachtingen en musea en andere erfgoedinstellingen trachtten totnogtoe zo goed en zo kwaad als het kon – en naar eigen goeddunken – hierop in te spelen. Toch is het hoog tijd voor een meer structurele aanpak. Niet alleen om kwaliteit te kunnen garanderen, maar ook om een gemeenschappelijk en overkoepelend fundament te creëren dat als volwaardige uitvalsbasis kan fungeren voor verdere ontwikkelingen. Er is nu eenmaal geen weg terug. Ten eerste is er de huidige context die de erfgoedinstellingen de digitale snelweg opduwt. De netwerkmaatschappij, gekapseld in de mondialiseringstrend, is nu eenmaal opgetrokken uit een breed scala van informatieen communicatietechnologieën. Ten tweede heeft het Europees overheidsbeleid de digitale weg al op vele vlakken geëffend. Maar ook onze eigen politieke agenda was meermaals virtueel geïnspireerd. Er is dan ook een specifieke rol weggelegd voor de overheden: het toegankelijk maken van het internet om zo het democratische recht op informatie, en het goed burgerschap, te kunnen bewaken. Bert Anciaux trok in zijn beleidsnota de lijn door naar cultuur: cultuurparticipatie werd een doel op zich, en cultuurcommunicatie was daarbij een voorwaardenscheppende factor. Ten derde stuwt het paradigma van de nieuwe museologie de musea – maar ook andere erfgoedinstellingen – onmiskenbaar voort in de richting van het web. Het engagement van de bezoeker krijgt in deze context prioriteit. Het gaat hierbij niet langer om alleen maar de ‘output’ van de instellingen, de ‘input’ vanuit het publiek is minstens even belangrijk. De rol die het web hierbij kan spelen is niet ondenkbeeldig. Ook het concept van de culturele biografie gaat door op deze gedachtelijn. Wanneer men op zoek gaat naar alle sporen die mensen hebben achtergelaten in hun leefomgeving, is een integrale benadering aangewezen. Het gebruik van ICT maakt het mogelijk om allerlei koppelingen en dwarsverbanden te maken. Maar er is nog heel wat werk voor de boeg. Wanneer men bijvoorbeeld de websites van Vlaamse erkende kunstmusea erop nakijkt, komt men al heel snel tot de conclusie dat de digitale musea48 inhoudelijk vrij pover uit de hoek komen. De websites dienen weliswaar veel meer en andere functies dan loutere webpresence (de musea wenden het internet namelijk wel op een functionele manier aan als communicatie-instrument), maar de doelmatigheid kan nog flink verbeterd worden.49 Want in tegenstelling tot de informatiebehoefte van de virtuele museumbezoeker wordt de collectie slechts zeer beknopt gepresenteerd waardoor het brochurekarakter van de site nauwelijks wordt overstegen. Uiteraard ligt het gebruik van het internet bij het vervullen van de publiekswerking het meest voor de hand: het kan bijvoorbeeld een virtueel middel zijn om de collectie te presenteren, virtuele tentoonstellingen aan te bieden, (extra) informatie over de collectie te laten doorstromen, de toegankelijkheid tot het museum te bevorderen, doelgroepgericht te werken, om bezoekers aan te trekken, om het imago van het museum te bestendigen of te veranderen, om interactief met bezoekers om te gaan… Nochtans zijn de mogelijkheden die het internet biedt voor de ganse museumwerking legio; iedere traditionele museumfunctie kan worden aangevuld met een waaier van virtuele toepassingen. Vandaar mijn pleidooi voor een meer stimulerende en structurele aanpak die zich concreet vertaalt in een wettelijk kader dat meer middelen en/of mankracht bepleit, in een doorgedreven rol voor de steunpunten in het informeren en stimuleren van musea en in systematisch onderzoek. Dit alles ten gunste van de virtuele vleugel van

48

Digitale musea: hiermee bedoel ik de websites van musea Van Genechten (H.). Musea aan het begin van het millennium: een weerspiegeling van de tijdsgeest? Een doorlichting van omvang en verschijningsvorm van het ICT-gebruik van Vlaamse en Brusselse kunstmusea: een kritische inventaris van hun websites. Eindverhandeling Vakgroep Communicatiewetenschappen, VUB, 2003. 49

Pagina 36 van 196


musea. Maar deze lijn kan net zo goed worden doorgetrokken tot bij andere erfgoedinstellingen. Daarnaast geeft het internet musea de mogelijkheid om grensoverschrijdend te werken: uitwisseling van collectie- en/of andere gegevens tussen musea onderling én met andere erfgoedinstellingen staat daarbij voorop. In dit geval evolueert men naar een portaalsite die alle erfgoedinstellingen onder één dak bundelt. Enerzijds verleent een dergelijke overkoepelende site een kwaliteitslabel aan alle subsites die het herbergt. Anderzijds verhoogt een portaalsite de overzichtelijkheid en toegankelijkheid. Portaalsites zijn trouwens van uitzonderlijk belang in een kennismaatschappij. Het zijn de ankerpunten die de bezoeker houvast bieden in de chaotische sfeer van het web. Ze zijn als het ware een eerste virtuele toegangspoort die uitwaaiert in een onmetelijk geheel van data. Het zijn precies de publieke en culturele instellingen die in deze context hun verantwoordelijkheid moeten opnemen. Het ontwikkelen van een ‘cultureel classificatiemodel’ waarbij de reële wereld virtueel wordt weerspiegeld, zou een mooie aanzet kunnen zijn. Het Charter van Parma, goedgekeurd in november 2003 en gekaderd binnen het actieplan e-Europe 20022005, stelt zich met betrekking tot de ontwikkeling van culturele (portaal)websites onder andere tot doel: een doordacht en intelligent gebruik van nieuwe technologieën, toegankelijkheid voor iedereen, het respecteren van auteursrechten, het gebruik van standaarden, benchmarking, uitbreiding naar andere sectoren (waaronder het onderwijs, maar net zo goed privé-initiatieven) en (inter)nationale samenwerking. De uitkomst van deze optelsom zouden kwalitatieve sites moeten zijn, gedragen en gesteund vanuit de overheid. Bibliotheken en archiefinstellingen hebben dit bijvoorbeeld al heel goed begrepen: hun sites bieden vaak niet alleen toegang tot de eigen collectie, ze ontsluiten ook een diversiteit aan andere bronnen zoals bijvoorbeeld elektronische tijdschriften, fulltextdocumenten of databanken. Bovendien profileren ze zich als echte ‘zenuwknopen’ wanneer ze de bezoeker op hun site doorverwijzen naar meer of andere informatie door allerlei weblinks aan te bieden, door een virtuele informatiedienst in leven te blazen, of door aansluiting te zoeken bij applicaties met betrekking tot e-learning. Het is duidelijk dat hier niet het eigenbelang telt, maar wél het belang van de virtuele gast. Men houdt maar één doel voor ogen en dat is dat de surfer precies die informatie vindt die hij zoekt. En is het dat niet waar iedereen uiteindelijk recht op heeft? Uiteraard heeft deze virtuele aanwezigheid een prijskaartje. De kosten voor het opbouwen en onderhouden van een kwaliteitsvolle website zijn niet miniem. Of men nu zelf een website ontwikkelt, of men besteedt het uit; in beide gevallen moet hiervoor een flinke som worden gereserveerd. En dat is nu net een groot struikelblok. Een andere beperking schuilt in de toepassing van het auteursrecht. Erfgoedinstellingen kunnen zowel slachtoffer als overtreder zijn: het kan bijvoorbeeld een museum overkomen dat surfers ongehinderd en zonder bronvermelding illustraties en/of teksten kopiëren of downloaden die niet louter voor persoonlijk gebruik zijn bestemd, óf het museum publiceert zelf afbeeldingen op het web zonder dat het daarvoor de toelating heeft. Het spreekt voor zich dat deze elementen de uitbouw van een degelijke website soms flink kunnen belemmeren. Alle erfgoedinstellingen moeten ook op dit vlak grondig worden geïnformeerd over de mogelijkheden en beperkingen.

Pagina 37 van 196


Een allerlaatste uitdaging schuilt in het ontwikkelen van een virtueel depot van websites uit de erfgoedsector. Dit soort cyberarchief inventariseert en beheert websites als primaire bron van informatie en stelt ze vervolgens ter beschikking zodat een long term access tot deze webpagina’s wordt gegarandeerd.50 Net zoals iedere andere gedrukte publicatie die in het wettelijk depot belandt, zou iedere erfgoedwebsite op regelmatige tijdstippen systematisch moeten worden gearchiveerd. Dit is niet alleen een relevante bron voor toekomstig wetenschappelijk onderzoek; het maakt nu eenmaal deel uit van het hedendaags patrimonium en dat wordt net zo goed bewaard. MOGELIJKE STELLINGEN - Kwaliteit op het web kan enkel worden gegarandeerd door een structurele aanpak die duidelijk wordt geïnitieerd vanuit de overheid: een wettelijk, ondersteunend, en onderzoeksgericht kader verdient prioriteit. - De virtuele toegankelijkheid wordt voor de bezoekers enkel maar gewaarborgd door het aanbrengen van systematiek in de chaos van het web: het creëren van portaalsites is hiervoor het aangewezen middel. - Deze sites moeten worden opgenomen in een virtueel erfgoedarchief: ze vormen een wezenlijk onderdeel van het toekomstig patrimonium.

50 Onder andere het DAVID-project (een project van het Fonds voor wetenschappelijk Onderzoek in samenwerking met het stadsarchief Antwerpen en het Interdisciplinair Centrum voor Recht en Informatica van de K.U.Leuven) houdt de vinger aan de pols wat het archiveren van elektronische documenten betreft: http://www.antwerpen.be/david/

Pagina 38 van 196


3.3

Digitale creatie

Dirk De Wit 1 Stand van zaken 1.1. Wat verstaan we onder digitale creatie? Digitale media én communicatietechnologie Digitalisering is niet alleen een techniek om analoge content op een digitale drager te zetten met behulp van camera’s, scanners, micro’s of andere meetinstrumenten zoals sensoren, die dan via de computer bewerkt kunnen worden tot een ‘digitale’ creatie. Digitaliseringstechnieken kunnen ook verbonden worden met de communicatietechnologieën van vandaag, zoals het World Wide Web (via telefoonlijnen, breedbandkabels, satteliet), de draadloze telefoonlijnen en ongebruikte radiofrequenties, die gebruikt worden voor datatransmissie. Deze communicatietechnologie is in principe niet-hiërarchisch en ongemedieerd: er is geen centrale zender van waaruit content naar het publiek wordt verzonden, maar iedereen heeft in principe toegang om content uit te zenden, uit te wisselen en op te laden. Digitale creatie kan daarom zeer diverse vormen aannemen. Het kan gaan over het implementeren van die digitale technieken in bestaande praktijken van maken en tonen (digitale technieken om filmbeelden te animeren, digitale effecten in geluid en muziek, digitale projectoren die de filmprojectoren vervangen). Maar kunstenaars kunnen ook de specifieke creatieve mogelijkheden van de computer en van een genetwerkte omgeving exploreren in de vorm van experimentele narrativiteit, interactie tussen de gebruiker en het computersysteem, actieve participatie en ten slotte interactie van meerdere bezoekers on line en in real-time. Het eerste aspect zal eerder behandeld worden in de tekst digitalisering van film en media en videoconservering, omdat het eindresultaat van het gebruik van digitale media gewoon 35mm film, televisiefilm of video is, waarbij de digitalisering ervan de regels van film en video volgt. Dit artikel behandelt de conservering en archivering met digitale technieken, van die creaties die uitdrukkelijk gebruik maken van de computer en het netwerk. De maker van een digitale creatie kan zijn/haar werk zelf voortdurend ontwikkelen en herinterpreteren, of kan de bezoeker een actieve rol geven via een interactieprogramma. Ofwel stelt de bezoeker een eigen parcours samen (en dus een interpretatie), ofwel kan de bezoeker het werk letterlijk veranderen of verrijken met eigen bijdragen. In andere gevallen is er zelfs geen sprake meer van een basis van tekst-, beeld- of geluidsfiles en een interactieprogramma, maar bestaat het werk louter uit een programma, dus een kader, dat de gebruikers toelaat om handelingen te stellen of welbepaalde (sociale) interacties met andere gebruikers te maken. Digitale creaties zijn creaties die zelden vastliggen, zoals een film, een video, een muziekstuk of een schilderij. Er is eerder sprake 1/ van bouwstenen in de vorm van digitaal materiaal dat van de kunstenaar en/of de gebruikers komt, 2/ van machines zoals computer met uitrusting (besturingssysteem, softs en browser), sensoren en robots, 3/ van computerprogramma’s (dus codes) en 4/ van een netwerkinfrastructuur. Dat betekent ook dat de verschillende fasen van een productieproces zoals het ontwikkelen (van technologie), de realisatie, het publiek maken en valoriseren, die traditioneel van elkaar gescheiden zijn, in digitale creaties door elkaar lopen. - Er bestaat geen ‘origineel’ van het kunstwerk dat verspreid wordt, maar het werk is voortdurend in ontwikkeling tijdens het vertonen. - Het kunstwerk bestaat pas wanneer het door de bezoeker wordt ‘gebruikt’ en elk bezoek betekent een andere, unieke interpretatie van het werk. Het tonen kan zelfs een wezenlijk Pagina 39 van 196


onderdeel zijn van de creatie omdat de bezoeker actief elementen toevoegt of omdat het kunstwerk pas gerealiseerd kan worden door interactie tussen de bezoekers. - Bovendien volgt de fase van archiveren en conserveren meestal na het vertonen en het valoriseren van een kunstwerk, terwijl sommige kunstenaars die met digitale media werken het archiveren en conserveren beschouwen als een onderdeel van het maken en tonen, om op die manier de idee van het levend geheugen te realiseren. 1.2. stand van zaken omtrent het bewaren en documenteren van digitale creaties Onderdeel van behoud en beheer van hedendaagse kunst Hieruit blijkt dat de basisprincipes van digitale creatie niet zo radicaal anders zijn dan vernieuwende uitdrukkingsvormen uit de hedendaagse kunstpraktijk. De hele moderne en hedendaagse kunst verwijst naar de maatschappelijke context waarin het werk tot stand kwam, naar de materialen en productie- en reproductietechnieken van de tijd waarin ze gemaakt zijn, naar de interpretaties die noodzakelijk zijn bij elke vertoning van het werk omdat de onderlinge relaties tussen de bestanddelen door de kunstenaar bewust zijn open gelaten, naar een tijdelijke interventie waarbij de context verdwijnt (b.v. performances en tijdelijke installaties in de openbare ruimte) en naar een vorm van interactie en actieve deelname van de bezoeker in de vorm van handelingen, interpretaties en sociale interacties met andere bezoekers. Daarom kan het conserveren en archiveren van digitale kunst met behulp van digitale technieken dus best inhoudelijk aansluiting zoeken bij de kennis van behoud en beheer van hedendaagse kunst. Documentering Zoals behoud en beheer van hedendaagse kunst niet alleen aandacht zal besteden aan het behoud van de materiële aspecten van een creatie, maar ook aandacht zal schenken aan de documentering van de intenties van de kunstenaar, van interventies en interacties van de bezoekers, en van de context van een efemeer werk, zo zal ook bij interactieve en participatieve creaties de documentering van intenties, interacties en context even belangrijk zijn als het conserveren van de digitale files en de codes van computerprogramma’s zelf. De rol van musea Maar hoe kan je deze digitale creaties conserveren en documenteren als deze werken tot stand komen buiten de musea en de culturele instellingen, in de omgeving van het www en van draadloze netwerken en op initiatief van kunstenaars of autonome groepen die zelf hun eigen productiemethoden en distributieinfrastructuur via de computer en het www uitbouwen? Sinds enkele jaren zijn ook musea actief in het ondersteunen en vertonen van digitale creaties, hetzij in de vorm van net.art tentoonstellingen, hetzij door interactieve werken op hun website te tonen. Toch is deze inhaalbeweging van musea dikwijls dubbelzinnig. Hoe kan je namelijk interactieve, evolutieve en participatieve werken die conceptueel ingebed zijn in de dynamiek van de computer en het net tonen in museale ruimtes? Bovendien is de aandacht die een museum besteedt aan digitale creatie meestal marginaal, en dikwijls te beschouwen als geste naar hippe en modieuze jonge kunstvormen, die binnen het museum geen onderbouw hebben naar een aangepaste vertoningsstrategie, naar een bewaarstrategie en naar valoriserende activiteiten rond de specifieke esthetiek en maatschappelijke betekenis van dit soort kunst. In Vlaanderen zijn er heel wat kunstenaars en collectieven in de jaren ’90 ontstaan rond de digitale creaties in relatie met het internet. Noch de Vlaamse musea van hedendaagse kunst, noch andere culturele instellingen, noch de overheid hebben totnogtoe initiatieven genomen om digitale creaties systematisch te valoriseren, laat staan te kopen en te conserveren. Toch is er een belangrijke taak weggelegd voor de musea voor conservering en archivering.

Pagina 40 van 196


1.3. stand van zaken omtrent het conserveren van digitale creaties Technische conserveringsvraagstukken De digitale tekst-, beeld- of geluidsfiles die onderdeel vormen van een digitale creatie kunnen digitaal geconserveerd worden volgens de principes van video-, audio- of tekstconservering. Maar bestanden zijn telkens gedigitaliseerd in een bestandsformaat dat voortdurend evolueert. En de leesbaarheid van bestandformaten is dan weer gekoppeld aan de besturingssystemen en softs van een computer. Deze besturingssystemen zijn ook weer onderhevig aan actualisering. Zo kan je de eerste Wordperfectteksten nog maar met moeite openen/bewerken op nieuwe Wordprogramma’s. Elk bestandsformaat kan uiteindelijk gelezen worden door nieuwe besturingsprogramma’s, maar dan is er specifieke leessoftware noodzakelijk. Daarnaast stelt zich ook de vraag hoe de codes van interactieve computerpogramma’s bewaard kunnen worden en hoe die programma’s kunnen blijven werken indien de machines en besturingssystemen en de webbrowsers waarop ze draaien als het om internetprojecten gaat, voortdurend veranderen. Sommige technologische ontwikkelingen worden bovendien even uitgetest op de markt, maar verdwijnen na een tijdje (de videostandaard betamax of MS Dos zijn maar enkele voorbeelden). Andere technologieën worden dan weer voortdurend opgewaardeerd in verschillende versies zodat de computer bijvoorbeeld steeds sneller werkt en de datatransmissie via ISDN, ADSL en breedband steeds sneller verloopt. Die verandering in snelheid kan een nefaste invloed hebben op een digitale creatie die juist geconcipieerd is voor een heel ander ritme. En ten slotte stelt zich de vraag hoe we moeten omgaan met de licenties die bestaan op bestandsformaten (elke digitalisering gebeurt in een bestandsformaat en op de meeste ervan bestaat een patent) en op de besturingsprogramma’s die nodig zijn om een bestandsprogramma te lezen. En hoe kunnen computerprogramma’s bewaard worden die geheel of gedeeltelijk geschreven zijn met eigendomsrechterlijke software van bedrijven? Inhoudelijke conserveringsvraagstukken Moet je dan elke versie die elke gebruiker maakt bewaren of een representatief aantal ervan? Of moet je de digitale bestanddelen ervan bewaren en het bijhorende computerprogramma, waardoor ontsluiten ervan betekent dat het werk opnieuw moet kunnen gebruikt worden, want de files en het programma betekenen niets op zich. Behoudt men de laatste versie of verschillende samples gedurende de ontwikkelingsperiode? Wordt die context van het internet (de links) bij wijze van samples mee opgenomen in een gefixeerde versie van een werk? Conclusie Digitaliseren van digitale kunst om te conserveren, bestaat uit volgende componenten: - Conversie naar conserveringsstandaarden (data, code, apparatuur en infrastructuur (www, radiofrequenties); - documentering van de technische context waarin een werk gemaakt en geschreven is (omschrijving van code, hardware en software); - contextualisering (intenties van de kunstenaar, beschrijving van processen en interacties, esthetica, netwerkmaatschappij). 2 Technologie (standaarden, processen) Van migratie naar emulatie. Tot nu toe is men geneigd om data en codes steeds te kopiëren zodat deze beschikbaar blijven op nieuwe computers die uitgerust zijn met nieuwe besturingssystemen en geactualiseerde versies van software. Maar met deze techniek van migratie loopt men het gevaar om data of essentiële karakteristieken te verliezen. Een digitale creatie verandert grondig van eigenschappen wanneer deze bijvoorbeeld draait op een veel snellere computer. Vermits computers, besturingsprogramma’s en software steeds sneller worden geactualiseerd en vernieuwd zal men om de haverklap moeten migreren. Daarom kiest men tegenwoordig vaker en vaker voor de techniek van emulatie, wat betekent dat men

Pagina 41 van 196


telkens de functionaliteit van het computerprogramma zoals het werd ontworpen, hercreëert op de hardware en besturingssystemen die vandaag op de markt zijn. Emulatie en documentering De digitale conservering van digitale creaties is dan gebaseerd op conversie van computerprogramma’s zodat ze telkens in hun originele functionaliteit gerecreëerd kunnen worden op de recente hardware, besturingssystemen en software. En om die originele functionaliteit te kennen speelt de documentering van het programma en de context van hard- en software waarin het gemaakt is een essentiële rol. 3 Expertise Voorlopig bestaat er in Vlaanderen geen institutionele expertise in het conserveren en archiveren van digitale creaties. Die expertise bestaat wel al in enkele buitenlandse instellingen zoals het Guggenheim Museum, het Walker Center for the Arts, de Fondation Langlois en bijvoorbeeld ZKM. Er zijn wel enkele individuen in Vlaanderen die uit interesse congressen hebben gevolgd in het buitenland en daardoor goed vertrouwd zijn met de krachtlijnen en de best-practiceprincipes. Maar die kennis is onvoldoende gebaseerd op concrete pilotprojecten, concrete ervaringen en uitwisseling met buitenlandse conserveringsprojecten om die kennis ook systematisch ter beschikking te kunnen stellen. Indien er een kenniscentrum voor conservering en archivering van kunst op elektronische en digitale drager wordt opgericht (zie ‘kansen en bedreigingen’ onderaan), dan moet de conservering van deze interactieve en participatieve digitale creaties ook tot hun werkterrein behoren. Het is immers niet verstandig om per formaat een specifiek kenniscentrum op te richten. 4 Resources (kennis en middelen) Die kennis moet worden opgebouwd in een kenniscentrum voor conservering en archivering van elektronische en digitale kunst, maar is zeker ook verwant met de kennis over conservering en archivering van data in het algemeen, en met de kennis van het conserveren van machines, besturingssystemen, software en browers die wordt opgebouwd om gelijk welke digitale data via de computer terug leesbaar te maken. Dus het verbinden van kennis tussen verschillende kennisclusters is ook hier de boodschap. 5 Kansen en bedreigingen En ten slotte is er niet meteen een antwoord op de vraag hoe we moeten omgaan met de licenties die bestaan op besturingsprogramma’s en browsers, en hoe we computerprogramma’s moeten bewaren die geheel of gedeeltelijk geschreven zijn met eigendomsrechterlijke software van bedrijven? Vanuit de overheid zouden er impulsen kunnen komen naar de culturele sector om voor het maken van digitale creaties zoveel mogelijk gebruik te maken van open source sofware, en om voor het conserveren en archiveren door digitalisering eveneens zoveel mogelijk gebruik te maken van open source programma’s. Open source betekent niet dat de content zomaar voor iedereen voor het grijpen ligt, maar open source betekent dat de broncode van een programma met het programma mee wordt geleverd, zodat de gebruikers er ten alle tijde wijzigingen en verbeteringen in kunnen aanbrengen, zodat de opgebouwde kennis over die verbeterde codes ook gedeeld kan worden met andere gebruikers. Toch is deze richtlijn naar open source onmogelijk te veralgemenen. Kunstenaars zullen blijven kiezen voor tools die eigendomsrechterlijk zijn. En anderzijds zullen de dominante besturingssystemen en ingebouwde softs nooit open source worden. Maar men kan er wel naar streven om de emulatie zoveel als mogelijk uit te voeren in open sources.

Pagina 42 van 196


3.4

Digitalisering cultureel erfgoed: standaarden

Jo Bekaert Standaarden zijn onmisbaar om digitalisering van cultureel erfgoed en de ontsluiting ervan op een efficiënte manier te laten verlopen. Immers, vanaf het moment dat er ergens informatie wordt uitgewisseld tussen verschillende systemen, zijn er afspraken nodig over de manier waarop deze uitwisseling moet verlopen en over de eisen waaraan die uit te wisselen informatie moet voldoen. Deze afspraken worden vastgelegd in standaarden. Voor de digitalisering en ontsluiting van cultureel erfgoed dient men rekening te houden met standaarden in een heel aantal verschillende domeinen. Om een goed overzicht te krijgen van deze standaarden, loont het de moeite om een bezoek te brengen aan de website van de vereniging Digitaal Erfgoed Nederland (DEN - www.den.nl). Hoewel sommige links op de site aan een update toe zijn, geeft de zogenaamde temple of standards een goed overzicht. In dit overzicht worden de volgende groepen onderscheiden: • sectoroverschrijdende informatieontsluiting / metadata standaarden; • sector gebonden metadata standaarden; • standaarden op vlak van digitale duurzaamheid; • sector gebonden standaarden op vlak van registratie en documentatie; • opslagstandaarden voor verschillende types van informatie (tekst, geluid, bewegende en stilstaande beelden, multimedia); • standaarden op vlak van de digitale conservering; • inhoudelijke standaarden voor het beschrijven van informatie (trefwoordenlijsten en thesauri). Wat wel ontbreekt in het overzicht van DEN zijn standaarden op vlak van databanktechnologie, zoals ODBC, SQL etc. Afhankelijk van parameters zoals de sector waarin een instelling die een digitaliseringsproject start actief is, het materiaal dat moet worden gedigitaliseerd, de geografische regio waarin de instelling gesitueerd is en de manier waarop het materiaal na digitalisering wordt ontsloten, dienen er keuzes gemaakt te worden uit de beschikbare standaarden die in de genoemde groepen gesitueerd zijn. Het maken van deze keuzes is echter niet altijd even eenvoudig. Zonder volledigheid na te streven, kunnen er bij het bekijken van een overzicht van standaarden verschillende zaken worden vastgesteld. Een eerste vaststelling is dat het niet altijd even duidelijk is welke standaarden er precies gevolgd moeten worden. Het komt regelmatig voor dat er voor gelijke zaken verschillende standaarden in omloop zijn. Het aanbod van standaarden is in de ene sector ook eenduidiger dan in de andere sector. Ten tweede is het zo dat standaarden niet per definitie open zijn. Sommige standaarden werden immers door één bepaalde producent ontwikkeld en verspreid. Soms kan dit impliceren dat je voor het gebruik van die standaarden voor een groot stuk afhankelijk bent van de software van die producent. Ten derde is het zo dat standaarden komen en gaan. Oudere standaarden verdwijnen op termijn, door nieuwe technische ontwikkelingen of nieuwe eisen die gesteld worden, en nieuwe standaarden worden ontwikkeld. Men moet maar even naar de website van het W3C (www.w3.org) surfen om te kunnen vaststellen dat er momenteel gewerkt wordt aan tal van nieuwe technische standaarden die relevant zijn voor de ontsluiting van digitaal erfgoed via het web (bijv. RDF en OWL, twee sleuteltechnologieën voor de ontwikkeling van semantische webtoepassingen (The semantic web), werden op 10 februari 2004 opgenomen in de lijst van w3c recommandations). Vandaag de dag wordt de uitwisseling van informatie tussen systemen die zich op verschillende locaties bevinden en die eigendom zijn van verschillende instellingen steeds belangrijker. Bovendien worden er overkoepelende initiatieven genomen om de digitale Pagina 43 van 196


informatie die zich in de verschillende systemen bevindt via een centraal systeem te ontsluiten en voor een groot publiek toegankelijk te maken voor verschillende doeleinden. Het is dan ook essentieel dat de instellingen, die een digitaliseringsproject starten en die informatie willen uitwisselen met andere systemen, er voor zorgen dat er met gemeenschappelijke standaarden wordt gewerkt. Wat hierbij vooral van belang is, is dat er duidelijke afspraken worden gemaakt over de aard van de informatie die moet kunnen worden uitgewisseld, over de structuur die de uit te wisselen informatie moet krijgen en over het bestandsformaat waarin dit moet gebeuren. Eveneens is het essentieel dat er met open standaarden wordt gewerkt, die niet gebonden zijn aan één of andere producent van systemen. Op het vlak van de uitwisseling van gestructureerde data tussen verschillende systemen over het internet speelt de open standaard XML (Extensible Markup Language) een belangrijke rol. XML is een opmaaktaal die toelaat om data van om het even welke aard te structureren. Men kan er hiërarchische relaties tussen verschillende dataeenheden mee bepalen en er tegelijk ook de betekenis van de verschillende eenheden mee vastleggen. Bovendien is in XML data en de opmaak van de data strikt gescheiden. De data die in een XML-document zit wordt opgemaakt door middel van een ander document waarin bepaalde stijlkenmerken voor die data zijn opgenomen. Een van de interessante zaken aan XML is dat eens de gegevens XML-gewijs zijn opgemaakt, de data makkelijk kan worden omgezet naar andere formaten, die voor verschillende doeleinden worden gebruikt. Zo kan men dezelfde data, door een andere stylesheet te gebruiken, omzetten naar standaardformaten zoals bijv. HTML of PDF. Een XML-document op zich heeft geen vaste structuur. De structuur kan aangepast worden aan het type informatie waarmee wordt gewerkt. Als er informatie wordt uitgewisseld tussen systemen moet de structuur van de data echter gemeenschappelijk zijn. Deze structuur kan voor XML-documenten vastgelegd worden in een XML-DTD of een XML-schema. Een voorbeeld hiervan is het XML-schema dat door Cultuurnet Vlaanderen werd ontwikkeld om data-uitwisseling tussen verschillende culturele instellingen en de centrale Cultuurdatabank mogelijk te maken. Om digitale informatie in Vlaanderen op een efficiënte manier te laten verlopen zijn standaarden onmisbaar. Standaarden staan of vallen uiteraard met de mate waarin ze door een brede groep gebruikers worden ondersteund. Daarom is overleg over de te gebruiken standaarden binnen de verschillende culturele sectoren en tussen de sectoren onderling essentieel. De resultaten van dit overleg dienen vastgelegd te worden in documenten o.a. met best practices voor de verschillende aspecten van digitalisering en richtlijnen voor de structuur waaraan data die tussen systemen wordt uitgewisseld moet voldoen. Deze informatie kan dan via een centrale instelling, zoals Culturele Biografie Vlaanderen vzw, naar de verschillende initiatieven worden gecommuniceerd. Nieuwe standaarden moeten ook worden opgevolgd. Daarom moet er op regelmatige basis nieuw overleg plaatsvinden over de nieuwe evoluties en moet deze informatie naar de verschillende betrokkenen worden gecommuniceerd.

Pagina 44 van 196


3.5

Digitalisering cultureel erfgoed: sector archieven

Inge Schoups 1. Stand van zaken: “het schip wordt gebouwd terwijl het reeds aan het varen is”. Deze uitspraak, “het schip wordt gebouwd terwijl het reeds aan het varen is” geeft wat mij betreft, het beste de stand van zaken weer. 1. Er is een voorzichtige start genomen in het digitaliseren van archieven. De klemtoon ligt op fotografische en iconografische (prenten en tekeningen) verzamelingen. Resultaten daarvan zijn zichtbaar in enkele ‘beeldbanken’ die via het internet raadpleegbaar zijn. 2. Daarmee is meteen gesteld dat digitalisering veelal gekoppeld wordt aan ontsluiting via het internet. Dit lijkt het hoofdmotief te zijn om tot digitalisering over te gaan. 3. Zelfs als ontsluiting naar het grote publiek, een van de belangrijkste redenen is voor digitalisering, dan moet men toch nog altijd vaststellen dat dit niet sterk is onderbouwd. Een van de grote aandachtspunten voor de toekomst zou dan ook zijn de problematiek van het selecteren van wat waarom wordt gedigitaliseerd. ‘Welke behoeften, onderwerpen of thema’s, belangstelling of vragen leven er bij de gebruikers?’ is een vraag die veelal niet worden gesteld (en dus ook niet wordt beantwoord). 4. Behalve de belangstelling van het grote publiek kan conservering een belangrijke reden zijn om archiefdocumenten te digitaliseren. Maar ook daar kan men zelden een gestructureerde aanpak aantreffen. Er is zeer weinig onderzoek voorhanden over de keuze van de materialen (bijvoorbeeld de meest kwetsbare dragers). 5. Welke de criteria zijn die worden gehanteerd is in het algemeen erg onduidelijk en niet expliciet gemaakt. 6. Ook aan andere vragen over de wijze van aanbieden van het gedigitaliseerde erfgoed aan de gebruikers en geïnteresseerden, wordt voorbijgegaan. Bijvoorbeeld of het niet wenselijker is om heterogeen materiaal via één platform aan te bieden; ook lijkt het wenselijker om zich niet te zeer op specifieke doelgroepen te richten. 7. Ten slotte is er weinig aandacht voor langdurig beheer van de aldus ontstane digitale objecten: wat is bijvoorbeeld hun houdbaarheid? Dit is des te meer verwonderlijk omdat de archiefsector als geen ander de problematiek van het langdurig beschikbaar houden van diverse objecten (ook digitale) als zorg heeft en kent. Omdat er wordt gewerkt met zwakke formaten of systemen, er weinig standaarden worden toegepast en het hele digitaliseringsproces niet of onvoldoende wordt gedocumenteerd, is het risico zeer reëel dat het digitaliseren na verloop van tijd zal moeten worden overgedaan. 8. Van eenzelfde orde is de vaststelling dat er weinig aandacht is voor digitale archivering. Het is absoluut noodzakelijk om van bij het ontstaan van digitale archieven met het aspect van langdurige bewaring en ontsluiting rekening te houden. 2. Technologie (standaarden, processen) 1. Er is voldoende informatie en onderzoek gedaan over de te volgen standaarden. Er is wel een zeer grote nood aan een expertisecentrum om deze informatie bij te houden en op te volgen aangezien dit een materie is die aan wijziging onderhevig is. 2. Voor het audiovisuele archief (geluid, film, video) is de informatie over de te hanteren standaarden minder duidelijk. 3. Er wordt onvoldoende met standaarden gewerkt. Het werken met standaarden zou dwingender moeten worden gemaakt; dat zou bijvoorbeeld kunnen via de subsidiedossiers. 4. Het proces van het digitaliseren moet uitvoerig worden gedocumenteerd. Dat gebeurt veelal niet. Vermoedelijk omdat er onvoldoende informatie beschikbaar is

Pagina 45 van 196


hoe dit moet gebeuren en welke gegevens uit het digitaliseringsproces relevant en cruciaal zijn. 3. Expertise Zoals hiervoor al aangegeven, is er expertise maar geenszins: - op het vlak van projectwerking (een absolute voorwaarde voor grootschalige digitalisering die er totnogtoe niet is geweest); - inzake onderzoek naar de wensen van de gebruikers en naar de wijze waarop gebruikers informatie zoeken of aangeboden willen krijgen; - inzake het selecteren van het te digitaliseren materiaal, bijvoorbeeld het werken met beslissingsmatrixen. 4. Resources (kennis en middelen) Men kan gerust stellen dat er geen middelen zijn. Een project zoals ‘Het Geheugen van Nederland’ (4,5 milj. EUR) zou een belangrijke stimulans kunnen zijn maar men dient zich te realiseren dat er een veelvoud aan middelen nodig is. De fragmentarische middelen die er zijn, leiden tot een fragmentarische aanpak. Er is kennis aanwezig. Spijtig genoeg veelal aan de hand van projecten zodat er maatregelen nodig zijn dat deze kennis aan het einde van een project niet verloren gaat. 5. Kansen en bedreigingen (bijvoorbeeld sectorale kwesties of ontbreken van draagvlak) Er is absoluut voldoende draagvlak. Ik zie geen sectorale kwesties. Een bedreiging is het feit dat het cultureel erfgoed bewaard in archieven zo omvangrijk is, dat er voor het goed selecteren van het te digitaliseren materiaal, technieken moeten worden aangeleverd. Ook bestaat er een risico in een aanpak die eerder uitgaat naar kortetermijnrealisaties zodat de zorg voor bepaalde documenten of dragers geen aandacht krijgt, en (zoals hiervoor al gezegd) digitaliseringen over moeten worden gedaan.

Pagina 46 van 196


3.6

Digitalisering cultureel erfgoed: film en media

Dr. Roel Vande Winkel Stand van zaken Audiovisueel cultureel erfgoed (film en media) wordt bewaard op uiteenlopende beelddragers: filmpellicule, magneetband (voor analoge of digitale registratie), dataschijf,… Voor elk van deze dragers bestaan er diverse formaten en normen, die telkens andere opname- en afspeelapparatuur vereisen. De vergankelijkheid van deze dragers en de afnemende beschikbaarheid van de bijbehorende apparatuur vormen een grote bedreiging voor de bewaring en de toegankelijkheid van dit erfgoed. Ironisch genoeg blijken de recentste dragers vaak de minst duurzame. Pellicule (veiligheidsfilm) die van meet af aan bij correcte temperatuur en vochtigheidsgraad wordt opgeslagen, kan in die omstandigheden eeuwen worden bewaard. Magneetbanden (video’s) gaan amper enkele decennia mee. Digitale dragers hebben (wat voor informatie ze ook bevatten) vaak een nog kortere levensduur. Bijvoorbeeld: het VRT-Klankarchief schakelde voor de bewaring van nieuwsprogramma’s eind 1998 over van magneetband op digitale schijfjes (cd-r) en stelt amper zes jaar later al het verlies van substantiële informatie (door fysieke degeneratie van de cd-r schijfjes) vast. Hoewel het uiterst belangrijk is blijvend te investeren in andere conserveringsmethodes (overzetten nitraatfilm naar onbrandbare drager, bestrijden van azijnsyndroom), lijdt het geen twijfel dat digitaliseringstechnieken een belangrijke bijdrage kunnen leveren tot de bewaring, restauratie en ontsluiting van audiovisueel erfgoed. In welke mate het opportuun is hier nu al toe over te gaan, hangt in grote mate af van de drager. In de onderstaande evaluatie van de technologie, expertise en resources beperken we ons hoofdzakelijk tot bewegend beeld dat op klassieke film(pellicule) werd geregistreerd. Voor via videosignalen of digitale technieken gecreëerd/bewaard erfgoed, verwijzen we naar de respectieve bijdragen van Robbie Delaere en Dirk De Wit. Onze conclusies (‘kansen en bedreigingen’) gelden echter voor alle beelddragers en worden daarom in samenspraak met voornoemde auteurs geformuleerd. Technologie, expertise en resources De mate waarin men voor bepaalde beelddragers en -formaten al dan niet een beroep kan en wil doen op digitale technieken, hangt af van de doelstellingen: (a) Voor distributie- en consultatiedoeleinden bieden digitale technieken grote mogelijkheden. Dit wordt op binnenlands vlak bijvoorbeeld gedemonstreerd door de dvd-reeks ‘Kroniek van de Vlaamse film’, een initiatief van de minister van Cultuur, uitgevoerd door het Koninklijk Filmarchief in coproductie met Canvas. Op buitenlands vlak zien we hoe de website van British Pathé (www.britishpathe.com) duizenden cultuurhistorische nieuwsonderwerpen uit de vorige eeuw gratis on line beschikbaar maakt. (b) Voor conserveringsdoeleinden dient echter een eerder afwachtende houding te worden aangenomen. De standaard waarop films naar aanleiding van ‘Kroniek van de Vlaamse film’ konden worden gedigitaliseerd (PAL) volstond voor een kwaliteitsvolle dvd-transfer, maar evenaart in projectie op groot scherm allerminst de kwaliteit van andere (duurdere) normen, laat staan van de originele filmpellicule. De door British Pathé aangeboden beelden zijn eveneens op een te lage standaard gedigitaliseerd (mpeg1) om met het origineel te kunnen wedijveren. (c) Voor restauratiedoeleinden biedt gesofisticeerde apparatuur (b.v. de Archangel restauratiecomputer) grote mogelijkheden, maar blijft een menselijke controle en correctie essentieel, al was het maar om te vermijden dat de computer een heen Pagina 47 van 196


en weer flitsende tennisbal of een plots oplichtende bliksemschicht als een fout interpreteert en ‘corrigeert’. De definitieve versie (master) van een digitaal gerestaureerde film wordt om conserveringsredenen nog altijd op filmpellicule geregistreerd. De internationale normalisatieorganismen ISO en IEC erkenden al verscheidene normen voor de presentatie en distributie van bewegend beeld. Bekende voorbeelden zijn de gestandaardiseerde MPEG-normen (Moving Picture Experts Group), die bijvoorbeeld worden gebruikt voor dvd’s. Het zijn deze normen (in casu mpeg2) die het VRTBeeldarchief zal aanwenden voor de digitalisering van zijn 1-duims magneetbandcollectie. (Deze operatie begint in het najaar van 2004: te digitaliseren producties zullen eerst door de Archangel digitaal worden opgepoetst.) Voor klassieke professionele filmpellicule, die ook op groot scherm een volwaardig alternatief voor het origineel moet vormen, bestaat echter nog geen digitaal alternatief. De bedrijfswereld is, onder andere via het MPEG-project, nieuwe technologie aan het ontwikkelen. Tegenstrijdige belangen bemoeilijken deze ontwikkelingen echter. De technologie om bioscopen via dataservers en breedbandnetwerken (in de toekomst wordt zelfs gedacht aan satellieten) van digitale films te bedienen, is in volle ontwikkeling. De industrie aarzelt echter (en weigert op sommige terreinen medewerking) uit angst dat deze technieken piraterij (analoog met de crisis die de muziekindustrie nu doormaakt) zullen vereenvoudigen. Ook de archiefwereld bezint zich over de mogelijkheden die digitalisering biedt, waarbij de nadruk natuurlijk op conservering en restauratie ligt. Archiefinstellingen werken op dit terrein overigens in toenemende mate samen met de industrie. Dit gebeurt op Europees vlak in de internationale werkgroep Film Restoration & Conservation Strategies (FIRST). Het FIRST-project verenigt de Europese filmarchievenorganisatie ACE (waarin het Koninklijk Filmarchief zetelt) en de internationale federatie van televisiearchieven FIAT (vertegenwoordigd door de RTBF) met binnen- en buitenlandse archieven, organisaties en bedrijven (waaronder Belgacom). We kunnen besluiten dat er in Vlaanderen expertise en resources worden open uitgebouwd (VRT-Beeldarchief, Koninklijk Filmarchief, postproductiefaciliteiten in de privésector, samenwerkingsverband MediaNet Vlaanderen) maar dat de beschikbare technologie enerzijds nog verder ontwikkeld moet worden en anderzijds zijn duurzaamheid nog moet bewijzen. Kansen en bedreigingen De digitalisering van audiovisueel cultureel erfgoed staat hoog op de agenda. Belangrijke actoren zoeken in onderling en internationaal overleg naar technologie en expertise die duurzame bewaring van hun collecties garandeert. De Vlaamse Regering dient deze initiatieven in de mate van het mogelijke te ondersteunen, maar moet ook beseffen dat de lopende acties en onderzoeksprojecten niet volstaan. Omroepen (televisie en radio) archiveren om eigen producties te kunnen (her)gebruiken, niet om dit materiaal voor wetenschappelijk onderzoek (laat staan voor particuliere gebruikers) te ontsluiten. Dergelijke taken behoren immers niet tot de afgesloten beheersopdracht(en). Grote en kleine productiehuizen, die in toenemende mate programma’s voor omroepen leveren, hebben sowieso nauwelijks een bewaarpolitiek. Filmarchieven (Koninklijk Filmarchief en kleinere initiatieven) concentreren zich op de bewaring van op professionele filmformaten gedraaide producties. Op amateurformaten en vluchtige dragers (8 mm film, VHS-cassette, …) geregistreerde beelden (vb. vakantiefilmpjes, opnames lokale plechtigheden, familiefeesten, processies en andere religieuze bijeenkomsten, sportwedstrijden, …) vallen tussen de mazen van het net. Deze beelden, unieke getuigen van de voorbije eeuw, zullen in de komende decennia samen Pagina 48 van 196


met hun onstabiele dragers onherroepelijk verdwijnen. Een wetenschappelijk omkaderde digitalisering van dit erfgoed is van primordiaal belang. Voor de (digitale) bewaring, ontsluiting en valorisatie van audiovisuele producties dient men een knowhow te ontwikkelen, die ook kan worden aangewend om andere vormen van bewegend beeld (b.v. op analoge videotape geregistreerde kunstwerken of digitale creaties) duurzaam te bewaren, te ontsluiten en te valoriseren. Het is daarom aangewezen de oprichting te overwegen van een Vlaams kenniscentrum, waaraan een archiefsectie, een technologisch onderzoekscentrum en een valorisatiecel zou kunnen worden gekoppeld. Dit centrum zou enerzijds expertise over digitalisering (conservering, restauratie, publieksontsluiting) kunnen ontwikkelen, anderzijds deze expertise op audiovisueel erfgoed (in de ruimste zin van het woord) kunnen toepassen. Het centrum zou vanzelfsprekend in voortdurend contact met internationale partners moeten staan. In het buitenland is men al overgegaan tot de oprichting van dergelijke instellingen, die de speerpunt van een geïntegreerd audiovisueel digitaliserings- en conservingsbeleid vormen. In Nederland beschikt men over het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, in Frankrijk over het Institut National de l’Audiovisuel. De Franse Gemeenschap spiegelt zich met de in de steigers staande Incubateur Numérique Wallon de Mont-Saint-Guilbert aan het Japanse Softopia project. Deze initiatieven werken allemaal op basis van gemengde financiering samen met de privé-sector. Dat de oprichting van een soortgelijk initiatief essentieel is, staat buiten kijf. Over de concrete opdracht en invulling van een dergelijk centrum, dient fundamenteel onderzoek te gebeuren. Het is belangrijk deze problematiek met open geest te benaderen, nauw samen te werken andere initiatieven (vb. Conserveringsplatform en project Digitaal Content Archiveren van MediaNet Vlaanderen) en de inkapseling van dit centrum in een bestaande structuur (b.v. openbare omroep, filmarchief, al erkend steunpunt) niet a priori uit te sluiten. We bevelen daarom aan een sectoroverschrijdende werkgroep van nationale en internationale experts samen te stellen, die de wenselijkheid, haalbaarheid en concrete invulling van dit centrum onderzoekt.

Pagina 49 van 196


3.7

Digitalisering cultureel erfgoed: videoconservering

Robbie Delaere Stand van zaken De drager van het videosignaal, de magneetband, is beperkt houdbaar. Voor optimaal behoud moet de drager om de 7-15 jaar vervangen worden. Bij het kopiëren van analoge signalen treedt er echter generatieverlies op. Het antwoord op dit probleem is digitale conservering. Indien de gedigitaliseerde documenten op magneetband worden bewaard, blijft de houdbaarheid beperkt (7-15 jaar) en moet de drager blijvend hernieuwd worden. Een bijkomende en veel grotere zorg is het verdwijnen van videoformaten. Bij het ontbreken van afspeelapparatuur (of reserve-onderdelen voor herstelling) voor oude formaten, gaan videodocumenten onherroepelijk verloren. Op tijd reageren en de documenten migreren naar een courant formaat is de boodschap. Het bewaren van magneetbanden (digitale of analoge) gebeurt het best in een klimatologisch gecontroleerde omgeving. Vooral een constante temperatuur en luchtvochtigheid is hierbij cruciaal. Een donkere en stofvrije ruimte verdient de aanbeveling. Verder dienen banden verticaal gestockeerd te worden en moeten ze jaarlijks gespoeld worden. Regelmatige kwaliteitscontrole kan potentiële problemen signaleren om tot actie over te gaan. Een noodzakelijke voorwaarde om videodocumenten te laten 'leven' is een degelijke registratie. Zonder correcte en voldoende gegevens in een doorzoekbare database zullen documenten niet teruggevonden worden en dus evengoed verloren zijn. In een volledig gedigitaliseerde omgeving is dit nog prominenter. Zonder de nodige metadata gaan alle inspanningen verloren. Technologie Er moet een onderscheid gemaakt worden tussen de verschillende noden die bij het proces komen kijken. De technische vereisten voor een kopie voor archiveringsdoeleinden zijn anders dan die voor consultatiedoeleinden. Een digitaliseringsproject zal voor de verschillende noden, de videodocumenten migreren naar alle formaten die nodig geacht worden. Voor archiveringsdoeleinden van moederbanden is de hoogst haalbare kwaliteit aangewezen. Dat betekent dat het videodocument later nog voor postproductie- en restauratiedoeleinden in aanmerking komt. In heel wat sectoren wordt momenteel het formaat Digitale Betacam hiervoor aangewend (b.v. VRT televisie). Op het vlak van presentatie en distributie zijn de vereisten anders. De consument vraagt een kwalitatief goed beeld dat eigenlijk zo compact mogelijk is. Momenteel is het dvdmedium (MPEG-2 compressie) het meest aangewezen. De zeer sterke compressie maakt het videodocument echter onbruikbaar voor postproductie- of restauratiedoeleinden. Consultatie vraagt een snelle toegankelijkheid en vlotte doorzoekbaarheid. Een videoserver met bestanden biedt enorme mogelijkheden. Ook toegankelijkheid via internet is een mogelijkheid, maar zal om auteursrechtelijke redenen nog even op zich laten wachten. Formaten die hiervoor in aanmerking komen zijn bv. MPEG4. Videodigitalisering gaat de richting uit van dataconservering. Videobehoud wórdt databehoud. Een DV-film (DV staat voor Digital Video) is bijvoorbeeld al een databestand dat probleemloos bewaard kan worden op een videoband, een harde schijf of een datatape. Het is belangrijk bewust te zijn van de nieuwe vragen die databehoud met zich meebrengt. Grote internationale archieven zoals de RAI archiveren videomateriaal niet meer op videobanden, maar op gigantische datarobots of dataservers.

Pagina 50 van 196


Expertise De grote speler op dit vlak is de openbare omroep, VRT. Onlangs zijn oude formaten overgezet naar nieuwe dragers en binnenkort plant men voor U-Maticbanden een migratieproces. Gedurende de periode 2002-2004 werden 2 conserveringsprojecten gerealiseerd in een samenwerkingsverband tussen MoMu, MuHKA, PMMK en S.M.A.K. en met de steun van de Vlaamse Gemeenschap. Vooral conservering van videokunst en documentair materiaal is er tot stand gekomen. In 2000 heeft Argos de eerste fase van haar conserveringsplan van Belgische videokunst afgewerkt. Het tweede deel werd in 2002 voltooid en bestond uit de restauratie van werk van Lili Dujourie. Overlegplatform PACKED voert onderzoek naar het formuleren van een structurele en langetermijnoplossing voor de conservering en archivering van kunst-, documentaire en erfgoedmateriaal op elektronische en digitale drager. Medianet Vlaanderen is actief sinds 1994 en groepeert een aantal prominente Vlaamse spelers in de mediaen telecommunicatiesector. Het is een overlegplatform dat bedrijven en overheden dichter bij mekaar brengt rond de problematiek en de uitdagingen van een snel evoluerende en ICTgedreven mediamarkt. Ze plannen een conserveringsinitiatief. Resources De VRT heeft apparatuur voor de restauratie van beeldfouten in video door veroudering. Tevens is er materiaal voor de overzetting van oude naar nieuwe videoformaten. De VRT plant de implementatie van een datarobot voor toekomstige archivering van videodocumenten. Een aantal activiteiten zullen echter uitbesteed worden aan externe bedrijven. Ook in talrijke postproductiefaciliteiten in de privé-sector is het materiaal en de expertise aanwezig om digitaliseringen uit te voeren. Evenals depots waar videobanden in optimale omstandigheden bewaard worden. De toekomst van de televisie is HDTV (Hoge Definitie TV). Het beeld is 4 keer scherper en een stuk briljanter, maar de opslagvereisten zijn dan ook navenant. Vlaanderen is één van de topspelers in de wereld inzake deze ontwikkeling met bedrijven als Barco, Alfacam, Kinepolis en het initiatief Euro1080 (het eerste Europese HDTV kanaal). Opslagmogelijkheden worden geleverd door het Luikse EVS. Deze voorsprong ook op het vlak van langetermijnopslag van audiovisueel materiaal uitbouwen zou Vlaanderen heel wat kansen kunnen bieden. Kansen en bedreigingen De bedreiging voor een groot deel van de videobanden die in collecties aanwezig zijn, is reëel. Vaak staan er unieke opnames op oude formaten of gaat de kwaliteit van de magneetband zienderogen achteruit. Niet ingrijpen luidt het verval in van soms uniek materiaal. Een eerste stap in een grote digitaliseringsoperatie is een inventarisronde die in kaart brengt wat er in Vlaanderen aanwezig is en die aangeeft hoe acuut de situatie is. Een eerste aanzet is hier al toe gegeven met het www.videoinventarisvlaanderen.be-project. Het verder structureel uitbouwen van de inventarisinspanningen is slechts een eerste, broodnodige stap. De digitalisering van audiovisueel cultureel erfgoed staat hoog op de agenda. Belangrijke actoren zoeken in onderling en internationaal overleg naar de technologie en expertise die duurzame bewaring van hun collecties garandeert. De Vlaamse Regering dient deze initiatieven in de mate van het mogelijke te ondersteunen, maar moet ook beseffen dat de lopende acties niet volstaan. Omroepen (televisie en radio) archiveren om eigen producties te kunnen (her)gebruiken, niet om dit materiaal voor wetenschappelijk onderzoek (laat staan voor particuliere Pagina 51 van 196


gebruikers) te ontsluiten. Dit behoort immers niet tot de afgesloten beheersopdracht. Kleinere productiehuizen, die in toenemende mate programma’s voor grote omroepen leveren, hebben sowieso nauwelijks een bewaarpolitiek. Filmarchieven (Koninklijk Filmarchief en kleinere initiatieven) concentreren zich op de bewaring van op professionele filmformaten gedraaide producties. Op amateurformaten en vluchtige dragers (8 mm film, VHS-cassette, …) geregistreerde beelden (b.v. vakantiefilmpjes, opnames lokale plechtigheden, familiefeesten, processies en andere religieuze bijeenkomsten, sportwedstrijden, …) vallen tussen de mazen van het net. Deze beelden, unieke getuigen van de voorbije eeuw, zullen in de komende decennia samen met hun onstabiele dragers onherroepelijk verdwijnen. Een wetenschappelijk omkaderde digitalisering van dit erfgoed is van primordiaal belang. Voor de (digitale) bewaring, ontsluiting en valorisatie van audiovisuele producties dient men een knowhow te ontwikkelen, die ook kan worden aangewend om andere vormen van bewegend beeld (b.v. op analoge videotape geregistreerde kunstwerken of digitale creaties) duurzaam te bewaren, te ontsluiten en te valoriseren. Het is daarom aangewezen de oprichting te overwegen van een Vlaams kenniscentrum, waaraan een archiefsectie, een technologisch onderzoekscentrum en een valorisatiecel zou kunnen worden gekoppeld. Dit centrum zou enerzijds expertise over digitalisering (conservering, restauratie, publieksontsluiting) kunnen ontwikkelen, anderzijds deze expertise op audiovisueel erfgoed (in de ruimste zin van het woord) kunnen toepassen. Het centrum zou vanzelfsprekend in voortdurend contact met internationale partners moeten staan. In het buitenland is men al overgegaan tot de oprichting van dergelijke instellingen, die de speerpunt van een geïntegreerd audiovisueel digitaliserings- en conservingsbeleid vormen. In Nederland beschikt men over het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, in Frankrijk over het Institut National de l’Audiovisuel. De Franse Gemeenschap spiegelt zich met de in de steigers staande Incubateur Numérique Wallon de Mont-Saint-Guilbert aan het Japanse Softopia-project. Deze initiatieven werken allemaal op basis van gemengde financiering met de privé-sector. Dat de oprichting van een soortgelijk initiatief essentieel is, staat buiten kijf. Over de concrete opdracht en invulling van een dergelijk centrum, dient fundamenteel onderzoek te gebeuren. Het is belangrijk deze problematiek met open geest te benaderen, nauw samen te werken met andere initiatieven (b.v. Packed en Medianet Vlaanderen) en de inkapseling van dit centrum in een bestaande structuur (vb. openbare omroep, filmarchief, al erkend steunpunt) niet a priori uit te sluiten. We bevelen daarom aan een werkgroep van nationale en internationale experts samen te stellen, die de wenselijkheid, haalbaarheid en concrete invulling van dit centrum onderzoekt.

Pagina 52 van 196


3.8

Digitalisering cultureel erfgoed: enkele bedenkingen vanuit de sector muziek

Stef Coninx We stellen vast dat het bestaande Archiefdecreet slechts één coördinerende instelling toelaat per werkveld i.c. muziek. Wanneer we spreken over archieven m.b.t. muziek dan wordt in de eerste plaats altijd gedacht aan partituren en documenten, bijv. briefwisseling. De instellingen die zich hier traditioneel om bekommeren zijn de muziekbibliotheken van de Koninklijke Conservatoria en de muziekhogescholen, de Koninklijke Bibliotheek Albertina, de stadsarchieven enz. Daarnaast zijn er nog afzonderlijke organisaties die zich toeleggen op het verzamelen, conserveren en bestuderen van muziekgerelateerde documenten uit een welbepaalde periode, zoals het Studiecentrum voor Vlaamse Muziek (Antwerpen). De nieuw opgerichte en inmiddels erkende en structureel gesubsidieerde organisatie RESONANT (voorheen VME - Vlaams Muzikaal Erfgoed) kan, in overleg met het Muziekcentrum Vlaanderen (MCV), binnen het Archiefdecreet een belangrijke rol spelen. Het MCV heeft niet de opdracht, noch de ambitie om een volwaardige archieffunctie op te nemen. Hiervoor ontbreken absoluut de nodige mensen, middelen, ruimte en tijd. Voor het MCV kan er eventueel wel een coördinerende taak zijn weggelegd m.b.t. informatie, communicatie en promotie rond bepaalde archieven en hun werking. Binnen het Muziekdecreet heeft het Muziekcentrum Vlaanderen wel een beperkte opdracht m.b.t. archivering nl. het bijhouden van de partituren van de compositieopdrachten en de cd-opnamen die werden gerealiseerd met financiële steun van de Vlaamse Gemeenschap. Voor de catalogisering / inventarisering van de hoger vernoemde partituren werd een tijdelijke samenwerkingsovereenkomst afgesloten met Matrix en m.m.v. de Administratie MLP worden de gesubsidieerde cd-projecten door het MCV verzameld. Er is o.i. echter nog een bijkomende lacune, nl. diei nzake de klankarchieven en de collecties van geluidsdragers met muziek. Een kleine rondvraag bij zowel de producenten als de exploitanten van geluidsmateriaal – in de meeste gevallen gaat het hier over analoge magneetbanden – leert ons dat de toestand zeer ernstig is, maar niet hopeloos. De problemen van magneetbanden zou je kunnen vergelijken met muzieknotatie op perkament: wanneer niet bewaard in de juiste klimatologische omstandigheden of correcte behandeld, dan dreigt het verval op korte termijn, dit wil zeggen: na 10 jaar vloeit het magnetisch signaal in elkaar over, zijn de banden waardeloos en is de inhoud soms definitief verloren. Door de jaren heen is een groot deel aan kennis over het repertoire en de catalogus verloren gegaan; klassementen werden niet steeds systematisch bijgehouden. Ook bij de openbare omroep is de situatie lange tijd vergelijkbaar geweest. Het huidige mediaklimaat en de druk die daardoor op het beleid komt te liggen, maakt van archiefbeheer en – exploitatie absoluut geen prioriteit. Momenteel lijkt dus de conservering het eerste en belangrijkste doel en in dit geval spreken we dan over de conversie van analoog materiaal naar digitale bestanden. Beknopte technische omschrijving Dit proces bestaat uit het afspelen van het aangebrachte audiomateriaal op zijn daartoe bestemde originele afspeelwijze. We spreken hier b.v. over vinylaudiomateriaal dat afgespeeld wordt op een platenspeler, over audiocassettes en professionele tapes op cassette- en taperecorders. Tijdens het afspelen wordt het analoog signaal omgezet naar een digitale vorm en op digitale drager vastgelegd. Gezien het feit dat deze analoge afspeelapparatuur een versnelde weergave niet mogelijk maakt zonder kwaliteitsverlies, Pagina 53 van 196


dient dit proces in realtime te gebeuren. Concreet: het omzettingsproces van analoge naar digitale vorm van bv. een langspeelplaat met 35 minuten muziek, duurt dan ook minimaal 35 minuten. De conversie is echter niet voldoende, er moeten ook nog een aantal bewerkingen gebeuren om al te grote onderlinge afwijkingen tussen de digitale tracks te vermijden zoals: normalisering van het geluidsvolume, equalizing, compressie van het dynamisch bereik om vervorming te voorkomen, ruisreductie, auditieve herstelling, foutcorrectie … Deze handelingen hebben tot doel tot een eenvormig, kwalitatief hoogstaand eindproduct te bekomen. Deze fase is de meest arbeidsintensieve in het archiveringsproces, mede doordat het niet volautomatisch kan gebeuren. Bovenvermeld proces is echter niet voldoende. Opdat een bepaald muziekstuk (track) op een gemakkelijke manier zou terug te vinden zijn, ter distributie, dienen de audio-tracks in een databasestructuur geplaatst te worden waarbij een aantal gegevens op een gestandaardiseerde manier ingebracht worden, zoals titel, auteur, uitvoerder, jaar van verschijnen, lengte track, genre … eventueel samen met grafisch materiaal. Het spreekt voor zich dat hier in een aantal gevallen enige research nodig zal zijn, inclusief een intensief rechtenonderzoek. Uiteindelijk komen beide bovenvermelde processen samen in een digitaal storageplatform. Dit kan vervolgens mogelijkheden geven naar beluistering van het audio-erfgoed via verschillende vormen van digitale distributie. Er is o.i. voldoende (technische) expertise aanwezig, maar er is een gebrek aan een gecoördineerd beleid terzake. Gezien de jarenlange verwaarlozing van onze geluidsarchieven zullen er meer dan gewone middelen moeten worden voorzien om deze situatie alsnog te herstellen. Daartoe dienen een aantal betrokken partijen – de eigenaar van de drager is niet de eigenaar van de muziek! – dringend samen te worden gebracht om een plan op lange termijn uit te werken. Bedoelde partijen zijn o.m. de bezitters van belangrijke collecties (studio’s, VRT, Muziekcentrum, particulieren), de repertoire-eigenaars (b.v. platenfirma’s), de auteursvereniging (Sabam) en de respectievelijke overheden. Dit belet evenwel niet dat er nu onmiddellijk of op zeer korte termijn moet/kan worden begonnen met het technische proces van digitaliseren.

Pagina 54 van 196


3.9

Digitalisering cultureel erfgoed: ‘immaterieel erfgoed’

Dr. Jeroen Walterus Stand van zaken Wat is immaterieel erfgoed? De definitie in de UNESCO-conventie rond immaterieel erfgoed (17/10/2003) luidt: “The ‘intangible cultural heritage’ means the practices, representations, expressions, knowledge, skills – as well as the instruments, objects, artefacts and cultural spaces associated therewith – that communities, groups and, in some cases, individuals recognize as part of their cultural heritage.” Centrale begrippen in de Vlaamse context zijn: ‘volkscultuur’ en erfgoedverenigingen (familiekunde, heemkunde, industriële archeologie, volkskunde, folklore), alledaagse (historische) cultuur, taal (ook dialecten) en oraliteit, gewoonten en tradities, rituelen en feestcultuur, sociale praktijken, ambachtelijke vaardigheden, tot en met vormen van groepscultuur in cyberspace, enz. Speciale aandacht gaat naar interculturaliteit en culturele diversiteit, cruciaal voor samenlevingsopbouw en integratie. Het Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw (VCV) fungeert als expertisecentrum en steunpunt voor deze sector(en). De omgang met en de studie van immaterieel erfgoed impliceren een belangrijke wetenschappelijke component, gericht op het beschrijven en (her)interpreteren van de diverse verschijningsvormen van ‘immaterieel erfgoed’. Multimediatoepassingen en ICT-technieken bieden hoopvolle perspectieven op een rijkere en meer aangepaste aanpak op het vlak van interpretatie en ontsluiting van immaterieel erfgoed. Immaterieel erfgoed en digitalisering Probleemstelling In essentie stelt zich hier een paradox: het immateriële is per definitie dynamisch en niet ‘tastbaar’ en kan dus an sich moeilijk ‘gevat’ of bewaard worden, tenzij tot op zekere hoogte in educatieve overdrachtsituaties: aangeleerd dus. De immateriële, ‘primaire’ bron wordt in afgeleide vorm geregistreerd en bewaard: het verhaal of het interview wordt opgenomen, de ‘stoet’ of ommegang gefilmd, de kookpraktijk in een recept geregistreerd, het gebruik beschreven of gefotografeerd enz. Meer nog dan bij statische bronnen zoals objecten (documenten, schilderijen, gebouwen) het geval is bevat de materiële, ‘secundaire’ bron slechts een verarmde weergave en interpretatie van de immateriële bron, die vervolgens kan worden omgezet naar een (nog armere?) digitale kopie. Enerzijds vereist de gevoeligheid voor interpretatie dus een grote omzichtigheid bij het digitaal ‘fixeren’ van een in essentie dynamisch gegeven zoals immaterieel erfgoed, anderzijds bieden producten met behulp van digitalisering voor het publiek bijzondere identificatiemogelijkheden en zelfs een emotionele band met aspecten van het verleden. Er wordt dan ook internationaal volop ingezet op digitalisering van representaties van immaterieel erfgoed als methode om te bewaren, te beschermen en te communiceren. De ‘toepassingsgebieden’ voor het digitaliseren van immaterieel erfgoed Het toepassingsgebied voor het digitaliseren van immaterieel erfgoed is zeer ruim. In concreto betreft het de volgende domeinen: • het (digitaal) inventariseren, bewaren, ontsluiten en valoriseren van historisch waardevolle (en bedreigde) uitingen van immaterieel erfgoed zoals voorzien en omschreven in artikel 12 van de UNESCO-conventie rond immaterieel erfgoed (intangible heritage), waarin gesteld wordt dat elke lidstaat “inventories of the intangible cultural heritage on its territory” moet opstellen en regelmatig actualiseren. Vrij vertaald betekent dit: een digitale databank creëren van manifestaties van openbare feestcultuur, rituelen en sociale praktijken (b.v. carnaval, historische stoeten, optochten, processies), van ambachten en folklore (zang, dans, muziek, klederdracht, Pagina 55 van 196


•

• •

enz.) en andere artistieke expressies (volkstheater, poppenspel, circus, enz). Momenteel zijn de weinige en oppervlakkige initiatieven in Vlaanderen op dit vlak vooral te situeren in toeristische context (Toerisme Vlaanderen) of gebaseerd op klassieke volkskundige interpretaties; aansluitend op voorgaande, het (digitaal) inventariseren, bewaren, ontsluiten en valoriseren van de opnames op beelden geluidsdragers (en hun transcripties) van interviews en andere mondelinge bronnen, van liederen en verhalen, en van andere uitingen van orale cultuur, inclusief taal en dialect als dragers van immaterieel erfgoed; het in beeld brengen van allerlei actuele expressievormen van ‘levend geheugen’ en alledaagse cultuur, inclusief cybercultuur, virtuele gemeenschappen op het web en andere ‘born digital’ expressievormen. Momenteel is daar weinig aandacht voor; het in beeld brengen, ontsluiten en valoriseren van de collecties en activiteiten van de erfgoedverenigingen op het vlak van immaterieel erfgoed. Op dit vlak zal het VCV een eerste aanzet geven (www.erfgoedverenigingen.be). Onder meer de sector van de familiekunde heeft in Vlaanderen een enorm potentieel.

Diverse archiefinstellingen, musea en erfgoedverenigingen, maar ook particulieren beheren belangwekkende, historische bronnen over immaterieel erfgoed die voor digitalisering in aanmerking komen. Het zijn vooral audiovisuele dragers waarop uitingen van immateriële cultuur worden vastgelegd: enerzijds het beeldarchief met b.v. beeldopnames van stoeten en processies, anderzijds het geluids- of akoestisch archief met b.v. opgenomen liederen en verhalen, of mondelinge bronnen (interviews, historische opnames, enz.) Buitenlandse voorbeelden tonen verder aan dat grote inventarisatieprojecten rond ‘cultuur van alledag’, zoals het project ‘Fotomonument’ of ‘Brieven aan de toekomst’ in Nederland, zeer interessant kunnen zijn en een belangrijke digitale component hebben. Technologische aspecten Digitalisering van bronnen over immaterieel erfgoed is technisch gezien niet specifiek anders dan bij (bronnen over) materieel erfgoed. De problematiek sluit aan bij de geldende standaarden en technieken m.b.t. digitalisering van schriftelijke en audiovisuele bronnen (zie andere bijdragen). Een bijzondere uitdaging bestaat er in de complexe praktijken die we onder de noemer ‘immaterieel erfgoed’ vatten, te ontsluiten in (digitale) beschrijvingen en representaties. Hiervoor moet op het vlak van de formele en inhoudelijke ontsluiting (op technisch en op ‘content’-niveau) zowel een nieuwe nomenclatuur (beschrijvingsregels) als een creatief technisch gebruik van hyperlinking en contextualisering worden ingevoerd, om de immateriële bronnen in te bedden of te ‘nestelen’ in hun interpretatieve context(en). Dit vergt performante technologische oplossingen. Problematiek van het digitaliseren van geluidsdragers. Vanuit het oogpunt van immaterieel erfgoed moet er specifieke aandacht gaan naar de complexe problematiek van het digitaliseren van geluidsdragers, zowel in een context van conservering als van publieksvalorisering. Geluidsdragers zijn immers zeer kwetsbaar en om ze ter beschikking te stellen voor raadpleging is digitalisering quasi een noodzaak. Er circuleren veel materiële vormen van geluidsdragers die allemaal een aangepaste behandeling vragen: magnetische, electromechanische en optische dragers. Vervolgens, eenmaal gedigitaliseerd, stelt zich het probleem van de veelheid aan digitale bestandsformaten naargelang producent, platform of product. Dit domein evolueert snel, met als gevolg dat zowel de hardware (opname- en afspeelapparatuur) als de software snel verouderen. Voor meer info verwijzen we o.a. naar: Gestemd verleden: mondelinge geschiedenis als praktijk, Brussel, VCV, 2003 Roel Vande Winkel, Eindverslag onderzoeksproject: ‘Van horen zeggen’: mondelinge historische bronnen bewaren en ontsluiten, Universiteit Gent, december 2004.

Kansen en bedreigingen Het digitaliseren van immaterieel erfgoed is in Vlaanderen totnogtoe nauwelijks aan de orde geweest. Er is in Vlaanderen geen erkend expertisecentrum of aanspreekpunt dat zich hier specifiek op toelegt. Er zijn weinig resources, en de meeste zijn projectmatig Pagina 56 van 196


gebonden (en dus beperkt in de tijd). Het Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw dat zich als steunpunt op het terrein van immaterieel erfgoed profileert, tracht in haar werking, in samenspraak met andere actoren, deze problematiek te belichten via publicaties en gerichte projecten, vooral m.b.t. mondelinge bronnen of het ontsluiten en in beeld brengen van de erfgoedverenigingen. Erfgoedcellen, sommige musea, archiefinstellingen en erfgoedverenigingen starten ook bescheiden initiatieven op om het immaterieel erfgoed digitaal in beeld te brengen (verhalen- en beeldbanken). Men kan dus stellen dat parallel met de groeiende aandacht voor immaterieel erfgoed ook de expertise groeit op het vlak van ontsluiting, conservering en presentatie met behulp van digitale technieken. Maar de inspanningen en de middelen worden versnipperd, projecten zijn kleinschalig, lokaal gebonden, ondergefinancierd en de opgebouwde expertise wordt onvoldoende gevaloriseerd. We hopen en verwachten dat met de ratificering van de UNESCOconventie over immaterieel erfgoed er nieuwe impulsen zullen komen voor het digitaliseren van immaterieel erfgoed in Vlaanderen. Dat is nodig, want er is een grote achterstand t.o.v. onze buurlanden en ook een grote nood in Derde Wereldlanden die via de nieuwe UNESCO-conventie vragende partij zijn voor methodologische (en financiële) bijstand. Beleidsprioriteiten We zien de volgende prioriteiten voor digitalisering van immaterieel erfgoed: • korte termijn: o o o

o •

Middellange termijn: o

o

o •

het bevorderen van de expertise op het vlak van de digitalisering en conservering van geluids- en beelddragers van immateriële bronnen (in de eerste plaats mondelinge bronnen), en het ontwikkelen van een landelijk ‘best-practiceproject’; het actualiseren en in een digitale, technologische omgeving operationaliseren van de ontsluitingsinstrumenten in de etnologie of volkskunde om immaterieel erfgoed te beschrijven/categoriseren, te analyseren en te representeren; de diverse zich ontwikkelende verhalen-, liederen- en ook (gecombineerde) beeldbanken in Vlaanderen beter op elkaar afstemmen en tot een geheel samenbrengen; het uitwerken van een traject met de sector familiekunde om het enorme aanwezige potentieel aan bronnenmateriaal te bewaren en te ontsluiten. een digitale inventaris van uitingen van immaterieel erfgoed aanmaken, zoals voorzien en omschreven in artikel 12 van de UNESCO-conventie rond immaterieel erfgoed. Hiertoe is een snelle ratificatie van de conventie gewenst, net als een mandaat aan een instelling als het VCV om bepaalde doelstellingen van de conventie inzake inventarisering (i.s.m. anderen) te realiseren; het opzetten van een grootschalig en publiekssensibiliserend landelijk project rond immaterieel erfgoed, naar analogie met ‘Fotomonument’ in Nederland. Hiervoor kan bijvoorbeeld ingespeeld worden op de stilaan algemeen verspreide praktijk van de digitale fotografie (ook via gsm); het realiseren van een werking zoals die in Nederland door het Centraal Bureau voor Genealogie wordt verzorgd, maar dan specifiek in een IT-omgeving en met medewerking van organisaties zoals SVVF, de koepelwerking rond familiekunde.

Lange termijn: o o

de archiefwerking rond geluidsdragers professionaliseren: uitbouw van een Vlaams geluids(bronnen)archief naar buitenlandse voorbeelden zoals b.v. The National Sound Archive in Groot-Brittannië, of het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid; expertise in verband met digitaal registreren en ontsluiten van immaterieel erfgoed, bijvoorbeeld binnen de nieuwe UNESCO-conventie rond immaterieel erfgoed, vertalen naar Derde Wereldlanden of naar wie er om vraagt. Hier is een groot potentieel, en er zal een interessant aanbod zijn met vele vragende partijen.

Pagina 57 van 196


Literatuurlijst Lijst van bronnen en literatuur die werden geconsulteerd in het kader van deze studie ter voorbereiding van de Delphi-expertenbevraging en ter ondersteuning van de visies en de conclusies die in dit rapport te lezen zijn. Archiefbank Vlaanderen, Blauwdruk voor een geautomatiseerd register van het Vlaams privaat archivalisch erfgoed, ADVN, Amsab, KADOC, Liberaal Archief, 2002: http://www.archiefbank.be K. Arthur, e.a., Recognizing Digitization as a Preservation Reformatting Method, ARL, augustus 2004: http://www.arl.org/preserv/digit_final.htm J. Bauwens, G. Nulens, ICT in het culturele veld: de virtualiteit van het virtuele, Gent, Recreatief Vlaanderen, 2005: http://www.re-creatiefvlaanderen.be N. Bogaert, W. Dusar, Digitalisering van het ‘cultureel http://www.culturelestudies.be/student/portal/cultureelerfgoed/index.htm

erfgoed’:

F. Boudrez, H. Dekeyser, Digitaal archiefbeheer in de praktijk, Antwerpen: Stadsarchief, 2004 Boulevard van het Actuele Verleden (plan), Den Haag, KBN, 2002 Nico CARPENTIER, Beyond the virtual binary. ICT's as tools for bridging cultural divisions, (Working paper), Gent, Re-creatief Vlaanderen, januari 2002: http://www.re-creatiefvlaanderen.be. DAVID Vademecum (on line): http://www.antwerpen.be/david/ DEN, Cultureel Erfgoed Digitaal: leidraad bij projecten, DEN, Mondriaan Stichting, 2004 Digital Heritage and Cultural Content (DigiCULT): http://www.cordis.lu/ist/directorate_e/digicult/index.htm DigiCULT, The Lund Principles, Lund Action Plan, 2001: http://www.cordis.lu/ist/directorate_e/digicult/lund_principles.htm DigiCULT Report Technological landscapes for tomorrow’s cultural economy, 2002: http://www.cordis.lu/ist/directorate_e/digicult/index.htm DigiCULT, The Future Digital Heritage Space: an Expedition Report. In: Digicult, Thematic Issue 7, December 2004, ISBN 3-902448-04-0 DIVA, Digitaal Genootschap van het Verleden: http://www.digitaalverleden.nl S. Debuysere, Duurzame onbestendigheid: de conservering van audiovisuele mediakunst in een veranderend landschap, PACKED, januari 2005: http://www.packed.be/ Pagina 58 van 196


D. De Wit (samenstelling), Digitaliseren levend geheugen / dynamisch archief: cultureel potentieel van netwerken en de community, studiedag IAK-IBK, Gent, november 2003: http://www.ibknet.be DWTC, Horizon 2005 – Witboek voor de modernisering van de FWI’s, die onder het gezag staan van de Minister van Wetenschappelijk Onderzoek, Brussel, DWTC, mei 2002: http://www.stis.fgov.be eFl@nders Digitaal Actieplan Vlaanderen: Management samenvatting, 2002: http://www.eflanders.be Erpanet: http://www.erpanet.org H. Hofman, Erpanet Charter: Principles of Digital Preservation, Erpanet, oktober 2002: http://www.erpanet.org/documents/Digitalpreservationcharterv4_1.pdf ERPANET Bibliography on Digital Preservation Policies, Erpanet, januari 2003 ERPANET Seminar, Business Models related to Digital Preservation: Briefing Paper Amsterdam, september 2004 (tekstbundel) A. Fitzgibbon, E. Reiter, “Memories for life”: Managing information over a human lifetime, 22 mei 2003, UKCRC – Grand Challenges in Computing Workshop: http://www.nesc.ac.uk/esi/events/Grand_Challenges/ G. Hodge, e.a., Digital Preservation and Permanent Access to Scientific Information: the state of the Practice, CENDI, ICSTI, april 2004: http://www.icsti.org ICOMOS Ename Charter for the Interpretation of Cultural Heritage Sites, augustus 2004 (second draft): http://www.enamecenter.org/pages/public_progr_charter.html R. Knoop, Stel je eens voor: op zoek naar de betekenis van de Leidse Poort, Gordion Cultural Advies, oktober 2003 S. Leman, Van steekkaart tot semantisch veld: objectregistratie in Vlaanderen 2003: een stand van zaken, Antwerpen, CBV, 2004 P. Lindemans, Bouwstenen voor een masterplan behoud en beheer roerend materieel erfgoed: aanbevelingen en aanzet tot een masterplan, Antwerpen, CBV, 2004 S. Maris, Digitaal content archiveren in Vlaanderen, MediaNet Vlaanderen, juni 2003 (draft versie 1.1) MINERVA: http://www.minervaeurope.org/ MINERVA, National Representatives Group: http://www.minervaeurope.org/structure/nrg.htm MINERVA, Status Report Belgium-Flemish Community: http://www.minervaeurope.org/structure/nrg/statusreports/statusbelgiumflem.htm MINERVA, National Policy Profile Belgium-Flemish Community: http://www.wvc.vlaanderen.be/cultuurdigitaal/ MINERVA, Best Practice Handbook (rapport), maart 2003 Pagina 59 van 196


MINERVA, The “Firenze Agenda” Working Group on long-term digital memory preservation: http://www.erpanet.org/www/workgroup/main.htm “Firenze Agenda”, 2004: http://www.erpanet.org/www/workgroup/documents/firenze%20agenda.pdf H. Hofman, M. Lunghi, Enabling Persistent and Sustainable Digital Cultural Heritage in Europe: 1. Questionnaire Responses Summary, 2. Position Paper, September 2004, 2 vol. MINERVA, Strategies for a European Area of Digital Cultural Resources: Conference Report, 2004 Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Administratie Cultuur: http://www.vlaanderen.be/cultuur Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Bijdrage van de Vlaamse administratie aan het regeerprogramma van de aantredende Vlaamse regering, onderdeel 7: beleidsdomein ‘Cultuur, Jeugd, Sport en Media’: http://www.vlaanderen.be/cultuur Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Decreet houdende de privaatrechterlijke culturele archiefwerking, B.S. 1 oktober 2002 Decreet houdende de organisatie en subsidiëring van een cultureelerfgoedbeleid, 7 mei 2004: http://www.wvc.vlaanderen.be/regelgevingcultuur/ Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, erfgoed (afdeling Beeldende Kunst en Musea): http://www.wvc.vlaanderen.be/erfgoed/ Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, cultuur digitaal: http://www.wvc.vlaanderen.be/cultuurdigitaal/ H. Mulder, Een productiestraat voor het digitaliseren, in: Informatieprofessional, 8(2004)78, p. 24-27 NDIIPP, It’s about time: research challenges in digital archiving and long-term preservation (verslag workshop), NDIIPP, LC, NSF, augustus 2003: http://www.digitalpreservation.gov/index.php NINCH Guide to Good Practice in the Digital Representation and Management of Cultural Heritage Materials, NINCH, HATII, 2003: http://www.nyu.edu/its/humanities/ninchguide B. ORY-LAVOLLEE, La diffusion numérique du patrimoine, dimension de la politique culturelle. Rapport à Madame la ministre de la culture et de la communication, Janvier 2002: http://www.culture.gouv.fr/culture/mrt/numerisation/fr/f_06.htm C. Pauwels, e.a., Hip en hype, bits en bytes: het kunstmuseum, culturele aanbod- en participatietrends in een digitaal tijdperk, (Working paper), Gent, Re-creatief Vlaanderen, februari 2004: http://www.re-creatiefvlaanderen.be E. Phalet, Digitale bewaring (informatienota), DWTI, juni 2004: http://www.stis.fgov.be PREMIS Working Group, Implementing Preservation Repositories for Digital Materials, OCLC/RLG, September 2004: http://www.oclc.org/research/projects/pmwg/surveyreport.pdf Pagina 60 van 196


Raad voor Cultuur (Nederland), eCultuur: van i naar e, juni 2003: http://www.cultuur.nl Raad voor Cultuur (Vlaanderen), De toekomst van Vlaanderen, vragen voor een Vlaams Cultuurbeleid (memorandum), Brussel, 2004: http://www.wvc.vlaanderen.be/cultuurbeleid/raden_commissies/memoranda/index.htm G. Rooijakkers, Het leven van alledag benoemen: cultureel erfgoed tussen ondernemerschap en nieuwe technologie, in: Boekmancahier, 41(1999), p. 275-290 M. Schwarz, Digitale media in de technologische cultuur – perspectieven voor een kunsten cultuurbeleid, MINOCW, Nederland, juli 2000: http://www.minocw.nl/cultuurict/nota1/ Towards a Continuum of Digital Heritage, European Conference, Den Haag, 15-16 September 2004. Lezingen: http://www.digitaliseringerfgoed.info UNESCO, Charter on the Preservation of the Digital Heritage, 17 oktober 2003: http://www.unesco.org D. Velthausz, E. Bruinsma, Inventarisatie infrastructuur digital erfgoed: een onderzoek naar visies, belemmeringen en oplossingen, Telematica Instituut, oktober 2002: http://www.telin.nl Vlaamse Regering Vlaams regeerakkoord (2004-2009): Vertrouwen geven, verantwoordelijkheid nemen: http://www.vlaanderen.be Beleidsnota Cultuur 2004-2009 ingediend door de heer Bert Anciaux, Vlaams minister van Cultuur, Jeugd, Sport en Brussel, Brussel, Vlaams Parlement, 25 oktober 2004 (Stuk 100 (2004-2005) – Nr. 1) VVBAD, Middelheim Memorandum: collectie Vlaanderen (ontwerptekst 7 juli): http://www.vvbad.be/ Wetsontwerp houdende de omzetting van de Europese richtlijn 2001/29/EG van 22 mei 2001 betreffende de harmonisatie van bepaalde aspecten van het auteursrecht en de naburige rechten in de informatiemaatschappij. (17 mei 2004) Memorandum/standpunt van de Belgische bibliotheken, documentatiecentra, archieven en erfgoedinstellingen (Werkgroep Informatie en Maatschappij’): http://www.vvbad.be Memorandum overlegplatform ‘auteursrecht in de erfgoedsector’ (ontwerp)

Pagina 61 van 196


Beleidsvisies voor ‘digitaal erfgoed’ in Vlaanderen Een beleidsverkennend onderzoek

BOEKDEEL II Eindverslag Delphi-onderzoek

Dr. Dirk Kenis, iForum Consult

Pagina 62 van 196


Inleiding Dit onderzoeksrapport is een verslag van een virtueel expertenpanel van een 40-tal deskundigen die in het voorjaar van 2004 met behulp van 3 opeenvolgende vragenrondes diepgaand discussieerden over het onderwerp ‘digitaal erfgoed’. ‘Diepgaand’ omdat in elke vragenronde massa’s standpunten, visies, argumenten en tegenargumenten werden opgetekend. Deze werden dan verzameld en verwerkt tot nieuwe vragen voor de volgende vragenronde. Het verslag volgt de sequentie van het onderzoeksproces: •

eerst wordt in de ‘voorbereiding’ het initieel onderzoeksplan als methodologisch en planmatig referentiepunt voorgesteld alsook de eerste vragenronde voorbereid (hoofdstuk 1),

•

waarna de respectievelijke vragenrondes, het opzet, de verwerking en de resultaten van elke ronde besproken worden in functie van een volgende discussieronde (hoofdstukken 2 tot en met 5),

•

en het geheel wordt afgerond door een algemeen besluit (hoofdstuk 6).

Deze sequentie wordt als herkenningspunt voor elk hoofdstuk met de belangrijkste resultaten van elke fase in volgende grafiek weergegeven.

Figuur 1: Overzicht van de belangrijkste resultaten per fase

-

-

-

Het Delphi-onderzoek telt vier fasen: tijdens de voorbereidingsfase werden door de onderzoekers 65 stellingen inzake digitaal erfgoed(beleid) opgesteld en werd een panel van 42 experts geselecteerd; in de eerste ronde gaven 37 deelnemende experts (er vielen er dus 4 af) hun mening over de 65 toekomst- en beleidsgerichte stellingen. De experts konden hun mening ook argumenteren (en deden dat uitgebreid). Deze kwalitatieve uitspraken werden daarna door de onderzoekers geclusterd tot 20 coherente toekomstvisies; in de tweede ronde worden deze 20 toekomstvisies aan het expertenpanel voorgesteld, inclusief de feedback van alle experts op de stellingen uit de eerste ronde. Op basis van de feedback van de andere panelleden kan de expert zich een oordeel vellen over de voorgestelde visie en ze ‘waarderen’ en becommentariëren. Elke deskundige kon ook acties en (beleids)aanbevelingen voorstellen om de gewenste toekomstvisie te realiseren. Dit resulteerde in 18 door de experts ‘gevalideerde’ visies en 66 door de experts voorgestelde beleidsaanbevelingen. Er namen 39 experts deel aan deze ronde; in de derde ronde werden door hetzelfde expertenpanel enerzijds de in de vorige ronde gevalideerde toekomstvisies geëvalueerd op belang en haalbaarheid en werden anderzijds de 66 beleidsaanbevelingen uit de vorige ronde gevalideerd. De experts kregen hierbij ook de feedback van de andere panelleden uit de vorige ronde mee om hun oordeel bij te sturen, te nuanceren, enz. Deze laatste ronde Pagina 63 van 196


resulteerde in op belang en haalbaarheid gerangschikte toekomstvisies en bijhorende gevalideerde beleidsaanbevelingen. In het begin wordt de nadruk in de discussie gelegd op het formuleren van visies, daarna komen de beleidsaanbevelingen aan bod om deze visies te realiseren. In zulk een iteratief en kwalitatief onderzoeksopzet is de onderzoeker eerder een moderator tussen deskundigen. De onderzoeker is in deze zin niet meer de enige deskundige die na het opstellen en afnemen van een survey een besluit schrijft op basis van zijn of haar kennis maar iemand die vragen stelt om een discussie te animeren. Het zijn uiteindelijk de deelnemers, de experts zelf die de resultaten valideren, de inmenging van de onderzoeker is van secundair belang. In deze optiek wordt in dit onderzoek veel belang gehecht aan de rapportage van het proces, metname de doorzichtigheid en openheid ervan. Regelmatig, na elke ronde, moeten de verschillende standpunten geanalyseerd en samengevat worden door de onderzoeker. Hoezeer de betrachting van een onderzoeker ook moge zijn om dit objectief te doen, het blijft een persoonlijke inbreng gebaseerd op competentie, culturele achtergrond, etc. In dit onderzoek hebben we de band met de originele bijdragen van de deskundigen willen behouden door in bijlage van elke ronde de originele input van de respondenten ter inzage op te nemen. We zijn er ons van bewust, dat in tegenstelling tot andere onderzoeksverslagen deze aanpak iets moelijker leest. Daartegenover staat dat de lezer zelf zijn programma kan samenstellen. Op basis van eigen interesses kan men immers doorheen de verschillende rondes afdalen tot op het basaal niveau om de individuele opmerkingen te analyseren en evalueren. De samenvattingen van de onderzoeker in dit verslag zijn in deze zin dan ook enkel werkbare richtingaanwijzers naar interessante kennis en kunnen per definitie nooit de rijkheid bevatten van de originele, uitgebreidere discussies. We danken dan ook oprecht het expertenpanel (zie bijlage 10), dat veel tijd heeft uitgetrokken om telkens opnieuw hun expertise aan te spreken en gedegen te reageren op de ideeën van hun collega’s. Gelet op het aantal, maar ook de diepgang, van de argumenten zijn we er zeker van dat de oorspronkelijke 2 uur invultijd voor elke ronde ruim werd overschreden. Dit rapport is voornamelijk het resultaat van hun inzet en we hebben getracht hier op een wetenschappelijk verantwoorde manier verslag van te doen. In dit soort onderzoeken krijgen de deskundigen het woord en is de onderzoeker eerder een procesbegeleider. Dit komt ook tot uiting in de verslaggeving: het proces dat garant staat voor de interne validiteit van het onderzoek krijgt veel aandacht, maar ook de samenvatting van de door de respondenten gevalideerde resultaten.

Pagina 64 van 196


De voorbereiding

In dit hoofdstuk wordt in een eerste deel het onderzoeksopzet voorgesteld: de context van het onderzoek met het onderzoeksdoel, de gehanteerde onderzoeksmethodologie (de beleidsgerichte Delphi-methode) alsook de voorziene timing van de verschillende bevragingen. Het samenstellen van het expertenpanel en de formulering van de stellingen op basis van een literatuuranalyse, werden door dr. Jeroen Walterus uitgevoerd in overleg met iForum Consult.

1. Onderzoeksopzet: de afspraak/het plan 1.1

Context van het onderzoek Dit onderzoek past binnen het project ‘erfgoed digitaal’ dat in opdracht van de Vlaamse Gemeenschap werd gecoördineerd door de steunpunten Culturele Biografie Vlaanderen vzw (CBV) en het Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw (VCV). Deze partijen dragen geen inhoudelijke verantwoordelijkheid voor dit Delphionderzoek. Het onderzoek werd uitgevoerd door iForum Consult (dr. Dirk Kenis) en werd inhoudelijk begeleid door dr. Jeroen Walterus (VCV). Samen vormden zij het onderzoeksteam. De voorbije jaren heeft de Vlaamse Regering aanzetten gegeven tot de uitbouw van een beleid rond cultureel erfgoed. Momenteel werkt de bevoegde afdeling van de administratie Cultuur van de Vlaamse Gemeenschap aan een omvattend langetermijnplan (of masterplan) voor cultureel erfgoed. Dit onderzoek heeft de bedoeling ‘bouwstenen’ aan te bieden om een beleidsvisie omtrent digitaal erfgoed vorm te geven. Het is dus een beleidsverkennend onderzoek dat de visies in kaart brengt en oplossingen tracht te formuleren door een panel van experts te bevragen via de beleidsgerichte Delphi-methode. (Zie verder: boekdeel I, onderdeel 3.)

1.2

De beleidsgerichte Delphi-methode De beleidsgerichte Delphi-methode is een kwalitatieve onderzoekstechniek waarbij een aantal deskundigen tijdens opeenvolgende rondes worden bevraagd, waardoor een gestructureerde, virtuele discussie tussen de deelnemers ontstaat. Beleidsgericht Delphi-onderzoek is een beproefde, diepgaande, gestructureerde bevraging van deskundigen, gebruikmakend van iteratieve informatiefeedback. Deze bevraging gebeurt via het Internet met behulp van de Delphi ForumTM software zodat de deelnemers zich niet hoeven te verplaatsen en binnen een gestelde tijdsperiode kunnen antwoorden wanneer het hen past. Dit Delphi-onderzoek telde 3 rondes: - In de eerste ronde worden de experts gevraagd op een vijfpunts-akkoordschaal hun mening te geven over een aantal toekomst- en beleidsgerichte stellingen. Desgewenst kunnen de experts hun mening ook argumenteren. Deze kwalitatieve uitspraken worden daarna geclusterd tot coherente toekomstvisies; Pagina 65 van 196


- in de tweede ronde worden deze toekomstvisies aan het expertenpanel voorgesteld. Elke deskundige kan dan acties en (beleids)maatregelen voorstellen om de gewenste toekomstvisie te realiseren; - ook deze informatie wordt verzameld en vertaald tot beleidsaanbevelingen die in de derde ronde door hetzelfde expertenpanel worden gevalideerd. Het onderzoek werd gepland in de periode begin april tot en met eind juni. Elke maand worden de deskundigen gevraagd aan één ronde deel te nemen, en elke ronde neemt gemiddeld ongeveer twee uur tijd in beslag. Maar de tijdsinvestering is vooral afhankelijk van de mate waarin de deskundige input geeft. Afhankelijk van hun invalshoek en specialisatie zullen zij wellicht niet op alle vragen even uitgebreid reageren. Indien men zich voor bepaalde vragen niet competent acht of geen mening heeft, hoeft de deskundige ook niet te antwoorden. De deskundige bepaalt volledig zelf wanneer hij/zij binnen de afgesproken tijdsperiode via het internet zijn/haar antwoorden ingeeft. De waarde van het kwalitatief Delphi-onderzoek is sterk afhankelijk van de inbreng van kwalitatief sterke deskundigen die samen voldoende de problematiek kunnen overzien. Om de validiteit van het onderzoek te kunnen garanderen is het dus uitermate belangrijk dat de deelnemers geëngageerd blijven tot op het einde van het onderzoek.

1.3

Het Plan

Task Name voorbereiding

Duration 18 days?

Start Mon 15/03/04

eerste vragen ronde

10 days

verwerking eerste ronde

10 days

Fri 23/04/04

1 day?

Wed 5/05/04

Wed 5/05/04

tweede vragen ronde

10 days?

Fri 7/05/04

Thu 20/05/04

verwerking tweede ronde

10 days?

Fri 21/05/04

Thu 3/06/04

derde vragenronde

10 days?

Fri 4/06/04

Thu 17/06/04

verwerking derde vragenronde 10 days?

Fri 18/06/04

Thu 1/07/04

stuurgroep

Fri 9/04/04

Finish 14 17 20 23 26 29 Wed 7/04/04

April 2004 1 4 7

10 13 16 19 22 25 28

May 2004 1 4 7

June 2004 July 200 10 13 16 19 22 25 28 31 3 6 9 12 15 18 21 24 27 30 3

Thu 22/04/04 Thu 6/05/04 5/05

Figuur 2: Het oorspronkelijke projectplan Het uitgangspunt voor de planning is als volgt: na de aanvang van een ronde krijgen de respondenten ongeveer 2 weken om op de vragen te beantwoorden, daarna volgen 2 weken voor analyse en opbouw van de volgende ronde. Het volledige project, rapportering inbegrepen, zou dan eindigen voor de grote vakantie. Dit was het plan en in de volgende hoofdstukken, waarin de verschillende vragenrondes besproken worden, zien we hoe dit gerealiseerd werd.

2. Een literatuuranalyse leidt tot 65 stellingen Om het debat te openen werden voor de eerste vragenronde een aantal stellingen ingezaaid m.b.t. het ontwikkelen van een beleid rond digitaal erfgoed in Vlaanderen. Deze stellingen werden door het onderzoeksteam verzameld op basis van teksten die werden ingediend voor de Vlaamse regeerbijdrage ‘digitaal erfgoed’ en op basis van een selectieve lectuur van binnen- en buitenlandse onderzoeks- en beleidsrapporten, artikels en andere bronnen. Het werken met korte stellingen heeft in essentie de bedoeling discussie uit te lokken of/en bepaalde visies te valideren. De positieve of negatieve formulering van de stelling is soms willekeurig, soms gebaseerd op voorkennis of ‘impliciete veronderstelling’. De 65 stellingen onderverdeeld in een aantal hoofdstukken zoals ze in de eerste ronde aan de respondenten ter beoordeling werden voorgesteld bevinden zich in bijlage 1.

Pagina 66 van 196


3. Het expertenpanel In dit onderzoek wordt een beperkte groep van experts bevraagd uit de sectoren cultureel erfgoed, de kunsten, media en wetenschap. Hiermee willen we anticiperen op de kritiek of de constatering dat digitaal erfgoed voorkomt in veel domeinen ook buiten de momenteel decretaal gedefinieerde sectoren van het cultureel erfgoed. Het is evenwel onbegonnen werk om iedereen die met digitaal erfgoed te maken heeft bij dit discussiepanel te betrekken. Maar om toch een voldoende vertegenwoordiging te verzekeren binnen de verschillende velden betrokken bij digitaal erfgoed werd het deskundigenpanel van de voorziene 30 leden uitgebreid tot 41, waarvan er 40 participeerden. De bedoeling van de selectie van experts is evenwel niet om een volledig representatief staal van het veld te voorzien, maar eerder een klankbord te creëren waarin verschillende standpunten en ideeën uitgewisseld kunnen worden. Omwille van de beheersbaarheid en de inhoudelijke focus van het onderzoek ging in de bevraging wel wat meer aandacht naar de ‘kernsectoren’ en kernopdrachten van het Vlaamse erfgoedbeleid. Daarnaast komen ook de kunsten sterk in beeld. We hebben het in de bevraging dan ook regelmatig over de ‘erfgoed/kunsten sectoren’. In de bevraging worden verder linken gelegd naar – of gereflecteerd in relatie tot – andere domeinen en beleidsterreinen binnen de brede optiek van ‘e-cultuur’, zoals de culturele of ‘creatieve’ industrieën, onderwijs, wetenschap, media, openbaar bestuur en aspecten van de ‘kennis- en informatiemaatschappij’. Maar dit gebeurt steeds functioneel ‘in verhouding tot’ of relevant voor de problematiek van digitaal erfgoed. De vermelde domeinen zijn dus niet als zodanig onderdeel van de thematiek van deze bevraging. De lijst met experts is opgenomen in bijlage 10. Hieronder volgen de sectoren met respectievelijk het aantal experts dat eruit werd geselecteerd: • Administratie Vlaamse Gem.: 7 • Sectoren – bewaarbibliotheken: 3 • Steunpunten: 4 • Sectoren – musea: 4 • Provincies: 2 • Andere experts (diverse sectoren): 10 • Sectoren – erfgoedverenigingen: 1 • IT-consultants: 3 • Sectoren – archiefinstellingen: 3 • Experts Nederland: 2 • Sectoren – openbare bibliotheken: 1 Tabel 1: Overzicht van de verdeling van de uitgenodigde experts over de verschillende sectoren

Pagina 67 van 196


De eerste ronde 1. De eerste opdracht: ontwikkelen van toekomstvisies Op basis van de feedback op de stellingen in de eerste ronde worden nadien toekomstgerichte beleidsvisies geformuleerd waarop de panelleden acties en beleidsmaatregelen kunnen voorstellen. Er werd dus in deze ronde vooral ingegaan op een aantal probleemstellingen en nog niet zozeer oplossingsgericht (maatregelen, acties) gedacht. Dat komt in volgende (tweede) ronde aan bod.

2. De opzet van de eerste vragenronde 2.1

De vragen 2.1.1

De beoordeling van de 65 stellingen

De 65 stellingen (zie bijlage 1) moesten op een Delphi ForumTM website beoordeeld worden op een 5- akkoord puntsschaal en de deskundigen kregen de mogelijkheid hun score in een tekstveld te onderbouwen met een argument. De deskundige kon kiezen tussen de volgende scores bij de stellingen: score ++ (volledig akkoord) score + (eerder akkoord) score 0 (neutraal) score - (eerder niet akkoord) score - - (helemaal niet akkoord) score? (geen mening) Als data verkregen we dus per respondent 65 scores op de stellingen waarvan sommige ondersteund werden door een argument (tekst).

2.1.2

Bijkomende vragen

Alhoewel de beoordeling van de 65 stellingen zeker de hoofdbrok was, werden in de eerste ronde nog andere bijkomende vragen gesteld. 2.1.2.1

DE IDENTIFICATIEGEGEVENS In de uitnodigingsmail zelf (zie bijlage 9) werden een aantal bijkomende identificatiegegevens opgevraagd en werd ook gevraagd aan te geven hoe men momenteel betrokken is bij projecten of initiatieven inzake ‘digitaal erfgoed’. U vindt deze gegevens terug in bijlage 10 (lijst van experts).

2.1.2.2

ENKELE OPEN VRAGEN De drie laatste vragen op de iForum Website waren geen stellingen maar volgende open vragen: •

Vraag 66: Welke ‘best practices’ of ‘toonbeelden’ (projecten, initiatieven, instellingen, websites) inzake digitaal erfgoed zou u kunnen signaleren, en dit zowel in het binnenland (Vlaanderen/België) als in het buitenland? (Geef de naam van de case en de URL op a.u.b.).

Pagina 68 van 196


•

Vraag 67: Beschrijf kort wat u als dé prioritaire opdracht van de Vlaamse overheid inzake digitaal erfgoed beschouwt voor de volgende beleidsperiode.

•

Vraag 68: Vrije opmerkingen: geef aan welke thema’s niet aan bod kwamen in de stellingen, en geef uw commmentaar.

Hier hebben de scores dus geen betekenis maar werden verder dus wel de tekstuele antwoorden geanalyseerd.

2.1.3

Informatiebronnen

Ter informatie kregen de deskundigen verwijzingen naar een aantal overheidssites mee, evenals enkele basisdocumenten die gehanteerd werden bij de samenstelling van de stellingen. Links naar een aantal overheidssites Cultureel erfgoed: http://www.wvc.vlaanderen.be/erfgoed/ Website eFl@nders: http://www.eflanders.be Cultuur digitaal: http://www.wvc.vlaanderen.be/cultuurdigitaal/ Archeologie, monumenten en landschappen: http://www.monument.vlaanderen.be Cultureel erfgoed Nederland: http://www.minocw.nl/cultureelerfgoed/index.html Basisdocumenten • • •

2.2

enkele teksten die in opdracht van de Vlaamse Gemeenschap werden geschreven en die als basismateriaal dienen voor de opstelling van de toekomstige regerbijdrage over digitaal erfgoed; een samenvatting van de bevindingen van het Nederlandse rapport Inventarisatie Infrastructuur Digitaal Erfgoed (Telematica Instituut, Nederland, 2002); de nota eCultuur: van i naar e (Raad voor Cultuur, Nederland, juni 2003).

Timing en respons Task Name voorbereiding eerste vragen ronde verwerking eerste ronde stuurgroep tweede vragen ronde verwerking tweede ronde derde vragenronde verwerking derde vragenronde

Start Mon 15/03/04 Fri 9/04/04 Fri 23/04/04

Finish 14 17 20 23 26 29 Wed 7/04/04

April 2004 1 4 7

10 13 16 19 22 25 28

May 200 4 1 4 7

June 2004 10 13 16 19 22 25 28 31 3 6 9

Ju ly 2 12 15 18 21 24 27 30 3

Thu 22/04/04 Thu 6/05/04

Wed 5/05/04

Wed 5/05/04

Fri 7/05/04

Thu 20/05/04

Fri 21/05/04

Thu 3/06/04

Fri 4/06/04

Thu 17/06/04

Fri 18/06/04

Thu 1/07/04

5/05

1. De Voorbereiding 1) Literatuuranalyse => 65 stellingen 2) Samenstelling van het panel => 41 deskundigen 2. Eerste vragenronde : start 9/04 ; gepland einde 22/04; werkelijk einde 4/5; resultaat van 37 deelnemers

4. Verwerking 5. Bijgestuurd projectplan: Start tweede ronde op 17 mei Figuur 3: Het bijgestuurde projectplan na de eerste ronde

Pagina 69 van 196


De respondenten die eerder hadden te kennen gegeven op de uitnodiging van de opdrachtgever in te gaan om deel te nemen aan het onderzoek Digitaal Erfgoed werden per mail uitgenodigd op 9/04 om hun visie weer te geven op de Delphi ForumTM –website. Zij kregen tijd tot 22/04 om hun bijdrage te leveren. In praktijk hadden op deze officiële einddatum slechts 13 van de 41 deskundigen geantwoord. Bijna alle deskundigen hadden, na een herinnering, wel toegezegd binnen de kortste keren te antwoorden. Op 4 mei werd de eerste ronde afgesloten met een responds van 37 deelnemers. Slechts 4 deelnemers, waarvan 2 uit de categorie ‘musea’; 1 uit de categorie ‘provincie’ en 1 uit de categorie ‘andere experts’ hebben dus om diverse redenen niet geantwoord.

3. De verwerking van de eerste ronde

3.1

Statistische analyse van scores Tabel 2 geeft een overzicht van scores op de stellingen, waarvan de lijst is opgenomen in bijlage 1. Legende Kolommen 1 -5: het aantal stemmen per categorie op de 5-punt akkoordschaal. Kolom 6: het aantal ‘geen mening’ stemmen. Kolom 7: totaal aantal stemmen voor deze stelling. Kolom 9: de gemiddelden berekend op het totaal aantal stemmen met uitzondering van de ‘geen mening’ stemmers. Kolom 10: de stellingen gerangschikt op basis van het berekende gemiddelde. In kolom 10 krijg je het volgnummer van de stelling, zoals opgenomen in bijlage 1. Kolom 11: de onderwerpcategorie waaronder voornoemde stelling resorteerde. Deze kregen ook een kleurtje mee om visueel te kunnen nagaan of men al dan niet meer akkoord ging met stellingen rond bepaald onderwerpen dan rond andere. Bijvoorbeeld onderwerp 5 (ontsluiting, …) is op deze wijze iets meer vertegenwoordigd bij de hogere scores. Donkerblauwe (horizontale) tussenrijen delen de lijst in 3 delen: •

Deel 1: boven de bovenste blauw lijn is het duidelijk dat de stellingen aanvaard worden.

•

Deel 3: beneden de onderste lijn merken we een sterke afkeuring van de stelling.

Pagina 70 van 196


•

Deel 2: in het middenste gedeelte is er geen uitgesproken mening. In deze middenstrook zijn er (1) veel neutraal stemmen en weinig of geen helemaal akkoord of niet akkoord stemmen of (2) is er een grote spreiding van antwoorden, wat betekent dat de groep hierover sterk uiteenlopende visies had. Wanneer het te wijten is aan een grotere spreiding wordt in kolom 8 een blauw kleurtje toegevoegd.

Kolom 8: wanneer een grote spreiding in de antwoorden voorkomt, wordt dit in deze kolom aangeduid door een donkerblauwe kleur. Wanneer stellingen in het bovenste deel, worden aangeduid met deze blauwe kleur, mogen we zeker niet zomaar veronderstellen dat de respondenten sterk akkoord gaan met de stelling. Verder inhoudelijk onderzoek moet dan uitmaken welke de oorzaken zijn van de sterk gespreide standpunten.

Pagina 71 van 196

3

--

-

0

1 2 1 1 1 2 2 1 1

1 2 1 1 1 1 1 1 1

1 1 1 1 2

3 2 2 1 1 3 5 3 1 6 2 3 2 2 2 1 3 4 2 4

4

+ 17 1 16 3 12 4 10 3 19 4 17 2 13 4 12 3 18 3 19 4 16 15 0 23 6 14 3 20 3 16 5 10 6 18 2 21 2 13 1 20 5 11 1 13 5 17 5 13 5 16 4 17 7 17 9 15 7 14 4 16 6 17 5 14 8 15 3 16 5 18 5 17 8 18 7 16 6 18 5 16 3 18 10 14 4 11 4 10 8 10 9 14 4 17 4 17 4 14 4 13

1 2 2

6 2 1 3 3 4 8 4 2 5 7 5 5 7 8 3 5

52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62

1 4 1 1 3 1 6 4 1

11 3 14 6 12 13 9 4 13 7 4 12 1 11 4 7 8 9 9 7 13 10 9 9 6 6 9 13 5 10 10 9 7

63 64 65

2 4 5

16 12 20

1 1 3 1

7 5 7

4 6 2

5

6

7

8

9

++ 15 14 19 19 11 13 9 11 12 12 11 13 8 14 7 10 12 7 9 16 10 7 14 10 12 10 9 8 8 9 8 8 8 6 10 5 6 6 4 4 8 3 3 6 12 7 4 3 4 2 4

?

N

gemiddelde

4 4 1 1 3 1 10 8 1

5 5 5 1 9 8

36 35 36 36 36 36 35 36 36 36 36 35 35 36 35 36 34 35 36 37 36 36 36 36 35 35 35 38 36 35 37 36 36 36 36 36 36 36 37 36 37 35 36 34 36 36 37 36 35 34 36

4,47 4,42 4,40 4,31 4,24 4,20 4,20 4,18 4,14 4,14 4,13 4,13 4,12 4,11 4,06 4,06 4,03 4,03 4,03 4,03 4,00 4,00 3,94 3,94 3,94 3,94 3,94 3,91 3,91 3,88 3,88 3,85 3,84 3,83 3,78 3,77 3,77 3,77 3,70 3,69 3,65 3,62 3,62 3,59 3,58 3,55 3,53 3,52 3,44 3,44 3,43

28 65 35 23 36 38 50 25 39 17 45 55 21 46 13 14 57 34 44 6 4 12 8 22 16 42 61 1 59 62 3 49 11 37 29 41 64 47 9 63 7 27 58 53 33 43 2 24 15 56 31

3. techn & standaarden 9. juridsche aspecten 5. ontsluiting, presentatie, hergebruik 3. techn & standaarden 5. ontsluiting, presentatie, hergebruik 5. ontsluiting, presentatie, hergebruik 6. distributie 3. techn & standaarden 5. ontsluiting, presentatie, hergebruik 2. expertise 6. distributie 8. archivering duurzaamheid 3. techn & standaarden 6. distributie 2. expertise 2. expertise 8. archivering duurzaamheid 5. ontsluiting, presentatie, hergebruik 6. distributie 1. beleid, regelgeving&samenwerking 1. beleid, regelgeving&samenwerking 1. beleid, regelgeving&samenwerking 1. beleid, regelgeving&samenwerking 3. techn & standaarden 2. expertise 6. distributie 8. archivering duurzaamheid 1. beleid, regelgeving&samenwerking 8. archivering duurzaamheid 9. juridsche aspecten 1. beleid, regelgeving&samenwerking 6. distributie 1. beleid, regelgeving&samenwerking 5. ontsluiting, presentatie, hergebruik 4. selectie 5. ontsluiting, presentatie, hergebruik 9. juridsche aspecten 6. distributie 1. beleid, regelgeving&samenwerking 9. juridsche aspecten 1. beleid, regelgeving&samenwerking 3. techn & standaarden 8. archivering duurzaamheid 7. comm exploitatie 5. ontsluiting, presentatie, hergebruik 6. distributie 1. beleid, regelgeving&samenwerking 3. techn & standaarden 2. expertise 8. archivering duurzaamheid 4. selectie

5 3 3 2 4 6 6 3 2 16 3 7 3 1 2 3 5 3 4 8

36 36 37 36 35 35 36 34 35 36 35

3,39 3,38 3,32 3,27 3,26 3,21 3,11 3,03 3,03 2,92 2,81

5 32 10 54 30 52 19 40 20 60 26

1. beleid, regelgeving&samenwerking 4. selectie 1. beleid, regelgeving&samenwerking 8. archivering duurzaamheid 4. selectie 7. comm exploitatie 2. expertise 5. ontsluiting, presentatie, hergebruik 2. expertise 8. archivering duurzaamheid 3. techn & standaarden

2 1 1

35 36 36

2,61 2,57 2,26

18 48 51

2. expertise 6. distributie 7. comm exploitatie

4 3 2 4 5 5 4 1 1 12 1 1 1 1 2 4 3 2 5 2 5 6 5 5 1 7 4 6 7 7

4 8 1

10

11

stelling nr

2

spreiding

rij nr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51

1

titels onderwerpcategoriën

Tabel 2: Rangorde van de gemiddelde scores op de stellingen in de eerste ronde

Pagina 72 van 196

3.2

Kwalitatieve verwerking In dit onderdeel wordt voornamelijk besproken hoe vertrekkende van de beoordeling van 65 stellingen in de eerste ronde 20 toekomstvisies werden geconstrueerd die terug aangediend worden ter beoordeling in de tweede ronde. Er werden door het onderzoeksteam 65 stellingen samengesteld. Het zijn stuk voor stuk mogelijke opportuniteiten (kansen) of knelpunten (bedreigingen) i.v.m. digitaal erfgoed waarrond standpunten kunnen ingenomen worden. Het is dus een basis voor verdere discussie. Deze stellingen (cf. bijlage 1) hebben alleszins in deze eerste ronde, waarin de deskundigen naast een akkoordscore ook hun argumenten kunnen optekenen, al geleid tot gedetailleerde en uiteenlopende beschouwingen. Deze diepgang met de nodige nuanceringen dreigt verloren te gaan wanneer we te snel naar grotere aggregaten of samenvattingen evolueren. Het werd ons snel duidelijk dat zelfs samenvattingen van de uiteenlopende meningen per stelling niet alleen veel en moeizaam puzzel- en herformuleringswerk vergde maar ook nooit de rijkheid bevatte die in de oorspronkelijke argumenten zelf aanwezig was. Vandaar dat we de originele bijdragen in bijlage weergeven (bijlage 3, zie boekdeel III). De lezer kan dus zelf nagaan hoe van de oorspronkelijke data, samenvattingen, metname de visies werden aangemaakt. Om tot deze visies, samengesteld uit ‘herziene of aangevulde stellingen’ te komen, werd een onderscheid gemaakt tussen enerzijds deze stellingen waarbij men (bijna) eensgezind voor of tegen de stelling is, en waarbij de weinige tegenstemmen als minderheidsstandpunt opgenomen werden (eerste reeks), en anderzijds deze stellingen waarrond de onenigheid aanzienlijk is en er dus een grote spreiding van de scores is (tweede reeks). Ook werd bij de beoordeling rekening gehouden met de aanzienlijke ‘non-respons’ op enkele stellingen. Bij de eerste reeks stellingen, waarrond minder meningsverschil bestaat, wordt getracht per hoofdstuk waar mogelijk één of meerdere coherente verhalen (i.e. toekomstvisies) op te bouwen, rekening houdend met de minderheidsstandpunten en eventueel verder uitgewerkt en onderbouwd met de argumenten die de akkoordscores ondersteunden. De tweede reeks stellingen, waarover grotere meningsverschillen bestaan (meer dan 10 à 20% tegenstemmers, afhankelijk ook van het aantal neutraal stemmers), werd verder geanalyseerd op stempatronen. Zo onderzochten we of er bepaalde groepen tegenover elkaar staan omdat er belangenverschillen zijn (cfr. hiërarchische clustering op respondenten, bijlage 2.1) en of één of meerdere tegenstrijdige visies uit de data te ontcijferen zijn. Het detecteren van de groepen en/of de tegenstrijdige visies is belangrijk, tenminste als deze stempatronen duidelijk aanwezig zijn. Uit bovenstaande statistische en verdere kwalitatief inhoudelijke analyse blijkt echter dat er geen dergelijke stempatronen af te leiden zijn. In een beperkt aantal stellingen waar er toch duidelijk twee uiteenlopende stellingnames optreden, bijvoorbeeld rond stelling 10 en 16, bleek dat inhoudelijk toch éénvormige standpunten terugkwamen: de argumenten ‘ja, maar’ kwamen sterk overeen met ‘neen, want’. Bij een inhoudelijke analyse op stellingniveau werden zowel de kwantitatieve scoreverdeling als de kwalitatieve argumenten beschouwd. Sommige stellingen werden desgevallend uitgebreid of aangepast om te herwerken tot 20 visies (bijlage 4). Een herformulering is geen probleem omdat als ultieme controle, de visies terug ter beoordeling (en validatie!) worden aangediend aan de experts. In de tweede ronde geven de deskundigen immers aan in hoeverre men akkoord gaat met de ‘nieuwe’ samenvattingen (visies) en welke amendementen men eventueel wil aanbrengen. Zoals eerder aangegeven (§ 2.1.2) waren de laatste 3 vragen op de website geen stellingen maar open vragen. Deze werden als volgt verwerkt: • Vraag 66 (vraag naar best practices): deze antwoorden werden opgelijst in een overzicht van links in bijlage 11. Pagina 73 van 196


•

Vraag 67 (vraag naar prioritaire opdracht Vlaamse overheid inzake digitaal erfgoed): deze antwoorden werden in ruwe vorm terug aangediend aan het panel in de tweede ronde als inspiratie voor het formuleren van acties en beleidsmaatregelen.

•

Vraag 68 (vrije opmerkingen): deze antwoorden werden door de onderzoekers geanalyseerd en desgevallend gehanteerd in de verwerking van de stellingen naar de tweede ronde, metname om bij het opstellen van de visies bijsturingen door te voeren.

4. Besluit eerste ronde Van de 41 deskundigen hebben 37 bijgedragen tot de eerste ronde van het Beleidsgericht delphi onderzoek ‘Digitaal Erfgoed’. Om deze hoge responsrate te kunnen bereiken (welke belangrijk is voor de validiteit van het Delphi-onderzoek) kregen de deskundige 2 weken extra invultijd. Uiteindelijk werd in deze eerste bevragingsronde een enorme hoeveelheid aan gegevens verzameld over de voorgestelde 65 stellingen. In deze analyse hebben we uiteindelijk zowel de kwantitatieve als kwalitatieve methodes toegelicht om de vertaalslag van stellingen (in de eerste ronde) tot visies (in de tweede ronde) te duiden. De oorspronkelijke 65 stellingen en de hieruit afgeleide 20 visies werden in respectievelijk bijlage 1 en 4 opgenomen. Het zijn deze visies die in de tweede ronde, die startte op 17 mei 2004, aan de respondenten ter beoordeling werden voorgesteld.

Pagina 74 van 196


De tweede ronde 1. De tweede opdracht: formulering van acties en beleidsmaatregelen Twintig visies (zie bijlage 4) werden afgeleid uit de resultaten van de eerste ronde, maar nog niet gevalideerd door de respondentengroep. In de tweede ronde kan men dan gaan denken aan maatregelen en acties om deze visies te realiseren. Dit is juist de opdracht van deze tweede ronde: zowel de visies beoordelen maar voornamelijk mogelijke beleidsmaatregelen en acties formuleren om deze visies mee te realiseren. In de derde ronde wordt dan het onderzoek afgerond met een validatie van verschillende beleidsmaatregelen die geconstrueerd werden op basis van de verschillende voorstellen van de respondenten in deze tweede ronde.

2. De opzet van de tweede vragenronde 2.1

De vragen 2.1.1

De validatie van de 20 visies

De eerste vragenronde leidde dus tot 20 visies die in deze tweede ronde ter validatie voorgelegd werden aan de respondenten. Zoals in de eerste ronde werd hierbij gebruik gemaakt van het Delphi ForumTM systeem, waarbij de respondenten op een website elke visie beoordeelde op een vijfpunts akkoordschaal. Eventuele argumenten of bemerkingen ten aanzien van deze visies kon men kwijt in het tekstveld.

2.1.2

Het formuleren van acties en beleidsmaatregelen

Ook kon men in hetzelfde teksveld stimulerende maatregelen of acties formuleren die volgens de expert de overheid zou moeten nemen om die visies te (helpen) realiseren. Dit is de belangrijkste opdracht van deze ronde. Op basis van deze inbreng worden voor de derde ronde beleidsaanbevelingen uitgewerkt.

2.1.3

Documentatie

In de uitnodigingsmail voor de tweede ronde kreeg de expert volgende documenten mee: •

Een leesdocument ‘visies erfgoed digitaal’, opdat de deskundige, deze visies ook off line kan nalezen.

•

De ‘ruwe data’, zijnde de resultaten van de vorige ronde, puur ter informatie, bijgesloten in een ZIP-file. Zo kunnen de experts zelf nagaan hoe andere experts de stellingen beoordeelden en hoe we de resultaten hebben geïnterpreteerd en samengevat tot de voorgestelde visies. Deze ‘ruwe data’ bevat ook de antwoorden op de drie laatste open vragen van vorige ronde. Ter inspiratie werd voorgesteld de antwoorden op vraag 67 vooraf door te nemen. Hier hebben de respondenten in vorige ronde aangegeven “…wat u als dé prioritaire opdracht van de Vlaamse overheid inzake digitaal erfgoed beschouwt voor de volgende beleidsperiode.”

Pagina 75 van 196


2.2

Timing en respons In vergelijking met het oorspronkelijke projectplan blijkt duidelijk dat de periode na de eerste ronde bijna 2 weken uitliep. De uitnodigingse-mail voor de tweede ronde werd op 17 mei verstuurd en de respondenten kregen tot 28 mei tijd om te antwoorden. Gelet op de ervaring in de eerste ronde werd de officiële termijn zelf kort gehouden, wat de gelegenheid gaf om vrij snel een herinnering te sturen en nadien met diegenen die niet reageerden persoonlijk afspraken te maken over deadlines. Op 14 juni hadden slechts 2 experts niet geantwoord en de antwoorden van 39 deskundigen werden dus verwerkt met enkele weken vertraging. Hieronder een weergave van het aangepast projectplan zoals het er na de tweede ronde uitzag.

ID 1


2

eerste vragen ronde

3


Start Mon 15/03/04

Finish 14 17 20 23 26 29 Wed 7/04/04

Fri 9/04/04

Wed 5/05/04

Thu 6/05/04

Mon 17/05/04

4

tweede vragen ronde

Wed 2/06/04

Mon 14/06/04

5


Tue 15/06/04

Thu 1/07/04

6

derde vragenronde

Thu 1/07/04

Thu 15/07/04

7

verwerking derde vragenrond

Thu 15/07/04

Thu 29/07/04

April 2004 1 4 7

10 13 16 19 22 25 28

May 2004 1 4 7

June 2004 July 2004 10 13 16 19 22 25 28 31 3 6 9 12 15 18 21 24 27 30 3 6

9 12 15 18 21 24 27

Figuur 4: Het bijgestuurde projectplan na de tweede ronde

3. De verwerking van de tweede ronde Voorbereiding

Eerste ronde

65 stellingen

20 visies

41 deskundigen

Tweede ronde 18 gevalideerde visies 66 acties en maatregelen

37 deelnemers

39 deelnemers

3.1

De validatie van de visies Legende Kolommen 1 -5: het aantal stemmen per categorie op de vijfpunt akkoordschaal. Kolom 6: het aantal ‘geen mening’ stemmen. Kolom 7: totaal aantal stemmen voor deze visie. Kolom 8: de gemiddelden berekend op het totaal aantal stemmen met uitzondering van de ‘geen mening’ stemmen. Kolom 9: volgnummer van de visies gerangschikt op basis van het berekende gemiddelde in kolom 8. Kolom 10: de verkorte titels van de visies.

Pagina 76 van 196

Digitaal erfgoed – Eindverslag

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

--

2 1

0 2 2 1 5 3 4 1 4 4 3 3 3 5 7 5 6 7 8 5 13

+ 13 17 20 16 19 15 21 20 17 17 20 17 17 14 18 21 19 19 22 16

++ 21 19 14 18 15 18 14 15 16 15 13 15 15 16 14 7 11 9 8 7

?

N

gemiddelde

visies

Maart 2005

Verkorte titels van de visies

1

39 39 38 39 39 39 38 39 39 38 39 38 39 39 39 39 39 38 39 38

4,39 4,38 4,37 4,33 4,32 4,32 4,30 4,28 4,26 4,22 4,22 4,22 4,21 4,18 4,10 4,03 4,00 3,97 3,97 3,83

7 6 20 5 11 2 17 10 3 4 13 14 1 8 19 18 16 9 12 15

1 1

1

1 2 1 2 1 1 1 2 1 2

3 2 1 1 1 1 2 1 1 1 5 1 2 2

Ervaring- en kennisdeling verplicht inbouwen Technische ondersteuning is welkom De juridische context in ontwikkeling Meer internationale inbedding Samen kiezen voor bindende open standaarden Meer structurele investeringen De rol van gedigitaliseerd erfgoed voor de eindgebruiker Lange termijnstrategieën ontwikkelen Externe adviesondersteuning voor beoordelings- en adviescommissies Meer sectoraal overleg en sectordoorbrekende (piloot)projecten Nieuwe (ICT) ontsluitingoplossingen vereisen 'deskundige' aanpak en experiment Streven naar een e-collectie Vlaanderen Meer specifieke en gecoördineerde regelgeving Expertisecentra Langetermijnconservering als aaneenschakeling van kortetermijnconserveringen Een rol voor het wettelijke depot en de archiefwetgeving binnen (massa)conservering Publieksbehoeftenonderzoek en betere toeleiding tot publiek i.s.m. partners Technologishe en commerciële partnerships met bedrijven Innovatie stimuleren Empowerment van de eindgebruiker onder deskundige coaching

Tabel 3: Twintig visies gerangschikt naar gemiddelde scores in de tweede ronde De uitgebreide omschrijvingen van deze (nog niet gevalideerde) visies werden opgenomen in bijlage 4. Zonder uitzondering kregen alle visies uitzonderlijk hoge akkoordscores. Van de 39 respondenten zijn er per visie maximum 2 die tegenstemmen. Er zijn daarenboven doorgaans weinig neutraalstemmers en vrij veel ‘helemaal akkoord’ stemmers. Het gemiddelde van de laagst scorende visie ligt nog op 3,83. Het is zeer belangrijk dat deze visies een grote steun kregen van het expertenpanel. Er zijn dan ook slechts enkele kleine inhoudelijke aanpassingen doorgevoerd, meestal, en indien mogelijk, om ook tegemoet te komen aan de bemerkingen van de neutraal en tegenstemmers. Buiten een klein aantal herformuleringen werden voorts een aantal visies samengevoegd, er blijven er nog 18 over. Om deze visies te kunnen realiseren werden acties en beleidsmaatregelen geformuleerd, die door het onderzoeksteam werden omgezet naar beleidsaanbevelingen die in de volgende ronde worden geëvalueerd en gevalideerd. (Zie volgend punt). De gevalideerde visies zijn een belangrijk resultaat van deze studie en worden hieronder integraal weergegeven. Tabel 4: Gevalideerde visies

Visie 1 Meer specifieke en gecoördineerde regelgeving De belangstelling van het beleid voor digitaal erfgoed kan wellicht beter, net zoals voor het erfgoedbeleid in het algemeen, maar er zijn zeker ‘kostengunstige’ argumenten te vinden voor een belangrijke financiële injectie in een beleid m.b.t. digitaal erfgoed. In de huidige (en voorziene) Vlaamse regelgeving voor erfgoed (inclusief onroerend erfgoed), kunsten en in het bredere culturele veld wordt wel een aanzet gegeven die gecoördineerd kan verder gezet worden, maar het draagvlak is nog smal. Specifieke regelgeving voor digitaal erfgoed moet verder ontwikkeld worden en zou hoger op de (politieke) agenda moeten komen.

Visie 2 Meer structurele investeringen De huidige subsidieregelingen voor projectwerking digitaal erfgoed bieden nog onvoldoende financieringsmogelijkheden, terwijl de haalbaarheid van alternatieve financieringsmechanismen zoals ‘revolving funds’ (investeringsleningen), die gebaseerd zijn op terugverdieneffecten, wordt betwijfeld. Globaal zouden structurele investeringen in digitale erfgoedprojecten als onderdeel van de reguliere werkingsmiddelen meer effect kunnen hebben dan (louter) projectmatige investeringen.

Visie 3 Betere externe adviesondersteuning voor beoordelings- en adviescommissies Pagina 77 van 196


Wat de beoordeling van projectvoorstellen digitaal erfgoed betreft, blijkt dat aangezien expertise op dit nieuwe en veelal erg technische domein schaars is, de beoordelingsof adviescommissies een beroep zouden moeten kunnen doen op extern advies om digitaliseringsprojecten en andere initiatieven rond het aanbieden van digitale content goed te beoordelen. Door een correcte inschatting, ondersteuning en evaluatie vergroot immers de kans op succes van de ondersteunde digitaliseringsprojecten.

Visie 4 Meer intersectoraal overleg en sectordoorbrekende (pilot)projecten De veelheid aan beleidsinstanties die zich bezighouden met beleidsaspecten van digitaal erfgoed leidt tot een vorm van versnippering en een gebrek aan afstemming. Dit kan een rem vormen op het ontwikkelen van meer grootschalige (sectoroverschrijdende) initiatieven en kan best ondervangen worden door een overlegplatform, want doorgedreven centralisatie is niet altijd haalbaar of zelfs wenselijk, omdat dan de variëteit in het gedrang zou kunnen komen. De beleidsontwikkelingen rond digitaal erfgoed kunnen dus het best aangepakt worden in een sectoroverschrijdende samenwerking tussen erfgoed, kunsten en media, mits sectorale belangen en specifieke vereisten niet uit het oog verloren worden alhoewel men niet helemaal overtuigd is van de resultaten en de haalbaarheid van ‘cross-over’ (beleids)initiatieven. Er zijn immers institutionele barrières tussen de diverse culturele sectoren die een intersectoraal beleid rond digitaal erfgoed bemoeilijken. Dit neemt niet weg dat intersectorale initiatieven rond digitaal erfgoed juist deze barrières kunnen helpen doorbreken. De Vlaamse overheid (b.v. de administratie Cultuur) kan hiertoe een operationeel kader creëren en faciliterend optreden, mits er ook ruimte gelaten wordt voor zelfregulering en voor experimentele trajecten in de diverse sectoren. Er kan in deze optiek ingezet worden op ‘early adopters’ (voorlopers) via goed ondersteunde voorbeeldprojecten rond digitaal erfgoed, die als model kunnen functioneren voor de hele erfgoed/kunsten sector, maar de vertaalslag en de verspreiding van de ervaringen van deze early adopters naar andere actoren moet ook effectief gegarandeerd en gecontroleerd kunnen worden.

Visie 5 Meer internationale inbedding De Vlaamse overheid heeft nog onvoldoende aandacht voor de internationale dimensie van digitaal erfgoed, en ook de erfgoedsector heeft een te fragmentarisch inzicht in de beschikbare expertise bij internationale organisaties en netwerken. Vlaanderen laat wellicht ook kansen (en geld) liggen bij internationale instanties (Europese Unie, UNESCO,…). Er zou meer (financiële en andere) ondersteuning moeten geboden worden aan instellingen en organisaties of andere initiatieven die internationaal willen participeren aan projecten rond digitaal erfgoed of om internationale samenwerking op te starten en volwaardig te participeren aan internationale netwerken, vertrekkend vanuit een sterk Vlaams expertisenetwerk.

Visie 6 Ervaring- en kennisdeling verplicht inbouwen De aanwezige kennis en expertise rond projectwerking vertaalt zich niet steeds in een goed projectmatig beheer van digitaliseringprojecten. (Onvoldoende voorafgaandelijke omgevingsverkenning, inschattingsfouten in de planningfase m.b.t. nodige resources en de timing, onvoorziene problemen bij de uitvoering, enz.) Het is een prioritaire taak van de Vlaamse overheid een systeem te ontwikkelen dat toelaat verder te bouwen op bestaande expertise en langetermijnplanning stimuleert. Zo moet de expertise opgebouwd in digitaliseringprojecten meteen na afloop van het project verplicht geconsolideerd en gedocumenteerd worden, zodat ook voor anderen kennis en ervaring niet verloren gaat. Een (virtuele) praktijkgemeenschap, een brede taskforce met verschillende onderverdelingen, gecombineerd met reële samenkomsten, lijkt hierbij een goede tool om de fragmentarisch opgebouwde expertise in erfgoedinstellingen onderling beter uit te wisselen en te valoriseren.

Visie 7 Oprichten van een intersectoraal kenniscentrum en –netwerk Door de snelle evolutie van de kennis m.b.t. digitalisering, hebben veel (potentieel) belangrijke spelers nood aan meer ondersteuning om technologisch mee te kunnen, maar hoge techniciteit mag geen uitvlucht zijn om af te wachten. In een meersporenbeleid voor expertiseontwikkeling m.b.t. digitaal erfgoed heeft de combinatie van één intersectoraal kenniscentrum met een duidelijk mandaat en meerdere, afzonderlijke expertisecellen op sectorale of/en thematische basis wellicht het meeste effect. De sectorale of thematische expertisecellen kunnen gezien de specificiteit naargelang de drager/het medium, de inhoud of de context meer effecten genereren naar de eigen sector of thematische werking. Deze expertisefunctie kan worden opgenomen door de reeds opgerichte steunpunten, als bemiddelaar en mits intens onderling overleg en uitbouw van deze expertise ten behoeve van de sector, in samenwerking met de betrokken deskundige instellingen, partners en expertisehouders. Een intersectoraal kenniscentrum daarentegen kan als centraal aanspreekpunt voor digitalisering en als een ‘makelaar’ optreden voor heel de erfgoed/kunsten sector. Het kan, naast andere opdrachten, de gemeenschappelijke (technologische, juridische,…) problematiek behartigen, voor Pagina 78 van 196


schaalvoordeel zorgen, concurrentie en versnipperingen voorkomen en een integrale ontsluiting van het digitaal erfgoed naar de gebruiker toe mee organiseren. Het kan ook afstemming en overleg tussen en binnen de sectoren en instellingen m.b.t. de selectie van te digitaliseren collecties begeleiden en coördineren.

Visie 8 Technologische en commerciële partnerships met bedrijven Onderzoek naar (nieuwe) oplossingen voor ontsluiting, opslag en beheer zijn niet enkel relevant voor de erfgoedsector maar voor de hele IT- en informatiesector. Op een aantal technologische terreinen is in Vlaanderen trouwens veel expertise bij bedrijven, die kan worden ingezet in digitaliseringprojecten: allianties zijn mogelijk en moeten worden geëxploreerd. Ook de commerciële sector (uitgevers, cultuurindustrie, massamedia) heeft belang bij het delen of vrijgeven van haar expertise en heeft nood aan interessante contentleveranciers zoals de erfgoedsector. Er zijn wellicht commerciële en creatieve exploitatiemogelijkheden, mits de kwaliteit van de informatie goed is. In het beleid kan dus aandacht gaan naar het uitbouwen van goede publiek-private partnersamenwerking. Hierbij komt het er enerzijds op aan kansen te benutten en anderzijds de belangen van de gebruikersgemeenschap en de open cultuurproductie voldoende te garanderen.

Visie 9 ICT-langetermijnstrategieën ontwikkelen De culturele instellingen kunnen – mits enkele uitzonderingen die een haalbare langetermijnplanning hebben kunnen opzetten – de snelle technologische innovaties van hardware en digitale dragers moeilijk bijhouden, o.a. omdat de financiering van dure ICTinfrastructuur projectmatig gebeurt en niet structureel bekeken wordt. Aangehaalde alternatieve oplossingen of langetermijnstrategieën zijn: - gemeenschappelijke technische oplossingen en structuren die leiden tot meer duurzaamheid in projecten, applicaties en gegevens; - (eigen) maatwerk en open source: de steeds grotere beschikbaarheid van open source software vormt, mits voldoende ondersteuning, een alternatief voor afhankelijkheid van commerciële softwareproducenten; - structurele, gezamenlijke ICT-investeringen en dienstverlening met het oog op schaalvergroting (bv. een gemeenschappelijke opslag- of ‘depot’server); - het doorbreken van ‘eilandautomatisering’ (d.w.z. dat iedere instelling een eigen ICTinfrastructuur probeert op te zetten). Het netwerkidee met gemeenschappelijke over het internet bereikbare ICT-infrastructuur moet pragmatisch aangepakt worden en is wellicht onvermijdelijk.

Visie 10 Samen kiezen voor bindende open standaarden Het gebruik van open standaarden i.p.v. bedrijfsstandaarden (proprietary standards) creëert perspectieven voor betere uitwisseling en afstemming. De diversiteit en snelle evolutie van standaarden (metadata, registratie, opslag, uitwisseling,…) bemoeilijkt de continuïteit en de ‘consistentie’ van te ontwikkelen applicaties, maar de problematiek is beheersbaar. Er kan in overleg samen gekozen worden voor een selectie van standaarden, maar gelet op de noodzaak van uitwisselbaarheid zou dit van overheidswege ‘afgedwongen’ kunnen worden en moet dit door een kenniscentrum gestimuleerd en ondersteund worden. XML (Extensible Markup Language) is van belang om de uitwisseling van informatie tussen systemen te blijven garanderen. De focus van de sector moet echter liggen op het inhoudelijke, de te hanteren XML schema’s waarover men het eens moet worden.

Visie 11Technologische innovatie stimuleren Het stimuleren van innovatie (ook als voorwaarde voor projectondersteuning) door in te zetten op ‘state of the art’ nieuwe technologie houdt risico’s in (b.v. als de IT-industrie een bepaalde oplossing laat vallen of als ‘de markt’ een andere oplossing verkiest). Innovatie is echter belangrijk en wie innoveert moet soms (berekende) risico’s nemen. De Vlaamse overheid/het kenniscentrum zou hierbij als partner nauwer moeten betrokken worden. De (lopende en reeds uitgevoerde) technische experimenten rond digitaal erfgoed zouden beter gevaloriseerd en gecommuniceerd moeten worden met het oog op een betere verspreiding en deling van kennis en expertise.

Visie 12 Innovatie op het vlak van digitale ontsluiting stimuleren Dankzij performante, multimediale oplossingen kunnen materiële bronnen virtueel beter gepresenteerd en ontsloten worden in (en gelinkt naar) hun interpretatieve, immateriële context(en). Bovendien bieden deze oplossingen hoopvolle perspectieven op een rijkere en meer aangepaste aanpak op het vlak van interpretatie en ontsluiting. (Half)automatische indexeringssystemen en metadatageneratoren kunnen ondersteuning bieden om taxonomieën en semantische netwerken te creëren die de huidige praktijken inzake inventarisering en ontsluiting vergemakkelijken. Internetgebruikers ontwikkelen (hierop aansluitend) nieuwe zoekvaardigheden en de zoektechnologie is nog in volle ontwikkeling. De inbreng en tussenkomst van deskundigen blijft evenwel noodzakelijk. Dit biedt ruimte voor experimenteren en creatief inspelen op ontwikkelingen vanuit het perspectief ‘ontsluiting cultureel erfgoed’. Dit hoeft niet enkel te Pagina 79 van 196


gebeuren in experimentele en intersectorale projecten ‘at the edges’, maar ook binnen de ‘gevestigde instellingen’ in de erfgoed/kunsten sectoren. Het gaat hierbij niet noodzakelijkerwijze om het ‘experiment om het experiment’, maar ook om het verruimen en vernieuwen van reeds bestaande solide en duurzame ontsluitingspraktijken.

Visie 13 Streven naar een e-collectie Vlaanderen De virtuele ontsluiting van collecties en de publiekswerking van de erfgoedinstellingen kan complementair geïntegreerd worden binnen een globale ‘e-collectie Vlaanderen’. Bij de virtuele ontsluiting van collecties blijft de verwijzingsfunctie naar de instelling (vindbaarheid van de bron) essentieel, maar de erfgoedsector moet zich in de toekomst meer gaan concentreren op het aanbieden van volledige, integrale en verrijkte content, met het oog op directe kennisoverdracht. De instellingen moeten evolueren naar intermediaire kenniscentra. Voor de eindgebruiker is integrale ontsluiting immers zeer belangrijk. Maar voor de kwaliteit van de informatie zijn echter specifieke ontsluitingspraktijken en beschrijvingsstandaarden nodig. Thematisch gebonden en materiaalspecifieke benaderingen zijn dus ook belangrijk en kunnen gecombineerd worden met een integrale aanpak mits ze ‘mapping’ toestaan naar standaarden en andere metadatainitiatieven gericht op uitwisseling en afstemming. Samenwerking en uitwisseling van kennis en ervaring is daarom een must.

Visie 14 Empowerment van de eindgebruiker Cybercultuur, d.w.z. vormen van digitale creatie en virtuele gemeenschappen of communities, betekent een stimulans voor het opzetten van (vernieuwende) digitale communicatie en vormen van dynamische ontsluiting en kan een rol spelen als virtueel ‘levend geheugen’, alhoewel succes en duurzaamheid van de door de virtuele gemeenschappen gegenereerde ‘producten’ niet gegarandeerd is. Virtuele gemeenschappen moeten kansen krijgen. Nieuwe digitale kunstvormen (net art) en vormen van cybercultuur sluiten veelal ook aan bij ‘sociale initiatieven’. Digitalisering van het cultureel erfgoed creëert ook kansen om professionals en vrijwilligers samen te laten werken aan de ontsluiting van collecties in grote en kleine erfgoedcentra via een gemeenschappelijk platform en mits deskundige begeleiding. Interactieve methoden en ITtechnologie maken het bovendien in bepaalde gevallen mogelijk dat de (eind)gebruikers, maar ook professionele onderzoekers, daadwerkelijk participeren aan de ontsluiting en de verrijking van kennis over collecties, door b.v. hun eigen onderzoeksmateriaal te koppelen aan digitaal ter beschikking gesteld bronnenmateriaal. De haalbaarheid hiervan kan uitgetest worden en in elk geval blijft de intermediaire rol van professionals belangrijk voor de ontsluiting, begeleiding en validering.

Visie 15 Optimaliseren van de erfgoedcommunicatie Er bestaat nog te weinig inzicht in de behoefte van het publiek inzake toegang tot digitaal erfgoed voor consultatie, onderzoek, recreatie, enz. Er is nood aan meer kennis over de informatiebehoeften van de potentiële gebruikers via instrumenten en geregelde metingen. De erfgoedsector redeneert vooral vanuit de aanbodkant. Het ontbreekt in deze context aan goed uitgebouwde portaalsites die het publiek toeleiden naar digitale erfgoedbronnen en –collecties, maar dit medium mag ook niet overschat worden: er zijn nog andere kanalen of hybride oplossingen (andere media) om digitaal erfgoed naar een groot publiek te communiceren. Daarbij moeten partners worden gezocht, die een meerwaarde kunnen bieden, zoals b.v. CultuurNet en de openbare omroep VRT. Het digitaal project van de VRT zou een voortrekkersrol kunnen spelen in het toegankelijk maken van audiovisueel digitaal erfgoed, en dit in overleg met de erfgoedsector en op voorwaarde evenwel dat iedereen en voornamelijk andere audiovisuele instellingen ook kunnen gebruik maken van de expertise die de VRT hieromtrent opbouwt.

Visie 16 De impact en de meerwaarde voor de eindgebruiker vergroten Volgens een aantal studies en praktische voorbeelden kan toegang tot digitale collecties en representaties van kunst en erfgoed leiden tot een verbreding en een verdieping van de culturele participatie en de consultatie van de fysieke collecties in de instellingen stimuleren. Virtuele, verhalende representaties van historische bronnen bieden door hun narratief karakter waarschijnlijk meer kansen voor het publiek om zich in te leven in het verleden en kan leiden tot het versterken van het ‘historisch besef’. Er is hiertoe evenwel nog nood aan onderzoek, reflectie en experiment en het effect is dus moeilijk voorspelbaar. Het is in dit verband zeer belangrijk virtuele omgevingen te creëren waarbij toegang op maat mogelijk is voor educatieve instellingen. Deze educatieve ontwikkeling op maat (op basis van bestaande applicaties) kan best in partnerschap gebeuren met de educatieve instellingen, of met andere kanalen dan het onderwijs, zoals b.v. het jeugdwerk, of de sectoren van de kunsteducatie of het ‘levenslang leren’, enz.

Visie 17 Een beleid voor digitale duurzaamheid Er is meer sensibilisering nodig over de problematiek van digitale duurzaamheid om een globaal beleid voor digitale duurzaamheid te realiseren. De uitbreiding van het federale wettelijke depot Pagina 80 van 196


tot de gemeenschappen en tot een regeling voor elektronische bronnen (e-depot), maar ook de elektronische deponering in het kader van huidige en toekomstige archiefwetgeving bieden mogelijkheden voor de archivering van digitaal erfgoed. Hierbij moet rekening gehouden worden met de diversiteit van digitaal erfgoed en kan mogelijk ook een oplossing geboden worden voor het archiveren van op basis van bepaalde parameters geselecteerde websites, wat voor individuele erfgoed/kunsteninstellingen momenteel moeilijk haalbaar is. In het proces van massaconservering door digitalisering via een e-depotwerking blijft universele toegang centraal staan, en dit proces mag niet leiden tot vormen van ‘substitutie’ van de originele bron. Met het oog op digitale duurzaamheid zijn er nog veel onopgeloste (technische) issues. De beperkte houdbaarheid van digitale dragers en de problematiek van de software-afhankelijkheid van digitale objecten zijn slechts enkele van de issues die moeten worden aangepakt in een conserveringsbeleid voor digitaal erfgoed. In dit verband moet bijzondere aandacht gaan naar ‘born digital’ materiaal dat afhankelijk is van snel evoluerende hardware- en software oplossingen en naar bepaalde kwetsbare, analoge dragers. Digitalisering voor langetermijnconservering en archivering mag en kan niet losstaan van andere functies (onderzoek, consultatie, educatie, presentatie, reproductie,…) en de toename op korte termijn van allerlei ‘virtuele collecties’ kan de druk opvoeren om voor deze collecties een langetermijnconserveringsbeleid te ontwikkelen.

Visie 18 Billijke juridische regelingen afdwingen voor digitaal erfgoed Er is behoefte aan een preciese afbakening van rechten en plichten, met respect voor ieders belangen, waarbij intellectuele eigendomsrechten geen hinderpaal vormen voor het toegankelijk maken en de exploitatie van gedigitaliseerde bronnen van het erfgoed en de verspreiding van cultuurproducten via het internet, zonder angst voor piraterij. De ‘openbare sector’ en de commerciële sector (de cultuurindustrie) zijn beiden gebaat bij de ontwikkeling van kennis en ervaring over ‘digital rights management’ en bij het opzetten van business modellen voor de exploitatie van digitaal erfgoed. De commerciële sector en de erfgoedsector kunnen in onderling overleg de ontbrekende ervaring opbouwen. Licenties op bestandsformaten en op computerprogramma’s bemoeilijken ook de bewaring en ontsluiting van bestanden, applicaties en programma’s die met eigendomsrechterlijk beschermde software gemaakt zijn. De eigendomsrechterlijke aspecten van content vormen ook een probleem. In heel deze problematiek staat ook het garanderen van de authenticiteit (oorspronkelijkheid) en stabiliteit van een digitaal object of bestand centraal, wat belangrijke inspanningen zal vergen op wettelijk en technisch vlak. Gelet op het belang dienen zeker nog belangrijke inspanningen geleverd te worden om de technologie op juridisch vlak bij te benen; er zijn voorbeelden die aantonen dat men reeds bezig is.

3.2

De formulering van beleidsmaatregelen en -acties Ook in deze ronde hebben de respondenten echt wel hun best gedaan en hun expertise aangesproken om gedegen acties en beleidsmaatregelen te formuleren. Uit de ruwe data (bijlage 5, zie boekdeel III) alle antwoorden bevat blijkt duidelijk dat er per visie slechts weinigen zijn die geen voorstellen formuleren. De massa aan ruwe data werd verwerkt tot een beperkte reeks beleidsaanbevelingen. Eerst werden de voorgestelde maatregelen en acties samengevat op visie-niveau, om daarna te kijken of er ook transversale maatregelen zijn, t.t.z. maatregelen die bij verschillende visies terugkomen en daarom een grotere impact kunnen hebben. De verschillende antwoorden werden per visie geclusterd naar inhoud en samengevat onder titeltjes. Deze lijsten waren nog te uitgebreid en daarom werd door het onderzoeksteam het aantal teruggebracht tot 66 beleidsaanbevelingen (zie bijlage 6). Doorgaans zijn er een drietal aanbevelingen per visie, behalve voor een beperkt aantal uitschieters met het dubbel. Gelet op de ervaring in ronde 1 is dit voor de respondenten in de derde ronde ook nog een hele opdracht.

4. Besluit tweede ronde Deze tweede ronde was in alle opzichten een succes: een zeer grote respons, een zeer positieve validering van alle visies, een beperkte doorlooptijd en heel veel voorgestelde acties en beleidsmaatregelen. Door dit succes was de verwerking van de voorgestelde beleidsmaatregelen en acties tot een set van 66 beleidsaanbevelingen nog een zware opdracht Pagina 81 van 196


geworden. Maar we zijn er van overtuigd uit de massa aan informatie de juiste aanbevelingen geselecteerd en geconstrueerd te hebben om in de volgende ronde ter validering te worden voorgesteld. Ook was er door de positieve respons weinig spreiding in de visies: alle visies zijn zeer wenselijk waardoor er in termen van aanbeveling naar het beleid weinig kan worden gediversifieerd en er moeilijk prioriteiten kunnen worden bepaald. Om deze reden wordt in de derde ronde verder gepeild naar ‘haalbaarheid’ en ‘belangrijkheid’ van deze visies, wat ons toelaat een betere inschatting te maken van de onderlinge verhoudingen en van het relatief ‘gewicht’ van de toekomstvisies.

Pagina 82 van 196


De derde ronde 1. De derde opdracht: validatie van beleidsaanbevelingen en evaluatie van visies Beleidsaanbevelingen èn visies, de resultaten van vorige vraagrondes, vormen de basis voor deze derde en laatste bevragingsronde. Het is de ultieme gelegenheid om de heterogene groep experts te confronteren met andere visies en hen verder hierover te raadplegen. Het is een ook afstemming om er zeker van te zijn dat de uiteindelijk gepresenteerde resultaten voldoende draagkracht hebben in de groep en bruikbaar zijn voor het beleid. Niet alle visies zijn natuurlijk even belangrijk of even makkelijk haalbaar. Een uitgebalanceerd beleid met beperkte middelen zal keuzes vereisen. Ook kunnen bepaalde visies als hefboom fungeren in functie van andere visies De grote eensgezindheid over de gepresenteerde visies zorgde voor te weinig discussie, waardoor voor en tegenargumenten ontbraken. Door de sterk vergelijkbare scores (in tweede ronde) was de opstelling van een prioriteitenlijstje, een essentie in elk beleid, onmogelijk. In deze ronde willen we daarom verder ingaan op ‘haalbaarheid’ en ‘belangrijkheid’ van elke visie. De talrijke beleidsaanbevelingen die in de tweede ronde verzameld en verwerkt werden tot 66 aanbevelingen, verspreid over 18 visies, moeten in deze ronde door de expertengroep beoordeeld en gevalideerd worden. Wanneer deze voorstellen inspireren kunnen de respondenten desgewenst nog bijkomende aanbevelingen formuleren.

2. De opzet van de derde vragenronde 2.1

De vragen 2.1.1

De selectie beleidsaanbevelingen valideren op de discussiewebsite

Op basis van de voorstellen van de respondenten in de tweede ronde werd dus voor deze derde ronde een hanteerbare selectie van beleidsaanbevelingen geformuleerd (zie bijlage 6) en ter beoordeling op de discussiewebsite aan hen voorgesteld. De respondent geeft de mate van akkoord aan en kan ook desgewenst andere voorstellen formuleren.

2.1.2

Belangrijkheid en haalbaarheid van de visies evalueren

1) Rangschikking naar belangrijkheid De respondenten konden de visies rangschikken door een cijfer van 1 tot 18 te geven aan elke visie: van belangrijkste (1) tot minst belangrijke (18). Door naar een rangschikking te vragen forceren we een rangorde. Dit is voor de respondent geen gemakkelijke opgave omdat vele afwegingen moeten gemaakt worden. 2) Score op haalbaarheid De respondent kon een haalbaarheidsscore toekennen door in de kolom ‘haalbaarheid’ een score tussen -2 (helemaal niet haalbaar) en +2 (zonder meer haalbaar) in te vullen. Het begrip haalbaarheid heeft verschillende facetten, ter Pagina 83 van 196


Scores

inspiratie werden er een aantal voorgesteld. De respondent werd gevraagd slechts één (samengestelde) haalbaarheidsscore te geven, men mocht zelf bepalen welk facet doorweegt.

-2 -1 0 +1 +2

Haalbaarheid algemeen

Facet financiële kost (tijd, geld, faciliteiten)

Facet organisatorische complexiteit

Helemaal niet haalbaar; er bestaan fundamentele hinderpalen Minder haalbaar; zou grote inspanning vereisen

Kosten zijn onoverkomelijk

Organisatorisch onmogelijk

Kosten zijn zeer aanzienlijk

Organisatorisch zeer gecompliceerd

Neutraal; geen mening; de haalbaarheid valt niet te voorspellen Eerder haalbaar; er zijn gunstige aanwijzingen aanwezig Zonder meer haalbaar; ligt binnen het bereik van de mogelijkheden

Er zijn duidelijke kosten aan verbonden Brengt niet al te grote kosten met zich mee

Brengt duidelijke organisatorische problemen mee Organisatorisch niet te complex

Kosten zijn praktisch te verwaarlozen

Organisatorisch eenvoudig in te voeren

Tabel 5: Overzicht van mogelijke facetten van haalbaarheid

3) Algemene opmerking of evaluatie. Indien gewenst kon de respondent op de laatste pagina ook nog een globale evaluatie of opmerking toevoegen. (Zie bijlage 8.) De respondenten kregen de raad eerst de beleidsaanbevelingen op de website te beoordelen omdat men vervolgens makkelijker belangrijkheid en haalbaarheid van de visies kon inschatten. Zoals gewoonlijk werd in bijlage, ter informatie aan de respondenten ook de volledige weergave van de antwoorden op de tweede ronde meegestuurd (zie bijlage 5, boekdeel III).

2.2

Timing en respons 2.2.1

Timing

De uitnodigingen werden met bijlagen en richtlijnen per e-mail verstuurd op 28 juni en de antwoorden werden verwacht tegen 9 juli. Gelet op de aankomende vakantie was de timing niet ideaal. Het projectplan werd in samenspraak met de opdrachtgever nogmaals bijgestuurd, waarbij werd ingeschat dat het inzamelen van de antwoorden doorheen de vakantiemaanden juli en augustus moeizaam en druppelsgewijs zou verlopen. Eindrapportering werd gepland begin september. Deze inschatting was correct: meer dan in de voorgaande rondes verliep de opvolging moeizaam en waren er meer pogingen nodig om respondenten te contacteren. De derde vragenronde werd uiteindelijk afgesloten op 23 augustus. Ook in volgende grafiek valt het uitlopen van de laatste ronde op, ook wat betreft de verwerking naar een eindrapport.

Pagina 84 van 196

Digitaal erfgoed – Eindverslag Maart 2005 Start Mon 15/03/04

rch 2004 Finish 8/03 Wed 7/04/04

ID 1


2

eerste vragen ronde

Fri 9/04/04

Wed 5/05/04

3


Thu 6/05/04

Mon 17/05/04

4

tweede vragen ronde

Wed 2/06/04

Mon 14/06/04

5


Tue 15/06/04

Mon 28/06/04

6

derde vragenronde

Tue 29/06/04

Mon 23/08/04

7

verwerking derde vragenronde Thu 26/08/04 Wed 20/10/04

April 2004 29/03

May 2004 19/04 10/05

June 2004 31/05

July 2004 21/06 12/07

August 2004 2/08

September 2004 23/08 13/09

October 2004 4/10

Figuur 5: Het bijgestuurde projectplan na de derde ronde

2.2.2

Respons

Twee respondenten hebben niet geantwoord op de validatievragen op de website en vier respondenten hebben de visies niet geëvalueerd en dus het Word document niet teruggestuurd.

3. De verwerking van de derde ronde Voorbereiding 65 stellingen 41 deskundigen

Eerste ronde 20 visies 37 deelnemers

Tweede ronde 18 gevalideerde visies 66 acties en maatregelen 39 deelnemers

Derde ronde 18 gevalideeerde visies beoordeeld op haalbaarheid en belangrijkheid 63 gevalideerde beleidsaanbevelingen 39 deelnemers

De verwerking van de gegevens in voorgaande vragenrondes had voornamelijk tot doel een volgende ronde voor te bereiden. In een volgende ronde werden immers de analyseresultaten aan de respondenten ter validering voorgesteld. Aangezien dit de laatste ronde is, valt dit doel en deze validering (controle en feedback) van de respondenten weg en wordt de analyse expliciter doorgevoerd in functie van het eindrapport. Uit volgende meer gedetailleerde weergave -en zeker in deze laatste ronde als culminatiepunt van al de vorige rondes- blijkt pas hoe omvangrijk en diepgaand de resultaten van dit beleidsonderzoek zijn. In deze derde ronde werd gepeild naar belangrijkheid en haalbaarheid van de 18 visies. Een mogelijke optie was dus de analyse enkel toe te spitsen op ‘quick wins’. ‘Quick wins’ zijn visies die zeer belangrijk geacht worden en makkelijk haalbaar zijn, en zijn bijgevolg altijd een interessant gegeven voor het beleid. Andere visies die misschien minder duidelijk naar voor komen kunnen echter ook een strategische of tactische waarde hebben als enabler voor een langere termijnvisie. Soms kan men de boot (opportuniteit) echt missen wanneer men niet tijdig ingrijpt, waardoor men op langere termijn veel meer moet investeren om de achterstand goed te maken, of bijsturing zelfs onmogelijk wordt. ‘Haalbaarheid’ wordt in dit perspectief van secundair belang. Haalbaarheid en belangrijkheid wordt besproken in de eerst volgende sectie 3.1. Sectie 3.2 bevat eerst een korte bespreking van de scores op de beleidsaanbevelingen, daarna worden de 66 beleidsaanbevelingen besproken, per beleidsvisie en in orde van belangrijkheid. De ruwe data, worden in bijlage 7 (zie boekdeel III) opgenomen opdat de lezer voor die aspecten die hem interesseren de woordelijke weergaven van de respondenten kan nalezen.

Pagina 85 van 196


3.1

Haalbaarheid en belangrijkheid van de toekomstvisies Uit de tweede ronde bleek dat de 18 visies allemaal zeer hoog scoorden op de vijfpunts akkoordschaal (cf. ‘de tweede ronde’ § 3.1 en bijlage 5). Een beleid moet per definitie altijd moeilijke keuzes maken. Om meer inzicht te geven werd daarom in de derde ronde bijkomende informatie omtrent haalbaarheid en belangrijkheid ingewonnen. De inhoudelijke discussie omtrent elke visie werd in de tweede ronde gevoerd, zodat we voor de voor- en tegenargumenten naar de ruwe data van de tweede ronde verwijzen (bijlage 5, boekdeel III). In de derde ronde kregen de respondenten de gelegenheid om in een tekstveld hun opmerkingen globaal te formuleren ten aanzien van hun haalbaarheids- en belangrijkheidsscores. Deze algemene opmerkingen werden opgenomen in bijlage 8.

3.1.1

Belangrijkheid

Legende Kolom 1: De 18 gevalideerde visies, gerangschikt naar belangrijkheid, de belangrijkste bovenaan de lijst; de minst belangrijke onderaan. Kolom 2: De som van de scores van alle respondenten. Elke respondent rangschikte van score 1 (belangrijkste) tot score 18 (minst belangrijke). Dit houdt in dat de belangrijkst geachte visies de minste scores hebben. De visies werden dan ook gerangschikt in orde van belangrijkheid, t.t.z. in oplopend totaal orde. Kolom 3: De gemiddelden, bekomen door de totalen te delen door de 37 deelnemers die antwoorden op deze vraag. Kolom 4: De laagste (meest belangrijke) score die de visie kreeg van een respondent Kolom 5: De hoogste (minst belangrijke) score die de visie kreeg van een respondent Kolom 6: De standaardafwijking

Pagina 86 van 196


1

2

Visies

3

totalen gemid

7. Oprichten van een intersectoraal kenniscentrum en –netwerk 2. Meer structurele investeringen 9. ICT-lange termijnstrategieën ontwikkelen 6. Ervaring- en kennisdeling verplicht inbouwen 4. Meer intersectoraal overleg en sectordoorbrekende (piloot)projecten 10. Samen kiezen voor bindende open standaarden 17. Een beleid voor digitale duurzaamheid 1. Meer specifieke en gecoördineerde regelgeving 18. Billijke juridische regelingen afdwingen voor digitaal erfgoed 16. De impact en de meerwaarde voor de eindgebruiker vergroten 5. Meer internationale inbedding 15. Optimaliseren van de erfgoedcommunicatie 12. Innovatie op het vlak van digitale ontsluiting stimuleren 3. Betere externe adviesondersteuning voor beoordelings- en adviescommissies 13. Streven naar een e-collectie Vlaanderen 11. Technologische innovatie stimuleren 8. Technologische en commerciële partnerships met bedrijven 14. Empowerment van de eindgebruiker

4

5

6

min max stdev.

245

6,62

1

17

5,48

263

7,11

1

18

5,39

293

7,92

2

18

5,14

300

8,11

1

17

4,90

303

8,19

1

17

4,84

326

8,81

1

18

5,21

326

8,81

1

18

5,21

346

9,35

1

18

5,90

359

9,70

1

17

5,10

361

9,76

1

18

5,02

381

10,30

2

18

4,92

410

11,08

2

17

4,63

411

11,11

5

18

3,98

417

11,27

3

17

4,40

422

11,41

1

18

5,57

450

12,16

4

18

3,64

467

12,62

1

18

4,81

506

13,68

3

18

3,62

Tabel 6: Rangschikking van de visies op basis van de gemiddelde scores op belangrijkheid Voorgaande tabel toont dat voor elke visie de spreiding van de scores toch behoorlijk ruim is. Dit leert ons de hoge waarden van de standaardafwijking in de kolom 6 alsook de minimum en maximum scores (kolommen 5 en 6) die bijna steeds helemaal uiteen liggen. Voor de eerste 12 visies is er voor elke visie iemand in de respondentengroep die deze visie het belangrijkste of tweede belangrijkste vindt (zie kolom 5) alsook iemand die dezelfde visie het minst belangrijke of tweede minst belangrijke vindt (zie kolom 6). Dit neemt niet weg dat de gemiddelde scores toch voldoende uiteenliggen om vooral boven- en onderaan de lijst enig onderscheid te maken. De gemiddelde score van de eerste in de lijst is ongeveer de helft van de laatste. Dit betekent dat de respondenten in de eerste drie belangrijkst geachte visies duidelijk kiezen voor structurele ingrepen: het expliciet oprichten van een intersectoraal kenniscentrum en netwerk, meer structurele investeringen en een ICT-langetermijnstrategie. De naar belangrijkheid daaropvolgende 3 visies benadrukken de samenwerking die moet voorzien worden: ervaringen kennisdeling verplicht inbouwen; meer sectoraal overleg en sectordoorbrekende (pilot) projecten en samen kiezen voor bindende open standaarden. Volgende drie visies zijn eerder beleidsgericht: een beleid voor digitale duurzaamheid, meer specifieke en gecoördineerde regelgeving en billijke juridische regelingen afdwingen voor digitaal erfgoed. Wanneer we de andere helft (negen) visies van onder naar boven bespreken zien we dat empowerment van de eindgebruiker als visie duidelijk het minst scoorde, gevolgd door de partnerships met bedrijven en het stimuleren van innovatie. Op zich zijn dit wat vagere, meer vrijblijvende intenties waarbij het eindeffect (effectiviteit in het algemeen), sowieso minder voorspelbaar is omdat andere partijen betrokken zijn. Indien de overheid kiest voor een intersectoraal kenniscentrum- en netwerk, Pagina 87 van 196


meer structurele investering en een ICT-langetermijnstrategie dan kan men er vrij zeker van zijn dat deze er ook komen. Indien men daarentegen technologische innovaties, partnerships met bedrijven en empowerment van de gebruiker stimuleert, is het effect moeilijk te voorspellen. Effectiviteit in deze zin kan echter als een aspect van haalbaarheid beschouwd worden, en wordt daarom, in volgende paragraaf over haalbaarheid, verder ontleed.

3.1.2

Haalbaarheid

De scores gaan van ‘helemaal niet haalbaar’ (-2) naar ‘zonder meer haalbaar’ (+2). De meest haalbare visies staan dus bovenaan de lijst. De gemiddelde scores schommelen tussen het nulpunt en 1, met slechts 1 kleine negatieve score voor de eerste visie ‘streven naar een e-collectie Vlaanderen’. Verder zijn er 2 scores die boven de 1 uitspringen: ‘betere externe adviesondersteuning voor beoordelings- en adviescommissies’ en ‘ervaringen kennisdeling verplicht inbouwen’. Deze twee scores staan bovenaan het lijstje en worden dus als het gemakkelijkst haalbaar geacht. Legende Kolom 1: De 18 gevalideerde visies, gerangschikt naar haalbaarheid, de gemakkelijkst haalbare bovenaan de lijst, de moeilijk haalbare onderaan. Kolom 2: De som van de scores van alle respondenten. Elke respondent kon een score geven, gaande van -2 (onhaalbaar) tot +2 (gemakkelijk haalbaar). Dit houdt in dat de makkelijkst haalbare visies de hoogste scores hebben. De visies werden dan ook gerangschikt in orde van haalbaarheid, t.t.z. in dalende totaal orde. Kolom 3: De gemiddelden, bekomen door de totalen te delen door de 37 deelnemers die antwoorden op deze vraag. Kolom 4: De standaardafwijking

Pagina 88 van 196


1

2

3

4

Visies

totalen

gemid.

stdev.

6. Ervaring- en kennisdeling verplicht inbouwen 3. Betere externe adviesondersteuning voor beoordelings- en adviescommissies 5. Meer internationale inbedding 10. Samen kiezen voor bindende open standaarden 9. ICT-lange termijnstrategieën ontwikkelen 1. Meer specifieke en gecoördineerde regelgeving 16. De impact en de meerwaarde voor de eindgebruiker vergroten 15. Optimaliseren van de erfgoedcommunicatie 4. Meer intersectoraal overleg en sectordoorbrekende (piloot)projecten 11. Technologische innovatie stimuleren 7. Oprichten van een intersectoraal kenniscentrum en –netwerk 14. Empowerment van de eindgebruiker 12. Innovatie op het vlak van digitale ontsluiting stimuleren 17. Een beleid voor digitale duurzaamheid 8. Technologische en commerciële partnerships met bedrijven 2. Meer structurele investeringen 18. Billijke juridische regelingen afdwingen voor digitaal erfgoed 13. Streven naar een e-collectie Vlaanderen

44

1,19

0,94

37

1,00

1,08

31

0,84

0,93

27

0,73

1,04

25

0,68

0,97

23

0,62

1,19

23

0,62

0,95

22

0,59

0,93

16

0,43

1,07

16

0,43

1,07

12

0,32

1,08

12

0,32

0,82

11

0,30

0,97

8

0,22

1,08

4

0,11

1,17

0

0,00

0,91

0

0,00

1,08

-3

-0,08

1,16

Tabel 7: Rangschikking van de visies op basis van de gemiddelde scores op haalbaarheid Het is moeilijk de rangschikking van de visies naar haalbaarheid afzonderlijk te beschouwen zonder rekening te houden met de belangrijkheid. Of met andere woorden de haalbaarheid van een visie heeft vooral waarde in functie van de belangrijkheid van deze visie. Gemakkelijk haalbare visies die niet belangrijk zijn krijgen minder aandacht terwijl er moeilijk haalbare visies zijn die zeer belangrijk kunnen geacht worden en daarom meer aandacht verdienen.

3.1.3

Belangrijkheid gecombineerd met haalbaarheid

Legende Y-as (horizontaal): belangrijkheid: hoe lager de gemiddelde score hoe belangrijker de visie X-as (verticaal): haalbaarheid: hoe hoger de gemiddelde score hoe gemakkelijker haalbaar X en Y as verdelen bovenstaande grafiek in 4 kwadranten : Kwadrant ++: belangrijkere en makkelijker haalbare visies (linksboven) Kwadrant -+: belangrijkere en moeilijk haalbare visies (linksonder) Kwadrant +-: minder belangrijke en makkelijker haalbare visies (rechtsboven) Kwadrant - -: minder belangrijke en minder haalbare visies (rechtsonder)

Pagina 89 van 196


1,60

+-

++

1,40 Visie 6 1,20 Visie 3 1,00 Visie 5 Haalbaarheid

Visie 10

0,80

Visie 9 Visie 16 Visie 1

Visie 15 0,60 Visie 11

Visie 4 Visie 7

0,40 Visie 14

Visie 12 Visie 17

0,20 Visie 8

-+ 6,00

7,00

Visie 18

Visie 2

--

Visie 13

8,00

9,00

10,00

11,00

12,00

13,00

0,00

14,00

15,00

-0,20 16,00

Belangrijkheid

Figuur 6: Vergelijking van haalbaarheid en belangrijkheidsgemiddelden van de visies Kwadrant ++: belangrijkere en makkelijker haalbare visies (linksboven) Belangrijke visies die makkelijker haalbaar zijn noemt men ‘quick wins’. Er is één visie die er uitspringt als quick-win en dat is visie 6 (ervaringen kennisdeling verplicht inbouwen), gevolgd door visie 9 en 10 (resp. ‘ICT-langetermijnstrategieën ontwikkelen’ en ‘samen kiezen voor bindende open standaarden’). Deze 2 visies zijn sterk gerelateerd aan elkaar en het is dan ook niet toevallig dat ze in elkaars buurt liggen. We zijn er ons wel van bewust, en dit werd door verschillende respondenten regelmatig benadrukt, dat dit inhoudelijk totaal verschillende aspecten zijn. Beiden duiden wel op een gezamelijke, methodische ICT-aanpak op lange termijn. Het is in deze zin een aanwijzing om deze 2 visies verder samen te beschouwen. Verder naar beneden zien we visie 1 (meer specifieke en gecoördineerde regelgeving) en 16 (de impact en de meerwaarde van de eindgebruiker vergroten), die infeite in het midden van de grafiek liggen en dus wat haalbaarheid en belangrijkheid eerder de middenmoot uitmaken. Kwadrant -+: belangrijkere en moeilijk haalbare visies (linksonder) De belangrijke visies die moeilijker haalbaar zijn staan linksonder: vooral visie 7 (‘oprichten van een intersectoraal kenniscentrum en -netwerk’) valt hier op als meest belangrijke, doch qua haalbaarheid lager scoort (0,36). Pagina 90 van 196


Opvallend is dat visie 2 (‘meer structurele investeringen’) hier als tweede minst haalbare visie uitkomt terwijl het als tweede belangrijkste visie beschouwd wordt. Dit is dus een visie die zeker meer analyse vergt naar de juiste toedracht van het ‘minder haalbaarheidsscoren’. Redenen zijn eventueel terug te vinden bij de bespreking (ruwe data) van de visies in de tweede ronde maar ook bij de bespreking van de specifieke beleidsaanbevelingen voor deze visie in de derde ronde (zie verder). Verder zijn er minder belangrijke en in min of meerdere mate moeilijk haalbare visies zoals visie 4 (‘meer intersectoraal overleg en sectordoorbrekende (pilot)projecten’); visie 17 (een beleid voor digitale duurzaamheid) en visie 18 (‘billijke juridische regeling’). Het is zaak na te gaan welke haalbare aspecten (beleidsaanbevelingen) hier eventueel toch in beeld kunnen komen. Kwadrant +-: minder belangrijke en makkelijk haalbare visies (rechtsboven) Visie 3 (‘betere adviesondersteuning voor beoordelings- en adviescommissies’) is heel haalbaar maar minder belangrijk. Visie 5 (‘meer internationale inbedding’) is daarentegen iets belangrijker maar dan weer iets minder haalbaar dan visie 3. Kwadrant --: minder belangrijke en moeilijk haalbare visies (rechtsonder) Minder belangrijk EN moeilijk haalbaar, het is evident dat dit kwadrant de minste aandacht verdient. Bij de aparte bespreking van de visies en de beleidsaanbevelingen in onderdeel 3.2 gaan we verder in detail in op de verhouding belang versus haalbaarheid.

3.1.4

Opmerkingen

In de derde ronde kon de respondent nog een globale evaluatie of opmerkingen kwijt onder de scoringstabel in het worddocument. Hierbij kreeg de respondent de gelegenheid om uitleg te verstrekken bij het invullen van de haalbaarheidsschaaltjes en rangschikking naar belangrijkheid. Gelet op het feit dat het om de laatste ronde gaat was het tevens de ultieme mogelijkheid om een algemene beoordeling of andere bemerkingen over het onderzoek en/of onderwerp uit te spreken. Vijftien respondenten hebben van deze gelegenheid gebruik gemaakt. Zoals verwacht zijn de onderwerpen sterk uiteenlopend: gaande van een laatste pleidooi voor het eigen standpunt en het leggen van zwaartepunten tot toelichting bij de verschillende haalbaarheids- en belangrijkheidscores. De commentaren werden opgenomen in bijlage 8. Een opmerking die regelmatig terugkwam was de hoge moeilijkheidsgraad die men ervaarde bij het rangschikken naar belangrijkheid. Men had voornamelijk moeite om deze visies afzonderlijk af te wegen omdat men alle visies belangrijk vond en elke visie zag als een onderdeel van een globale strategie. Een bemerking die zeker bij de uittekening van het beleid moet meegenomen worden.

3.1.5

Besluit

Het doel was meer variatie aan te brengen in de visies door de respondenten de visies te laten evalueren op haalbaarheid en belangrijkheid. Voor verschillende respondenten ging dit gepaard met moeilijke, soms onmogelijke, afwegingen, ook omdat de set van visies coherent en zelden of nooit tegenstrijdig zijn. Nochtans geven de resultaten een mooi overzicht van de werkelijke zwaartepunten en hun ingeschatte haalbaarheid. Figuur 6 geeft dit overzichtelijk weer en laat onmiddellijk zien waar zich de quick wins situeren (linkerbovenhoek). Hierbij is wel volgende kanttekening nodig. Een beleid uitstippelen of visies/maatregelen selecteren enkel op basis van haalbaarheid en belangrijkheid heeft een groot risico. Het houdt geen rekening met de onderlinge effecten van de visies en maatregelen (beleidsaanbevelingen), of de doorlooptijd alvorens men een effect van een gerealiseerde visie of maatregel mag verwachten. Een voorbeeld uit huidige (bovenstaande) case kan dit verduidelijken: visie 6 Pagina 91 van 196


(‘ervaringen kennisdeling verplicht inbouwen’) komt als quick win uit de bus; gevolgd door visie 9 en 10 (resp. ‘ICT-langetermijnstrategieën ontwikkelen’ en ‘samen kiezen voor bindende open standaarden’). Meest belangrijke visie is echter visie 7 (oprichten van een intersectoraal kenniscentrum en –netwerk). Men kan zich terecht de vraag stellen of visie 9 en 10 niet beter en gemakkelijker via of in een intersectoraal kenniscentrum te ontwikkelen zijn. Anderzijds is het realiseren van visie 6 (‘ervaringen kennisdeling verplicht inbouwen’) misschien een mooi uitgangspunt om te komen tot visie 7 (‘oprichten van een intersectoraal kenniscentrum en –netwerk’)? Deze vragen kunnen niet opgelost worden op basis van de huidig beschikbare data. Hiervoor zijn verschillende cross-impact analyses nodig die de verschillende effecten van de beleidsaanbevelingen op de verschillende visies trachten in te schatten als ook de effecten van de beleidsaanbevelingen en visies onderling analyseert. Tijdens een strategisch management sessie kan men met een beperktere, meer beleidsgerichte groep deskundigen (een 12-tal) op 1 dag tijdens een interactief gemodereerde discussie deze afwegingen bespreken en komen tot meest optimale volgorde van maatregelen in functie van snel succes, meeste doelmatigheid en grootste resultaat. Op basis van inzichten in de onderlinge relaties en voorkeuren van de groep kan men dan kiezen voor een eigen maatwerk scenario: een actieplan.

3.2

Beleidsaanbevelingen valideren 3.2.1

Globale bespreking: rangorde op basis van gemiddelde scores

Voor elke visie werden een aantal beleidsaanbevelingen geformuleerd. Aan de respondenten werd gevraagd inhoeverre men akkoord kan gaan met een beleidsaanbeveling om die visie te realiseren. Ook hier geldt de opmerking dat de scores op de beleidsaanbevelingen geïsoleerd moeten beschouwd worden, er is geen onderling verband of effect te meten. Op basis van de voorliggende bevraging of analyses kan men dus geen optimale volgorde van beleidsaanbevelingen opstellen. De opstelling van een planning is een volgende stap na het formuleren van de doelen en maatregelen (respectievelijk visies en aanbevelingen), wat onderwerp was van deze Delphi. Legende Kolommen 1: rijnummer. Kolommen 2 -6: het aantal stemmen per categorie op de 5-punt akkoordschaal Kolom 7: het aantal ‘geen mening’ stemmen. Kolom 8: totaal aantal stemmen voor deze actie of beleidsmaatregel Kolom 9: de gemiddelden berekend op het totaal aantal stemmen met uitzondering van de ‘geen mening’ stemmers. Kolom 10: de beleidsmaatregelen gerangschikt op basis van het berekende gemiddelde. Het cijfer voor het punt in de code duidt op de visie waarbinnen de beleidsmaatregel hoort. Een korte omschrijving van de visie staat in kolom 11. Het cijfer na het punt wijst op de rangorde waarin de beleidsmaatregel binnen de visie werd voorgesteld. Kolom 11: de visie waaronder voornoemde stelling resorteerde. Deze kregen ook een kleurtje mee om visueel te kunnen nagaan of men al dan niet meer akkoord ging met voorgestelde beleidsmaatregelen binnen een bepaalde visie dan rond andere. Bijvoorbeeld als een bepaalde kleur zich boven aan de lijst meer manifesteerde dan een andere kleur. In tabel 8 (zie volgende pagina) vallen nogmaals de doorgaans vrij hoge scores op.

Pagina 92 van 196


Van de 66 maatregelen krijgen de helft maar 1 of 2 tegenstemmen en zijn tevens het aantal neutraalscores behoorlijk laag. Het aantal negatieve en neutrale stemmen komen voor de eerste helft niet boven de 7 uit. Dit wil zeggen dat meer dan 80% van de respondenten akkoord gaat met de eerste 33 aanbevelingen. Voor de volgende 33 aanbevelingen blijven de scores ook hoog. Met uitzondering van 3 aanbevelingen (aanbeveling 1.4 op regel 66; aanbeveling 3.2 op regel 65; en aanbeveling 3.1 op regel 60) blijft het aantal niet-akkoord stemmers zeer laag. De laagst scorende aanbevelingen krijgen voornamelijk minder ‘uitgesproken akkoord’ scores en bijgevolg veel ‘neutraal’ en (gewoon)‘akkoord’ scores. De gemiddelde scores zijn bijgevolg vrij hoog en duiken pas vanaf regel 44 (twee derde van het totaal) onder de 4. Enkel de laatste aanbeveling heeft een minder goede score van 3,13 wat nochtans inhoudt dat er voor deze laagst scorende aanbeveling toch nog evenveel voor- als tegenstanders zijn. UIt bovenstaand gerangschikte beleidsaanbevelingen kunnen we opmaken dat drie vierde van de belangrijkste beleidsaanbevelingen thuishoren onder de belangrijkste visies. Dit is dus meer dan wat normaal gezien zou verwacht worden bij een normale spreiding van gemiddelde scores van beleidsaanbevelingen over de gehele reeks van 18 visies. Dit is misschien ook zo niet verwonderlijk: het is duidelijk dat van die visies die men belangrijk vindt, men ook de bijbehorende beleidsaanbevelingen belangrijker acht, of tenminste hoger scoort op de akkoordschaal.

Pagina 93 van 196

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

lijn

--

1

0

+ 8 14 14 17 14 12 20 21 17 22 19 18 20 19 18 15 24 16 23 23 18 19 22 16 24 19 21 14 19 20 23 17 21 19 15 18 15 16 23 20 20 17 19 21 21 27 21 16 20 14 22 20 20 16 16 17 15 19 26 17 16 17 10 13 15 9

++ 30 24 22 19 20 22 17 16 18 14 16 17 16 16 17 18 13 17 14 14 16 15 13 16 11 15 12 16 13 11 10 13 11 13 15 12 12 13 9 10 8 11 11 8 9 5 9 12 7 10 8 7 9 11 9 7 10 4 4 9 5 6 6 4 7 5

?

N

gemiddelde

code

Visies

39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 38 38 39 39 39 39 39 39 38 39 39 39 39 39 38 38 39 39 39 39 39 39 39 39 39 38 39 39 39 39 38 38 38 38 39 39

4,72 4,59 4,44 4,41 4,38 4,36 4,36 4,36 4,34 4,32 4,31 4,31 4,29 4,28 4,28 4,28 4,28 4,28 4,28 4,28 4,26 4,26 4,24 4,23 4,21 4,21 4,18 4,16 4,15 4,14 4,08 4,08 4,05 4,05 4,05 4,05 4,03 4,03 4,03 4,03 4,00 4,00 4,00 4,00 3,97 3,97 3,95 3,92 3,89 3,89 3,87 3,82 3,82 3,79 3,79 3,76 3,76 3,75 3,74 3,64 3,64 3,63 3,53 3,49 3,46 3,13

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66

1 1

1 1 2

1 1

1 1

1

1 1 2 2 2 1 1 1 1 2 1 1 3 1

1 1 1

1 2 3 5 3 1 2 1 2 4 3

3 3 1 5 2 6 1 1 1 1 1 4 5 1 2 7 3 2 3 5 2 6 7 6 1 2 2 6 3 3 2 4 4 5 1 8 1 9 3 6 5 9 8 1 9 2 7 8 2 6 6 1 6 2 8 11 14 1 5 2 10 2 6 3 7 2 10 2 12 4 8 13 3 5 8 4 3 12 3 7 2 15 2 15 5 9 12 11

1 1 1

1 1 1 1 2 1 1

2 1 3 1 2 1 1 1 1

1 1 3 2 3 4 3 1

10.2 3.4 9.1 1.3 4.6 7.1 17.1 18.2 7.5 16.1 5.1 6.2 17.3 1.2 2.1 3.3 6.1 6.3 17.6 18.1 7.6 10.1 13.2 2.3 17.2 12.2 7.7 13.3 1.1 12.4 17.4 13.1 4.4 7.2 12.1 14.2 16.2 1.6 2.2 15.2 5.3 9.3 12.5 15.3 4.1 14.1 18.3 9.2 8.1 14.3 2.4 4.5 7.3 1.5 15.1 4.2 17.5 12.3 7.4 3.1 5.2 8.2 7.8 4.3 3.2 1.4

Samen kiezen voor bindende open standaarden Externe adviesondersteuning voor beoordelings- en adviescommissies ICT-langetermijnstrategieën ontwikkelen Meer specifieke & gecoordineerde regelgeving Meer intersectoraal overleg en sectordoorbrekende (piloot)projecten Oprichten van een intersectoraal kenniscentrum en - netwerk Een beleid voor digitale duurzaamheid Eeerlijke regeling afdwingen voor digitaal erfgoed Oprichten van een intersectoraal kenniscentrum en - netwerk De impact en de meerwaarde voor de eindgebruiker vergroten Meer internationale inbedding Ervaring en kennisdeling verplicht inbouwen Een beleid voor digitale duurzaamheid Meer specifieke & gecoordineerde regelgeving Meer structurele investeringen Externe adviesondersteuning voor beoordelings- en adviescommissies Ervaring en kennisdeling verplicht inbouwen Ervaring en kennisdeling verplicht inbouwen Een beleid voor digitale duurzaamheid Eeerlijke regeling afdwingen voor digitaal erfgoed Oprichten van een intersectoraal kenniscentrum en - netwerk Samen kiezen voor bindende open standaarden Naar een e-collectie Vlaanderen streven Meer structurele investeringen Een beleid voor digitale duurzaamheid Technologische innovatie & innovatie digitale ontsluiting Oprichten van een intersectoraal kenniscentrum en - netwerk Naar een e-collectie Vlaanderen streven Meer specifieke & gecoordineerde regelgeving Technologische innovatie & innovatie digitale ontsluiting Een beleid voor digitale duurzaamheid Naar een e-collectie Vlaanderen streven Meer intersectoraal overleg en sectordoorbrekende (piloot)projecten Oprichten van een intersectoraal kenniscentrum en - netwerk Technologische innovatie & innovatie digitale ontsluiting Empowerment van de eindgebruiker De impact en de meerwaarde voor de eindgebruiker vergroten Meer specifieke & gecoordineerde regelgeving Meer structurele investeringen Optimaliseren van de erfgoedcommicatie Meer internationale inbedding ICT-langetermijnstrategieën ontwikkelen Technologische innovatie & innovatie digitale ontsluiting Optimaliseren van de erfgoedcommicatie Meer intersectoraal overleg en sectordoorbrekende (piloot)projecten Empowerment van de eindgebruiker Eeerlijke regeling afdwingen voor digitaal erfgoed ICT-langetermijnstrategieën ontwikkelen Technologische en commerciële partnerships met bedrijven Empowerment van de eindgebruiker Meer structurele investeringen Meer intersectoraal overleg en sectordoorbrekende (piloot)projecten Oprichten van een intersectoraal kenniscentrum en - netwerk Meer specifieke & gecoordineerde regelgeving Optimaliseren van de erfgoedcommicatie Meer intersectoraal overleg en sectordoorbrekende (piloot)projecten Een beleid voor digitale duurzaamheid Technologische innovatie & innovatie digitale ontsluiting Oprichten van een intersectoraal kenniscentrum en - netwerk Externe adviesondersteuning voor beoordelings- en adviescommissies Meer internationale inbedding Technologische en commerciële partnerships met bedrijven Oprichten van een intersectoraal kenniscentrum en - netwerk Meer intersectoraal overleg en sectordoorbrekende (piloot)projecten Externe adviesondersteuning voor beoordelings- en adviescommissies Meer specifieke & gecoordineerde regelgeving

Tabel 8: Rangorde van de beleidsaanbevelingen op basis van de gemiddelde scores

Pagina 94 van 196


3.2.2

Inhoudelijke bespreking van de aparte beleidsaanbevelingen

De visies werden in de vorige ronde gevalideerd, nu is het de beurt om de voorgestelde acties en beleidsmaatregelen om te zetten tot gevalideerde beleidsaanbevelingen. De reacties op de voorgestelde acties en maatregelen worden elk afzonderlijk besproken onder de visie waartoe ze bijdragen. Per beleidsmaatregel bespreken we eerst de plaats binnen de rangorde van gemiddelde scores van alle beleidsmaatregelen, om daarna een overzicht te geven van de belangrijkste opmerkingen, gevolgd door eventueel een besluit ten aanzien van een herformulering of schrapping van de voorgestelde maatregel. Bij deze bespreking komen, in verhouding tot de doorgaans zeer hoge scores op deze beleidsmaatregelen, voornamelijk de (enkele) minderheidsstandpunten aan bod. Dit kan een verkeerd beeld geven wanneer men enkel de geselecteerde standpunten leest en geen oog heeft voor de scores zelf (cf. tabel 8). Elke visie krijgt ook een besluit, t.t.z. een globale bespreking van de beleidsmaatregelen voor deze visie. Sommige besluiten zijn langer dan andere, veelal in functie van de belangrijkheid van de visie en/of het aantal of complexiteit van de hieronder resorterende beleidsmaatregelen. Daarna worden de gevalideerde maatregelen als beleidsaanbevelingen opgelijst in volgorde van hun score en met eventuele aanvullingen en schrappingen (onderlijnd). De omzetting van voorgestelde beleidsmaatregel tot beleidsaanbeveling die hier plaatsvindt is een belangrijke laatste stap en tevens het laatste puzzelstuk in deze beleidsvoorbereidende studie. Gelet op het belang van gevalideerde beleidsaanbevelingen om tot de realisatie van de visies te kunnen komen en de grote omvang van de volgende bespreking geven we in het volgende onderdeel 3.3 een verkort overzicht van de besluiten, evenals van de hieronder resorterende beleidsaanbevelingen, in orde van belangrijkheid. Bij de analyse hieronder geven we de visies en beleidsmaatregelen gewoon opeenvolgend weer, zoals ze voorgesteld werden aan de respondenten. 3.2.2.1

VISIE 1 MEER SPECIFIEKE EN GECOÖRDINEERDE REGELGEVING De belangstelling van het beleid voor digitaal erfgoed kan wellicht beter, net zoals voor het erfgoedbeleid in het algemeen, maar er zijn zeker ‘kostengunstige’ argumenten te vinden voor een belangrijke financiële injectie in een beleid m.b.t. digitaal erfgoed. In de huidige (en voorziene) Vlaamse regelgeving voor erfgoed (inclusief onroerend erfgoed), kunsten en in het bredere culturele veld wordt wel een aanzet gegeven die gecoördineerd kan verder gezet worden, maar het draagvlak is nog smal. Specifieke regelgeving voor digitaal erfgoed moet verder ontwikkeld worden en zou hoger op de (politieke) agenda moeten geraken. Beleidsaanbevelingen:

1.1 De administratie Cultuur moet bestaande en geplande decreten en regelgevingen screenen op hun ‘digitaal gehalte’ met het oog op het efficiënt implementeren van transversale (gelijklopende) richtlijnen m.b.t. digitaal erfgoed en ecultuur doorheen de diverse (koepel)decreten cultuur, in het kader van een globale ecultuur beleidsaanpak. De vele neutrale stemmen en minder helemaal-akkoord scores maken dat deze maatregel qua gemiddelde pas op de 29 plaats staat. Bij de opmerkingen voor de neutrale scores zien we voornamelijk het argument dat men niet goed in ziet hoe dit te organiseren en dat eerst een algemene visie m.b.t. digitalisering nodig is, alvorens men dit complexe werk kan aanvangen 1.2 De Vlaamse overheid moet meer aandacht hebben voor aspecten van digitaal erfgoed in regelgevingen buiten het beleidsdomein cultuur (onderwijs, toerisme, wetenschap, enz.), vanuit een globale optiek van ‘cultureel erfgoedzorg’ (met ook aandacht voor andere relevante aspecten).

Pagina 95 van 196


Op de veertiende plaats op de lijst van de gemiddelde scores scoort deze beleidsaanbeveling zeer goed. Er is 1 tegenstem met als argument dat men onderwijs en wetenschap moeilijk kan opzadelen met extra regels, voor toerisme lijkt hem/haar dit wel zinvol. Ook bij de positieve stemmers zijn er talrijke aanvullingen en bedenkingen die best op voorhand uitgeklaard zouden worden. 1.3 Gezien de achterstand die Vlaanderen inzake digitaal erfgoed heeft, zou deze thematiek in het ‘masterplan cultureel erfgoed’ (afdeling Erfgoed - Beeldende Kunsten en Musea) bijzondere aandacht moeten krijgen in de context van een integraal erfgoedbeleid. Digitaal erfgoed is een ‘ontwikkelingssector’: er is een belangrijke inhaalbeweging nodig op het vlak van middelen en expertise. Als vierde in de lijst van gemiddelde scores is dit een uitzonderlijk hoge score: een gemiddelde score van 4,72 op een maximum score van 5! Dus dit lijkt een open deur. 1.4 Een apart, specifiek beleidskader (decreet) creëren voor e-cultuur, met daarbinnen ook bijzondere aandacht voor digitaal erfgoed. Deze is van alle 66 aanbevelingen de slechts scorende: er zijn evenveel, maar weinig uitgesproken, voor en tegenstanders. Deze aanbeveling wordt daarom best geschrapt: dus liever niet een apart decreet voor e-cultuur. 1.5 Binnen de administratie Cultuur - afdeling Erfgoed (en Kunsten) een aparte expertise- en beleidscel voor digitaal erfgoed en e-cultuur installeren. Deze scoort na 1.4 het minst (op de 54ste plaats) maar heeft toch nog een behoorlijk akkoordgemiddelde met enkel 5 tegenstanders. De extreme tegenstemmer pleit voor een samenbrengen van de steunpunten in 1 centrale instelling; andere tegenargumenten zijn: laat expertise-opbouw over aan het veld; een cel binnen cultuurnet; en er zijn teveel verschillende terreinen die ook moeten betrokken worden. Meerdere neutraal stemmers pleiten voor één of enkele experts en geen uitgebreide cel: de expertise moet aanwezig zijn maar niet uitgebreid. Het is duidelijk dat de rol van de ‘expertise- en beleidscel’ nog niet uitgeklaard is en dat de vrees bestaat dat deze, indien ze te groot wordt, een operationele rol gaat opnemen. 1.6 Via dwingende instrumenten zoals beheersovereenkomsten of subsidiereglementen moet de Vlaamse overheid meer sturend optreden ten gunste van een meer éénvormig digitaal ‘collectiebeheer’ binnen de instellingen. Deze staat op de 38ste plaats in de lijst van de gemiddelde scores met een nog heel hoog gemiddelde van 4,03. Eén van de drie tegenstemmers argumenteert dat ‘dwingen en sturen’ in een bredere context van kennisuitwisseling en participatie moet gebeuren en de andere vindt het te vaag gesteld: omdat negatieve of positieve effecten afhankelijk zijn van de richting ‘waarin ‘gestuurd’ wordt.

Besluit Iedereen is het er sterk over eens dat er in de regelgeving meer aandacht moet uitgaan naar digitaal erfgoed, zelfs buiten het beleidsdomein cultuur. Over hoe dit moet gebeuren is men het iets minder eens, alhoewel een overgrote meerderheid vindt dat bestaande en geplande decreten en regelgevingen gescreend moeten worden op hun ‘digitaal gehalte’ met het oog op het efficiënt implementeren van transversale (gelijklopende) richtlijnen en dat er meer sturend moet worden opgetreden ten gunste van een meer éénvormig digitaal ‘collectiebeheer’ binnen de instellingen. Een kleine expertisecel binnen de admininstratie met een ondersteunende rol kan ook nog. Over het nut van een specifiek beleidskader (decreet) is er veel onenigheid. Telegramstijl samenvatting in volgorde van akkoord •

Digitaal erfgoed moet in het masterplan bijzondere aandacht krijgen om een inhaalbeweging te bewerkstelligen (1.3 op een vierde plaats)

Pagina 96 van 196


• •

• • •

3.2.2.2

VISIE 2

Er is meer aandacht nodig van de Vlaamse overheid voor aspecten van digitaal erfgoed buiten het beleidsdomein cultuur (1.2 op een veertiende plaats). De administratie Cultuur moet bestaande en geplande decreten en regelgevingen screenen op hun ‘digitaal gehalte’ met het oog op het efficiënt implementeren van transversale (gelijklopende) richtlijnen (1.1 op een 29ste plaats)). Via dwingende instrumenten moet de Vlaamse overheid meer sturend optreden ten gunste van een meer éénvormig digitaal ‘collectiebeheer’ binnen de instellingen.(1.6 op een 38ste plaats) Binnen de administratie Cultuur - afdeling Erfgoed (en Kunsten) een kleine aparte expertise- en beleidscel voor digitaal erfgoed en e-cultuur installeren met een duidelijke ondersteunende rol (1.5 op een 54ste plaats) Er is grote onenigheid over een apart, specifiek beleidskader (decreet) creëren voor e-cultuur, met daarbinnen ook bijzondere aandacht voor digitaal erfgoed en deze aanbeveling wordt dus best geschrapt. (1.4 op een 66ste plaats)

MEER STRUCTURELE INVESTERINGEN

De huidige subsidieregelingen voor projectwerking digitaal erfgoed bieden nog onvoldoende financieringsmogelijkheden, terwijl de haalbaarheid van alternatieve financieringsmechanismen zoals ‘revolving funds’ (investeringsleningen), die gebaseerd zijn op terugverdieneffecten, wordt betwijfeld. Globaal zouden structurele investeringen in digitale erfgoedprojecten als onderdeel van de reguliere werkingsmiddelen meer effect kunnen hebben dan (louter) projectmatige investeringen. Beleidsaanbevelingen:

2.1 Nagaan, na een grondige veldanalyse en haalbaarheidsstudie, welke structurele investeringen (in infrastructuur, technologie, software,…) door de Vlaamse overheid centraal zouden kunnen gebeuren. In de rangschikking van gemiddelde scores staat deze aanbeveling op de 15de plaats. Deze aanbeveling kreeg een vrij hoge positieve score met maar 3 neutrale stemmen maar wel 1 ‘helemaal niet akkoord’ stem. Zijn/haar argument is: ‘Ik geloof niet dat er op centraal niveau grote investeringen moeten gebeuren. Om deze vervolgens tot bij de eindgroepen en -gebruikers te brengen zijn zeer grote financiële en organisatorische gevolgen mee gemoeid. Dit kan bovendien niet éénmalig zijn maar zal door de veroudering van software en apparatuur (wat steeds sneller gaat) heel snel moeten worden herhaald’. Een neutral stemmer twijfelt aan de opbrengst van een centrale investering, onderzoek zou dit eerst moeten uitwijzen. Investeringen zouden bovenal door expertisehoudende instellingen moeten gebeuren. 2.2 Nagaan welke alternatieve financieringsmechanismen door de Vlaamse overheid kunnen worden geactiveerd of gestimuleerd bij de sectoren, waarbij b.v. het risico mee door de Vlaamse overheid wordt gedragen, met het oog op het vrijmaken van meer middelen voor digitaal erfgoed en e-cultuur. De Vlaamse overheid zou ook zelf op zoek moeten gaan naar alternatieve financieringsmogelijkheden om haar eigen middelen voor digitaal erfgoed te verhogen. Deze aanbeveling staat op de 39 plaats met een nog mooi gemiddelde van 4,03 en met eenzelfde patroon van scores in vergelijking met vorig item. Er is slechts 1 ‘helemaal niet akkoord’ stem en weinig (5) neutrale stemmen. Het tegenargument is: ‘Deze materie lijkt mij erg gevoelig en moeilijk uit te voeren’. Niemand van de neutrale stemmers heeft een argument gegeven. Ook bij de voorstemmers is men akkoord maar blijkt soms twijfel over de haalbaarheid. 2.3 Projectsubsidies voor innovatieve projecten in functie van het ontwikkelen van ‘best practices’ moeten mogelijk blijven voor kleine en grote instellingen en zouden over een langere periode moeten kunnen doorlopen (meer dan 1 jaar). De Vlaamse overheid moet wel meer randvoorwaarden opleggen om het financieel beheer, de kwaliteit, en de voorbeeldwerking te garanderen. Staat op een hogere 24ste plaats, voornamelijk omdat hier geen tegenstem is maar wel 7 neutrale stemmen. Pagina 97 van 196


Twee waarschuwingen werden opgetekend door de neutrale stemmers: ‘Opgepast voor teveel controle: risico voor verlies autonomie’ en ‘de vraag rijst of die best practices niet best op een overkoepelende manier worden opgebouwd?’ Randopmerkingen, zoals deze, vinden we ook regelmatig terug bij een aantal positieve stemmen. 2.4 Instellingen waarvoor binnen de reguliere werkingssubsidies middelen voor digitaal erfgoed of aanverwante werkingsaspecten voorzien zijn, moeten ook nog steeds toegang kunnen krijgen tot projectsubsidies voor innovatieve of experimentele projecten. Op de 51ste plaats bekleed deze aanbeveling de laagste plaats van deze reeks m.b.t. visie 2. Gemaakte opmerkingen gaan verschillende richtingen uit: enkel indien er binnen de volledige regelgeving sprake is van een dergelijk beleid; zolang ze zelf niet betrokken zijn bij de evaluatie; er voldoende middelen zijn; de expertise die opgebouwd wordt ook gedeeld wordt; moet echt experimenteel en innovatief zijn, etc

Besluit Wat haalbaarheid betreft scoorde deze visie laag. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de beleidsaanbevelingen voor deze visie niet echt in de top zitten. Alhoewel globaal beschouwt de verdeling van de beleidsaanbevelingen op basis van de gemiddelde scores vrij gelijkmatig verdeeld zijn . Het best scoort aanbeveling (2.1), de studie die moet nagaan welke structurele investeringen de Vlaamse overheid het best centraal zou uitvoeren. De volgende hoogst scorende beleidsaanbeveling (2.3) stelt dat dit soort investeringen niet tenkoste mag gaan van langlopende, innovatieve projectsubsidies rond ‘best practices’. Hiervoor kunnen wel bijkomende randvoorwaarden opgelegd worden (beheer, kwaliteit, voorbeeldwerking). Alhoewel men toch teveel controle vreest en sommigen zich afvragen of best practices ook niet beter op een overkoepelende manier worden opgebouwd. Verder volgt aanbeveling (2.2) op een 40ste plaats: de Vlaamse overheid kan alternatieve financieringsmechanismen activeren of stimuleren bij de sectoren of zelf op zoek gaan naar alternatieve financieringsmiddelen. Maar zeker hier zijn er expliciete vragen rond haalbaarheid van deze aanbeveling. Ten slotte scoort beleidsaanbeveling (2.4) op een 51ste plaats, die stelt dat instellingen naast reguliere werkinssubsidies ook nog aanspraak moeten kunnen maken op projectsubsidies. Dit kan gelet op de lagere score en talrijke opmerkingen enkel onder strikte voorwaarden. Het is duidelijk waarvan de lage haalbaarheidsscore voor deze visie kwam: er zijn weinig uitgesproken positieve beleidsaanbevelingen die echt een verschil kunnen maken. Het hoogst scoort dat er eerst een studie moet komen, en vervolgens dat er geen afbreuk mag gedaan worden aan (bepaalde) projectsubsidies. Minder haalbaar wordt ook geacht het idee van elders (samen) geld te gaan vinden. Telegramstijl samenvatting in volgorde van akkoord Nagaan, na een grondige veldanalyse en haalbaarheidsstudie, welke • structurele investeringen (in infrastructuur, technologie, software,…) door de Vlaamse overheid centraal zouden kunnen gebeuren. (2.1 op een 15de plaats) • Langere termijn projectsubsidies onder randvoorwaarden voor innovatieve projecten in functie van het ontwikkelen van ‘best practices’ moeten mogelijk blijven (2.3 op een 24ste plaats) • De Vlaamse overheid moet op zoek gaan naar alternatieve financieringsbronnen (2.2 op een 39ste plaats) • Instellingen waarvoor binnen de reguliere werkingssubsidies middelen voor digitaal erfgoed of aanverwante werkingsaspecten voorzien zijn, moeten ook nog steeds toegang kunnen krijgen tot projectsubsidies voor innovatieve of experimentele projecten maar enkel onder strikte voorwaarden (2.5 op een 51ste plaats)

Pagina 98 van 196


3.2.2.3

VISIE 3 EXTERNE ADVIESONDERSTEUNING VOOR BEOORDELINGS- EN ADVIESCOMMISSIES Wat de beoordeling van projectvoorstellen digitaal erfgoed betreft, blijkt dat aangezien expertise op dit nieuwe en veelal erg technische domein schaars is, de beoordelingsof adviescommissies een beroep zouden moeten kunnen doen op extern advies om digitaliseringsprojecten en andere initiatieven rond het aanbieden van digitale content goed te beoordelen. Door een correcte inschatting, ondersteuning en evaluatie vergroot immers de kans op succes van de ondersteunde digitaliseringsprojecten. Beleidsaanbevelingen:

3.1 Projecten digitaal erfgoed eerst via een pre-adviescommissie van experts laten passeren vooraleer ze worden overgemaakt aan de beoordelingscommissie(s). Op deze wijze kunnen ze tussentijds worden bijgestuurd. Hierin kan een op te richten kenniscentrum rond digitaal erfgoed een rol opnemen (zie verder), maar ook de ondersteunende organisaties (zoals de steunpunten) kunnen als ‘coach’ optreden. Op de 63ste plaats situeert deze aanbeveling zich onderaan de lijst van gemiddelde scores. Met behoorlijk veel tegenstemmers en weinig neutraal of uitgesproken voor stemmers. Deze aanbeveling is dus voor zeer weinig echt nodig, er is wel een meerderheid voor maar toch ook ongeveer een vierde tegen. Tegenargumenten zijn: dit verlengt enkel de beslissingsdoorlooptijd; steunpunten kunnen toch als coach optreden; beoordelingscommissie zelf moet over expertise beschikken of kunnen aanspreken; zeer groot gevaar voor betrokkenheid van experten; vragen over het statuut. 3.2 De Vlaamse overheid zou ondersteunende, beperkte ‘premies’ kunnen toekennen aan vooral kleinere organisaties en instellingen die zich voor de opmaak van hun projectvoorstel digitaal erfgoed willen laten bijstaan door professionele consultants. Deze aanbeveling scoort nog lager, nl. op de voorlaatste plaats, weliswaar met een ander spreidingspatroon dan vorige aanbeveling. Veel meer neutrale stemmers gecombineerd met 3 helemaal niet akkoord stemmen zijn verantwoordelijk voor de lage rangorde. Tegenargumenten zijn: kleinere organisaties moeten gestiumuleerd worden tot samenwerking en niet om het alleen uit te proberen; liever geen (dure) consultants , de instelling zelf moet de subsidie verdienen; consulteren is de rol van de steunpunten die goedkoop kunnen adviseren. Velen stellen zich ook vragen over de praktische realisatie en de rol van het (op te richten) kenniscentrum. Deze aanbeveling krijgt dus onvoldoende ondersteuning en wordt geschrapt 3.3 De beoordelingscommissies en de Vlaamse overheid zouden ook een beroep moeten kunnen doen op buitenlandse experts, zeker wat projecten van grotere omvang betreft. Slechts 1 tegenstem en 5 neutrale stemmen, het is dan ook niet verwonderlijk dat deze aanbeveling met een 16de plaats veel hoger scoort dan zijn voorgangers in deze visie. De enige tegenstemmer argumenteert dat de budgetten in Nederland veel hoger liggen en daardoor de Vlaamse budgetten snel uitgeput geraken. Hij/zij beveelt meer uitwisseling aan tussen stuur- en werkgroepen waardoor een aantal organisaties het eigen veld meer stimuleert en ontwikkelt. Twee neutrale stemmers stellen dat eerst in eigen land de expertise moet geraadpleegd worden. Andere opmerkingen bij de akkoord stemmers gaan ook in de richting van ‘expertise’ in het algemeen en niet noodzakelijk komende uit het buitenland 3.4 Bij externe adviesondersteuning door externe experts moet eventuele (commerciële, zakelijke) belangenvermenging vermeden worden. Op zich niet verwonderlijk dat deze aanbeveling zeer hoog scoort (tweede plaats). Bij de weinige opmerkingen stelt iemand voor nog verder te gaan en ook na te gaan of niet al te veel bij eenzelfde commerciële partner in zee gegaan wordt. Verder waarschuwt een deskundige dat het risico bij externe adviesondersteuning groter is dan Pagina 99 van 196


bij advisering door commissieleden. Anderen stellen controlemechanismen voor om belangenvermening tegen te gaan.

Besluit Visie 3 scoort op een 14de plaats van 18 in totaal niet denderend op belangrijkheid, op haalbaarheid daarentegen scoort deze visie vrij hoog op een tweede plaats. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in tegenstelling tot andere laag scorende visies, visie 3 enerzijds een aantal hoog scorende beleidsaanbevelingen heeft, maar anderzijds ook een aantal zeer laag scorende beleidsaanbevelingen heeft. Telegramstijl samenvatting in volgorde van akkoord Bij externe adviesondersteuning door externe experts moet eventuele • (commerciële, zakelijke) belangenvermenging vermeden worden. (3.4 op een 2de plaats) • De beoordelingscommissies en de Vlaamse overheid zouden ook een beroep moeten kunnen doen op (buitenlandse) experts, zeker wat projecten van grotere omvang betreft. (3.3 op een 16de plaats) • De respondenten zijn niet echt gewonnen om eerst projecten via een preadviescommissie van experts te laten passeren (3.1 op een 63ste plaats) of premies te laten toekennen voor kleinere organisaties wanneer professionele consultants geraadpleegd worden (3.4 op 65ste plaats)

3.2.2.4

VISIE 4 MEER INTERSECTORAAL OVERLEG EN SECTORDOORBREKENDE (PILOT)PROJECTEN De veelheid aan beleidsinstanties die zich bezighouden met beleidsaspecten van digitaal erfgoed leidt tot een vorm van versnippering en een gebrek aan afstemming. Dit kan een rem vormen op het ontwikkelen van meer grootschalige (sectoroverschrijdende) initiatieven en kan best ondervangen worden door een overlegplatform, want doorgedreven centralisatie is niet altijd haalbaar of zelfs wenselijk, omdat dan de variëteit in het gedrang zou kunnen komen. De beleidsontwikkelingen rond digitaal erfgoed kunnen dus het best aangepakt worden in een sectoroverschrijdende samenwerking tussen erfgoed, kunsten en media, mits sectorale belangen en specifieke vereisten niet uit het oog verloren worden. Niet iedereen is evenwel overtuigd van de resultaten en de haalbaarheid van ‘cross-over’ (beleids)initiatieven. Er zijn immers institutionele barrières tussen de diverse culturele sectoren die een intersectoraal beleid rond digitaal erfgoed bemoeilijken. Dit neemt niet weg dat intersectorale initiatieven rond digitaal erfgoed juist deze barrières kunnen helpen doorbreken. De Vlaamse overheid (b.v. de administratie Cultuur) kan hiertoe een operationeel kader creëren en faciliterend optreden, mits er ook ruimte gelaten wordt voor zelfregulering en voor experimentele trajecten in de diverse sectoren. Er kan in deze optiek ingezet worden op ‘early adopters’ (voorlopers) via goed ondersteunde voorbeeldprojecten rond digitaal erfgoed, die als model kunnen functioneren voor de hele erfgoed/kunsten sector, maar de vertaalslag en de verspreiding van de ervaringen van deze early adopters naar andere actoren moet ook effectief gegarandeerd en gecontroleerd kunnen worden. Beleidsaanbevelingen:

4.1 Er is bijkomend ‘onderzoek’ nodig en ook overleg tussen de diverse beleidsniveaus en sectoren om de haalbaarheid en de doelmatigheid van intersectorale initiatieven op het vlak van digitaal erfgoed beter in te schatten. Op een 45ste plaats van in totaal 66 is deze aanbeveling niet echt goed gerangschikt. Echter wanneer we de spreiding van de scores analyseren blijkt dat er slechts 2 tegenstemmers zijn en ook maar 6 neutrale stemmers. Bijgevolg wordt de lage rangschikking vooral bepaald door het weinig aantal ‘helemaal akkoord stemmers’ Samengevat kan men stellen dat zeer weinigen tegen zijn maar er tegelijkertijd ook weinig wild enthousiast zijn. Uit de opmerkingen maken we op dat niet zozeer onderzoek maar eerder overleg nodig is omdat intersectoraal samenwerken moeizaam verloopt en dit eerder een politieke materie is. De voordelen zijn wel duidelijk. 4.2 worden.

Er zou een transsectoraal overlegplatform e-Cultuur moeten opgericht

Pagina 100 van 196


Door slechts 2 tegenstemmers en 12 neutrale stemmen bekleedt deze aanbeveling een nog slechtere plaats metname de 56ste, voornamelijk omdat er weinig helemaal akkoord stemmen zijn. Dus eenzelfde antwoordpatroon als hierboven: weinig zijn tegen maar ook weinig uitgesproken voor met veel neutrale stemmen. Eén van de tegenstemmers raad aan alle sectorale steunpunten samen te brengen tot 1 integraal steunpunt. Anderen zien eerder een transsectoraal kenniscentrum of Cultuurnet in deze rol of verzanden in vaagheden. Iemand stelt: ‘er is meer nood aan ‘werken’ en ‘sturen’ dan aan ‘overleggen’. 4.3 De Vlaamse overheid zou haar rol als ‘faciliterende instantie’ kunnen laten doorlichten, met het oog op een betere invulling (afgrenzing) van haar rol en haar opdrachten binnen de complexe ‘institutionele omgeving’ en met het oog op het opstellen van een specifiek langetermijnprogramma m.b.t. digitaal erfgoed. Met eenzelfde antwoordpatroon als vorige 2 beleidsaanbevelingen scoort deze het slechts van deze visie nl. op 64ste, dus de derde laatste plaats. De kritieken gaan in de richting van ‘zoveelste (peperdure) onnodige ‘doorlichting’ omdat de administratie een duidelijk beeld heeft over haar faciliterende rol. De overheid heeft echtrer niet alleen een faciliterende rol maar moet ook een eigen project uitwerken, sturen en regisseren. 4.4 Een op te richten intersectoraal kenniscentrum zou meer inter- en transsectorale pilotprojecten moeten ondersteunen op diverse terreinen. Deze beleidsaanbeveling staat op de 33ste plaats, met evenveel niet akkoord- als neutraalstemmers. De tegenargumenten zijn: een overlegplatform lijkt terzake voldoende om projecten te laten groeien vanonderuit. Het centrum’ moet vooral oog hebben voor de infrastructuur, het opleidingsniveau, de technologie. Een bemerking van een helemaal akkoord stemmer: het is een bijzonder grote ambitie van dit meteen intersectoraal (dus ook buiten de erfgoedsector) aan te pakken. 4.5 De vertaalslag van de resultaten van deze inter- en transsectorale pilotprojecten naar de diverse sectoren zou door de sectorale steunpunten kunnen worden verzorgd. Met een gemiddelde score van 3,82 ligt deze aanbeveling met rangorde 52 sterk in de buurt van beleidsaanbevelingen 4.1 en 4.2. Ook het antwoordpatroon is vergelijkbaar: bijna geen tegenstemmers (slechts 2) maar ook weinig helemaal akkoord stemmers (7). Dus deze aanbeveling wordt zeker niet verworpen maar ook niet echt overtuigend ondersteund. Argumenten zijn: sectoren staan hier niet op te wachten, o.a. omdat de sectorale steunpunten precies binnen hun sector actief zijn. De inter- en transsectorale pilotprojecten zouden beter binnen instellingen verzorgd worden die integraal en intersectoraal denken en werken. Die ervoor zorgen (wanneer het overlegplatform goed werkt) dat de vertaalslag op een natuurlijke wijze gebeurt. Verder merken we talrijke verwijzigingen naar een mogelijk rol voor het kenniscentrum en worden vragen gesteld rond de rol van de steunpunten. 4.6 Het is van groot belang dat bij transsectoraal overleg en initiatieven ook de wetenschappelijke wereld (universiteiten en hogescholen) wordt betrokken. De enige van de aanbevelingen voor deze visie die echt overtuigend bovenaan de lijst prijkt op de vijfde plaats. Er is dus een volledige en uitgesproken ondersteuning voor deze beleidsaanbeveling. Verschillende respondenten willen het lijstje van ‘wetenschappelijke wereld’ verder specifiëren: denktanks, studiebureau’s; academies; wetenschappelijke instellingen (bvb KMSKA)

Besluit Dat bij transsectoraal overleg resoluut gekozen wordt om de wetenschappelijke wereld erbij te betrekken is niet verwonderlijk. Verder

Pagina 101 van 196


scoort ook de rol van kenniscentrum overtuigend als support voor transsectorale pilotprojecten. Telegramstijl samenvatting in volgorde van akkoord • Het is van groot belang dat bij transsectoraal overleg en initiatieven ook de wetenschappelijke wereld wordt betrokken.(4.6 op een 5de plaats) • Een op te richten intersectoraal kenniscentrum zou meer (inter- en) transsectorale pilotprojecten moeten ondersteunen op diverse terreinen. (4.4 op een 33ste plaats) • Volgende aanbevelingen kregen weinig tegenstemmen maar terzelfdertijd ook weinig echt uitgesproken ‘helemaal akkoord’ scores en veel neutrale stemmen o bijkomend ‘onderzoek’ en overleg tussen de diverse beleidsniveaus en sectoren om de haalbaarheid en de doelmatigheid van intersectorale initiatieven op het vlak van digitaal erfgoed beter in te schatten. (4.1 op een 45ste plaats) o De vertaalslag van de resultaten van deze inter- en transsectorale pilotprojecten naar de diverse sectoren door de sectorale steunpunten laten verzorgen. (4.5 op een 52ste plaats o een transsectoraal overlegplatform e-Cultuur oprichten (4.2 op een 56ste plaats) o Vlaamse overheid zou haar rol als ‘faciliterende instantie’ kunnen laten doorlichten (4.3 op een 64ste plaats). Deze aanbeveling krijgt te weinig ondersteuning en wordt daarom geschrapt.

3.2.2.5

VISIE 5

MEER INTERNATIONALE INBEDDING

De Vlaamse overheid heeft nog onvoldoende aandacht voor de internationale dimensie van digitaal erfgoed, en ook de erfgoedsector heeft een te fragmentarisch (persoonsgeboden) inzicht in de beschikbare expertise bij internationale organisaties en netwerken. Vlaanderen laat wellicht ook kansen (en geld) liggen bij internationale instanties (Europese Unie, UNESCO,…). Er zou meer (financiële en andere) ondersteuning moeten geboden worden aan instellingen of andere initiatieven die internationaal willen participeren aan projecten rond digitaal erfgoed of om internationale samenwerking op te starten en volwaardig te participeren aan internationale netwerken, vertrekkend vanuit een Vlaams netwerk. Beleidsaanbevelingen:

5.1 De Vlaamse overheid en de ondersteunende organisaties dienen meer te doen om de resultaten van internationale projecten te verspreiden in Vlaanderen en Vlaamse instellingen, organisaties en experts in internationale netwerken beter te ondersteunen en te coachen. Deze beleidsaanbeveling staat hoog gekwoteerde op een 10de plaats. Zonder tegenstemmen en slechts 4 neutrale stemmen is de aanvaarding algemeen. De neutrale stemmers zien dit echter niet als een beleidsprioriteit en internationale organisaties zijn soms log en daardoor eerder belemmerend. Voornamelijk de grensoverschrijdende problematiek van digitaal erfgoed wordt benadrukt. Maar ook de rol van kenniscentrum en steunpunten krijgT aandacht in de argumenten. 5.2 Het installeren van een centraal ‘bureau’ dat kandidaat projectindieners actief oriënteert en begeleid (coaching) bij de projectaanvraag en ook daarna het projectmanagement ondersteunt, en dat alle informatie centraliseert en ter beschikking stelt. De rol van het CultuurContactpunt reikt momenteel helemaal zover niet. Deze beleidaanbeveling scoort minder goed op een 61ste plaats. Niet zozeer door het aantal tegenstemmen (3 niet akkoordstemmen) maar wel door het groot aantal neutrale stemmen en weinig helemaal-akkoord stemmen. Dus geen afkeuring maar wel, in vergelijking met de andere beleidsaanbevelingen minder gesteunde beleidsaanbeveling. Het argument van een tegenstemmer is dat dit al op federaal vlak bestaat (http://www.stis.fgov.be/cultivate/) maar niet werkt, omdat Europese projecten reusachtige inspanningen vergen. Een andere stelt: ‘er is voldoende, maar dure, deskundigheid’; De grootste vragen van de neutrale stemmers zijn: hoe verhoudt de rol van dit centraal ‘bureau’ zich met bvb de rol van het kenniscentrum; de eerder besproken externe en buitenlandse experten; steunpunten etc…?. Andere ideëen zijn: maak gewoon een lijst van wenselijke projecten; geïnteresseerden en hun specialiteiten; geef Pagina 102 van 196


startkansen aan kleinere bureautjes die kennis opdoen rond internationale projecten; IWT is ook een aanspreekpunt; het kenniscentrum ook?

5.3 Het systeem van matching funds, waarbij de Vlaamse overheid een door de EU erkend project van een Vlaamse partner mee financiert (voor het niet gesubsidieerde gedeelte) moet verder op punt gesteld worden. Deze aanbeveling situeert zich op een 41ste plaats, niet door het aantal tegenstemmen, want er zijn er geen, maar door een groot aantal neutrale stemmen (8). Let wel daartegenover staan toch nog steeds 20 akkoord stemmen en 8 helemaal akkoord stemmen. Dus een aanbeveling die zeker voldoende ondersteuning krijgt. Een neutrale stemmer stelt: ‘voor het ogenblik zijn Europese projecten vaak te megalomaan en voldoen vaak niet aan de criteria om tot doelstreffende resultaten en synergie te leiden die oog hebben voor de diversiteit aan spelers en probleemstellingen’. Bij de argumenten van de akkoord stemmers vinden we terug dat ze het voorstel wel de moeite vinden maar niet zeker zijn over de effectiviteit: het zou kunnen…

Besluit Deze visie 5 scoort qua belangrijkheid op een 11de plaats maar qua haalbaarheid op een 3de plaats. Met een hoge haalbaarheid maar lagere belangrijkheidsscore is de positie van deze visie vergelijkbaar met visie 3. Hier is er slechts 1 beleidsaanbeveling die behoorlijk hoog scoort (5.1 op een 11de plaats) en is er 1 beleidsaanbeveling die weinig uitgesproken ondersteuning krijgt (5.2 op een 61ste plaats). Telegramstijl samenvatting in volgorde van akkoord • De Vlaamse overheid en de ondersteunende organisaties dienen meer te doen om de resultaten van internationale projecten te verspreiden in Vlaanderen en Vlaamse instellingen, organisaties en experts in internationale netwerken beter te ondersteunen en te coachen. (5.1. op een 11de plaats) • Het systeem van matching funds, waarbij de Vlaamse overheid een door de EU erkend project van een Vlaamse partner mee financiert (voor het niet gesubsidieerde gedeelte) moet verder op punt gesteld worden. (5.3 op een 41ste plaats) • Beleidsmaatregel 5.2 krijgt om verschillende reden (o.a.relatie tot andere initiatieven voorstellen en instellingen) betrekkelijk weinig uitgesproken ondersteuning: Het installeren van een centraal ‘bureau’ dat kandidaat projectindieners actief oriënteert en begeleid (coaching) bij de projectaanvraag en ook daarna het projectmanagement ondersteunt, en dat alle informatie centraliseert en ter beschikking stelt. De rol van het CultuurContactpunt reikt momenteel helemaal zover niet. (5.2. op een 61ste plaats)

3.2.2.6

VISIE 6

ERVARING- EN KENNISDELING VERPLICHT INBOUWEN

De aanwezige kennis en expertise rond projectwerking vertaalt zich niet steeds in een goed projectmatig beheer van digitaliseringprojecten. (Onvoldoende voorafgaandelijke omgevingsverkenning, inschattingsfouten in de planningfase m.b.t. nodige resources en de timing, onvoorziene problemen bij de uitvoering, enz.) Het is een prioritaire taak van de Vlaamse overheid een systeem te ontwikkelen dat toelaat verder te bouwen op bestaande expertise en langetermijnplanning stimuleert. Zo moet de expertise opgebouwd in digitaliseringprojecten meteen na afloop van het project verplicht geconsolideerd en gedocumenteerd worden, zodat ook voor anderen kennis en ervaring niet verloren gaat. Een (virtuele) praktijkgemeenschap, een brede taskforce met verschillende onderverdelingen, gecombineerd met reële samenkomsten, lijkt hierbij een goede tool om de fragmentarisch opgebouwde expertise in erfgoedinstellingen onderling beter uit te wisselen en te valoriseren. Beleidsaanbevelingen:

6.1 In afwachting van de oprichting van een kenniscentrum kan de administratie Cultuur de oprichting van een virtuele praktijkgemeenschap stimuleren. Deze (virtuele) praktijkgemeenschap(met o.a. een discussieforum) waarin de expertise uit projecten digitaal erfgoed wordt samengebracht kan dienst doen als uitwisselings- en consolidatieplatform voor kennis en ervaring. Pagina 103 van 196


Deze aanbeveling scoort hoog op de 17de plaats met geen enkele niet akkoord stem en slechts 2 neutrale stemmen. De neutrale stemmers hebben beiden wat argwaan of dit zal werken, en dat dit daardoor energieverlies betekent op weg naar een kenniscentrum. Verder worden er talrijke ondersteunende argumenten geformuleerd, waarbij telkens duidelijk gesteld wordt dat zulk een praktijkgemeenschap enkel kan slagen mits een goede aanpak en ondersteuning. 6.2 In samenhang met voorgaande, het organiseren van een centrale projectenen expertisedatabank digitaal erfgoed (met o.a. documentatie bij elke digitalisering), waarbij de Vlaamse overheid een rapporteringsplicht voor alle gesubsidieerde digitaliseringsprojecten oplegt. Deze aanbeveling scoort op een hoge 12de plaats met 1 tegenstem en 3 neutrale stemmen en bijna evenveel akkoord als helemaal akkoord stemmen. De tegenstem wordt beargumenteerd door te stellen dat dit een bijkomende admininstratieve verplichting is die dreigt te verzanden in overregulering. De neutrale stemmer ziet dit als taak van het kenniscentrum en waarschuwt voor bijkomende vereiste investeringen. 6.3 Het door de Vlaamse overheid ter beschikking stellen van een handleiding of leidraad ‘projectmanagement’ voor digitaal erfgoedprojecten met duidelijke richtlijnen en tips voor het documenteren van projecten, op basis van internationaal erkende werkwijzen en voorbeelden. (Het gaat hierbij niet om administratieve informatie, maar om inhoudelijk relevante kennisinformatie.) Deze aanbeveling komt juist na 6.1 op een hoge 18de plaats met geen tegenstemmen en 6 neutrale stemmen. Drie neutrale stemmers vragen zich af of dit niet de taak van het kenniscentrum is en 2 ervan (alsook een aantal akkoordstemmers) stellen (met voorbeelden) dat al veel beschikbaar is.

Besluit Er is ook hier een duidelijke relatie tussen de hoge haalbaarheidsscore van deze visie en de hoog scorende aanbevelingen binnen deze visie. Elk van deze aanbevelingen scoren vergelijkbaar hoog (tussen rangorde 12 en 18) en zijn dus allen sterk aanbevolen door het expertenpanel. Ook hier zien we dat de oprichting van een kenniscentrum niet noodzakelijkerwijze een eerste stap hoeft te zijn: een virtuele praktijkgemeenschap; een centrale projectenen expertisedatabank (inclusief een rapporteringsplicht) en een handleiding ‘projectmanagement’ zijn zeer concrete en praktische aanbevelingen die onmiddellijk kunnen uitgevoerd worden. De hoge haalbaarheidsscore van deze visie onderstreept verder deze quick win. Telegramstijl samenvatting in volgorde van akkoord Elk van deze aanbevelingen scoren vergelijkbaar hoog (tussen 12 en 18) en zijn dus allen sterk aanbevolen door het expertenpanel. • In afwachting van de oprichting van een kenniscentrum kan de administratie Cultuur de oprichting van een virtuele praktijkgemeenschap stimuleren (6.2 op een 12de plaats) • In samenhang met voorgaande, het organiseren van een centrale projectenen expertisedatabank digitaal erfgoed met een rapporteringsplicht voor alle gesubsidieerde digitaliseringsprojecten (6.1 op een 17de plaats) • een handleiding of leidraad ‘projectmanagement’ voor digitaal erfgoedprojecten met duidelijke richtlijnen (inhoudelijke relevante kennisinformatie) en tips voor het documenteren van projecten (6.3 op een 18de plaats)

Pagina 104 van 196


3.2.2.7

VISIE 7

OPRICHTEN VAN EEN INTERSECTORAAL KENNISCENTRUM EN –NETWERK

Door de snelle evolutie van de kennis m.b.t. digitalisering, hebben veel (potentieel) belangrijke spelers nood aan meer ondersteuning om technologisch mee te kunnen, maar hoge technici-teit mag geen uitvlucht zijn om af te wachten. In een meersporenbeleid voor expertiseontwikkeling m.b.t. digitaal erfgoed heeft de combinatie van één intersectoraal kenniscentrum met een duidelijk mandaat en meerdere, afzonderlijke expertisecellen op sectorale of/en thematische basis wellicht het meeste effect. De sectorale of thematische expertisecellen kunnen gezien de specificiteit naargelang de drager/het medium, de inhoud of de context meer effecten genereren naar de eigen sector of thematische werking. Deze expertisefunctie kan worden opgenomen door de reeds opgerichte steunpunten, als bemiddelaar en mits intens onderling overleg en uitbouw van deze expertise ten behoeve van de sector, in samenwerking met de betrokken deskundige instellingen, partners en expertisehouders. Een intersectoraal kenniscentrum daarentegen kan als centraal aanspreekpunt voor digitalisering en als een ‘makelaar’ optreden voor heel de erfgoed/kunsten sector. Het kan, naast andere opdrachten, de gemeenschappelijke (technologische, juridische,…) problematiek behartigen, voor schaalvoordeel zorgen, concurrentie en versnipperingen voorkomen en een integrale ontsluiting van het digitaal erfgoed naar de gebruiker toe mee organiseren. Het kan ook afstemming en overleg tussen en binnen de sectoren en instellingen m.b.t. de selectie van te digitaliseren collecties begeleiden en coördineren. Beleidsaanbevelingen:

7.1 Een op te richten kenniscentrum moet de nodige capaciteit hebben, en beschikken over gespecialiseerd personeel, om technologische evoluties op te volgen en technische expertise en coaching aan te bieden. Op de 6de plaats, met toch 1 helemaal niet akkoord stem, 1 niet akkoord stem alsook 3 neutrale stemmen. Er zijn dus relatief veel helemaal akkoord scores. De weinigen die niet akkoord gaan of neutraal zijn (5 deskundigen) hebben kritische bemerkingen ten aanzien van het kenniscentrum. Voornamelijk het idee van een expertisebundeling in een netwerk zonder expliciet een centrum op te richten klinkt hier door. Iemand stelt: Dit is niet noodzakelijk de eerste stap. 7.2 Een intersectoraal ‘kenniscentrum’ dat als centraal aanspreekpunt kan fungeren wordt als een absolute prioriteit ervaren. Daarom moeten er op korte termijn middelen vrijgemaakt worden om tegemoet te komen aan de meest dringende behoeften en om deze behoeften verder te onderzoeken. Vanuit deze behoefte analyse kan bepaald worden wat de prioritaire opdrachten van dit kenniscentrum zijn Een bijna identiek antwoordpatroon als vorige maar dan 1 tegenstem en 1 neutrale stem meer, en een lager aantal ‘helemaal akkoord’ stemmen. Deze aanbeveling staat dan ook lager, op de 34ste plaats. Tegenargumenten zijn: het is geen prioriteit en een dure superstructuur is niet noodzakelijk: een kennisnetwerk tussen de expertisehoudende instellingen en instanties is afdoende en erfgoedinstellingen kunnen zelf ‘kenniscentra’ worden. De ‘neutrale’ stemmer geeft volgende adviezen: ‘ervaring maakt sceptisch. Zorg vooral voor voldoende draagvlak en vermijd hiërarchisering en dominantie door een specifieke sector.’ en ‘Klaar dit uit met je eerdere stellingen over kennisdeling!’ Bij de positieve stemmers vinden we vooral terug: niet meer onderzoeken maar starten en organisch groeien. 7.3 De administratie Cultuur (de afdelingen – de IVA – Erfgoed/Kunsten) moet nagaan waar het intersectoraal kenniscentrum het best kan worden gepositioneerd en hoe het afgestemd moet worden op andere ‘kenniscentra’ buiten het beleidsdomein cultuur (b.v. Media en Innovatie, Onderwijs, Wetenschapsbeleid,…). Deze beleidsaanbeveling staat op de 53ste plaats op de lijst van de gemiddelde scores. Er zijn de twee respondenten die helemaal niet akkoord gaan en 2 die gewoon niet akkoord gaan en dit om uiteenlopende redenen. Enkele positieve stemmers pleiten enerzijds voor een onderzoek naar waar op dit moment welke middelen naar toe gaat om overlappingen te vermijden en anderzijds voor Pagina 105 van 196


een totaalbenadering: neem alvast de diverse suggesties op die nu circuleren en biedt ze aan voor wat ze zijn. 7.4 In het kader van het ‘masterplan cultureel erfgoed’ moet de afdeling Erfgoed (BKN) verder invulling geven aan het concept of het opzet ‘kenniscentrum of expertisenetwerk’ voor digitaal erfgoed. Hierbij zou verder onderzoek moeten gebeuren naar optimale beheersformules en naar een ‘taakverdeling’ en coördinatie tussen bestaande sectorale actoren en kenniscentra en een eventueel op te richten intersectoraal kenniscentrum. Deze aanbeveling staat op de 59ste plaats, dus ver achteraan, niettegenstaande enkel 4 experts niet akkoord gaan (waaronder 1 helemaal niet akkoord gaat) en 5 neutraal stemmen. Deze lage rangorde is grotendeels te verklaren door het weinige aantal ‘helemaal akkoord’-stemmers. Op het eerste zicht blijkt er dus niet veel tegenstand maar ook geen uitgesproken voorstanders voor deze aanbeveling. Nader onderzoek toont aan dat de tegenstanders uiteenlopende argumenten hebben: niet door afdeling Erfgoed maar een expertenpanel; de sector moet dit zelf invullen en ook eerder kiezen voor een doorgedreven overleg. 7.5 Er moet nagegaan worden hoe op korte termijn de bestaande expertise(netwerken, -kernen, -centra) beter kan worden gevaloriseerd en geconsolideerd zonder onmiddellijk tot zware investeringen over te gaan. (B.v. een praktijkgemeenschap). Een vrij hoge 9de plaats op de lijst van gemiddelde scores met slechts 2 niet akkoord stemmen en 1 neutraal. Eén niet akkoord stem wordt beargumenteerd door te stellen dat praktijkgemeenschappen wel goed zijn maar dat de mensen dit zelf wel organiseren. Een positieve stemmer eindigt met: ‘zonder een goed zicht op wat er al bestaat, is een doordachte investering niet mogelijk.’ 7.6 Er zou een intersectoraal werkgroep of taskforce met experts en met vertegenwoordigers uit de erfgoed- en kunstensector en van de Vlaamse overheid kunnen samengesteld worden dat als klankbord en als expertenpool kan functioneren en de kern kan vormen van een Vlaams expertisenetwerk dat zich ook internationaal kan profileren. Met één niet-akkoord stem en 4 neutrale stemmen scoort deze beleidsaanbeveling op een mooie 21ste plaats. Enkel de positieve stemmers brachten argumenten naar voor waarbij verschillende voorstellen voor tussenstappen naar een kenniscentrum opgesomd worden, zoals een praktijkgemeenschap en werkgroepen binnen de sectoren. Naast opmerkingen m.b.t. internationalisering wordt ook verder benadrukt dat over de eigenheden en de inbreng van de sectoren moet gewaakt worden. 7.7 Er zou een ‘onderzoeksagenda’ m.b.t. prioritaire inhoudelijke thema’s (technologie, juridische aspecten, management,…) moeten worden bepaald waarrond dringend advies en expertise nodig is en die kan worden uitbesteed aan onafhankelijke onderzoekscentra (universiteiten,…), naar analogie met bestaande trajecten binnen ‘Re-creatief Vlaanderen’. Zonder ‘ niet akkoord’ stemmen en slechts 5 neutrale stemmen scoort deze aanbeveling lager dan verwacht op een 27ste plaats omwille van het kleiner aantal ‘helemaal’ akkoord stemmen. Dus kan men samenvatten: niemand is tegen maar er is relatief kleinere groep helemaal (enthousiast) akkoord. Een aantal neutrale stemmers verwijzen naar het bestaan van zulk een onderzoeksagenda op Europees niveau (bvb binnen de netwerken EPOCH, MINERVA,…) Een aantal positieve stemmers benadrukken dat deze agenda in samenspraak met de wetenschappelkijke wereld en/of netwerk van experts moet gebeuren, ook om tot kruisbestuiving te komen. 7.8 Er kan meer in het bijzonder verder nagegaan worden welke functie het Reproductiefonds Vlaamse Musea nv, op korte en op langere termijn op zich kan nemen voor de diverse aspecten m.b.t. het globale beheer van digitaal erfgoed vanuit een integraal perspectief en m.b.t. de expertiseontwikkeling op de diverse deelterreinen, en hoe dit zich verhoudt tot de behoeften en wensen vanuit de sectoren. Pagina 106 van 196


De slechtst scorende aanbeveling van deze reeks op een 63ste plaats. Met slechts 1 helemaal niet akkoord en 2 niet akkoord stemmen wordt deze lage rangorde voornamelijk veroozaakt door een hoog aantal neutraal stemmen (15), maar toch ook nog 17 mensen die akkoord stemden (waaronder 4 helemaal akkoord). Men kan dus niet stellen dat deze aanbeveling verworpen wordt maar wel onvoldoende ondersteuning krijgt van de gehele groep.Dit wordt nog gestaafd door het hoogste aantal ‘geen mening’ (4 ). Uiteenlopende argumenten worden gehanteerd om de scores te onderbouwen.

Besluit Deze visie speelt een centrale rol in het onderzoek en niet enkel omdat deze als belangrijkste uit de bus komt maar ook door de talrijke verwijzingen naar en/of impact op andere visies en beleidsaanbevelingen. Dit wordt ook duidelijk bij de behandeling van de andere visies. Deze belangrijkheid wordt ook weerspiegeld in het aantal beleidsaanbevelingen die geformuleerd werden om deze visie te helpen realiseren, metname 8. Vier van deze 8 aanbevelingen scoren binnen de eerste 33 beleidsaanbevelingen. Het is voor (bijna) iedereen meer dan evident dat een op te richten kenniscentrum over de nodige capaciteit moet beschikken om haar taak aan te kunnen: om technologische evoluties op te volgen en technische expertise en coaching aan te bieden (beleidsaanbeveling 7.1). Nochtans werden verschillende bedenkingen geformuleerd: welke taken; hoeft zelfs geen afzonderlijk centrum te zijn maar een netwerk; is niet noodzakelijk een eerste stap… Een zelfde, aansluitende bekommernis vinden we terug in beleidsaanbeveling 7.5: men hoeft niet te wachten, expertise kan nu al beter gevaloriseerd en geconsolideerd worden zonder zwaar te investeren (bv. praktijkgemeenschap). Het is dan ook niet verwonderlijk dat een aantal helemaal akkoord stemmers argumenteren dat dit realistischer is en meer prioriteit zou moeten krijgen dan een extern kenniscentrum. Verder is er bekommernis over de omkadering en overzicht van wat al bestaat. Ook de volgende hoogst scorende aanbeveling (beleidsaanbeveling 7.6) sluit zeer nauw aan met voornoemde visie: een intersectorale werkgroep met experts en vertegenwoordigers uit de verschillende betrokken sectoren en administraties die als expertenpool kan functioneren en de kern kan vormen van een Vlaams expertisenetwerk. Argumenten gaan expliciet in de richting van: als een aanzet tot kenniscentrum; eerst werkgroepen binnen de sectoren vervolgens intersectorale pool; dit kan in eerste instantie de praktijkgemeenschap zijn…. En ook dit zien we weer als een versterking van het idee dat een kenniscentrum annex –netwerk door een organisch voorgestelde groei nog een belangrijk voortraject moet krijgen. Samenvattend kunnen we stellen dat het wellicht geen goed idee is met de belangrijkste visie, t.t.z. de oprichting van een intersectoraal kenniscentrum en –netwerk, te beginnen maar een organisch groeitraject uit te tekenen. Deze bevinding is gebaseerd op een aantal zeer sterk scorende aanbevelingen. Telegramstijl samenvatting van de beleidsaanbevelingen in volgorde van akkoord • Beschikken over voldoende technologisch gespecialiseerd personeel (7.1 op 6de plaats) • Nagaan hoe op korte termijn expertise beter kan gevaloriseerd en geconsolideerd worden zonder tot zware investering over te gaan (7.5 op 9de plaats) • Een intersectorale taskforce als klankbord en expertenpool als kern van een Vlaams expertisenetwerk (7.6 op een 21ste plaats)

Pagina 107 van 196


• •

Een onderzoeksagenda met priotaire thema’s eventueel uit te besteden aan onafhankelijke onderzoekscentra (7.7 op een 27ste plaats) Een voorlopig budget en behoeftenanalyse voor een intersectoraal kenniscentrum (7.2 op 34ste plaats)

Voor volgende aanbevelingen is de ondersteuning minder groot: • De administratie cultuur moet het intersectoraal kenniscentrum intern en extern positioneren (7.3 op 53ste plaats) • De afdeling Erfgoed moet onderzoek doen naar, en verder invulling geven aan, het samenspel sectorale expertisecellen en intersectoraal kenniscentrum (7.4 op 59ste plaats) • Functie van het reproductiefonds nagaan in beheer digitaal erfgoed (7.8 op een 63ste plaats)

3.2.2.8

VISIE 8

TECHNOLOGISCHE EN COMMERCIËLE PARTNERSHIPS MET BEDRIJVEN

Onderzoek naar (nieuwe) oplossingen voor ontsluiting, opslag en beheer zijn niet enkel relevant voor de erfgoedsector maar voor de hele IT- en informatiesector. Op een aantal technologische terreinen is in Vlaanderen trouwens veel expertise bij bedrijven, die kan worden ingezet in digitaliseringprojecten: allianties zijn mogelijk en moeten worden geëxploreerd. Ook de commerciële sector (uitgevers, cultuurindustrie, massamedia) heeft belang bij het delen of vrijgeven van haar expertise en heeft nood aan interessante contentleveranciers zoals de erfgoedsector. Er zijn wellicht commerciële en creatieve exploitatiemogelijkheden, mits de kwaliteit van de informatie goed is. In het beleid kan dus aandacht gaan naar het uitbouwen van goede publiek-private partnersamenwerking. Hierbij komt het er enerzijds op aan kansen te benutten en anderzijds de belangen van de gebruikersgemeenschap en de open cultuurproductie voldoende te garanderen. Beleidsaanbevelingen:

8.1 De Vlaamse overheid moet, eventueel via het op te richten intersectoraal kenniscentrum, een model (leidraad, modelakkoord,…) opstellen met vormvereisten, normen, spelregels, werkwijzen, rechten en plichten, lasten en lusten e.d.m., dat publiek-private samenwerking (partnerships) rond digitaal erfgoed structureert en stimuleert? Deze aanbeveling scoort niet denderend op een 49ste plaats in de lijst van gerangschikte gemiddelde scores. Deze behoorlijk lage score binnen deze in het geheel genomen zeer hoog scorende lijst is enkel te wijten aan het hoog aantal neutraal stemmers (11) en het relatief lager aantal helemaal akkoord stemmen (7). Dit houdt in dat de groep maar matig overtuigd is van deze beleidsaanbeveling. De weinige opmerkingen lopen sterk uiteen. Eén neutrale stemmer vreest dat het minder commerciële gedeelte van het erfgoed uit de boot valt. Een andere stelt dat er vooral juridische ondersteuning gegeven moet worden opdat een partnership kan aangegaan worden vanuit een sterke veeleisende overheid. Vooral wordt aangeraden samen te werken met het Kenniscentrum PPS van de Vlaamse Overheid. 8.2 Het intersectoraal kenniscentrum kan researchcentra en industriële partners selecteren en screenen (‘kwaliteitslabel’) en kan het proces van onderhandeling tussen de erfgoedsector en eventuele privépartners begeleiden. Het overleg tussen kenniscentrum en privépartners kan leiden tot een raamakkoord met bijvoorbeeld met betrekking tot prijs of exploitatieafspraken, waar digitale erfgoedprojecten kunnen op intekenen. Deze aanbeveling scoort nog slechter, nl. op de 62ste plaats, met 2 helemaal niet akkoord en 3 niet akkoord scores, slechts 7 neutrale stemmen maar ook maar 6 helemaal akkoord stemmen. Gelet op de weinige neutrale stemmen kunnen we besluiten dat de standpunten uiteenlopen. De argumenten aan de niet akkoord zijde zijn: niet wenselijk; zeer algemeen en moeilijk haalbaar; te verregaande sturing ; kan geloofwaardigheid en onafhankelijkheid van het kenniscentrum ondermijnen (cf. Nl.). De weinige argumenten aan de positieve zijde leggen ook meer de nadruk op adviserende rol van het kenniscentrum. Het is duidelijk dat men hier niet te ver wil in gaan.

Pagina 108 van 196


Besluit Deze visie heeft maar 2 beleidsaanbevelingen die in de rangorde niet echt hoog scoren, wanneer we naar de absolute cijfers kijken krijgen beide echter nog een overtuigend score. Het is duidelijk dat vooral de laagst scorende aanbeveling (8.2 op een 62ste plaats) enkel behoedzaam mag uitgevoerd worden. Telegramstijl samenvatting in volgorde van akkoord • De Vlaamse overheid moet, eventueel via het op te richten intersectoraal kenniscentrum, een model opstellen dat publiek-private samenwerking (partnerships) rond digitaal erfgoed structureert en stimuleert (8.1 op een 49ste) • Het intersectoraal kenniscentrum kan researchcentra en industriële partners selecteren en screenen (‘kwaliteitslabel’) en kan het proces van onderhandeling tussen de erfgoedsector en eventuele privépartners begeleiden. Het overleg tussen kenniscentrum en privépartners kan leiden tot een raamakkoord met bijvoorbeeld met betrekking tot prijs of exploitatieafspraken, waar digitale erfgoedprojecten kunnen op intekenen. (8.2 op een 62ste plaats) Alhoewel deze beleidsaanbeveling toch wel wat kritiek kreeg.

3.2.2.9

VISIE 9

ICT-LANGETERMIJNSTRATEGIEËN ONTWIKKELEN

De culturele instellingen kunnen -mits enkele uitzonderingen die een haalbare langetermijnplanning hebben kunnen opzetten- de snelle technologische innovaties van hardware en digitale dragers moeilijk bijhouden, o.a. omdat de financiering van dure ICT-infrastructuur projectmatig gebeurt en niet structureel bekeken wordt. Aangehaalde alternatieve oplossingen of langetermijn strategieën zijn: (1) opgelegde standaarden, structuren en projectwerkingen die leiden tot meer duurzaamheid in projecten, applicaties en gegevens; (2) (eigen) maatwerk en open source: de steeds grotere beschikbaarheid van open source software vormt, mits ondersteuning van de Vlaamse Gemeenschap, een alternatief voor afhankelijkheid van commerciële softwareproducenten; (3) structurele, gezamenlijke ICT investeringen en dienstverlening met het oog op schaalvergroting (bv. een gemeenschappelijke opslag- of ‘depot’server); (4) het doorbreken van ‘eilandautomatisering’, (d.w.z. dat iedere instelling een eigen IT-infrastructuur probeert op te zetten). Het netwerkidee met gemeenschappelijke over het internet bereikbare IT-infrastructuur moet pragmatisch aangepakt worden en is wellicht onvermijdelijk. Beleidsaanbevelingen:

9.1 Het is één van de hoofdopdrachten van het intersectoraal kenniscentrum om een langetermijnvisie te ontwikkelen. Dit is de enige van de aanbevelingen voor deze visie die heel hoog scoort nl. op de derde plaats. Een uitzonderlijk hoog gemiddelde, rekeninghoudend met het feit dat 1 deskundige helemaal niet akkoord ging omdat hij/zij tegen de creatie van een ‘nieuwe superstructuur’ is. Samen met een neutrale stemmer deelt hij/zij verder de mening dat een langetermijnvisie door de administratie gefaciliteerde sectorale en intersectorale overlegplatforms moet opgemaakt worden. Een akkoord stemmende deskundige besluit daar uit: Als het kenniscentrum dat moet doen dan maakt het kenniscentrum deel uit van de Vlaamse Overheid… 9.2 Het intersectoraal kenniscentrum moet ondersteuning bieden aan initiatieven en projecten die met ‘open source’ willen werken. Open source is immers enkel een goed alternatief als er voldoende knowhow is en de continuïteit ervan kan worden gegarandeerd. Deze aanbeveling telt 1 helemaal niet akkoord stem en 2 niet akkoord stemmen en scoort daarbij op de 48ste plaats. Kriritieken centreren zich voornamelijk rond het feit dat opensource geen exclusiviteit mag krijgen; er ook nood is aan knowhow over andere (commerciële) software; het niet noodzakelijk een taak is van (alleen) het kenniscentrum; de discussie over open

Pagina 109 van 196


standaarden belangrijker is. Argumenten voor centreren zich rond compatibiliteit van gegevens in de evolutie van software en voorkomen van digitale eilandjes. 9.3 Er zou bijzondere aandacht moeten gaan naar het oprichten en ondersteunen van gebruikersgroepen die rond bepaalde technologische of methodologische aspecten werken . Deze aanbeveling scoort op een 42ste plaats slechts lichtjes beter dan vorige, voornamelijk door een minder aantal extreme standpunten, zowel aan de positieve als de negatieve zijde. Er is immers maar 1 tegenstem, tevens zijn er ‘maar’ 11 helemaal akkoord stemmen. De enige negatieve stemmer argumenteert dat om een verbreding van het draagvlak te bekomen dit beter een intiatief is van de erfgoedinstellingen zelf. Een neutrale stemmer stelt dat gebruikersgroepen meestal vanzelf ontstaan en de van overheidswege aangezwengelde communities zelden van de grond komen: Het is beter bestaande groepen te ondersteunen een andere stelt dat on line discussiegroepen eigenlijk al bestaan. Eén van de helemaal akkoord stemmers adviseert daarbij de vrijwilligerssector niet te vergeten en heel diverse wegen uit te proberen. Een andere raad aan dat overheid en kenniscentrum hier ook een regisserende rol hebben om ervoor te zorgen dat de gebruikersgroep zich binnen het langetermijnbeleid beweegt.

Besluit Deze visie bevat een aantal toch vergaande alternatieve (langetermijn)strategieën. Wat verder ook opvalt is de zeer hoge score van de eerste beleidsaanbeveling (9.1 op een derde plaats) ‘het is één van de hoofdopdrachten van het intersectoraal kenniscentrum om een langetermijnvisie te ontwikkelen. Hiermee wordt de eerder opgebouwde stelling bevestigd dat deze visie in tijd beter volgt na de iets moeilijker haalbare maar belangrijkste visie 7, i.e het oprichten van een intersectoraal kenniscentrum en –netwerk. Het is tevens één van de talrijke maar buitengewoon duidelijke verwijzing van een beleidsaanbeveling naar die best scorende, belangrijke visie 7. Het is dus niet verwonderlijk dat ook hier naast de talrijke helemaal akkoord scores dezelfde kritiek weerklinkt op de oprichting van een nieuwe ‘superstructuur’’. Een andere opmerking in dezelfde richting is dan dat langetermijnstrategieën opstellen iets is voor de overheid en dus per definitie het kenniscentrum deel uit maakt van de overheid… Ook wordt wel verwittigd dat een tweesporenbeleid gewenst is: niet alles mag op de lange baan geschoven worden er zijn ad hoc behoeften en vragen in de sector waarop nu al geantwoord moet worden. Veel slechter scoren de volgende 2 beleidsaanbevelingen binnen deze visie nl. 9.3 (gebruikersgroepen oprichten en ondersteunen) op een 42ste en 9.2 (open source aanbevelen) op een 48ste plaats. Maar ook hier mogen we niet blind zijn voor de relativiteit van deze posities. In beide gevallen zijn er slechts enkele tegenstemmers en is de overgrote meerderheid akkoord! Alleen zijn hier de akkoordscores niet zo extreem hoog en zijn er dan ook meer opmerkingen en randvoorwaarden geformuleerd. De kritieken op open source centreren zich voornamelijk rond het feit dat open source geen exclusiviteit mag krijgen; er ook nood is aan knowhow over andere (commerciële) software; het niet noodzakelijk een taak is van (alleen) het kenniscentrum; de discussie over open standaarden belangrijker is. Argumenten vòòr centreren zich rond compatibiliteit van gegevens in de evolutie van software en voorkomen van digitale eilandjes. De argumenten rond de andere minder scorende beleidsaanbeveling (het oprichten en ondersteunen van de gebruikersgroepen (9.3) zijn minder in aantal en ook minder uitgesproken. Telegramstijl samenvatting van de beleidsaanbevelingen in volgorde van akkoord Deze visie heeft dus een uitgesproken relatie met visie 7: de uitwerking • van een ICT-langetermijn strategieën wordt algemeen aanvaard als een hoofdopdracht van het kenniscentrum. (9.1. op een 3de plaats)

Pagina 110 van 196


•

3.2.2.10

VISIE 10

Open source aanbevelen (9.2 op een 42ste plaats) en gebruikersgroepen stimuleren (9.3 op een 48ste plaats) volgen op een beduidend minder goede plaats.

SAMEN KIEZEN VOOR BINDENDE OPEN STANDAARDEN

Het gebruik van open standaarden i.p.v. bedrijfsstandaarden (proprietary standards) creëert perspectieven voor betere uitwisseling en afstemming. De diversiteit en snelle evolutie van standaarden (metadata, registratie, opslag, uitwisseling,…) bemoeilijkt de continuïteit en de ‘consistentie’ van te ontwikkelen applicaties, maar de problematiek is beheersbaar. Er kan in overleg samen gekozen worden voor een selectie van standaarden, maar gelet op de noodzaak van uitwisselbaarheid zou dit van overheidswege ‘afgedwongen’ kunnen worden en moet dit door een kenniscentrum gestimuleerd en ondersteund worden. XML (Extensible Markup Language) is van belang om uitwisseling van informatie tussen systemen te blijven garanderen. De focus van de sector moet echter liggen op het inhoudelijke, de te hanteren XML schema’s waarover men het eens moet worden. Beleidsaanbevelingen:

10.1 De problematiek van (open) standaarden is een prioritaire taak voor het intersectorale kenniscentrum of expertiseplatform. Maar gezien het belang ervan zou er - los van het eventuele oprichten van zo’n centrum - al een ad hoc overlegstructuur rond standaarden kunnen worden opgezet. Deze aanbeveling scoort op een 22ste plaats en dus juist binnen het eerste derde segment. Zonder enige tegenstem en slechts 5 neutrale stemmen is het akkoordgehalte zeer duidelijk. Eén van de neutrale stemmers verwittigt dat dit juist de uiterst langzame en moeizame trajecten zijn wat maakt dat dit type onderhandelingen misschien niet de beste communicatiestrategie is voor een startend steunpunt (cf. Cultuurnet Vlaanderen). Sommigen stellen dat dit al (deels) bestaat: op Europees vlak of in werkgroepn in het onderwijs, SCICT of dankzij internationale en nationale expertise (David project). Het is dus meer een kwestie van informatie samen te brengen en te vertalen naar praktijk. Pleidooien van akkoordstemmers gaan in de richting van de noodzaak van standaarden om tot transsectorale kennissystemen te komen, en ‘er is nog onvoldoende kennis over de verschillende standaarden waardoor de verwarring groot is,’ en zelfs tot het afdwingen van de aanwending ervan. 10.2 Standaarden zijn internationaal en worden door internationale ‘organen’ vastgelegd. De afspraken op Vlaams niveau moeten aansluiten bij internationale afspraken. Dit is de eerste van de lijst. De enige tegenstemmer beweert: Niet alle standaarden zijn internationaal en ze worden zeker niet allemaal vastgelegd. Voor zover ze dat wel zijn is aansluiting natuurlijk goed. Tussen de akkoord argumenten vinden we voornamelijk 2 inzichten terug: (1) Vlaanderen heeft nog voldoende mogelijkheid om hierbinnen te streven naar identiteit en eigen kwaliteit met regionale accenten en zijn lokale aanpassingen indien vereist mogelijk en (2) dit is een vereiste om cultureel Vlaanderen naar buiten te brengen.

Besluit De problematiek van (open) standaarden is een prioritaire taak voor het intersectorale kenniscentrum of expertiseplatform. Maar gezien het belang ervan zou er - los van het eventuele oprichten van zo’n centrum - al een ad hoc overlegstructuur rond standaarden kunnen worden opgezet. Deze aanbeveling scoort op een 22ste plaats en dus juist binnen het eerste derde segment. Zonder enige tegenstem en slechts 5 neutrale stemmen is het akkoordgehalte zeer duidelijk. Ook hier weer een rol voor het kenniscentrum, maar ook hier vraagt men niet te wachten met actie tot het kenniscentrum is opgericht. Telegramstijl samenvatting van de beleidsaanbevelingen in volgorde van akkoord • Dat de afspraken op Vlaams niveau moeten aansluiten bij internationale afspraken wordt aanzien als een evidentie. (10.2 op een 1ste plaats) • Dat de problematiek van (open) standaarden prioritaire taak voor het intersectoraal kenniscentrum of expertiseplatform zou moeten worden neemt Pagina 111 van 196


niet weg dat ondertussen, reeds een ad hoc overlegstructuur deze belangrijke taak kan uitvoeren. (10.1 op een 22ste plaats)

3.2.2.11

VISIE 11

TECHNOLOGISCHE INNOVATIE STIMULEREN

Het stimuleren van innovatie (ook als voorwaarde voor projectondersteuning) door in te zetten op ‘state of the art’ nieuwe technologie houdt risico’s in (b.v. als de IT-industrie een bepaalde oplossing laat vallen of als ‘de markt’ een andere oplossing verkiest). Innovatie is echter belangrijk en wie innoveert moet soms (berekende) risico’s nemen. De Vlaamse overheid/het kenniscentrum zou hierbij als partner nauwer moeten betrokken worden. De (lopende en reeds uitgevoerde) experimenten rond digitaal erfgoed zouden beter gevaloriseerd en gecommuniceerd moeten worden met het oog op een betere verspreiding en deling van kennis en expertise.

3.2.2.12

VISIE 12

INNOVATIE OP HET VLAK VAN DIGITALE ONTSLUITING STIMULEREN

Dankzij performante, multimediale oplossingen kunnen materiële bronnen virtueel beter gepresenteerd en ontsloten worden in (en gelinkt naar) hun interpretatieve, immateriële context(en). Bovendien bieden deze oplossingen hoopvolle perspectieven op een rijkere en meer aangepaste aanpak op het vlak van interpretatie en ontsluiting. (Half)automatische indexeringssystemen en metadatageneratoren kunnen ondersteuning bieden om taxonomieën en semantische netwerken te creëren die de huidige praktijken inzake inventarisering en ontsluiting vergemakkelijken. Internetgebruikers ontwikkelen (hierop aansluitend) nieuwe zoekvaardigheden en de zoektechnologie is nog in volle ontwikkeling. Deze systemen zijn nog volop in ontwikkeling en de inbreng en tussenkomst van deskundigen blijft ook in de toekomst nodig. Dit biedt ruimte voor experimenteren en creatief inspelen op ontwikkelingen vanuit het perspectief ‘ontsluiting cultureel erfgoed’. Dit hoeft niet enkel te gebeuren in experimentele en intersectorale projecten ‘at the edges’ maar ook binnen de ‘gevestigde instellingen’ in de erfgoed/kunsten sector. Het gaat hierbij niet noodzakelijkerwijze om het ‘experiment om het experiment’, maar ook om het verruimen en vernieuwen van reeds bestaande solide en duurzame ontsluitingspraktijken. Beleidsaanbevelingen: (voor beide visies 11 en 12 samen)

11-12.1 De erfgoedsector moet geen pioniersrol spelen op zuiver IT- technologisch vlak, maar kan wel creatieve toepassingen van technische innovaties, b.v. op het vlak van ontsluiting, exploreren via pilotprojecten. Het kenniscentrum moet dienaangaande een centrale werkplek of ‘labo’ worden, i.s.m. IT-bedrijven en (academische) research centra, om mee innovatieve technieken te concipiëren die nuttig zijn voor het erfgoeddomein. Deze aanbeveling scoort op een 35ste plaats met 4 niet akkoord en 5 neutrale stemmen. Het voornaamste argument van niet akkoord en neutrale stemmers is dat men gekant is tegen deze R&D rol van het kenniscentrum; ook ziet men het risicovolle R&D meer als een taak van universiteiten en research-instellingen. Men ziet het zeker niet als een prioritaire taak. Een helemaal akkoord stemmer stelt hier tegenover: ‘Die 'labo' functie is inderdaad van essentieel belang, het mag niet bij een theoretische denktank blijven maar moet de vinger aan de pols van de technologische actualiteit houden.’ 11-12.2 Valorisatie en communicatie moet beter ondersteund worden anders heeft innovatie geen zin. De ondersteunende (sectorale) organisaties (steunpunten, enz.) moeten hier een rol opnemen en ook het kenniscentrum moet zorgen voor doorstroming van kennis naar de ‘gebruikers’. Met slechts twee niet akkoord- en 3 neutrale stemmers scoort deze aanbeveling op de 26ste plaats. De 2 argumenten tegen gaan in dezelfde richting: communicatie moet op maat van het project/de collectie /de instelling en is dus een verantwoordelijkheid van de sector zelf, met logistieke en financiële steun van administratie en steunpunten. Een akkoordstemmers stelt daar tegenover: dit is een prioritaire taak voor het centrum ; een andere dan weer: dit is een kerntaak van de steunpunten. Hierover bestaat duidelijk geen eensgezindheid. Een helemaal akkoord stemmer wil een stap verder gaan en stelt dat ‘Vorming in de vorm van (bij)scholing waarbij gebruikers elk aan een computer de Pagina 112 van 196


lessen uitvoeren zal overwogen moeten worden’ en een andere stelt: ‘de virtuele praktijkgemeenschap kan hier een belangrijke rol in spelen. Organisaties met een potentieel in het meewerken aan digitale projecten moeten gestimuleerd worden om aan de virtuele praktijkgemeenschap deel te nemen’.

11-12.3 Innovatie is ook gebaat bij continuïteit van de innovatieprojecten zelf, die moet gewaarborgd worden. In die zin zou door de Vlaamse overheid een ‘risicomarge’ moeten ingecalculeerd worden bij de beoordeling en de ondersteuning van innovatieprojecten: een soort van ‘verzekerd risico’. Met geen enkele niet-akkoord stem scoort deze aanbeveling op een 58ste plaats enorm laag. Dit is te wijten aan het zeer lage aantal ‘helemaal-akkoord’ stemmen, metname 4: bijna iedereen scoorde dus ‘middelmatig’. Er zijn nochtans voldoende en uiteenlopende argumenten om deze minder uitgesproken scores te onderbouwen. Voor de inhoud verwijzen we naar de ruwe data. 11-12.4 Er zou in de context van ‘experimentele vernieuwing’ met behulp van technologie ook bijzondere aandacht moeten gaan naar de problematiek van ‘born digital’ erfgoedobjecten. Met geen enkele tegenstem en slechts 6 neutrale stemmen wordt deze aanbeveling ‘slechts’ in het midden gerangschikt, op een 30ste plaats. Voornamelijk door een iets lager aantal helemaal akkoord scores. Een positieve stemmer vraagt zich ook af waarom ‘digital born’ hier onder ‘experimentele vernieuwing’ staat: dit wordt een kernacitiviteit. Opvallend is dat het lager aantal helemaal-akkoord stemmers bijna allen in de pen gekropen is om positieve argumenten aan te dragen voor ‘digital born’ erfgoedobjecten juist omdat er meer en meer digitaal gecreërd wordt. 11-12.5 Technologische innovatie is ook in grote mate internationaal: daarom verdient elke vorm van samenwerking en participatie in internationale innovatieprojecten (EU,…) een (financiële) ruggesteun van de Vlaamse overheid. Deze aanbeveling scoort op een 43ste plaats, met 2 niet akkoord en 7 neutrale stemmen. Een niet akkoord stemmer stelt: Zo werkt het ook niet, dat elke samenwerking gesteund wordt vanuit de Vlaamse overheid en verder een neutrale stemmer ‘enkel als het in een win-win situatie kan gebeuren’. Een akkoord stemmer argumenteert: ‘Aan Vlaamse cultuurspreiding doen op internet lijkt me een primordiale opdracht’, een andere stelt: ‘Voor zover de opzet van het project aangepast is aan de vragen die het wenst te beantwoorden (geen megalomane Europese projecten!). Een helemaal akkoord stemmer geeft een bijkomend argument pro: Er zijn reeds samenwerkingen en participatie op het internationaal niveau, maar deze zijn soms nog meer persoons- dan instellingsgebonden. Vandaar dat er vanuit de overheid zeker stimuli gegeven moeten worden om dit op een structurele en systematischere manier aan te pakken.

Besluit Wat opvalt is dat er weinig tegenstemmers zijn voor deze beleidsaanbevelingen en er nochtans een aantal vrij laag scoren in de rangorde. Tussen de argumenten van de weinige tegenstanders zijn er een aantal die moeite hebben met een aantal taken toebedeeld aan het kenniscentrum. Of dit nu deskundigen zijn die pertinent tegen het kenniscentrum zijn an sich dan wel zij een oprechte bekommernis hebben omtrent een functioneel takenpakket voor het kenniscentrum moet verder uitgezocht worden. Duidelijk wordt alleszins dat de kenniscentrum moet fungeren in een delicate en complexe omgeving met verschillende partners waardoor het takenpakket sowieso voldoende aandacht en validatie moet krijgen. Dit valt zeker op bij de bespreking van 2 visies die sterk aanleunen bij een mogelijke toekomstige opdracht van het kenniscentrum. Telegramstijl samenvatting van de beleidsaanbevelingen in volgorde van akkoord • Valorisatie en communicatie moet beter ondersteund worden anders heeft innovatie geen zin. De ondersteunende (sectorale) organisaties (steunpunten, enz.) moeten hier een rol opnemen en ook het kenniscentrum moet zorgen voor doorstroming van kennis naar de ‘gebruikers’. (11-12.2 op een 26ste plaats) (2 deskundigen gaan niet akkoord met dit laatste)

Pagina 113 van 196


• •

•

•

3.2.2.13

VISIE 13

Er zou in de context van ‘experimentele vernieuwing’ met behulp van technologie ook bijzondere aandacht moeten gaan naar de problematiek van ‘born digital’ erfgoedobjecten. (11-12.4 op een 30ste plaats) De erfgoedsector kan creatieve toepassingen van technische innovaties exploreren via pilotprojecten. Het kenniscentrum moet dienaangaande een centrale werkplek of ‘labo’ worden. (11-12.1 op een 35ste plaats) (een aantal deskundigen gaan niet akkoord met dit laatste) Technologische innovatie is ook in grote mate internationaal: daarom verdient elke vorm van samenwerking en participatie in internationale innovatieprojecten (EU,…) een (financiële) ruggesteun van de Vlaamse overheid (11-12.5 op een 43ste plaats) Innovatie is ook gebaat bij continuïteit van de innovatieprojecten zelf, die moet gewaarborgd worden. De Vlaamse overheid moet een ‘risicomarge’ incalculeren bij de beoordeling en de ondersteuning van innovatieprojecten.(11-12.3 op een 58ste plaats)

NAAR EEN E-COLLECTIE VLAANDEREN STREVEN

De virtuele ontsluiting van collecties en de publiekswerking van de erfgoedinstellingen kan complementair geïntegreerd worden binnen een globale ‘collectie Vlaanderen’. Bij de virtuele ontsluiting van collecties blijft de verwijzingsfunctie naar de instelling (vindbaarheid van de bron) essentieel, maar de erfgoedsector moet zich in de toekomst meer gaan concentreren op het aanbieden van volledige, integrale en verrijkte content, met het oog op directe kennisoverdracht. De instellingen moeten evolueren naar intermediaire kenniscentra. Voor de eindgebruiker is integrale ontsluiting immers zeer belangrijk. Maar voor de kwaliteit van de informatie zijn echter specifieke ontsluitingspraktijken en beschrijvingsstandaarden nodig. Thematisch gebonden en materiaalspecifieke benaderingen zijn dus ook belangrijk en kunnen gecombineerd worden met een integrale aanpak mits ze ‘mapping’ toestaan naar standaarden en andere metadata-initiatieven gericht op uitwisseling en afstemming. Samenwerking en uitwisseling van kennis en ervaring is daarom een must. Beleidsaanbevelingen:

13.1 Er moet werk gemaakt worden van een strategisch gefaseerd langetermijnplan voor de ‘collectie Vlaanderen’, of voor een centrale, geïntegreerde ‘virtuele catalogus’ van erfgoedobjecten. Voorafgaandelijk moet evenwel nog bijkomend onderzoek gebeuren (voortbouwend op al uitgevoerd onderzoek) om de behoeften te analyseren (ook van de gebruikers), de haalbaarheid en de wenselijkheid van zo’n project in te schatten en de doelstellingen ervan te bepalen. Deze aanbeveling scoort in de middenmoot op een 32ste plaats met slechts 2 stemmen tegen en 6 neutrale stemmen. Hiermee kan men veronderstellen dat er nog voldoende draagkracht in de groep aanwezig is voor deze aanbeveling. Er zijn echter talrijke opmerkingen geformuleerd die in verschillende richtingen gaan: zowel op het feit van de moeilijkheid van het gefaseerd langetermijnplan en de permanente aangroei van een e-collectie als op de voorafgaandelijkheid van bijkomend behoefte- en haalbaarheidsonderzoek. Een deskundige die geen score invulde geeft een uitgebreide bedenking: De vraag dient vooraf gesteld te worden wat het doel is van de ecollectie Vlaanderen, en besluit: Welk instrument er ook ontwikkeld wordt (de virtuele collectie of iets anders), het gaat om optimaal gebruik in alle betekenissen van het woord. 13.2 Het op te richten kenniscentrum en de sectorale expertisecellen moeten ook expertise aanbieden op het terrein van ontsluitingspraktijken en beschrijvingsstandaarden ten dienste van collectiebeheerders. Met slechts 1 tegenstem en 2 neutrale stemmen scoort deze aanbeveling niet echt hoog op een 22ste plaats omwille van een relatief lager aantal (13) ‘helemaal-akkoord’ stemmen. Zeker het argument van de tegenstemmer maar ook binnen een aantal andere argumenten zien we een bevoegdheidsproblematiek opduiken. Het kenniscentrum moet zich volgens sommigen niet bezig houden met het inhoudelijke van beschrijvingsstandaarden wat onderwerp is van de sectoren en collectiebeheerders zelf.

Pagina 114 van 196


13.3 Er moet gewerkt worden aan een netwerk van inhoudelijke deskundigen om de contextualisering van en de content verrijking van erfgoedcollecties te bevorderen. Deze aanbeveling scoort op een 28ste plaats, net als de andere 2 aanbevelingen van deze visie iets boven het gemiddelde, wat gelet op de zeer hoge gemiddeldes voor de hele lijst een mooi resultaat is. Er zijn 2 deskundigen die niet akkoord gaan en 6 die neutraal stemmen. Eén van de tegenstemmers stelt: ‘Hoort ook meer thuis bij de beheerders van de erfgoedcollecties zelf en is niet een 'digitaal' probleem. Anderen denken meer aan een forum, een virtuele gemeenschap (met inbegrip van academische wereld); de sectorale cellen of het kenniscentrum. Virtuele gemeenschappen komt het meest voor in de argumenten.

Besluit Deze drie aanbevelingen scoren allen juist in de bovenste helft van de lijst van gemiddelde scores op de aanbevelingen. Algemeen is er dus echt wel voldoende ondersteuning voor deze 3 beleidsaanbevelingen. Nochtans kunnen we uit de opmerkingen nog wat nuttige verwittigingen optekenen. Telegramstijl samenvatting van de beleidsaanbevelingen in volgorde van akkoord Het op te richten kenniscentrum en de sectorale expertisecellen moeten ook • expertise aanbieden op het terrein van ontsluitingspraktijken en beschrijvingsstandaarden ten dienste van collectiebeheerders (13.2 op een 22ste plaats) Hier blijkt soms wel een bevoegdheidprobleem op te duiken. • Er moet gewerkt worden aan een netwerk van inhoudelijke deskundigen om de contextualisering van en de content verrijking van erfgoedcollecties te bevorderen ( 13.3 op een 28ste plaats). • Een strategisch gefaseerd langetermijnplan voor de ‘collectie Vlaanderen’, of voor een centrale, geïntegreerde ‘virtuele catalogus’ van erfgoedobjecten is een vereiste. Voorafgaandelijk moet evenwel nog bijkomend onderzoek gebeuren. (13.1 op een 32ste plaats) en dit blijkt ook uit de opmerkingen.

3.2.2.14

VISIE 14

EMPOWERMENT VAN DE EINDGEBRUIKER

Cybercultuur, d.w.z. vormen van digitale creatie en virtuele gemeenschappen of communities, betekent een stimulans voor het opzetten van (vernieuwende) digitale communicatie en vormen van dynamische ontsluiting en kan een rol spelen als virtueel ‘levend geheugen’, alhoewel succes en duurzaamheid van de door de virtuele gemeenschap gegenereerde ‘producten’ niet gegarandeerd is. Virtuele gemeenschappen moeten kansen krijgen. Nieuwe digitale kunstvormen (net art) en vormen van cybercultuur sluiten veelal ook aan bij ‘sociale initiatieven’. Digitalisering van het cultureel erfgoed creëert ook kansen om professionals en vrijwilligers samen te laten werken aan de ontsluiting van collecties in grote en zeker ook kleine centra via een gemeenschappelijk platform en mits deskundige begeleiding. Interactieve methoden en ITtechnologie maken het bovendien in bepaalde gevallen mogelijk dat de (eind)gebruikers, maar ook professionele onderzoekers, daadwerkelijk participeren aan de ontsluiting en de verrijking van kennis over collecties, door b.v. hun eigen onderzoeksmateriaal en bevindingen te koppelen aan digitaal ter beschikking gesteld bronnenmateriaal. De haalbaarheid hiervan kan uitgetest worden en in elk geval blijft de intermediaire rol van professionals belangrijk voor de ontsluiting, begeleiding en validering. Beleidsaanbevelingen:

14.1 Vooral in de erfgoedsector bestaat de uitdaging in het verrijken van de informatie, ook door de gebruikers en onderzoekers. Daarom zou een project zoals ‘het Digitaal Genootschap van het Verleden’ (Nederland) en andere buitenlandse voorbeelden met bijzondere aandacht kunnen gevolgd worden, en zouden in Vlaanderen ook op dit terrein op termijn pilotproject(en) gelanceerd moeten worden. Deze aanbeveling scoort op een 46ste plaats: zonder enige tegenstem en maar 6 neutrale stemmen maar dan ook maar 5 helemaal akkoord stemmen. Dus bijna iedereen scoorde gewoon akkoord. Toch gaan de argumenten over een wijd scala van ‘niet essentieel in deze fase’ over ‘lijkt me ok’ tot ‘DOEN! ABSOLUUT DOEN!’. Uit de meer uitgebreidere argumenten kunnen Pagina 115 van 196


we toch eerder een ‘ja, maar’ afleiden wat duidelijk de scores weerspiegelt. De voorwaarden die men er aan wil koppelen lopen uiteen: erfgoedzorgers moeten zelf verantwoordelijk blijven; men moet hier effectief voor gaan met een permanente en intensieve input en zeer veel onderhoud (dus voldoende omkadering); eigen (Vlaamse) kwaliteitsnormen blijven hanteren. Soms komt ook de vraag naar het doel van de samenwerking. 14.2 Precies rond erfgoed bestaan intense sociale netwerken van vrijwilligers die in deze virtuele context geactiveerd worden en die dankzij internet nieuwe groeikansen krijgen. Dit moet gestimuleerd worden door vrijwilligersnetwerken aparte inhoudelijke en groepsdynamische coaching en ondersteuning aan te bieden opdat de noodzakelijke kwaliteitsnormen behaald kunnen worden en de gemeenschap zelf een productieve en organisatorische stabiliteit verwerft. Hier ligt o.a. een belangrijke taak voor het Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw en de erfgoed(koepel)organisaties. Deze aanbeveling scoort op een 36ste plaats met slechts 1 tegenstem en 8 neutrale stemmen. Uit de argumenten blijkt dat men erkent dat de ondersteuning zelf een intensieve aangelegenheid is die veel coördinatie vraagt. Enkelen vragen zich af of het VCV de meest geschikste trekker is. Een akkoord stemmer stelt verder: ‘Belangrijk hier is om erover te waken dat de kloof tussen de gebruikers en niet-gebruikers niet te groot wordt. Het internet is een van de mogelijke manieren om te communiceren, maar daardoor worden andere communicatiekanalen niet minder effectief.’ 14.3 De erfgoedsector zou met meer aandacht de ‘artistieke experimenten’ op het vlak van cybercultuur en digitale creatie moeten volgen en zou wellicht bepaalde ideeën (b.v. rond levende geheugen) met succes kunnen overnemen in een erfgoedcontext. De twee ‘werelden’ (erfgoed, kunsten) zouden op dit vlak (nog) meer met elkaar een dialoog kunnen aangaan. Op een 50ste plaats scoort deze aanbeveling het minst binnen deze visie. Ook hier weer geen enkele tegenstem maar veel neutrale (14) en evenveel akkoord stemmen, met slechts iets minder ‘helemaal-akkoord’ stemmen (10). De reacties gaan ook van lauw naar zeer enthousiast. Binnen de neutrale stemmers klinkt het van mooie intentie maar niet prioritair. Bij de helemaal akkoord stemmen is men enthousiast en ziet men een rol voor het expertisecentrum, maar ook het nut van kruisbestuiving en grensverlegging, die weliswaar om nieuwe middelen vraagt.

Besluit Deze visie scoort het laagst (18de plaats) op belangrijkheid en op haalbaarheid scoort deze ook slecht op een twaalfde plaats, het is dan ook niet verwonderlijk dat de beleidsaanbevelingen op deze visie zelf ook niet hoog scoren en allen in de tweede helft zitten van de beleidsaanbevelingen gerangschikt naar gemiddelde score. Dit is weliswaar een relatieve positie, want wanneer we de absolute scores bekijken zijn de posities niet zo negatief, zeker een aantal opmerkingen in rekening gebracht worden. Telegramstijl samenvatting van de beleidsaanbevelingen in volgorde van akkoord • Precies rond erfgoed bestaan intense sociale netwerken van vrijwilligers die in deze virtuele context geactiveerd worden en die dankzij internet nieuwe groeikansen krijgen. Dit moet gestimuleerd worden door vrijwilligersnetwerken aparte inhoudelijke en groepsdynamische coaching en ondersteuning aan te bieden opdat de noodzakelijke kwaliteitsnormen behaald kunnen worden en de gemeenschap zelf een productieve en organisatorische stabiliteit verwerft. Hier ligt o.a. een belangrijke taak voor het Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw en de erfgoed(koepel)organisaties (14.2 op een 36ste plaats). Een moeizame opdracht en enkelen twijfelen aan de rol van het VCV. • Vooral in de erfgoedsector bestaat de uitdaging in het verrijken van de informatie, ook door de gebruikers en onderzoekers. Daarom zou een project zoals ‘het Digitaal Genootschap van het Verleden’ (Nederland) en andere pilotproject(en) gelanceerd moeten worden. (14.1 op een 46ste plaats). Veelal onderschreven met een ja, maar… • De erfgoedsector zou met meer aandacht de ‘artistieke experimenten’ op het vlak van cybercultuur en digitale creatie moeten volgen en zou wellicht bepaalde ideeën met succes kunnen overnemen in een erfgoedcontext. De Pagina 116 van 196


twee ‘werelden’ (erfgoed, kunsten) zouden op dit vlak (nog) meer met elkaar een dialoog kunnen aangaan. (14.3 op een 50ste plaats). Reacties van lauw naar wild enthousiast…

3.2.2.15

VISIE 15

OPTIMALISEREN VAN DE ERFGOEDCOMMUNICATIE

Er bestaat nog te weinig inzicht in de behoefte van het publiek naar toegang voor consultatie, onderzoek, recreatie, enz. tot digitaal erfgoed. Er is nood aan meer kennis over de informatiebehoeften van de potentiële gebruikers via instrumenten en geregelde metingen. De erfgoedsector redeneert vooral vanuit de aanbodkant. Het ontbreekt in deze context aan goed uitgebouwde portaalsites die het publiek toe leiden naar digitale erfgoedbronnen en – collecties, maar dit medium mag ook niet overschat worden: er zijn nog andere kanalen of hybride oplossingen (andere media) om digitaal erfgoed naar een groot publiek te communiceren. Daarbij moeten partners worden gezocht, die een meerwaarde kunnen bieden, zoals eventueel CultuurNet, mits dit initiatief zich doorzet, en b.v. de VRT. Het digitaal project van de openbare omroep (VRT) zou een voortrekkersrol kunnen spelen in het toegankelijk maken van audiovisueel digitaal erfgoed, en dit in overleg met de erfgoedsector en op voorwaarde evenwel dat iedereen en voornamelijk andere audiovisuele instellingen ook kunnen gebruik maken van de expertise die de VRT hieromtrent opbouwt. Beleidsaanbevelingen:

15.1 Er moeten op korte termijn voldoende middelen en personele resources vrijgemaakt worden om een volwaardige publieksportaalsite op te zetten die ook als digitaal platform kan dienen voor allerlei publieksgerichte pilotprojecten. Het is ook van belang dat er snel een sectorgerichte tegenhanger komt van deze portaalsite Deze aanbeveling scoort het slechtst binnen deze visie op een 55ste plaats. Dit als resultaat van 1 helemaal niet akkoord en 2 niet akkoord stemmen; maar voornamelijk door een hoog aantal neutraal en voornamelijk akkoord stemmen met relatief ‘minder’ helemaal akkoord stemmen. In de niet-akkoord hoek horen we: cultuurnet bestaat toch al? en geen tweede cultuurnet blunder. Een ander tegenargument is dat naast portaalsites er nog andere kanalen zijn naar relevante instellingen, initiatieven en manifestaties. In de opmerkingen krijgt verder soms de sectorgerichte portal meer aandacht (met voor en tegenstanders en als onderdeel van een complex geheel van instrumenten, cf. kenniscentrum etc.) , anderen kiezen dan weer eerder voor de publieksgerichte portal. 15.2 Als onderdeel van een strategisch plan (masterplan) voor erfgoed digitaal moet een publieksbehoeftenonderzoek voorzien worden. Dit onderzoek moet rekening houden met een evenwicht tussen een vraag- en een aanbodgestuurde aanpak, en ook nagaan hoe in andere sectoren (b.v. toerisme, media) wordt omgegaan met publiekscommunicatie. Deze aanbeveling op een 40ste plaats scoort het best van de drie aanbevelingen binnen deze visie. Ook hier liggen de gemiddelde scores echter weer vrij nauw bij elkaar maar nu in de onderste helft van de lijst. Een tweetal neutraal stemmers (van de 9) hebben opmerkingen: de ene vreest voor een dure superstructuur die schaarse middelen van de instellingen onttrekt terwijl de publieksbehoefte- onderzoeken in de instellingen zelf kunnen gebundeld worden. Een ander ziet een publieksbehoefteonderzoek eerder als onderdeel van een concreet project. Opvallend zijn de talrijke argumenten voor bij de geheel akkoord stemmers: (1) behoeften hebben een belangrijke impact op opslag, informatie omtrent de werken etc; (2) rekening houdend daarmee kan eventueel een publieksportaalsite worden ontwikkeld; (3) moet vanuit perspectief van het masterplan (voor de gehele sector trouwens) anders hebben beleidsinvesteringen geen zin. 15.3 Inzake het aangaan van partnerships met communicatie- en mediapartners moet het belang van de ‘culturele dienstverlening’ primeren en gegarandeerd worden in eventuele verbintenissen die door de Vlaamse overheid worden aangegaan. Deze aanbeveling scoort maar iets minder dan vorige, op een 44ste plaats, en heeft duidelijk eenzelfde antwoordpatroon.

Pagina 117 van 196


Hier wil iemand een betere omschrijving van het begrip ‘culturele dienstverlening’. Een andere stelt dat het erfgoed zelf in de communicatieplannen centraal moet staan en een derde stelt dat (…)Commercieel aanbieden van informatie moet ook kunnen, waarbij niet voor de inhoud, maar voor de dienstverlening betaald wordt!

Besluit De visie zelf scoort op belangrijkheid en haalbaarheid juist onder het gemiddelde. De beleidsaanbevelingen scoren ook in de onderste helft. De eerste twee hebben nog een behoorlijke ondersteuning (geen tegenstem), de laatste krijgt wat tegenwind. Telegramstijl samenvatting van de beleidsaanbevelingen in volgorde van akkoord • een publieksbehoeftenonderzoek als onderdeel van een strategisch plan (masterplan) voor erfgoed digitaal, rekening houdend met een evenwicht tussen een vraag- en een aanbodgestuurde aanpak, en met publiekscommunicatie in andere sectoren (15.2 op een 40ste plaats). • Inzake het aangaan van partnerships met communicatie- en mediapartners moet het belang van de ‘culturele dienstverlening’ primeren en gegarandeerd worden in eventuele verbintenissen die door de Vlaamse overheid worden aangegaan. (15.3 op een 44ste plaats). • Er moeten op korte termijn voldoende middelen en personele resources vrijgemaakt worden om een volwaardige publieks- alsook een sectorgerichte portaalsite (15.1 op een 55ste plaats) Niet iedereen is hiervan echter even overtuigd.

3.2.2.16

VISIE 16

DE IMPACT EN DE MEERWAARDE VOOR DE EINDGEBRUIKER VERGROTEN

Volgens een aantal studies en praktische voorbeelden kan toegang tot digitale collecties en representaties van kunst en erfgoed leiden tot een verbreding en een verdieping van de culturele participatie en de consultatie van de fysieke collecties in de instellingen stimuleren. Virtuele, verhalende representaties van historische bronnen bieden door hun narratief karakter waarschijnlijk meer kansen voor het publiek om zich in te leven in het verleden en kan leiden tot het versterken van het ‘historisch besef’. Er is hiertoe evenwel nog nood aan onderzoek, reflectie en experiment en het effect is dus moeilijk voorspelbaar. Het is in dit verband zeer belangrijk virtuele omgevingen te creëren waarbij toegang op maat mogelijk is voor educatieve instellingen. Deze educatieve ontwikkeling op maat (op basis van bestaande applicaties) kan best in partnerschap gebeuren met de educatieve instellingen, of met andere kanalen dan het onderwijs, zoals b.v. het jeugdwerk, of de sectoren van de kunsteducatie of het ‘levenslang leren’, enz. Beleidsaanbevelingen:

16.1 Het is belangrijk dat de erfgoedsector voldoende goed geschoold educatief personeel kan aantrekken met ervaring op dit terrein. Deze aanbeveling scoort vrij hoog op een 10de plaats, met slechts 2 neutrale stemmen en geen tegenstemmen. De twee neutrale stemmen zijn onderbouwd met uiteenlopende argumenten: de ene stelt dat het educatief personeel momenteel voldoende elektronisch geschoold is en de andere denkt eerder aan bij- en omscholing van bestaand personeel als prioriteit. 16.2 Ook hier is het aangewezen om i.s.m. diverse partners een meerjarig educatief pilot(onderzoeks)project rond ‘virtuele erfgoededucatie’ als ‘best practice’ uit te voeren. Hiervoor zou interesse moeten opgewekt worden bij b.v. onderwijs (Canoncultuurcel), met het oog op co-financiering. Deze aanbeveling scoort met een 37ste plaats eerder in het midden van de lijst, met 1 tegenstem en 9 neutrale stemmen. Een neutrale stemmer stelt: ‘Zo'n aspecten lijken mij eerder deel uit te maken van een project zoals bijvoorbeeld die collectie Vlaanderen. Zouden we niet trachten te streven naar de integratie van een aantal interessante aspecten rond educatie, empowerment binnen eenzelfde groter project?’ Een andere vindt dit te vaag en een derde stelt dat er toch al heel wat good practices bestaan (Maerlant Centrum). Verder hebben voornamelijk een aantal helemaal akkoord stemmers uitgebreide argumenten Pagina 118 van 196


geformuleerd. Zo wordt gewaarschuwd voor langetermijneffecten en het belang van onderwijs voor cultuur onderstreept, waarbij nog te weinig geweten is over hoe erfgoededucatie momenteel wordt ingevuld.

Besluit De eerste aanbeveling met betrekking tot deskundigheidsuitbreiding van de sector scoort duidelijk en éénparig goed. Rond de tweede aanbeveling wordt iets meer geargumenteerd en dan wel in constructieve zin. Telegramstijl samenvatting van de beleidsaanbevelingen in volgorde van akkoord • Het is belangrijk dat de erfgoedsector voldoende goed geschoold educatief personeel kan aantrekken met ervaring op dit terrein (16.1 op een 10de plaats) • Ook hier is het aangewezen om i.s.m. diverse partners een meerjarig educatief pilot(onderzoeks)project rond ‘virtuele erfgoededucatie’ als ‘best practice’ uit te voeren. Hiervoor zou interesse moeten opgewekt worden bij b.v. onderwijs (Canon-cultuurcel), met het oog op co-financiering. (16.2 op een 37ste plaats

3.2.2.17

VISIE 17

EEN BELEID VOOR DIGITALE DUURZAAMHEID

Er is meer sensibilisering nodig over de problematiek van digitale duurzaamheid om een globaal beleid voor digitale duurzaamheid te realiseren. De uitbreiding van het federale wettelijke depot tot de gemeenschappen en tot een regeling voor elektronische bronnen (e-depot), maar ook de elektronische deponering in het kader van huidige en toekomstige archiefwetgeving bieden mogelijkheden voor de archivering van digitaal erfgoed. Hierbij moet rekening gehouden worden met de diversiteit van digitaal erfgoed en kan mogelijk ook een oplossing geboden worden voor het archiveren van op basis van bepaalde parameters geselecteerde websites, wat voor individuele erfgoed/kunsteninstellingen momenteel moeilijk haalbaar is. In het proces van massaconservering door digitalisering via een e-depotwerking blijft universele toegang centraal staan, en dit proces mag niet leiden tot vormen van ‘substitutie’ van de originele bron. Met het oog op digitale duurzaamheid zijn er nog veel onopgeloste (technische) issues. De beperkte houdbaarheid van digitale dragers en de problematiek van de software-afhankelijkheid van digitale objecten zijn slechts enkele van de issues die moeten worden aangepakt in een conserveringsbeleid voor digitaal erfgoed. In dit verband moet bijzondere aandacht gaan naar ‘born digital’ materiaal dat afhankelijk is van snel evoluerende hardware- en software oplossingen en naar bepaalde kwetsbare, analoge dragers. Digitalisering voor langetermijnconservering en archivering mag en kan niet losstaan van andere functies (onderzoek, consultatie, educatie, presentatie, reproductie,…) Omgekeerd kan de toename op korte termijn van allerlei ‘virtuele collecties’ ook de druk opvoeren om voor deze collecties een langetermijnconserveringsbeleid te ontwikkelen. Beleidsaanbevelingen:

17.1 De diverse overheden, maar ook de erfgoedsector moeten meer en beter gesensibiliseerd en geïnformeerd worden over de problematiek van digitale duurzaamheid: het op te richten kenniscentrum moet i.s.m. de sectorale expertisecellen en de erfgoedsector meer aandacht vragen voor de problematiek en een informatiecampagne opzetten. Deze aanbeveling scoort het best uit deze reeks binnen deze visie op een 7de plaats. Met uitzonderlng van aanbeveling 17.5, scoren de resterende 4 trouwens allemaal binnen de eerste helft. Toch is er een tegen- en een neutrale stem. Enkel de tegenstem werd beargumenteerd met een pleidooi deze aanbeveling te realiseren zonder kenniscentrum maar op basis van de werking van de erfgoedbewarende instellingen. De gefomuleerde argumenten aan de positieve zijde onderbouwen veelal de prioriteit van deze aanbeveling, anders dreigt men het ‘digitaal geheugen ‘ te verliezen. 17.2 Er moet snel werk gemaakt worden van een ‘digitale erfgoed(schade)inventaris’, als aanzet tot een strategisch plan voor digitale Pagina 119 van 196


duurzaamheid dat kan worden opgesteld binnen een globaal masterplan voor cultureel erfgoed in Vlaanderen. Met enkel 3 neutrale scores aan de onderkant van de akkoordschaal, werd een hoge plaats op de rangorde verwacht. Ingevolge een zeer groot aantal akkoordscores (24) en relatief minder aantal helemaal akkoord scores (11), komt deze aanbeveling toch pas op een 25ste plaats te staan. Eén van de neutrale stemmers denkt dat het eerder om een meerjarenplan gaat. Andere akkoord stemmers laten gelijkaardige geluiden horen: snel? Realistisch? Niet tenkoste van de budgetten voor realisatie van noden… Een andere akkoordstemmer stelt dat eerst een kennisvergaring m.b.t. digitaal erfgoed noodzakelijk is. Nog een andere stelt: ‘Problematiek van duurzaamheid leeft ook internationaal. De zoektocht naar oplossingen ook’. Iemand gaat verder: Het project DAVID heeft hierin reeds enkele stappen gezet maar heeft ondervonden dat meer samenwerking met de hele sector nodig is. Nog een helemaal akkoord stemmer beargumenteert: ‘Als de schade en de zaken die op het punt staan verloren te gaan, naar het publiek toe bekend gemaakt worden, kan de overheid niet bij de pakken blijven zitten.’ 17.3 Een (wettelijk) depot voor elektronische bronnen is noodzakelijk: de Vlaamse Regering zou de problematiek van het wettelijk depot en van een e-depot dringend moeten aanpakken. Met helemaal geen neutrale stemmen maar wel 1 helemaal niet akkoord en 1 niet akkoord stem komt deze aanbeveling toch nog op een 13de plaats. Men kan dus stellen dat buiten deze 2 er een overduidelijke meerderheid voor is. Van de 2 negatieve stemmers heeft enkel de ‘helemaal niet akkoord’-stemmer een argument gegeven. Deze heeft volgende bedenking: Elektronische bronnen moeten nu reeds worden gedeponeerd in de archieven. Daarvoor is geen bijkomende wetgeving voor nodig. Andere (positieve) argumenten zijn korter geformuleerd en gaan in de richting van ‘niet beperken tot Vlaamse niveau’ en ‘in afspraak met federal wettelijk depot’. Anderen wijzen ook op het feit dat dit slechts een oplossing is voor een gedeelte: een e-depot is slechts het topje van een gigantische ijsberg. Verder wordt de moeilijkheid van deze opdracht benadrukt: ingevolge de vele ‘halffabrikaten’; blijvend toegankelijk houden van gedeponeerde elektronische bronnen,… 17.4 De erfgoedsector kan, met steun van de Vlaamse overheid, en in afwachting van eventuele wettelijke Vlaamse overheidsinitiatieven, al starten met een pilot(onderzoeks)project inzake e-depot, naar buitenlandse voorbeelden, en begeleid door het op te richten intersectoraal kenniscentrum. Daarbij kan samenwerking worden gezocht met andere cultuursectoren, meer in het bijzonder met de bibliotheeksector. Deze aanbeveling lijkt ongeveer een zelfde spreidingspatroon als vorige, met 1 helemaal tegenstem en 1 niet akkoord stem. Nu zijn er weliswaar ook 2 neutrale scores en ook (relatief) minder helemaal akkoord scores waardoor deze aanbeveling slechts op een 31ste plaats scoort. De helemaal niet akkoord scoorder maakt zich boos en vraagt zich af waarom, volgens hem, in dit onderzoek systematisch voorbijgegaan wordt aan de archiefsector. Deze kan volgens hem evenzeer een mogelijke partner zijn. Hij wordt hierin bijgetreden door een akkoord stemmer. De niet akkoord stemmer stelt dat pilotprojecten dienaangaande al lopend zijn. De samenwerking tussen erfgoedbewarende instellingen en (universitaire) onderzoekscentra moet verder ondersteund worden. Een helemaal akkoordstemmer raad aan afspraken te maken met de Koninklijke Bibliotheek waar dit initiatief al genomen is. Een andere stelt dat met het oog op het ontwikkelen van nieuwe overheidsinitiatieven – het nuttig is nu al te starten met een onderzoek rond e-depot. Het brede cultureel-erfgoed kan profiteren van de kennis die al binnen de bibliotheeksector hierover bestaat. 17.5 Parallel aan een pilotproject rond e-depot zou ook een pilotproject opgestart kunnen worden rond website-archivering. In vergelijking met voorgaande aanbevelingen scoort deze slecht, op een 57ste plaats: 1 helemaal niet akkoord stem maar ook 4 niet akkoord stemmen en 8 neutrale. Er is nog altijd een overgrote meerderheid voor, maar men kan nu moeilijk spreken van een eensgezindheid.

Pagina 120 van 196


Men verwijst hierbij naar pilotprojecten die al bestaan (bvb rond e-mailarchivering; het DAVID-project met bestpractices; ander europees onderzoek en buitenlandse expertisecentra.) Sommigen beschouwen dit zeker niet als prioritair. Anderen daarentegen zijn enthousiast vóór: in afspraak met het federaal depot; zinvoller dan een e-depot; etc… 17.6

Het kenniscentrum moet zeer kort op de bal spelen en de bestaande internationale expertise over digitale duurzaamheid valoriseren en vertalen naar de erfgoedsector(en).

Met slechts 1 niet akkoord en 1 neutrale stem scoort deze aanbeveling op een 19de plaats. De niet akkoord stemmer meent dat hiervoor geen duur kenniscentrum nodig is. De positieve stemmers wijzen vooral op het prioritair karakter van deze aanbeveling en bevelen een ‘begrijpelijke’ communicatie naar de sectoren aan.

Besluit Dit is een uitgebreide visie met dan ook talrijke beleidsaanbevelingen (6 in totaal) die werden voorgesteld om deze visie te kunnen realiseren. Vijf van de zes aanbevelingen scoren binnen de eerste helft en werden dus zeker aanvaard door (bijna) het gehele panel. Opvallend is dat in 3 van de 5 aanbevelingen het ‘kenniscentrum’ een rol speelt. Telegramstijl samenvatting van de beleidsaanbevelingen in volgorde van akkoord: Volgende 5 beleidsaanbevelingen krijgen ondersteuning van het expertenpanel: • het kenniscentrum i.s.m. de sectorale expertisecellen en de erfgoedsector moet meer aandacht vragen voor de problematiek van digitale duurzaamheid: en een informatiecampagne opzetten t.av. overheden en erfgoedsector (17.1 op 7de plaats) • De Vlaamse Regering zou de problematiek van het wettelijk depot en van een e-depot dringend moeten aanpakken (17.3 op een 13de plaats) • Het kenniscentrum moet continu de bestaande internationale expertise over digitale duurzaamheid valoriseren en vertalen naar de erfgoedsector(en). (17.6 op een 19de plaats) • Een ‘digitale erfgoed(schade)inventaris’ is dringend nodig als aanzet tot een strategisch plan voor digitale duurzaamheid (binnen een globaal masterplan voor cultureel erfgoed in Vlaanderen) (17.2 op 25ste plaats) • Met steun van de Vlaamse overheid en in samenwerking met andere cultuursectoren, kan de erfgoedsector in afwachting van eventuele wettelijke Vlaamse overheidsinitiatieven, al starten met een pilot(onderzoeks)project inzake e-depot, naar buitenlandse voorbeelden, en begeleid worden door het op te richten intersectoraal kenniscentrum. (17.4 op een 31ste plaats)

3.2.2.18

VISIE 18

EERLIJKE REGELING AFDWINGEN VOOR DIGITAAL ERFGOED

Er is behoefte aan een preciese afbakening van rechten en plichten, met respect voor ieders belangen, waarbij intellectuele eigendomsrechten geen hinderpaal vormen voor het (vrij) toegankelijk maken en de exploitatie van gedigitaliseerde bronnen van het erfgoed en de verspreiding van cultuurproducten via het internet, zonder angst voor piraterij. De ‘openbare sector’ en de commerciële sector (de cultuurindustrie) zijn beiden gebaat bij de ontwikkeling van kennis en ervaring over ‘digital rights management’ en bij het opzetten van business modellen voor de exploitatie van digitaal erfgoed. De commerciële sector staat immers zelf ook nog niet zo ver en de erfgoedsector kan de ontbrekende ervaring mee opbouwen. Licenties op bestandsformaten en op computerprogramma’s bemoeilijken ook de bewaring en ontsluiting van bestanden, applicaties en programma’s die met eigendomsrechterlijk beschermde software gemaakt zijn. De eigendomsrechterlijke aspecten van content vormen ook een probleem. In heel deze problematiek staat ook het garanderen van de authenticiteit (oorspronkelijkheid) en stabiliteit van een digitaal object of bestand centraal, wat belangrijke inspanningen zal vergen op wettelijk en technisch vlak. Gelet op het belang dienen zeker nog belangrijke inspanningen geleverd te worden om de technologie op juridisch vlak bij te benen; er zijn voorbeelden die aantonen dat men reeds bezig is.

Pagina 121 van 196


Beleidsaanbevelingen:

18.1 Het (intersectoraal) kenniscentrum moet de juridische problematiek in kaart brengen, adviezen formuleren en de relevante wetgeving op internationaal vlak (EU, WIPO, WHO,…) actief opvolgen en vertalen naar de erfgoedsector. Het moet ook de al aanwezige expertise in Vlaanderen verzamelen. Daartoe kan ook samenwerking gezocht worden met academische onderzoekscentra. Met ook slechts 1 niet akkoord en 1 neutrale stem staat deze aanbeveling op een 20ste plaats. Ook hier heeft (dezelfde) niet akkoord scorende respondent de opmerking dat dit niet noodzakelijk door een duur, nieuw kenniscentrum hoeft te gebeuren. De neutrale stemmer stelt: Het in kaart brengen van de juridische problematiek e.d.: dient dat niet eerder te gebeuren door het Reproductiefonds? en ook - er is reeds expertise en kennis op dit vlak te vinden!!. Een helemaal akkoord stemmer verwijst in deze zin naar Het Centrum voor Recht en Informatica van de KUL die hierin een belangrijke partner kan/moet worden en verder stellen een aantal dat dit een aanbeveling met een hoog internationaal karakter is. 18.2 De erfgoedsector zou allianties met andere (cultuur)sectoren moeten aangaan om druk te (blijven) uitoefenen op de diverse beleidniveaus en om haar noden en behoeften op het vlak van o.a. intellectual property rights (IPR), privacywetgeving en andere juridische hete hangijzers mee hard te maken. Deze aanbeveling staat op een 8ste plaats met slechts 2 neutrale stemmen. Enkel een klein aantal akkoord en helemaal akkoord stemmers argumenteren en stellen dat het eerder een technisch dan een politiek debat is: ‘goede procedures, referentienormen, handleidingen uitwerken waarin de verschillende sectoren en partijen hun gading vinden. Ik wil wel betalen voor het gebruik van een foto, als de prijssetting en de gebruikslicentie straightforward is (zie www.corbis.com) Er moet dringend gewerkt worden aan on-line bestelshops voor illustraties uit Vlaamse collecties. Dit betekent minder administratie, meer inkomsten voor onze musea. Nu vermijden veel uitgevers om naar een rechthebbend museum te stappen omdat de procedure mondeling is en veel te lang aansleept, en er geen zicht is op de prijs.’ 18.3 Een e-depotregeling zou hier ook als hefboom kunnen fungeren om bepaalde problemen te concretiseren en regelgeving te implementeren. Ook de problematiek van de authenticiteit en van de registratie van eigenaarschap wordt hierdoor aangepakt. Deze aanbeveling staat binnen deze visie op de laagste plaats nl de 47ste met 1 helemaal niet akkoord; 1 niet akkoord en 6 neutrale stemmen. Voornamelijk de niet akkoord zijde draagt uitgebreide argumenten aan om te tonen dat het e-depot niet voldoende als hefboom kan fungeren.

Besluit Iedereen is er het roerend over eens: ‘de erfgoedsector zou allianties met andere (cultuur)sectoren moeten aangaan om druk te (blijven) uitoefenen op de diverse beleidniveaus en om haar noden en behoeften op het vlak van o.a. intellectual property rights (IPR), privacywetgeving en andere juridische hete hangijzers mee hard te maken.’ (18.2 op een 8ste plaats). Aanbeveling 18.1 (op een 20ste plaats) scoort lager omwille van één ‘niet akkoord’ stem van een deskundige die tegen de oprichting van een duur kenniscentrum is, en één neutrale stem van een deskundige die meent dat ‘juridische problematiek’ de taak van het Reproductiefonds is. Aanbeveling 18.3,op een 47ste plaats, scoort lager omdat een paar experts niet akkoord gaan omdat ze twijfelen aan de mogelijke hefboom functie van een edepot. Telegramstijl samenvatting van de beleidsaanbevelingen in volgorde van akkoord: Om druk te kunnen uitoefenen op diverse beleidsniveau’s op het vlak van o.a. • intellectual property rights (IPR), privacywetgeving en andere juridische hete Pagina 122 van 196


•

•

3.3

hangijzers, moeten allianties aangegaan worden met andere (cultuur)sectoren. (18.2 op een 8ste plaats). Het (intersectoraal) kenniscentrum moet ook jurdische aspecten behartigen in samenwerking met academische onderzoekscentra en andere experts de problematiek in kaart brengen, adviezen formuleren en de relevante wetgeving op internationaal vlak (EU, WIPO, WHO,…) actief opvolgen en vertalen naar de erfgoedsector. (18.1 op een 20ste plaats) Of het e-depot als hefboom kan gehanteerd worden om bepaalde problemen te concretiseren en regelgeving te implementeren wordt door een aantal panelleden betwijfeld. (18.3,op een 47ste plaats)

Samenvatting: de gevalideerde beleidsaanbevelingen Bovenstaande bespreking van de resultaten van de derde ronde zijn te uitgebreid om overzichtelijk beschouwd te worden in een beleidscontext. Om deze reden worden hieronder de gevalideerde beleidsaanbevelingen samengevat. Legende: Door de visies waaronder deze beleidsaanbevelingen horen te rangschikken naar belangrijkheid en te voorzien van hun haalbaarheidsgemiddelde (onder de titel) wordt ook verwezen naar het eerste deel van de analyse van de derde ronde. Binnen de visie zelf worden de beleidsaanbevelingen ook gerangschikt in overeenstemming met hun positie in de lijst van gemiddelde scores. Door de beleidsaanbevelingen die het hoogst in de lijst gerangschikt staan eerst te bespreken binnen de visie krijgen deze bijgevolg ook meer aandacht. Enkel wanneer een afwijkende mening voldoende groot is, voornamelijk wanneer de beleidsaanbeveling onderaan de lijst staat en de opmerkingen duidelijk in eenzelfde richting wijzen, werden in de tekst aanpassingen aan de oorspronkelijke formulering voorgesteld of werd een aanvullend commentaar toegevoegd. Deze aanpassingen of aanvullingen staan onderlijnd. Wanneer opportuun werden ook synthesebesluiten per visie toegevoegd. Om te verduidelijken dat het om toevoegingen gaat worden ook deze bijdragen in volgende tekst ook onderlijnd weergegeven. Slechts een klein aantal voorgestelde acties en beleidsaanbevelingen kregen onvoldoende steun van de gehele groep, d.w.z. een expliciete voor- of afkeur was niet duidelijk. In volgende samenvatting worden deze maatregelen ‘doorstreept’ weergegeven en niet volledig geschrapt om toch nog een spoor naar deze maatregelen te behouden. De geïnteresseerde kan dan, indien gewenst, de uitgebreidere bespreking in vorige paragraaf of de bijhorende ruwe data (in bijlage 7, zie boekdeel III) nog raadplegen.

Visie 7 Oprichten van een intersectoraal kenniscentrum en –netwerk Haalbaarheidsgemiddelde: 0,32 Door de snelle evolutie van de kennis m.b.t. digitalisering, hebben veel (potentieel) belangrijke spelers nood aan meer ondersteuning om technologisch mee te kunnen, maar hoge technici-teit mag geen uitvlucht zijn om af te wachten. In een meersporenbeleid voor expertiseontwikkeling m.b.t. digitaal erfgoed heeft de combinatie van één intersectoraal kenniscentrum met een duidelijk mandaat en meerdere, afzonderlijke expertisecellen op sectorale of/en thematische basis wellicht het meeste effect. De sectorale of thematische expertisecellen kunnen gezien de specificiteit naargelang de drager/het medium, de inhoud of de context meer effecten genereren naar de eigen sector of thematische werking. Deze expertisefunctie kan worden opgenomen door de reeds opgerichte steunpunten, als bemiddelaar en mits intens onderling overleg en uitbouw van deze expertise ten behoeve van de sector, in samenwerking met de betrokken deskundige instellingen, partners en Pagina 123 van 196


expertisehouders. Een intersectoraal kenniscentrum daarentegen kan als centraal aanspreekpunt voor digitalisering en als een ‘makelaar’ optreden voor heel de erfgoed/kunsten sector. Het kan, naast andere opdrachten, de gemeenschappelijke (technologische, juridische,…) problematiek behartigen, voor schaalvoordeel zorgen, concurrentie en versnipperingen voorkomen en een integrale ontsluiting van het digitaal erfgoed naar de gebruiker toe mee organiseren. Het kan ook afstemming en overleg tussen en binnen de sectoren en instellingen m.b.t. de selectie van te digitaliseren collecties begeleiden en coördineren. Beleidsaanbevelingen: 7.1 Een op te richten kenniscentrum moet de nodige capaciteit hebben, en beschikken over gespecialiseerd personeel, om technologische evoluties op te volgen en technische expertise en coaching aan te bieden. (6de plaats)

7.5 Er moet nagegaan worden hoe op korte termijn de bestaande expertise(netwerken, -kernen, -centra) beter kan worden gevaloriseerd en geconsolideerd zonder onmiddellijk tot zware investeringen over te gaan. (B.v. een praktijkgemeenschap). (9de plaats) 7.6 Er zou een intersectoraal werkgroep of taskforce met experts en met vertegenwoordigers uit de erfgoed- en kunstensector en van de Vlaamse overheid kunnen samengesteld worden dat als klankbord en als expertenpool kan functioneren en de kern kan vormen van een Vlaams expertisenetwerk dat zich ook internationaal kan profileren. (21ste plaats) 7.7 Er zou een ‘onderzoeksagenda’ m.b.t. prioritaire inhoudelijke thema’s (technologie, juridische aspecten, management,…) moeten worden bepaald waarrond dringend advies en expertise nodig is en die kan worden uitbesteed aan onafhankelijke onderzoekscentra (universiteiten,…), naar analogie met bestaande trajecten binnen ‘Re-creatief Vlaanderen’. (27ste plaats) 7.2 Een intersectoraal ‘kenniscentrum’ dat als centraal aanspreekpunt kan fungeren wordt als een absolute prioriteit ervaren. Daarom moeten er op korte termijn middelen vrijgemaakt worden om tegemoet te komen aan de meest dringende behoeften en om deze behoeften verder te onderzoeken. Vanuit deze behoefte analyse kan bepaald worden wat de prioritaire opdrachten van dit kenniscentrum zijn (34ste plaats) 7.3 De administratie Cultuur (de afdelingen – de IVA – Erfgoed/Kunsten) moet nagaan waar het intersectoraal kenniscentrum het best kan worden gepositioneerd en hoe het afgestemd moet worden op andere ‘kenniscentra’ buiten het beleidsdomein cultuur (b.v. Media en Innovatie, Onderwijs, Wetenschapsbeleid,…). (53ste plaats) 7.4 In het kader van het ‘masterplan cultureel erfgoed’ moet de afdeling Erfgoed (BKN) verder invulling geven aan het concept of het opzet ‘kenniscentrum of expertisenetwerk’ voor digitaal erfgoed. Hierbij zou verder onderzoek moeten gebeuren naar optimale beheersformules en naar een ‘taakverdeling’ en coördinatie tussen bestaande sectorale actoren en kenniscentra en een eventueel op te richten intersectoraal kenniscentrum. (59ste plaats) Deze aanbeveling krijgt niet veel tegenstand maar ook geen uitgesproken voorstanders. 7.8 Er kan meer in het bijzonder verder nagegaan worden welke functie het Reproductiefonds Vlaamse Musea nv, op korte en op langere termijn op zich kan nemen voor de diverse aspecten m.b.t. het globale beheer van digitaal erfgoed vanuit een integraal perspectief en m.b.t. de expertiseontwikkeling op de diverse deelterreinen, en hoe dit zich verhoudt tot de behoeften en wensen vanuit de sectoren. (63ste plaats) Deze aanbeveling wordt niet verworpen maar krijgt wel onvoldoende ondersteuning van de gehele groep Besluit Deze visie speelt een centrale rol in het onderzoek en niet enkel omdat deze als belangrijkste uit de bus komt maar ook door de talrijke verwijzingen naar en/of impact op andere visies en beleidsaanbevelingen. Dit wordt ook duidelijk bij de behandeling van de andere visies. Samenvattend kunnen we stellen dat het wellicht geen goed idee is met de belangrijkste visie, t.t.z. de oprichting van een intersectoraal kenniscentrum en –netwerk, te beginnen maar een organisch groeitraject uit te tekenen. Deze bevinding is gebaseerd op een aantal zeer sterk scorende aanbevelingen.

Pagina 124 van 196


Visie 2 Meer structurele investeringen Haalbaarheidsgemiddelde :0,00 De huidige subsidieregelingen voor projectwerking digitaal erfgoed bieden nog onvoldoende financieringsmogelijkheden, terwijl de haalbaarheid van alternatieve financieringsmechanismen zoals ‘revolving funds’ (investeringsleningen), die gebaseerd zijn op terugverdieneffecten, wordt betwijfeld. Globaal zouden structurele investeringen in digitale erfgoedprojecten als onderdeel van de reguliere werkingsmiddelen meer effect kunnen hebben dan (louter) projectmatige investeringen. Beleidsaanbevelingen: 2.1 Nagaan, na een grondige veldanalyse en haalbaarheidsstudie, welke structurele investeringen (in infrastructuur, technologie, software,…) door de Vlaamse overheid centraal zouden kunnen gebeuren. (15de plaats)

2.3 Projectsubsidies voor innovatieve projecten in functie van het ontwikkelen van ‘best practices’ moeten mogelijk blijven voor kleine en grote instellingen en zouden over een langere periode moeten kunnen doorlopen (meer dan 1 jaar). De Vlaamse overheid moet wel meer randvoorwaarden opleggen om het financieel beheer, de kwaliteit, en de voorbeeldwerking te garanderen. (24ste plaats) 2.2 Nagaan welke alternatieve financieringsmechanismen door de Vlaamse overheid kunnen worden geactiveerd of gestimuleerd bij de sectoren, waarbij b.v. het risico mee door de Vlaamse overheid wordt gedragen, met het oog op het vrijmaken van meer middelen voor digitaal erfgoed en e-cultuur. De Vlaamse overheid zou ook zelf op zoek moeten gaan naar alternatieve financieringsmogelijkheden om haar eigen middelen voor digitaal erfgoed te verhogen. (39ste plaats) 2.4 Instellingen waarvoor binnen de reguliere werkingssubsidies middelen voor digitaal erfgoed of aanverwante werkingsaspecten voorzien zijn, moeten ook nog steeds toegang kunnen krijgen tot projectsubsidies voor innovatieve of experimentele projecten maar enkel onder strikte voorwaarden. (51ste plaats) Visie 9 ICT-langetermijnstrategieën ontwikkelen Haalbaarheidsgemiddelde: 0,68 De culturele instellingen kunnen -mits enkele uitzonderingen die een haalbare langetermijnplanning hebben kunnen opzetten- de snelle technologische innovaties van hardware en digitale dragers moeilijk bijhouden, o.a. omdat de financiering van dure ICT-infrastructuur projectmatig gebeurt en niet structureel bekeken wordt. Aangehaalde alternatieve oplossingen of langetermijnstrategieën zijn: (1) opgelegde standaarden, structuren en projectwerkingen die leiden tot meer duurzaamheid in projecten, applicaties en gegevens; (2) (eigen) maatwerk en open source: de steeds grotere beschikbaarheid van open source software vormt, mits ondersteuning van de Vlaamse Gemeenschap, een alternatief voor afhankelijkheid van commerciële softwareproducenten; (3) structurele, gezamenlijke ICT investeringen en dienstverlening met het oog op schaalvergroting (bv. een gemeenschappelijke opslag- of ‘depot’server); (4) het doorbreken van ‘eilandautomatisering’, (d.w.z. dat iedere instelling een eigen IT-infrastructuur probeert op te zetten). Het netwerkidee met gemeenschappelijke over het internet bereikbare IT-infrastructuur moet pragmatisch aangepakt worden en is wellicht onvermijdelijk. Beleidsaanbevelingen: 9.1 Het is één van de hoofdopdrachten van het intersectoraal kenniscentrum om een langetermijnvisie te ontwikkelen. (3de plaats)

9.3 Er zou bijzondere aandacht moeten gaan naar het oprichten en ondersteunen van gebruikersgroepen die rond bepaalde technologische of methodologische aspecten werken. (42ste plaats) 9.2 Het intersectoraal kenniscentrum moet ondersteuning bieden aan initiatieven en projecten die met ‘open source’ willen werken. Open source is immers enkel een goed alternatief als er voldoende knowhow is en de continuïteit ervan kan worden gegarandeerd. (48ste plaats) Besluit Enkel de eerste aanbeveling krijgt een uitgesproken mandaat van de gehele groep. De andere moeten omzichtiger uitgevoerd worden. Pagina 125 van 196


Visie 6 Ervaring- en kennisdeling verplicht inbouwen Haalbaarheidsgemiddelde :1,19 De aanwezige kennis en expertise rond projectwerking vertaalt zich niet steeds in een goed projectmatig beheer van digitaliseringprojecten. (Onvoldoende voorafgaandelijke omgevingsverkenning, inschattingsfouten in de planningfase m.b.t. nodige resources en de timing, onvoorziene problemen bij de uitvoering, enz.) Het is een prioritaire taak van de Vlaamse overheid een systeem te ontwikkelen dat toelaat verder te bouwen op bestaande expertise en langetermijnplanning stimuleert. Zo moet de expertise opgebouwd in digitaliseringprojecten meteen na afloop van het project verplicht geconsolideerd en gedocumenteerd worden, zodat ook voor anderen kennis en ervaring niet verloren gaat. Een (virtuele) praktijkgemeenschap, een brede taskforce met verschillende onderverdelingen, gecombineerd met reële samenkomsten, lijkt hierbij een goede tool om de fragmentarisch opgebouwde expertise in erfgoedinstellingen onderling beter uit te wisselen en te valoriseren. Beleidsaanbevelingen: 6.2 In samenhang met voorgaande, het organiseren van een centrale projectenen expertisedatabank digitaal erfgoed (met o.a. documentatie bij elke digitalisering), waarbij de Vlaamse overheid een rapporteringsplicht voor alle gesubsidieerde digitaliseringsprojecten oplegt. (12de plaats)

In afwachting van de oprichting van een kenniscentrum kan de administratie Cultuur de oprichting van een virtuele praktijkgemeenschap stimuleren. Deze (virtuele) praktijkgemeenschap(met o.a. een discussieforum) waarin de expertise uit projecten digitaal erfgoed wordt samengebracht kan dienst doen als uitwisselings- en consolidatieplatform voor kennis en ervaring. (17de plaats) 6.3 Het door de Vlaamse overheid ter beschikking stellen van een handleiding of leidraad ‘projectmanagement’ voor digitaal erfgoedprojecten met duidelijke richtlijnen en tips voor het documenteren van projecten, op basis van internationaal erkende werkwijzen en voorbeelden. (Het gaat hierbij niet om administratieve informatie, maar om inhoudelijk relevante kennisinformatie.) (18de plaats) Besluit Elk van deze aanbevelingen scoren vergelijkbaar hoog (tussen rangorde 12 en 18) en zijn dus allen sterk aanbevolen door het expertenpanel. Ook hier zien we dat de oprichting van een kenniscentrum niet noodzakelijkerwijze een eerste stap hoeft te zijn: een virtuele praktijkgemeenschap; een centrale projectenen expertisedatabank (inclusief een rapporteringsplicht) en een handleiding ‘projectmanagement’ zijn zeer concrete en praktische aanbevelingen die onmiddellijk kunnen uitgevoerd worden. De hoge haalbaarheidsscore van deze visie onderstreept verder deze quick win.

Visie 4 Meer intersectoraal overleg en sectordoorbrekende (pilot)projecten Haalbaarheidsgemiddelde: 0,43 De veelheid aan beleidsinstanties die zich bezighouden met beleidsaspecten van digitaal erfgoed leidt tot een vorm van versnippering en een gebrek aan afstemming. Dit kan een rem vormen op het ontwikkelen van meer grootschalige (sectoroverschrijdende) initiatieven en kan best ondervangen worden door een overlegplatform, want doorgedreven centralisatie is niet altijd haalbaar of zelfs wenselijk, omdat dan de variëteit in het gedrang zou kunnen komen. De beleidsontwikkelingen rond digitaal erfgoed kunnen dus het best aangepakt worden in een sectoroverschrijdende samenwerking tussen erfgoed, kunsten en media, mits sectorale belangen en specifieke vereisten niet uit het oog verloren worden. Niet iedereen is evenwel overtuigd van de resultaten en de haalbaarheid van ‘cross-over’ (beleids)initiatieven. Er zijn immers institutionele barrières tussen de diverse culturele sectoren die een intersectoraal beleid rond digitaal erfgoed bemoeilijken. Dit neemt niet weg dat intersectorale initiatieven rond digitaal erfgoed juist deze barrières kunnen helpen doorbreken. De Vlaamse overheid (b.v. de administratie Cultuur) kan hiertoe een operationeel kader creëren en faciliterend optreden, mits er ook ruimte gelaten wordt voor zelfregulering en voor experimentele trajecten in de diverse sectoren. Er kan in deze optiek ingezet worden op ‘early adopters’ (voorlopers) via goed ondersteunde voorbeeldprojecten rond digitaal erfgoed, die als model kunnen functioneren voor de hele erfgoed/kunsten sector, maar de vertaalslag en de verspreiding van de ervaringen van deze early adopters naar andere actoren moet ook effectief gegarandeerd en gecontroleerd kunnen worden. Beleidsaanbevelingen: Pagina 126 van 196


4.6 Het is van groot belang dat bij transsectoraal overleg en initiatieven ook de wetenschappelijke wereld (universiteiten en hogescholen) wordt betrokken.(5de plaats) 4.4 Een op te richten intersectoraal kenniscentrum zou meer inter- en transsectorale pilotprojecten moeten ondersteunen op diverse terreinen. (33ste plaats) Volgende aanbevelingen kregen weinig tegenstemmen maar terzelfdertijd ook weinig echt uitgesproken ‘helemaal akkoord’ scores en veel neutrale stemmen 4.1 Er is bijkomend ‘onderzoek’ nodig en ook overleg tussen de diverse beleidsniveaus en sectoren om de haalbaarheid en de doelmatigheid van intersectorale initiatieven op het vlak van digitaal erfgoed beter in te schatten. (45ste plaats) 4.5 De vertaalslag van de resultaten van deze inter- en transsectorale pilotprojecten naar de diverse sectoren zou door de sectorale steunpunten kunnen worden verzorgd. (52ste plaats) 4.2 Er zou een worden..(56ste plaats)

transsectoraal

overlegplatform

e-Cultuur

moeten

opgericht

4.3 De Vlaamse overheid zou haar rol als ‘faciliterende instantie’ kunnen laten doorlichten, met het oog op een betere invulling (afgrenzing) van haar rol en haar opdrachten binnen de complexe ‘institutionele omgeving’ en met het oog op het opstellen van een specifiek langetermijnprogramma m.b.t. digitaal erfgoed.(64ste plaats) Visie 10 Samen kiezen voor bindende open standaarden Haalbaarheidsgemiddelde: 0,73 Het gebruik van open standaarden i.p.v. bedrijfsstandaarden (proprietary standards) creëert perspectieven voor betere uitwisseling en afstemming. De diversiteit en snelle evolutie van standaarden (metadata, registratie, opslag, uitwisseling,…) bemoeilijkt de continuïteit en de ‘consistentie’ van te ontwikkelen applicaties, maar de problematiek is beheersbaar. Er kan in overleg samen gekozen worden voor een selectie van standaarden, maar gelet op de noodzaak van uitwisselbaarheid zou dit van overheidswege ‘afgedwongen’ kunnen worden en moet dit door een kenniscentrum gestimuleerd en ondersteund worden. XML (Extensible Markup Language) is van belang om uitwisseling van informatie tussen systemen te blijven garanderen. De focus van de sector moet echter liggen op het inhoudelijke, de te hanteren XML schema’s waarover men het eens moet worden. Beleidsaanbevelingen: 10.2 Standaarden zijn internationaal en worden door internationale ‘organen’ vastgelegd. De afspraken op Vlaams niveau moeten aansluiten bij internationale afspraken. (1ste plaats!)

10.1 De problematiek van (open) standaarden is een prioritaire taak voor het intersectorale kenniscentrum of expertiseplatform. Maar gezien het belang ervan zou er - los van het eventuele oprichten van zo’n centrum - al een ad hoc overlegstructuur rond standaarden kunnen worden opgezet. (22ste plaats) Besluit beide aanbevelingen krijgen een grote ondersteuning Visie 17 Een beleid voor digitale duurzaamheid Haalbaarheidsgemiddelde: 0,22 Er is meer sensibilisering nodig over de problematiek van digitale duurzaamheid om een globaal beleid voor digitale duurzaamheid te realiseren. De uitbreiding van het federale wettelijke depot tot de gemeenschappen en tot een regeling voor elektronische bronnen (e-depot), maar ook de elektronische deponering in het kader van huidige en toekomstige archiefwetgeving bieden mogelijkheden voor de archivering van digitaal erfgoed. Hierbij moet rekening gehouden worden met de diversiteit van digitaal erfgoed en kan mogelijk ook een oplossing geboden worden voor het archiveren van op basis van bepaalde parameters geselecteerde websites, wat voor individuele erfgoed/kunsteninstellingen momenteel moeilijk haalbaar is. In het proces van massaconservering door digitalisering via een e-depotwerking blijft universele toegang centraal staan, en dit proces mag niet leiden tot vormen van ‘substitutie’ van de originele bron.

Pagina 127 van 196


Met het oog op digitale duurzaamheid zijn er nog veel onopgeloste (technische) issues. De beperkte houdbaarheid van digitale dragers en de problematiek van de softwareafhankelijkheid van digitale objecten zijn slechts enkele van de issues die moeten worden aangepakt in een conserveringsbeleid voor digitaal erfgoed. In dit verband moet bijzondere aandacht gaan naar ‘born digital’ materiaal dat afhankelijk is van snel evoluerende hardware- en software oplossingen en naar bepaalde kwetsbare, analoge dragers. Digitalisering voor langetermijnconservering en archivering mag en kan niet losstaan van andere functies (onderzoek, consultatie, educatie, presentatie, reproductie,…) Omgekeerd kan de toename op korte termijn van allerlei ‘virtuele collecties’ ook de druk opvoeren om voor deze collecties een langetermijnconserveringsbeleid te ontwikkelen. Beleidsaanbevelingen: 17.1 De diverse overheden, maar ook de erfgoedsector moeten meer en beter gesensibiliseerd en geïnformeerd worden over de problematiek van digitale duurzaamheid: het op te richten kenniscentrum moet i.s.m. de sectorale expertisecellen en de erfgoedsector meer aandacht vragen voor de problematiek en een informatiecampagne opzetten.(7de plaats)

17.3 Een (wettelijk) depot voor elektronische bronnen is noodzakelijk: de Vlaamse Regering zou de problematiek van het wettelijk depot en van een e-depot dringend moeten aanpakken. (13de plaats) Het kenniscentrum moet zeer kort op de bal spelen en de bestaande internationale expertise over digitale duurzaamheid valoriseren en vertalen naar de erfgoedsector(en). (19de plaats) 17.2 Er moet snel werk gemaakt worden van een ‘digitale erfgoed(schade)inventaris’, als aanzet tot een strategisch plan voor digitale duurzaamheid dat kan worden opgesteld binnen een globaal masterplan voor cultureel erfgoed in Vlaanderen. (25ste plaats) 17.4 De erfgoedsector kan, met steun van de Vlaamse overheid, en in afwachting van eventuele wettelijke Vlaamse overheidsinitiatieven, al starten met een pilot(onderzoeks)project inzake e-depot, naar buitenlandse voorbeelden, en begeleid door het op te richten intersectoraal kenniscentrum. Daarbij kan samenwerking worden gezocht met andere cultuursectoren, meer in het bijzonder met de bibliotheeksector. (31ste plaats) 17.5 Parallel aan een pilotproject rond e-depot zou ook een pilotproject opgestart kunnen worden rond website-archivering. (57ste plaats) Sommigen stellen dat deze pilotprojecten al bestaan en enkelen zien het niet als prioritair. Besluit Vijf van de zes aanbevelingen scoren binnen de eerste helft en werden dus zeker aanvaard door (bijna) het gehele panel. Opvallend is dat in 3 van de 5 aanbevelingen het ‘kenniscentrum’ een rol speelt. Visie 1 Meer specifieke en gecoördineerde regelgeving Haalbaarheidsgemiddelde: 0,62 De belangstelling van het beleid voor digitaal erfgoed kan wellicht beter, net zoals voor het erfgoedbeleid in het algemeen, maar er zijn zeker ‘kostengunstige’ argumenten te vinden voor een belangrijke financiële injectie in een beleid m.b.t. digitaal erfgoed. In de huidige (en voorziene) Vlaamse regelgeving voor erfgoed (inclusief onroerend erfgoed), kunsten en in het bredere culturele veld wordt wel een aanzet gegeven die gecoördineerd kan verder gezet worden, maar het draagvlak is nog smal. Specifieke regelgeving voor digitaal erfgoed moet verder ontwikkeld worden en zou hoger op de (politieke) agenda moeten geraken. Beleidsaanbevelingen: 1.3 Gezien de achterstand die Vlaanderen inzake digitaal erfgoed heeft, zou deze thematiek in het ‘masterplan cultureel erfgoed’ (afdeling Erfgoed - Beeldende Kunsten en Musea) bijzondere aandacht moeten krijgen in de context van een integraal erfgoedbeleid. Digitaal erfgoed is een ‘ontwikkelingssector’: er is een belangrijke inhaalbeweging nodig op het vlak van middelen en expertise. (4de plaats)

1.2 De Vlaamse overheid moet meer aandacht hebben voor aspecten van digitaal erfgoed in regelgevingen buiten het beleidsdomein cultuur (onderwijs, toerisme, wetenschap, Pagina 128 van 196


enz.), vanuit een globale optiek van ‘cultureel erfgoedzorg’ (met ook aandacht voor andere relevante aspecten). (14de plaats) 1.1 De administratie Cultuur moet bestaande en geplande decreten en regelgevingen screenen op hun ‘digitaal gehalte’ met het oog op het efficiënt implementeren van transversale (gelijklopende) richtlijnen m.b.t. digitaal erfgoed en e-cultuur doorheen de diverse (koepel)decreten cultuur, in het kader van een globale e-cultuur beleidsaanpak. (29ste plaats) 1.6 Via dwingende instrumenten zoals beheersovereenkomsten of subsidiereglementen moet de Vlaamse overheid meer sturend optreden ten gunste van een meer éénvormig digitaal ‘collectiebeheer’ binnen de instellingen. (38ste plaats) 1.5 Binnen de administratie Cultuur - afdeling Erfgoed (en Kunsten) een aparte expertise- en beleidscel voor digitaal erfgoed en e-cultuur installeren met een duidelijke ondersteunende rol (54ste plaats). 1.4 Een apart, specifiek beleidskader (decreet) creëren voor e-cultuur, met daarbinnen ook bijzondere aandacht voor digitaal erfgoed. (66ste plaats) Visie 18 Eerlijke regeling afdwingen voor digitaal erfgoed Haalbaarheidsgemiddelde: 0,00 Er is behoefte aan een preciese afbakening van rechten en plichten, met respect voor ieders belangen, waarbij intellectuele eigendomsrechten geen hinderpaal vormen voor het (vrij) toegankelijk maken en de exploitatie van gedigitaliseerde bronnen van het erfgoed en de verspreiding van cultuurproducten via het internet, zonder angst voor piraterij. De ‘openbare sector’ en de commerciële sector (de cultuurindustrie) zijn beiden gebaat bij de ontwikkeling van kennis en ervaring over ‘digital rights management’ en bij het opzetten van business modellen voor de exploitatie van digitaal erfgoed. De commerciële sector staat immers zelf ook nog niet zo ver en de erfgoedsector kan de ontbrekende ervaring mee opbouwen. Licenties op bestandsformaten en op computerprogramma’s bemoeilijken ook de bewaring en ontsluiting van bestanden, applicaties en programma’s die met eigendomsrechterlijk beschermde software gemaakt zijn. De eigendomsrechterlijke aspecten van content vormen ook een probleem. In heel deze problematiek staat ook het garanderen van de authenticiteit (oorspronkelijkheid) en stabiliteit van een digitaal object of bestand centraal, wat belangrijke inspanningen zal vergen op wettelijk en technisch vlak. Gelet op het belang dienen zeker nog belangrijke inspanningen geleverd te worden om de technologie op juridisch vlak bij te benen; er zijn voorbeelden die aantonen dat men reeds bezig is. Beleidsaanbevelingen: 18.2 De erfgoedsector zou allianties met andere (cultuur)sectoren moeten aangaan om druk te (blijven) uitoefenen op de diverse beleidniveaus en om haar noden en behoeften op het vlak van o.a. intellectual property rights (IPR), privacywetgeving en andere juridische hete hangijzers mee hard te maken. (8ste plaats)

18.1 Het (intersectoraal) kenniscentrum moet de juridische problematiek in kaart brengen, adviezen formuleren en de relevante wetgeving op internationaal vlak (EU, WIPO, WHO,…) actief opvolgen en vertalen naar de erfgoedsector. Het moet ook de al aanwezige expertise in Vlaanderen verzamelen. Daartoe kan ook samenwerking gezocht worden met academische onderzoekscentra. (20ste plaats) 18.3 Een e-depotregeling zou hier ook als hefboom kunnen fungeren om bepaalde problemen te concretiseren en regelgeving te implementeren. Ook de problematiek van de authenticiteit en van de registratie van eigenaarschap wordt hierdoor aangepakt. (47ste plaats) Voornamelijk de niet akkoord zijde (2 in totaal) draagt uitgebreide argumenten aan om te tonen dat het e-depot niet voldoende als hefboom kan fungeren. Visie 16 De impact en de meerwaarde voor de eindgebruiker vergroten Haalbaarheidsgemiddelde :0,62 Volgens een aantal studies en praktische voorbeelden kan toegang tot digitale collecties en representaties van kunst en erfgoed leiden tot een verbreding en een verdieping van de culturele participatie en de consultatie van de fysieke collecties in de instellingen stimuleren. Virtuele, verhalende representaties van historische bronnen bieden door hun narratief karakter waarschijnlijk meer kansen voor het publiek om zich in te leven in het verleden en kan leiden tot het versterken van het ‘historisch besef’. Er is hiertoe evenwel nog nood aan onderzoek, reflectie en experiment en het effect is dus Pagina 129 van 196


moeilijk voorspelbaar. Het is in dit verband zeer belangrijk virtuele omgevingen te creëren waarbij toegang op maat mogelijk is voor educatieve instellingen. Deze educatieve ontwikkeling op maat (op basis van bestaande applicaties) kan best in partnerschap gebeuren met de educatieve instellingen, of met andere kanalen dan het onderwijs, zoals b.v. het jeugdwerk, of de sectoren van de kunsteducatie of het ‘levenslang leren’, enz. Beleidsaanbevelingen:

16.1 Het is belangrijk dat de erfgoedsector voldoende goed geschoold educatief personeel kan aantrekken met ervaring op dit terrein. (10de plaats) 16.2 Ook hier is het aangewezen om i.s.m. diverse partners een meerjarig educatief pilot(onderzoeks)project rond ‘virtuele erfgoededucatie’ als ‘best practice’ uit te voeren. Hiervoor zou interesse moeten opgewekt worden bij b.v. onderwijs (Canon-cultuurcel), met het oog op co-financiering. (37ste plaats) Rond de tweede aanbeveling wordt iets meer geargumenteerd maar dan wel in constructieve zin. Visie 5 Meer internationale inbedding Haalbaarheidsgemiddelde :0,84 De Vlaamse overheid heeft nog onvoldoende aandacht voor de internationale dimensie van digitaal erfgoed, en ook de erfgoedsector heeft een te fragmentarisch (persoonsgeboden) inzicht in de beschikbare expertise bij internationale organisaties en netwerken. Vlaanderen laat wellicht ook kansen (en geld) liggen bij internationale instanties (Europese Unie, UNESCO,…). Er zou meer (financiële en andere) ondersteuning moeten geboden worden aan instellingen of andere initiatieven die internationaal willen participeren aan projecten rond digitaal erfgoed of om internationale samenwerking op te starten en volwaardig te participeren aan internationale netwerken, vertrekkend vanuit een Vlaams netwerk. Beleidsaanbevelingen: 5.1 De Vlaamse overheid en de ondersteunende organisaties dienen meer te doen om de resultaten van internationale projecten te verspreiden in Vlaanderen en Vlaamse instellingen, organisaties en experts in internationale netwerken beter te ondersteunen en te coachen. (11de plaats)

5.3 Het systeem van matching funds, waarbij de Vlaamse overheid een door de EU erkend project van een Vlaamse partner mee financiert (voor het niet gesubsidieerde gedeelte) moet verder op punt gesteld worden. (41ste plaats) 5.2 Het installeren van een centraal ‘bureau’ dat kandidaat projectindieners actief oriënteert en begeleid (coaching) bij de projectaanvraag en ook daarna het projectmanagement ondersteunt, en dat alle informatie centraliseert en ter beschikking stelt. De rol van het CultuurContactpunt reikt momenteel helemaal zover niet. Deze aanbeveling krijgt geen afkeuring maar wel weinig uitgesproken ondersteuning (61ste plaats) Visie 15 Optimaliseren van de erfgoedcommunicatie Haalbaarheidsgemiddelde :0,59 Er bestaat nog te weinig inzicht in de behoefte van het publiek naar toegang voor consultatie, onderzoek, recreatie, enz. tot digitaal erfgoed. Er is nood aan meer kennis over de informatiebehoeften van de potentiële gebruikers via instrumenten en geregelde metingen. De erfgoedsector redeneert vooral vanuit de aanbodkant. Het ontbreekt in deze context aan goed uitgebouwde portaalsites die het publiek toe leiden naar digitale erfgoedbronnen en –collecties, maar dit medium mag ook niet overschat worden: er zijn nog andere kanalen of hybride oplossingen (andere media) om digitaal erfgoed naar een groot publiek te communiceren. Daarbij moeten partners worden gezocht, die een meerwaarde kunnen bieden, zoals eventueel CultuurNet, mits dit initiatief zich doorzet, en b.v. de VRT. Het digitaal project van de openbare omroep (VRT) zou een voortrekkersrol kunnen spelen in het toegankelijk maken van audiovisueel digitaal erfgoed, en dit in overleg met de erfgoedsector en op voorwaarde evenwel dat iedereen en voornamelijk andere audiovisuele instellingen ook kunnen gebruik maken van de expertise die de VRT hieromtrent opbouwt. Beleidsaanbevelingen: 15.2 Als onderdeel van een strategisch plan (masterplan) voor erfgoed digitaal moet een publieksbehoeftenonderzoek voorzien worden. Dit onderzoek moet rekening houden met een evenwicht tussen een vraag- en een aanbodgestuurde aanpak, en ook nagaan hoe in Pagina 130 van 196


andere sectoren (b.v. toerisme, media) wordt omgegaan met publiekscommunicatie. (40ste plaats) 15.3 Inzake het aangaan van partnerships met communicatie- en mediapartners moet het belang van de ‘culturele dienstverlening’ primeren en gegarandeerd worden in eventuele verbintenissen die door de Vlaamse overheid worden aangegaan. (44ste plaats) 15.1 Er moeten op korte termijn voldoende middelen en personele resources vrijgemaakt worden om een volwaardige publieksportaalsite op te zetten die ook als digitaal platform kan dienen voor allerlei publieksgerichte pilotprojecten. Het is ook van belang dat er snel een sectorgerichte tegenhanger komt van deze portaalsite. (55ste plaats) Een lagere score voornamelijk door een hoog aantal neutraal en akkoord stemmen . Visie 12 Innovatie op het vlak van digitale ontsluiting stimuleren Haalbaarheidsgemiddelde: 0,30 Dankzij performante, multimediale oplossingen kunnen materiële bronnen virtueel beter gepresenteerd en ontsloten worden in (en gelinkt naar) hun interpretatieve, immateriële context(en). Bovendien bieden deze oplossingen hoopvolle perspectieven op een rijkere en meer aangepaste aanpak op het vlak van interpretatie en ontsluiting. (Half)automatische indexeringssystemen en metadatageneratoren kunnen ondersteuning bieden om taxonomieën en semantische netwerken te creëren die de huidige praktijken inzake inventarisering en ontsluiting vergemakkelijken. Internetgebruikers ontwikkelen (hierop aansluitend) nieuwe zoekvaardigheden en de zoektechnologie is nog in volle ontwikkeling. Deze systemen zijn nog volop in ontwikkeling en de inbreng en tussenkomst van deskundigen blijft ook in de toekomst nodig. Dit biedt ruimte voor experimenteren en creatief inspelen op ontwikkelingen vanuit het perspectief ‘ontsluiting cultureel erfgoed’. Dit hoeft niet enkel te gebeuren in experimentele en intersectorale projecten ‘at the edges’ maar ook binnen de ‘gevestigde instellingen’ in de erfgoed/kunsten sector. Het gaat hierbij niet noodzakelijkerwijze om het ‘experiment om het experiment’, maar ook om het verruimen en vernieuwen van reeds bestaande solide en duurzame ontsluitingspraktijken. Visie 11 Technologische innovatie stimuleren Haalbaarheidsgemiddelde :0,43 Deze visie staat normaal gezien, in orde van belangrijkheid, 3 plaatsen lager op een 16de plaats, maar de beleidsaanbevelingen worden samen met die van visie 12 besproken.

Het stimuleren van innovatie (ook als voorwaarde voor projectondersteuning) door in te zetten op ‘state of the art’ nieuwe technologie houdt risico’s in (b.v. als de ITindustrie een bepaalde oplossing laat vallen of als ‘de markt’ een andere oplossing verkiest). Innovatie is echter belangrijk en wie innoveert moet soms (berekende) risico’s nemen. De Vlaamse overheid/het kenniscentrum zou hierbij als partner nauwer moeten betrokken worden. De (lopende en reeds uitgevoerde) experimenten rond digitaal erfgoed zouden beter gevaloriseerd en gecommuniceerd moeten worden met het oog op een betere verspreiding en deling van kennis en expertise. Beleidsaanbevelingen: (voor beide visies 11 en 12 samen) 11-12.2 Valorisatie en communicatie moet beter ondersteund worden anders heeft innovatie geen zin. De ondersteunende (sectorale) organisaties (steunpunten, enz.) moeten hier een rol opnemen en ook het kenniscentrum moet zorgen voor doorstroming van kennis naar de ‘gebruikers’. (26ste plaats)

11-12.4 Er zou in de context van ‘experimentele vernieuwing’ met behulp van technologie ook bijzondere aandacht moeten gaan naar de problematiek van ‘born digital’ erfgoedobjecten.(30ste plaats) 11-12.1 De erfgoedsector moet geen pioniersrol spelen op zuiver IT- technologisch vlak, maar kan wel creatieve toepassingen van technische innovaties, b.v. op het vlak van ontsluiting, exploreren via pilotprojecten. Het kenniscentrum moet dienaangaande een centrale werkplek of ‘labo’ worden, i.s.m. IT-bedrijven en (academische) research centra, om mee innovatieve technieken te concipiëren die nuttig zijn voor het erfgoeddomein. (35ste plaats) Niet akkoord en neutrale stemmers zijn voornamelijk gekant tegen de R&D rol van het kenniscentrum : 11-12.5 Technologische innovatie is ook in grote mate internationaal: daarom verdient elke vorm van samenwerking en participatie in internationale innovatieprojecten (EU,…) een (financiële) ruggesteun van de Vlaamse overheid.(43ste plaats) Pagina 131 van 196


11-12.3 Innovatie is ook gebaat bij continuïteit van de innovatieprojecten zelf, die moet gewaarborgd worden. In die zin zou door de Vlaamse overheid een ‘risicomarge’ moeten ingecalculeerd worden bij de beoordeling en de ondersteuning van innovatieprojecten: een soort van ‘verzekerd risico’. (58ste plaats) Niemand stemde tegen, bijna iedereen neutraal of gewoon akkoord. Besluit: Wat opvalt is dat er weinig tegenstemmers zijn voor deze beleidsaanbevelingen en er nochtans een aantal vrij laag scoren in de rangorde. Tussen de argumenten van de weinige tegenstanders zijn er een aantal die moeite hebben met een aantal taken toebedeeld aan het kenniscentrum. Duidelijk wordt alleszins dat de kenniscentrum moet fungeren in een delicate en complexe omgeving met verschillende partners waardoor het takenpakket sowieso voldoende aandacht moet krijgen. Visie 3 Externe adviesondersteuning voor beoordelings- en adviescommissies Haalbaarheidsgemiddelde: 1,00 Wat de beoordeling van projectvoorstellen digitaal erfgoed betreft, blijkt dat aangezien expertise op dit nieuwe en veelal erg technische domein schaars is, de beoordelingsof adviescommissies een beroep zouden moeten kunnen doen op extern advies om digitaliseringsprojecten en andere initiatieven rond het aanbieden van digitale content goed te beoordelen. Door een correcte inschatting, ondersteuning en evaluatie vergroot immers de kans op succes van de ondersteunde digitaliseringsprojecten. Beleidsaanbevelingen: 3.4 Bij externe adviesondersteuning door externe experts moet (commerciële, zakelijke) belangenvermenging vermeden worden. (2de plaats)

eventuele

3.3 De beoordelingscommissies en de Vlaamse overheid zouden ook een beroep moeten kunnen doen op buitenlandse experts, zeker wat projecten van grotere omvang betreft. (16de plaats) 3.1 Projecten digitaal erfgoed eerst via een pre-adviescommissie van experts laten passeren vooraleer ze worden overgemaakt aan de beoordelingscommissie(s). Op deze wijze kunnen ze tussentijds worden bijgestuurd. Hierin kan een op te richten kenniscentrum rond digitaal erfgoed een rol opnemen (zie verder), maar ook de ondersteunende organisaties (zoals de steunpunten) kunnen als ‘coach’ optreden. Ongeveer een vierde is hier tegen. (63ste plaats) 3.2 De Vlaamse overheid zou ondersteunende, beperkte ‘premies’ kunnen toekennen aan vooral kleinere organisaties en instellingen die zich voor de opmaak van hun projectvoorstel digitaal erfgoed willen laten bijstaan door professionele consultants. (65ste plaats) Visie 13 Naar een e-collectie Vlaanderen streven Haalbaarheidsgemiddelde: -0,08 De virtuele ontsluiting van collecties en de publiekswerking van de erfgoedinstellingen kan complementair geïntegreerd worden binnen een globale ‘collectie Vlaanderen’. Bij de virtuele ontsluiting van collecties blijft de verwijzingsfunctie naar de instelling (vindbaarheid van de bron) essentieel, maar de erfgoedsector moet zich in de toekomst meer gaan concentreren op het aanbieden van volledige, integrale en verrijkte content, met het oog op directe kennisoverdracht. De instellingen moeten evolueren naar intermediaire kenniscentra. Voor de eindgebruiker is integrale ontsluiting immers zeer belangrijk. Maar voor de kwaliteit van de informatie zijn echter specifieke ontsluitingspraktijken en beschrijvingsstandaarden nodig. Thematisch gebonden en materiaalspecifieke benaderingen zijn dus ook belangrijk en kunnen gecombineerd worden met een integrale aanpak mits ze ‘mapping’ toestaan naar standaarden en andere metadata-initiatieven gericht op uitwisseling en afstemming. Samenwerking en uitwisseling van kennis en ervaring is daarom een must. Beleidsaanbevelingen: 13.2 Het op te richten kenniscentrum en de sectorale expertisecellen moeten ook expertise aanbieden op het terrein van ontsluitingspraktijken en beschrijvingsstandaarden ten dienste van collectiebeheerders. (22ste plaats)

Pagina 132 van 196


13.3 Er moet gewerkt worden aan een netwerk van inhoudelijke deskundigen om de contextualisering van en de content verrijking van erfgoedcollecties te bevorderen (28ste plaats) 13.1 Er moet werk gemaakt worden van een strategisch gefaseerd langetermijnplan voor de ‘collectie Vlaanderen’, of voor een centrale, geïntegreerde ‘virtuele catalogus’ van erfgoedobjecten. Voorafgaandelijk moet evenwel nog bijkomend onderzoek gebeuren (voortbouwend op al uitgevoerd onderzoek) om de behoeften te analyseren (ook van de gebruikers), de haalbaarheid en de wenselijkheid van zo’n project in te schatten en de doelstellingen ervan te bepalen. (32ste plaats) Visie 8 Technologische en commerciële partnerships met bedrijven Haalbaarheidsgemiddelde: 0,11 Onderzoek naar (nieuwe) oplossingen voor ontsluiting, opslag en beheer zijn niet enkel relevant voor de erfgoedsector maar voor de hele IT- en informatiesector. Op een aantal technologische terreinen is in Vlaanderen trouwens veel expertise bij bedrijven, die kan worden ingezet in digitaliseringprojecten: allianties zijn mogelijk en moeten worden geëxploreerd. Ook de commerciële sector (uitgevers, cultuurindustrie, massamedia) heeft belang bij het delen of vrijgeven van haar expertise en heeft nood aan interessante contentleveranciers zoals de erfgoedsector. Er zijn wellicht commerciële en creatieve exploitatiemogelijkheden, mits de kwaliteit van de informatie goed is. In het beleid kan dus aandacht gaan naar het uitbouwen van goede publiekprivate partnersamenwerking. Hierbij komt het er enerzijds op aan kansen te benutten en anderzijds de belangen van de gebruikersgemeenschap en de open cultuurproductie voldoende te garanderen. Beleidsaanbevelingen: 8.1 De Vlaamse overheid moet, eventueel via het op te richten intersectoraal kenniscentrum, een model (leidraad, modelakkoord,…) opstellen met vormvereisten, normen, spelregels, werkwijzen, rechten en plichten, lasten en lusten e.d.m., dat publiek-private samenwerking (partnerships) rond digitaal erfgoed structureert en stimuleert. (49ste plaats) De groep is maar matig overtuigd van deze beleidsaanbeveling.

8.2 Het intersectoraal kenniscentrum kan researchcentra en industriële partners selecteren en screenen (‘kwaliteitslabel’) en kan het proces van onderhandeling tussen de erfgoedsector en eventuele privépartners begeleiden. Het overleg tussen kenniscentrum en privépartners kan leiden tot een raamakkoord met bijvoorbeeld met betrekking tot prijs of exploitatieafspraken, waar digitale erfgoedprojecten kunnen op intekenen.(62ste plaats) De standpunten lopen uiteen maar niet extreem, een behoedzame implementatie is aan de orde. Visie 14 Empowerment van de eindgebruiker Haalbaarheidsgemiddelde: 0,32 Cybercultuur, d.w.z. vormen van digitale creatie en virtuele gemeenschappen of communities, betekent een stimulans voor het opzetten van (vernieuwende) digitale communicatie en vormen van dynamische ontsluiting en kan een rol spelen als virtueel ‘levend geheugen’, alhoewel succes en duurzaamheid van de door de virtuele gemeenschap gegenereerde ‘producten’ niet gegarandeerd is. Virtuele gemeenschappen moeten kansen krijgen. Nieuwe digitale kunstvormen (net art) en vormen van cybercultuur sluiten veelal ook aan bij ‘sociale initiatieven’. Digitalisering van het cultureel erfgoed creëert ook kansen om professionals en vrijwilligers samen te laten werken aan de ontsluiting van collecties in grote en zeker ook kleine centra via een gemeenschappelijk platform en mits deskundige begeleiding. Interactieve methoden en IT-technologie maken het bovendien in bepaalde gevallen mogelijk dat de (eind)gebruikers, maar ook professionele onderzoekers, daadwerkelijk participeren aan de ontsluiting en de verrijking van kennis over collecties, door b.v. hun eigen onderzoeksmateriaal en bevindingen te koppelen aan digitaal ter beschikking gesteld bronnenmateriaal. De haalbaarheid hiervan kan uitgetest worden en in elk geval blijft de intermediaire rol van professionals belangrijk voor de ontsluiting, begeleiding en validering. Beleidsaanbevelingen: 14.2 Precies rond erfgoed bestaan intense sociale netwerken van vrijwilligers die in deze virtuele context geactiveerd worden en die dankzij internet nieuwe groeikansen krijgen. Dit moet gestimuleerd worden door vrijwilligersnetwerken aparte inhoudelijke en groepsdynamische coaching en ondersteuning aan te bieden opdat de noodzakelijke kwaliteitsnormen behaald kunnen worden en de gemeenschap zelf een productieve en organisatorische stabiliteit verwerft. Hier ligt o.a. een belangrijke taak voor het Vlaams Pagina 133 van 196


Centrum voor Volkscultuur vzw en de erfgoed(koepel)organisaties. (36ste plaats) Een moeizame opdracht en enkelen twijfelen aan de rol van het VCV. 14.1 Vooral in de erfgoedsector bestaat de uitdaging in het verrijken van de informatie, ook door de gebruikers en onderzoekers. Daarom zou een project zoals ‘het Digitaal Genootschap van het Verleden’ (Nederland) en andere buitenlandse voorbeelden met bijzondere aandacht kunnen gevolgd worden, en zouden in Vlaanderen ook op dit terrein op termijn pilotproject(en) gelanceerd moeten worden. (46ste plaats) Bijna iedereen scoorde gewoon akkoord, veelal onderschreven met een ja, maar… 14.3 De erfgoedsector zou met meer aandacht de ‘artistieke experimenten’ op het vlak van cybercultuur en digitale creatie moeten volgen en zou wellicht bepaalde ideeën (b.v. rond levende geheugen) met succes kunnen overnemen in een erfgoedcontext. De twee ‘werelden’ (erfgoed, kunsten) zouden op dit vlak (nog) meer met elkaar een dialoog kunnen aangaan. (50ste plaats) Geen enkele tegenstem veel neutrale stemmen, met reactie van lauw tot zeer enthousiast.

Pagina 134 van 196


4. Besluit derde ronde Voor deze laatste ronde werd een uitgebreider verslag voorzien omdat in tegenstelling tot de vorige rondes de deelnemende deskundigen de resultaten niet zelf konden valideren in een volgende ronde. In deze laatste ronde wordt dus de discussie die opgebouwd werd in vorige rondes afgerond. Bij het verder analyseren van de bespreking rond visies, haalbaarheid en belangrijkheid van die visies en beleidsaanbevelingen voor die visies in dit overzicht, blijkt pas de omvang en diepgang van de gehele discussie. Deze ronde bestond voornamelijk uit 2 soorten bevragingen. Naast de beoordeling van beleidsaanbevelingen, op de Delphi ForumTM website werd ook gevraagd de visies nog eens te beoordelen op belangrijkheid en haalbaarheid. Voornamelijk de rangschikking van de visies naar belangrijkheid werd door de respondenten als moeilijk ervaren. Velen beschouwden de visies immers als onderdeel van een scenario omdat de visies onderling niet tegenstrijdig waren. Uit verdere analyse bleek echter dat deze beoordelingen talrijke zinvolle informatie omvatte, die ondermeer duidelijk werd door het afzetten van belangrijkheid t.a.v. haalbaarheid. De gedetailleerde bespreking van de beoordeling van de 66 beleidsaanbevelingen is een omvangrijk stuk geworden. Gelet op de rijkheid van de echte discussie in de vorige rondes, die culmineert in de derde ronde, is dit een belangrijke, maar noodzakelijke investering. De verschillen tussen de hoogst scorende en laagst scorende visies of zelfs aanbevelingen zijn immers klein. Om de verdere bespreking van 66 beleidsaanbevelingen enigszins handelbaar en leesbaar te houden werden de resultaten, metname de gevalideerde beleidsaanbevelingen opgenomen in vorige paragraaf, in een ingekaderd overzicht. We hopen dan ook dat de geïnteresseerde lezer voor die aspecten die hem/haar interesseren verder teruggrijpt naar het basismateriaal voor deze verwerking, met name alle woordelijke reacties van de deskundigen, die volledig werd opgenomen in bijlage 7 (zie boekdeel III). Verder zijn in bijlage ook de resultaten van de vorige rondes opgenomen zodat werkelijk elke bron van een visie of beleidsaanbeveling kan achterhaald worden.

Pagina 135 van 196


Algemeen besluit 1. Inleiding Het onderzoeksverslag is opgebouwd als een uitgebreide documentering van het onderzoeksproces, met een minimum aan inhoudelijke sturing. De deelnemende experts valideerden zelf de onderzoeksresultaten. Aldus wordt de interne validiteit van deze resultaten ondersteund. Uit de procesbeschrijving van de totstandkoming van de onderzoeksresultaten kan men immers opmaken of de deskundigen echt hebben meegewerkt, inbreng hebben gehad en deze besluiten hebben ondersteund. Een groot deel van dit rapport omvat dan ook een beschrijving en verantwoording van de tussenkomsten van het onderzoeksteam, Dr. Dirk Kenis (iForum Consult) en Dr. Jeroen Walterus (VCV), in het proces dat leidde tot die gevalideerde besluiten. Door te verwijzen naar de gevalideerde besluiten en de wetenschappelijk verantwoorde procesbegeleiding kan het algemeen besluit dus in principe heel kort zijn. Het algemeen onderzoeksbesluit is echter ook voor het onderzoeksteam de plaats voor een algemene terugblik op zowel het proces als de resultaten/conclusies. In de procesevaluatie (punt 2) brengen we eerst kort de unieke eigenschappen van het onderzoeksdesign in herinnering om vervolgens de meest opvallende feiten uit het onderzoeksproces samen te vatten. De resultaatsevaluatie (punt 3) werd opgedeeld in drie onderdelen : • de hoofdmotivatie (3.1): een korte bedenking bij de bruikbaarheid van het onderzoek ten aanzien van de oorspronkelijke doelstelling en vraagstelling van het onderzoek; • de hoofdconclusie: een (intersectoraal) kenniscentrum (3.2). We isoleren en bespreken de visies, beleidsaanbevelingen en argumenten die handelen over de belangrijkste visie; • suggesties voor verder onderzoek (3.3): dit bevat 2 aanbevelingen, namelijk enerzijds een bijkomend onderzoek uitvoeren om de realisatie van een kenniscentrum beter voor te bereiden en anderzijds een beleids- of actieplan opstellen op basis van de visies en beleidsaanbevelingen van onderhavig onderzoek.

2. Procesevaluatie 2.1

In een Delphi beleidsvoorbereidend onderzoek voeren deskundigen het hoge woord en valideren zelf het besluit. Kennis over digitaal erfgoed in Vlaanderen is recent, binnen een specifieke, en beperkte geleding aanwezig en daarenboven aan exponentiële vooruitgang onderhevig zodat men nog maar weinig geconsolideerde en expliciete deskundigheid vindt. Deze kennis is immers in eerste instantie taciet aanwezig bij een handvol experts die vanwege hun beroep of persoonlijke interesse dit vakgebied van nabij volgen. Zij zijn best geplaatst om beste praktijken elders te vertalen binnen de specifieke context van Vlaanderen. Enkel door confrontatie van hun ideeën in een georganiseerde discussie kan deze massa impliciete of taciete

Pagina 136 van 196


kennis expliciet of tastbaar gemaakt worden op basis waarvan dan ook beleidsvoerders met kennis van zaken beslissingen kunnen nemen. Een groep experts kreeg binnen deze Delphi-onderzoeksopzet de kans elkaar te overtuigen van het eigen gelijk of ze konden elkaar versterkend bijtreden in consensus. Compromissen ontstonden maar werden niet geforceerd. Soms heeft men als beslissingsnemer immers meer aan voor- en tegenargumenten netjes naast elkaar opgelijst dan aan een kleurloos afgevlakt compromis. In traditioneel onderzoek bombardeert de onderzoeker zichzelf na een literatuuranalyse tot expert en schrijft na een survey zelf het besluit. In een Delphionderzoek moet de onderzoeker voornamelijk deskundigheid hebben om als moderator het gesprek in interessante informatiebanen te leiden. De experts voeren het hoge woord, discussiëren virtueel en valideren zelf de aanbevelingen. Deze gevalideerde aanbevelingen zijn de echte besluiten, resultaten of conclusies van dit onderzoek. (Zie onderdeel 3.3 van de bespreking van de derde ronde, waar de gevalideerde visies en beleidsaanbevelingen in volgorde van hun belang integraal opgenomen werden.)

2.2

Een uitermate grote en kwalitatief hoogstaande respons Gelet op de talrijke en gefundeerde antwoorden heeft het expertenpanel haar verantwoordelijkheid opgenomen.

Voorbereiding 65 stellingen 41 deskundigen

Eerste ronde 20 visies 37 deelnemers

Tweede ronde 18 gevalideerde visies 66 acties en maatregelen 39 deelnemers

Derde ronde 18 gevalideeerde visies beoordeeld op haalbaarheid en belangrijkheid 63 gevalideerde beleidsaanbevelingen 39 deelnemers

1) De deelname was uitzonderlijk Buiten twee uitzonderingen zijn de responsresultaten over alle rondes in het algemeen bijna volledig. Om deze hoge respons te bekomen heeft het onderzoeksteam veel experts regelmatig moeten herinneren aan hun engagement. Gelet op de drukke agenda’s van de deskundigen lag dit echter in de lijn van de verwachtingen. Buiten de twee uitzonderingen heeft iedere expert dan uiteindelijk ook aan onze oproep gevolg gegeven. 2) Het engagement van de experts oversteeg de verwachtingen Een veertigtal experts hebben elk in totaal wellicht meer dan zes uur tijd besteed aan het beoordelen van stellingen, visies en beleidsaanbevelingen, aan het beantwoorden van open vragen en aan het beargumenteren van hun standpunten. In totaal is er dus wellicht meer dan 30 werkdagen gepresteerd aan het formuleren van innovatieve ideeën. De experts hebben er afzonderlijk maar ook tesamen echt werk van gemaakt. 3) Er is een enorme hoeveelheid waardevolle informatie gegenereerd waarover grote eensgezindheid bestond. De resultaten van de tweede ronde, met name de gevalideerde visies, vormden al een volwaardig voorstel voor het beleid. In de derde ronde werden hier nog een prioriteitenstelling en de weg naar Pagina 137 van 196


die wenselijke toekomst, metname de beleidsaanbevelingen, aan toegevoegd. Het expertenpanel gaf daarbij meestal blijk van grote eensgezindheid. Er is een enorme schat aan informatie ontstaan (zie ruwe data in boekdeel III) met in detail uitgewerkte voorstellen maar ook talrijke kleine tips waar we in het bestek van deze studie niet konden op ingaan. Om deze reden verwijzen we dan ook naar de ruwe data, met de woordelijke weergave van de meningen van de experts.

3. Resultaatsevaluatie 3.1

Hoofdmotivatie van het onderzoek ‘Het trekken van conclusies en het bediscussiëren van de onderzoeksresultaten is niet hetzelfde als het kort, in samenvattende zin, herhalen van de resultaten. Onder ‘discussie’ wordt hier verstaan het bediscussiëren van de resultaten in het licht van de doelstelling en vraagstelling van het onderzoek’51 Doelstelling en vraagstelling van dit onderzoek blijken uit de ‘context van het onderzoek’ (zie 1.1 in onderdeel ‘de voorbereiding’) : De voorbije jaren heeft de Vlaamse Regering aanzetten gegeven tot de uitbouw van een beleid rond cultureel erfgoed. Momenteel werkt de bevoegde afdeling van de administratie Cultuur van de Vlaamse Gemeenschap aan een omvattend langetermijnplan voor cultureel erfgoed. Dit onderzoek heeft de bedoeling ‘bouwstenen’ aan te bieden aan de overheid om haar beleidsvisie omtrent digitaal erfgoed vorm te geven. Het is dus een beleidsverkennend onderzoek dat de visies in kaart brengt en oplossingen tracht te formuleren door een panel van experts te bevragen via de beleidsgerichte Delphi-methode. De concrete vraag die zich dan stelt is of de overheid in deze resultaten (i.e. de besluiten) voldoende ‘bouwstenen’ vindt om haar beleidsvisie omtrent digitaal erfgoed vorm te geven. Hierover kan natuurlijk enkel diezelfde overheid oordelen. Dit onderzoek bevat zoals vooropgesteld de verschillende visies en oplossingen geformuleerd in termen van beleidsaanbevelingen, en bediscussieerd en geëvalueerd door een selectie van experts in een zeer brede, maar ook diepgaande virtuele discussie rond ‘digitaal erfgoed’ in Vlaanderen.

3.2

De hoofdconclusie: een (intersectoraal) kenniscentrum (Beleids)aanbevelingen formuleren in een onderzoeksbesluit is normale procedure. In een onderzoek echter waarin het resultaat zelf bestaat uit beleidsaanbevelingen, gevalideerd door experts in een uitgebreide virtuele discussie, is het niet wenselijk dat het onderzoeksteam daarnaast nog eigen beleidsaanbevelingen voorstelt. Het is dan ook niet de bedoeling een totaal andere richting uit te gaan maar verder te bouwen op wat de deskundigen voorstelden. Hier trachten we één belangrijk verhaal te reconstrueren. Als uitgangspunt nemen we visie 7 (oprichten van een intersectoraal kenniscentrum en –netwerk) die de hoogste gemiddelde belangrijkheidsscore kreeg. In diverse visies en beleidsaanbevelingen wordt er verwezen naar een intersectoraal kenniscentrum of –netwerk. Het is duidelijk dat dit concept, voor zover er al een éénduidige interpretatie van bestaat, een centrale plaats inneemt in de gewenste toekomst. Wat moeten we ons nu voorstellen bij dit concept, of beter waarover zijn de experts het eens wanneer het kenniscentrum vernoemd wordt. In wat volgt 51

BAARDA EN DE GOEDE, Basisboek Methoden en Technieken, Handleiding voor het opzetten en uitvoeren van onderzoek, Wolters Noordhoff, Stenfert Kroese, Groningen, 2001, p. 348 Pagina 138 van 196


brengen we de verschillende vermeldingen rond het intersectoraal kenniscentrum en -netwerk samen en bespreken we ze. Visie 7, ‘het oprichten van een intersectoraal kenniscentrum en –netwerk’ wordt door de deskundigen als de belangrijkste van de beoordeelde achttien visies beschouwd. (Zie 3.1.1 in bespreking derde ronde.) Hieronder brengen we deze visie met haar acht beleidsaanbevelingen in herinnering: Visie 7

Oprichten van een intersectoraal kenniscentrum en –netwerk

Door de snelle evolutie van de kennis m.b.t. digitalisering, hebben veel (potentieel) belangrijke spelers nood aan meer ondersteuning om technologisch mee te kunnen, maar hoge techniciteit mag geen uitvlucht zijn om af te wachten. In een meersporenbeleid voor expertiseontwikkeling m.b.t. digitaal erfgoed heeft de combinatie van één intersectoraal kenniscentrum met een duidelijk mandaat en meerdere, afzonderlijke expertisecellen op sectorale of/en thematische basis wellicht het meeste effect. De sectorale of thematische expertisecellen kunnen gezien de specificiteit naargelang de drager/het medium, de inhoud of de context meer effecten genereren naar de eigen sector of thematische werking. Deze expertisefunctie kan worden opgenomen door de reeds opgerichte steunpunten, als bemiddelaar en mits intens onderling overleg en uitbouw van deze expertise ten behoeve van de sector, in samenwerking met de betrokken deskundige instellingen, partners en expertisehouders. Een intersectoraal kenniscentrum daarentegen kan als centraal aanspreekpunt voor digitalisering en als een ‘makelaar’ optreden voor heel de erfgoed/kunsten sector. Het kan, naast andere opdrachten, de gemeenschappelijke (technologische, juridische,…) problematiek behartigen, voor schaalvoordeel zorgen, concurrentie en versnipperingen voorkomen en een integrale ontsluiting van het digitaal erfgoed naar de gebruiker toe mee organiseren. Het kan ook afstemming en overleg tussen en binnen de sectoren en instellingen m.b.t. de selectie van te digitaliseren collecties begeleiden en coördineren. Beleidsaanbevelingen in volgorde van hun belang: 7.1 Een op te richten kenniscentrum moet de nodige capaciteit hebben, en beschikken over gespecialiseerd personeel, om technologische evoluties op te volgen en technische expertise en coaching aan te bieden. (6de plaats)

7.5 Er moet nagegaan worden hoe op korte termijn de bestaande expertise(netwerken, -kernen, -centra) beter kan worden gevaloriseerd en geconsolideerd zonder onmiddellijk tot zware investeringen over te gaan. (B.v. een praktijkgemeenschap). (9de plaats) 7.6 Er zou een intersectoraal werkgroep of taskforce met experts en met vertegenwoordigers uit de erfgoed- en kunstensector en van de Vlaamse overheid kunnen samengesteld worden dat als klankbord en als expertenpool kan functioneren en de kern kan vormen van een Vlaams expertisenetwerk dat zich ook internationaal kan profileren. (21ste plaats) 7.7 Er zou een ‘onderzoeksagenda’ m.b.t. prioritaire inhoudelijke thema’s (technologie, juridische aspecten, management,…) moeten worden bepaald waarrond dringend advies en expertise nodig is en die kan worden uitbesteed aan onafhankelijke onderzoekscentra (universiteiten,…), naar analogie met bestaande trajecten binnen ‘Re-creatief Vlaanderen’. (27ste plaats) 7.2 Een intersectoraal ‘kenniscentrum’ dat als centraal aanspreekpunt kan fungeren wordt als een absolute prioriteit ervaren. Daarom moeten er op korte termijn middelen vrijgemaakt worden om tegemoet te komen aan de meest dringende behoeften en om deze behoeften verder te onderzoeken. Vanuit deze behoefte analyse kan bepaald worden wat de prioritaire opdrachten van dit kenniscentrum zijn (34ste plaats) 7.3 De administratie Cultuur (de afdelingen – de IVA – Erfgoed/Kunsten) moet nagaan waar het intersectoraal kenniscentrum het best kan worden gepositioneerd en hoe het afgestemd moet worden op andere ‘kenniscentra’ buiten het beleidsdomein cultuur (b.v. Media en Innovatie, Onderwijs, Wetenschapsbeleid,…). (53ste plaats) 7.4 In het kader van het ‘masterplan cultureel erfgoed’ moet de afdeling Erfgoed (BKN) verder invulling geven aan het concept of het opzet ‘kenniscentrum of expertisenetwerk’ voor digitaal erfgoed. Hierbij zou verder onderzoek moeten gebeuren naar optimale beheersformules en naar een ‘taakverdeling’ en coördinatie tussen bestaande sectorale Pagina 139 van 196


actoren en kenniscentra en een eventueel op te richten intersectoraal kenniscentrum. (59ste plaats) (Deze aanbeveling krijgt niet veel tegenstand maar ook geen uitgesproken voorstanders.) 7.8 Er kan meer in het bijzonder verder nagegaan worden welke functie het Reproductiefonds Vlaamse Musea nv, op korte en op langere termijn op zich kan nemen voor de diverse aspecten m.b.t. het globale beheer van digitaal erfgoed vanuit een integraal perspectief en m.b.t. de expertiseontwikkeling op de diverse deelterreinen, en hoe dit zich verhoudt tot de behoeften en wensen vanuit de sectoren. (63ste plaats) (Deze aanbeveling wordt niet verworpen maar krijgt wel onvoldoende ondersteuning van de gehele groep) Besluit Deze visie speelt een centrale rol in het onderzoek en niet enkel omdat deze als belangrijkste uit de bus komt maar ook door de talrijke verwijzingen naar en/of impact op andere visies en beleidsaanbevelingen. Dit wordt ook duidelijk bij de behandeling van de andere visies. Samenvattend kunnen we stellen dat het wellicht geen goed idee is met de belangrijkste visie, t.t.z. de oprichting van een intersectoraal kenniscentrum en –netwerk, te beginnen, maar een organisch groeitraject uit te tekenen. Deze bevinding is gebaseerd op een aantal zeer sterk scorende aanbevelingen.

Ondanks de zeer sterk scorende aanbevelingen binnen visie 7 (7.5; 7.6; 7.7; 7.2) worden we geconfronteerd met de lagere haalbaarheidsscore voor deze visie zelf (gemiddelde score 0,36 , d.w.z. van 18 visies gerangschikt op een elfde plaats). Maar talrijke andere aanbevelingen binnen andere visies ondersteunen deze visie 7 en versterken het idee van een ‘organisch groeipad’ voor het intersectoraal kenniscentrum en –netwerk .De verschillende visies, beleidsaanbevelingen en argumenten inzake het kenniscentrum of –netwerk hebben we samengebracht in bijlage 12 en hieronder samengevat. Visie 7, die handelde over het kenniscentrum, mag dan wel de belangrijkste zijn, ze is tevens moeilijk haalbaar. In de bespreking van de visies 6 en 10 worden concrete acties voorgesteld in afwachting van de oprichting van een kenniscentrum: • een virtuele praktijkgemeenschap (6.1) • een centrale projectenen expertisedatabank (inclusief een rapporteringsplicht) (6.2) • een handleiding ‘projectmanagement’ (6.3) • een overlegstructuur rond open standaarden (visie 10) Doorheen de gehele virtuele discussie hebben een paar experts zich voortdurend afgezet tegen de uitbouw van een kenniscentrum voornamelijk uit schrik voor een nieuwe, schaars-budget-opslokkende superstructuur die in bevoegdheidsconflict zou komen met bestaande initiatieven. Naast een ‘kenniscentrum’ werd echter veelvuldig ook van een ‘kennisnetwerk’ gesproken als een alternatief of een voorbereidende actie voor een ‘kenniscentrum’, met name een (virtuele) praktijkgemeenschap waar we sterk in geloven als een instrument om effectief kennis te delen. De echte experts zitten in het werkveld, en dit zal ook in de toekomst zo zijn. Dit neemt niet weg dat er een technische ondersteuning op gebied van digitaal erfgoed door professionals kan georganiseerd worden in een kenniscentrum. Feit blijft dat ervaringsgerichte kennis binnen een specialistisch domein heel waardevol is en verder moet gecultiveerd worden. Dit soort experts, enthousiastelingen-van-het-eerste-uur, die voortdurend grenzen proberen te verleggen hebben per definitie een overvolle agenda, met weinig ruimte voor kennisconsolidatie en –overdracht, waar infeite een kenniscentrum voor staat. Een netwerk (virtueel of niet) is dan een valabel alternatief om hun kennishonger verder te stillen door hen te laten interageren met gelijkgestemde peers. Mits goeie afspraken en procedures rond uitwisseling en het vastleggen van expertise kan er een win-win situatie ontstaan waarvan ook beginners mee kunnen profiteren. Het echte leren, m.a.w. kennis opdoen gebeurt immers meer in interactie met deskundigen dan zoals traditoneel beschouwd via het bezorgen van de juiste informatie op het juiste moment. In zo een praktijkgemeenschap kan zonder al te grote Pagina 140 van 196


organisationele en infrastructurele investeringen gewerkt worden aan een centrale projectenen expertisedatabank, of aan een handleiding ‘projectmanagement’ en/of afspraken rond open standaarden, enz. Het stimuleren, organiseren en ondersteunen zelf van de handelingspraktijken tussen mensen, on line of off line, virtueel of niet, om te komen tot kennisuitwisseling blijft echter een moeilijke opgave. Voor wie meer wil weten over (virtuele) praktijkgemeenschappen verwijzen we naar de publicatie ‘White paper kennisbeheer’ te downloaden van www.vcv.be (onderdeel ‘bronnen en referentie’: downloads). In visies 10 en 11 worden toekomstige taken voor het kenniscentrum voorgesteld: • het kenniscentrum moet het overleg om samen te kiezen voor een selectie van standaarden stimuleren en ondersteunen (visie 10) • het kenniscentrum moet als partner nauwer betrokken worden bij de (berekende) risico’s van technologische innovatieprojecten (visie 11) In de beleidsaanbevelingen voor deze en andere visies vinden we volgende voorstellen voor taken voor het kenniscentrum terug (in volgorde van belangrijkheid): • een langetermijnICT-visie ontwikkelen (9.1); • meer aandacht vragen voor problematiek van digitale duurzaamheid (informatiecampagne) (17.1); • de bestaande internationale expertise over digitale duurzaamheid valoriseren en vertalen naar de erfgoedsector(en) (17.6); • de juridische problematiek in kaart brengen, adviezen formuleren en de relevante wetgeving op internationaal vlak (EU, WIPO, WHO,…) actief opvolgen en vertalen naar de erfgoedsector (18.1); • de problematie van de (open) standaarden prioritair behandelen (10.1); • deskundigheid aanbieden op het terrein van ontsluitingspraktijken en beschrijvingsstandaarden ten dienste van collectiebeheerders (13.2); • zorgen voor doorstroming van kennis rond valorisatie en communicatie van innovatie (11-12.2); • begeleiden van pilot(onderzoeks)projecten inzake e-depot (i.s.m. andere cultuursectoren) (17.4); • inter- en transsectorale pilotprojecten ondersteunen (4.4); • creatieve toepassingen van technische innovaties exploreren via pilotprojecten: een werkplek vormen voor innovatieve technieken voor het erfgoeddomein (11-12.1); • ondersteuning bieden aan initiatieven en projecten die met ‘open source’ willen werken. (9.2); • een model (leidraad, modelakkoord,…) opstellen met vormvereisten, normen, spelregels, werkwijzen, rechten en plichten, lasten en lusten e.d.m., dat publiek-private samenwerking (partnerships) rond digitaal erfgoed structureert en stimuleert (3.1); • overleg tussen kenniscentrum en privépartners kan leiden tot een raamakkoord met bijvoorbeeld betrekking tot prijs of exploitatieafspraken, waar digitale erfgoedprojecten kunnen op intekenen (8.2). Bij de bespreking blijkt dat tussen de argumenten van de weinige tegenstanders er een aantal zijn die moeite hebben met een aantal taken toebedeeld aan het kenniscentrum. Of dit nu deskundigen zijn die pertinent tegen het kenniscentrum zijn an sich dan wel of zij een oprechte bekommernis hebben omtrent een functioneel takenpakket voor het kenniscentrum, moet verder uitgezocht worden. Duidelijk wordt alleszins dat het kenniscentrum moet fungeren in een delicate en complexe omgeving met verschillende partners waardoor het takenpakket sowieso voldoende aandacht moet krijgen. Besluit Een belangrijk concept dat in vele visies en beleidsaanbevelingen maar ook in onderliggende discussies en argumenteringen aan bod komt is deze van het Pagina 141 van 196


(intersectoraal) kenniscentrum of -netwerk. De expertengroep is er zich terdege van bewust dat de expertise rond digitaal erfgoed schaars is maar ook essentieel om de ideëen rond ‘digitaal erfgoed’ verder gestalte te kunnen geven. Op eerste zicht lijkt het concept (intersectoraal) kenniscentrum dan ook een soort panacea voor alle huidige en toekomstige problemen. Wanneer men echter de teksten waarin het kenniscentrum voorkomt verder analyseert merkt men dat dit duidelijke en eenvormige (weliswaar omvangrijke) functies, taken en rollen toebedeeld krijgt. Het is ook zo dat dit concept kenniscentrum verder ingebed moet worden in relatie tot de bestaande structuren en organisaties en een organisch groeipad moet meekrijgen in de tijd. Enerzijds moeten talrijke acute problemen nog een oplossing krijgen vooraleer het kenniscentrum kan opgericht worden en anderzijds werd ook duidelijk dat er talrijke tussenstappen kunnen gezet worden in een volwaardige uitbouw van dit kenniscentrum. Dit is belangrijk te onderkennen, omdat volhardende tegenstanders van een kenniscentrum waarschuwen voor een dure, nieuwe superstructuur. Het kenniscentrum an sich is zeker geen doel maar een middel in een continu verdiepings- en verbredingsproces van bijblijven en vooruitgaan op gebied van digitaal erfgoed. Zelf zien we, en hierin worden we ondersteund door veel deskundigen, in een eerste fase een taak weggelegd voor een (virtuele) prakijkgemeenschap. Gelet op de constructieve, geëngageerde, kwalitatieve en eensgezinde samenwerking in de expertengroep samengesteld voor dit onderzoek lijkt het een gemiste opportuniteit wanneer de samenwerking en kennisuitwisseling in dit virtuele team niet verdergezet wordt in een praktijkgemeenschap.

3.3

Suggesties voor verder onderzoek 3.3.1

Een kenniscentrum een optimale voedingsbodem garanderen

Uit voorgaande werd duidelijk dat al ontzettend veel ideeën en meningen omtrent een nog op te richten (intersectoraal) kenniscentrum of –netwerk werden opgetekend. Naast de verschillende opportuniteiten werden echter ook verschillende risico’s gesignaleerd. Om deze risico’s te vermijden en voldoende ondersteuning te krijgen van de verschillende doelpublieken waarvoor zo een structuur een ondersteuning zou moeten bieden is bijkomend beleidsonderzoek in functie van visie, rollen, doelen, taken, organisatorische inbedding, SWOT, etc., geen nodeloze, maar een essentiële investering.

3.3.2

Visies en beleidsaanbevelingen vertalen naar een beleids- of actieplan

Wanneer in dit onderzoek gepeild werd naar visies en beleidsmaatregelen is er geen rekening gehouden met de factor ‘tijd’. Eerst moest natuurlijk de visie van waar men naar toe wil duidelijk worden, waarna men kan gaan nadenken over de beleidsaanbevelingen om die visies te realiseren. Ontbreekt dan nog een beleidsplan, een logische, effectieve en efficiënte opeenvolging (in de tijd) van maatregelen en acties in een coherent geheel. Het is een logische volgende stap wanneer een hanteerbare set van gerelateerde beleidsaanbevelingen geformuleerd is, wat het resultaat is van dit onderzoek. Met enkel een lijst van visies en beleidsaanbevelingen naar voor te schuiven is het alsof alles tegelijkertijd, 'nu' moet gebeuren. Ondanks het feit dat vele deskundigen het geheel aan visies als één coherent scenario beschouwen, is het echter weinig realistisch om in een beleid alles tegelijkertijd na te streven. De belangrijkste of meest haalbare beleidsaanbeveling eerst uitvoeren is ook geen optie omdat deze aanpak geen rekening houdt met de doorlooptijd alvorens men een effect van een gerealiseerde visie of maatregel mag verwachten. Het is immers niet zo dat wanneer men beslist een aanbeveling uit te voeren, de impact onmiddellijk merkbaar is. Ook wordt aldus geen rekening gehouden met de onderlinge effecten van de visies en beleidsaanbevelingen: acties kunnen immers elkaar versterken of afremmen. Zo wordt in punt 3.1.5 (het besluit van de verwerking van de derde ronde) het voorbeeld gegeven om niet onmiddellijk de belangrijkste Pagina 142 van 196


visie 7 na te streven, omdat deze moeilijk haalbaar is, maar de uitvoering van visie 6 als een voorbereidende fase te zien. Om de effecten van de beleidsaanbevelingen en visies onderling in te schatten zijn verschillende cross-impact analyses nodig. Aan de hand van een ‘strategisch management’ sessie kan men een beperkte groep beleidsgerichte deskundigen tijdens een interactief gemodereerde discussie de beleidsaanbevelingen laten bespreken, zodat zij komen tot de meest optimale volgorde van maatregelen in functie van succes. Op basis van inzichten in de onderlinge relaties en voorkeuren van de groep kan men dan kiezen voor een eigen maatwerk scenario, bijvoorbeeld een actieplan voor betere kennisdeling en samenwerking inzake digitaal erfgoed in Vlaanderen.

Pagina 143 van 196


Bijlagen 1. Bijlage 1: De stellingen van de eerste ronde Beleid, regelgeving en samenwerking 1. Er is binnen de huidige (en voorziene) Vlaamse regelgeving voor erfgoed (inclusief onroerend erfgoed), kunsten en in het bredere culturele veld onvoldoende aandacht voor de thematiek van digitaal erfgoed. 2. De huidige subsidieregelingen voor projectwerking in de regelgeving voor erfgoed en kunsten bieden onvoldoende financieringsmogelijkheden voor de ondersteuning van digitaliseringsprojecten en andere initiatieven rond het aanbieden van digitale content. Het ontwikkelen van alternatieve financieringsmechanismen door de overheid, zoals ‘revolving funds’ (investeringsleningen) die gebaseerd zijn op terugverdieneffecten, bieden mogelijkheden voor een meer structurele investering in digitale erfgoedprojecten. 3. De huidige subsidiereglementen zijn een ‘bot’ instrument: ongeacht de verschillende aard, doel, inhoud en presentatievorm van het digitaliseringsproject gelden dezelfde criteria als voor andere projecten. Dit ondermijnt een correcte inschatting, ondersteuning en evaluatie van het digitaliseringsproject. Bovendien hebben de beoordelingsof adviescommissies veelal onvoldoende expertise om digitaliseringsprojecten en andere initiatieven rond het aanbieden van digitale content goed te beoordelen. Dit beperkt de kans op succes van de ondersteunde digitaliseringsprojecten. 4. Door de veelheid aan diverse beleidsinstanties (lokaal, provinciaal, regionaal en federaal) die zich bezighouden met beleidsaspecten van digitaal erfgoed worden de middelen versnipperd over parallelle initiatieven met quasi dezelfde doelstellingen, die onderling elkaar wel kennen maar die zich nauwelijks afstemmen op elkaar. Dit vormt een rem op het ontwikkelen van meer grootschalige (sectoroverschrijdende) initiatieven. 5. Er is een te ongelijk ontwikkelings- en kennisniveau en een te grote institutionele barrière tussen de diverse culturele sectoren (monumentenzorg, musea, archieven, bibliotheken, erfgoedverenigingen en immaterieel erfgoed, kunsten, audiovisuele media,…) om een intersectoraal beleid rond digitaal erfgoed mogelijk te maken. 6. De beleidsontwikkelingen rond digitaal erfgoed kunnen het best aangepakt worden in een sectoroverschrijdende (en afdelingsoverschrijdende) ‘cross-oversamenwerking’ tussen erfgoed, kunsten en media, als stimulans voor nieuwe, innovatieve vormen van informatieen kennisdeling en presentatie. 7. Het beleid moet inzetten op enkele grote instellingen en ‘early adopters’ (voorlopers) via goed ondersteunde projecten rond digitaal erfgoed, die als locomotief kunnen functioneren voor de hele erfgoed/kunstensector en meer in het bijzonder voor kleine instellingen en sectoren die anders dreigen uit de boot te vallen. 8. Een sterke rol voor de Vlaamse overheid (ook op het niveau cultuur), die vanuit een duidelijke toekomstvisie de regie in handen neemt en een dwingend operationeel kader creëert, is de beste garantie voor een geslaagde transitie naar een gecoördineerd beheer van digitaal erfgoed, mits er ook ruimte gelaten wordt voor zelfregulering en voor experimentele trajecten in de diverse sectoren. 9. Er bestaat weinig politiek draagvlak voor een belangrijke financiële injectie in een beleid m.b.t. digitaal erfgoed (ontsluiting, exploitatie, conservering).

Pagina 144 van 196


10. De overheid heeft geen ‘cultuur van het experiment’, denkt vooral resultaatgericht, en stimuleert te weinig een leerproces. Er bestaat bijgevolg weinig beleidsruimte bij de ondersteuning van experimenten en leerprojecten waarbij een ‘foutenmarge’ of het nemen van innovatieve risico’s wordt ingecalculeerd. 11. Er zijn in Vlaanderen globaal nog onvoldoende contacten met internationale netwerken (via congressen, discussieplatforms,…) over digitaal erfgoed. De Vlaamse (cultuur)administratie, de steunpunten en bepaalde specifieke ‘ondersteuningspunten’ (b.v. Cultuurcontactpunt van CultuurNet) bieden momenteel ook nog onvoldoende ondersteuning aan instellingen of andere initiatieven die internationaal willen participeren aan projecten rond digitaal erfgoed. Dit vertaalt zich in te weinig kennis in de erfgoedsector over beschikbare expertise over digitalisering en het beheer van digitale informatie die bij internationale organisaties en netwerken bestaat. 12. De Vlaamse overheid heeft onvoldoende aandacht voor de internationale dimensie van digitaal erfgoed, en laat wellicht kansen (en geld) liggen bij internationale instanties (Europese Unie, UNESCO,…)

Expertise 13. Alhoewel er in de erfgoed/kunstensector al heel wat kennis en expertise is opgebouwd rond projectwerking, vertaalt dit zich niet steeds in een goed projectmatig beheer van digitaliseringsprojecten. (Onvoldoende voorafgaandelijke omgevingsverkenning, inschattingsfouten in de planningfase m.b.t. nodige resources en de timing, onvoorziene problemen bij de uitvoering, enz.) 14. Expertise opgebouwd in digitaliseringsprojecten wordt meestal na afloop van het project niet geconsolideerd binnen de instelling. Bovendien documenteren de meeste instellingen het digitaliseringsproces niet of onvoldoende, zodat ook voor anderen kennis verloren gaat. 15. Door de snelle evolutie van de kennis m.b.t. digitalisering, hebben veel (potentieel) belangrijke spelers eerder een afwachtende houding. De hoge techniciteit werkt verlammend. 16. Er is in Vlaanderen weinig gespecialiseerd – en voor de erfgoed/kunstensector relevant – opleidingsaanbod van hoog (universitair) niveau over de problematiek van digitalisering en het beheer van digitale informatie. 17. Een (virtuele) praktijkgemeenschap kan het mogelijk maken dat de fragmentarisch opgebouwde expertise in erfgoedinstellingen onderling beter wordt uitgewisseld en gevaloriseerd. 18. De commerciële sector (uitgevers, cultuurindustrie, massamedia) heeft geen belang bij het delen of vrijgeven van haar expertise. Hierdoor zal de gesubsidieerde sector onvermijdelijk op achterstand geraken. 19. Expertisecentra voor digitaal erfgoed kunnen op sectorale of/en thematische basis worden georganiseerd. Ze kunnen dan – gezien ook de specificiteit naargelang de drager/het medium, de inhoud of de context – meer effecten genereren dan één intersectoraal expertisecentrum dat als een ‘makelaar’ optreedt voor heel de erfgoed/kunstensector. 20. De expertisefunctie voor digitaal erfgoed wordt opgenomen door de al door de Vlaamse overheid opgerichte steunpunten in de erfgoed/kunstensector, en dit vanuit een onafhankelijke positie (met de slagkracht om standaarden, procedures en richtlijnen af te dwingen) en in onderling overleg. Het is te vermijden deze expertisecentra te koppelen aan bestaande grote (erfgoed)instellingen binnen deze sectoren.

Technologie en standaarden (inzake digitalisering en digitale informatie) 21. De culturele instellingen kunnen de snelle technologische innovaties van hardware en digitale dragers niet bijhouden zodat elke infrastructuur snel obsoleet wordt. Omdat de financiering van dure ICT-infrastructuur voor digitalisering projectmatig gebeurt en niet structureel bekeken wordt, hinkt men steeds achterop. Pagina 145 van 196


22. ‘Eilandautomatisering’, d.w.z. dat iedere instelling een eigen IT-infrastructuur probeert op te zetten, is aan de orde van de dag. Het netwerkidee met gemeenschappelijke over het internet bereikbare IT-infrastructuur vindt onvoldoende ingang. 23. De steeds grotere beschikbaarheid van open source software vormt een alternatief voor dure licenties op softwareproducten, en voor afhankelijkheid van softwareproducenten. Het gebruik van open standaarden i.p.v. bedrijfsstandaarden (proprietary standards) creëert ook perspectieven voor betere uitwisseling en afstemming. 24. De diversiteit aan – en snelle evolutie van – officiële standaarden en ‘de facto’ standaarden (metadata, registratie, opslag, uitwisseling,…) bemoeilijkt de continuïteit en de ‘consistentie’ van te ontwikkelen applicaties. 25. XML (Extensible Markup Language) is van primordiaal belang om uitwisseling van informatie tussen systemen te blijven garanderen. 26. De digitale communicatie-infrastructuur in Vlaanderen (internet) is niet performant en robust genoeg om op grote schaal multimedia tot in de huiskamer te brengen (onvoldoende breedbandig, onvoldoende bekabeling, …), zodat vele potentiële gebruikers verstoken blijven van het nieuwe medium. 27. Bij het stimuleren van innovatie (ook als voorwaarde voor projectondersteuning) door in te zetten op ‘state of the art’ nieuwe technologie, loopt men het risico op een dood spoor uit te komen, b.v. als de IT-industrie een bepaalde oplossing laat vallen of als ‘de markt’ een andere oplossing kiest. 28. Onderzoek naar (nieuwe) oplossingen voor ontsluiting, opslag en beheer zijn niet enkel relevant voor de erfgoedsector maar voor de hele IT-sector en informatiesector; allianties zijn mogelijk en kunnen worden geëxploreerd. Op een aantal technologische terreinen is in Vlaanderen veel expertise bij bedrijven, die herbruikt kan worden in digitaliseringsprojecten.

Selectie 29. Volledige digitalisering van collecties is meestal niet haalbaar. Instellingen die starten met digitalisering hebben evenwel geen criteria voor de selectie van collecties voor digitalisering. Er is ook geen afstemming en overleg tussen en binnen de sectoren m.b.t. de selectie van te digitaliseren collecties. 30. Digitale kunstcreatie wordt door de musea, andere culturele instellingen en door de overheid onvoldoende gevaloriseerd. Er is nauwelijks een aankoop- of ondersteuningsbeleid. 31. Het digitaliseren van ‘oraal erfgoed’ als historisch patrimonium zoals mondelinge bronnen, liederen en verhalen, taal en dialect is in Vlaanderen totnogtoe weinig aan de orde geweest. 32. Het verspreid (digitaal) erfgoed bij individuen en (erfgoed)verenigingen, buiten het ‘erkende circuit’ van de grote cultuurinstellingen en goed georganiseerde cultuursectoren, dreigt tussen de mazen van het net te vallen. Er zal enkel geld en interesse zijn voor digitalisering van bronnen met een volgens de huidige cultuurcanon erkende cultuurhistorische waarde, en niet voor digitalisering van bronnen van alledaagse cultuur.

Ontsluiting, presentatie, ‘(her)gebruik’ 33. Bij digitaliseringsprojecten moet men het idee loslaten van de instellingsgebonden ‘vindbaarheid’ van de originele bron (verwijzingsfunctie, ‘catalogus’), en zich concentreren op het aanbieden van volledige en verrijkte content, met het oog op directe kennisoverdracht. De virtuele ontsluiting van collecties is hierbij geen verlengstuk van het eigen collectiebeheer en de publiekswerking van de erfgoedinstellingen, maar een geïntegreerd onderdeel van een globale ‘collectie Vlaanderen’. De instellingen evolueren naar intermediaire kenniscentra.

Pagina 146 van 196


34. Cybercultuur, d.w.z. vormen van digitale creatie en virtuele gemeenschappen of communities, betekent een stimulans voor het opzetten van (vernieuwende) digitale communicatie en vormen van dynamische ontsluiting en kan een rol spelen als virtueel ‘levend geheugen’. 35. Het gebruik door erfgoedinstellingen van eigen (proprietary) collectiebeschrijvingsschema’s en ontsluitingssystemen die geen ‘mapping’ toelaten naar standaarden en andere metadatainitiatieven gericht op uitwisseling en afstemming is een bedreiging voor een brede ontsluiting van het digitaal erfgoed. 36. Internetgebruikers ontwikkelen nieuwe zoekvaardigheden en de zoektechnologie is nog in volle ontwikkeling (intelligente zoekmachines; taxonomieën). Dit biedt ruimte voor experimenteren en inspelen op ontwikkelingen vanuit het perspectief ‘ontsluiting cultureel erfgoed’. 37. Instellingen moeten meer aandacht hebben voor (half)automatische indexeringssystemen waardoor taxonomieën en semantische (of neurale en ontologische) netwerken ontstaan die de huidige praktijken inzake inventarisering vergemakkelijken. 38. Interactieve methoden en IT-technologie maken het mogelijk dat de gebruikers daadwerkelijk participeren aan de ontsluiting en de verrijking van kennis over collecties, door b.v. hun eigen onderzoeksmateriaal en bevindingen te koppelen aan digitaal ter beschikking gesteld bronnenmateriaal. Hiertoe is wel begeleiding en validering nodig. 39. Dankzij performante, multimediale oplossingen kunnen materiële bronnen virtueel beter gepresenteerd en ontsloten worden in (en gelinkt naar) hun interpretatieve, immateriële context(en). Bovendien bieden deze oplossingen hoopvolle perspectieven op een rijkere en meer aangepaste aanpak op het vlak van interpretatie en ontsluiting van immaterieel en oraal erfgoed. 40. In de huidige werkpraktijken wordt ‘erfgoed’ grotendeels onsloten op basis van het materiaaltype (boek, video, artefact, monument,enz.). Gezien de grote technische en inhoudelijke verschillen in aanpak per ‘materiaalsoort’, drager of ‘medium’, maakt enkel een veelsporig beleid rond digitale ontsluiting kans op slagen. De integrale aanpak van alle collecties en materiaalsoorten is niet efficiënt en niet haalbaar. 41. De ‘gevestigde instellingen’ in de erfgoed/kunstensector gebruiken digitalisering, informatisering en het internet nog teveel vanuit hun bestaande geëigende praktijken en visies m.b.t. ontsluiting en experimenteren te weinig. Experimentele ontwikkelingen gebeuren eerder ‘at the edges’, buiten de gevestigde kaders, en zijn minder zichtbaar.

Distributie (verspreiding, participatie, educatie, (her)gebruik, niet-commerciële exploitatie) 42. Er bestaat weinig tot geen inzicht in de behoefte van het publiek naar toegang voor consultatie, onderzoek, recreatie, enz. tot digitaal erfgoed. De erfgoedsector heeft bovendien een te optimistische kijk op het gebruik (intensiteit, rendement,…) van digitaal erfgoed (via websites). Men redeneert vooral vanuit de aanbodkant en ‘pusht’ informatie naar ‘het publiek’. 43. Een initiatief als CultuurNet Vlaanderen zou een coördinerende en stimulerende rol kunnen vervullen als draaischijf voor digitale erfgoedinformatie met het oog op een betere publiekscommunicatie. 44. Het ontbreekt aan goed uitgebouwde portaalsites die het publiek toeleiden naar digitale erfgoedbronnen en -collecties. 45. Het gebruik van educatieve digitale applicaties omtrent cultureel erfgoed voor het onderwijs heeft vooral kans op succes als het gebaseerd is op een partnerschap met educatieve instellingen die als afnemers optreden (b.v. tussen een lokaal museum of archief en de lokale scholengemeenschap). 46. Toegang via internet tot digitale collecties en representaties van kunst en erfgoed kan leiden tot een verbreding en een verdieping van de culturele participatie en de consultatie van de fysieke collecties in de instellingen stimuleren. Pagina 147 van 196


47. Virtuele, verhalende representaties van historische bronnen kunnen een emotionele band creëren tussen het publiek en het verleden en leiden tot het versterken van het ‘historisch besef’ en de opbouw van een ‘collectief geheugen’. Het idee of de ervaring van de ‘historische sensatie’ kan virtueel vorm krijgen 48. Nieuwe digitale kunstvormen (net art) en vormen van cybercultuur zijn enkel voor een gespecialiseerd en in deze media onderlegd ‘elitair’ publiek bevattelijk. 49. Digitalisering van het cultureel erfgoed is een opportuniteit om professionals en vrijwilligers samen te laten werken aan de ontsluiting van collecties in grote en kleine centra via een gemeenschappelijk platform. 50. Het digitaal project van de openbare omroep (VRT) zou een voortrekkersrol kunnen spelen in het toegankelijk maken van audiovisueel digitaal erfgoed.

Commerciële exploitatie (reproductie) 51. De enige manier om grootschalige digitalisering te realiseren en te continueren is via een commercieel verantwoorde aanpak, gericht op rentabiliteit en interessant voor specifieke klantengroepen of ‘target audiences’. Met moet niet rekenen op een financieel zwakke overheid. Publiek-private samenwerking is eventueel wel mogelijk. 52. De Vlaamse markt is te klein voor commerciële exploitatie van digitaal erfgoed. 53. De digitale infrastructuur (en het aanbod) in Vlaanderen dreigt ‘gemonopoliseerd’ te worden door enkele (internationale) telecommunicatieconsortia in commerciële allianties met de mediaen cultuurindustrieën. Dit gaat ten koste van de belangen van de civiele maatschappij, die meer te winnen heeft bij een open cultuurproductie die het delen en hergebruiken van cultuur toelaat en stimuleert.

Digitale archivering en digitale duurzaamheid 54. De beperkte houdbaarheid van digitale dragers hypothekeert het hele proces van digitalisering voor langetermijnconservering. 55. De cultuur- en mediasector focust eerder op de exploitatie van digitaal erfgoed op korte termijn en minder op langetermijnarchivering. Ook in de erfgoed/kunstensector is de druk om op korte termijn ‘virtuele collecties’ aan het publiek aan te bieden groot. Globaal heeft men nog te weinig oog voor de langetermijnconservering van digitaal erfgoed. 56. Het systematisch archiveren van websites is voor individuele erfgoed/kunsteninstellingen niet haalbaar. 57. De uitbreiding van het federale wettelijke depot tot de gemeenschappen en tot een regeling voor elektronische bronnen (e-depot) kan ook een centraal vangnet bieden voor de archivering van digitaal erfgoed. 58. Het risico bestaat dat men in een proces van massaconservering door digitalisering ervoor kiest de inhoud van de bron te laten primeren op het medium; bij een dwingende keuze wordt enkel de inhoud gered (gedigitaliseerd), niet de oorspronkelijke drager. Restauratie zal enkel voor topstukken kunnen. 59. Licenties op bestandsformaten en op computerprogramma’s bemoeilijken of verhinderen de bewaring van bestanden, applicaties en programma’s die met eigendomsrechterlijk beschermde software gemaakt zijn. 60. Als digitalisering met het oog op langetermijnconservering en -archivering een doel op zich wordt, worden andere functies (onderzoek, consultatie, educatie, presentatie, reproductie,…) uit het oog verloren.

Pagina 148 van 196


61. Oplossingen voor digitale duurzaamheid zijn vooral een dringende noodzaak voor ‘born digital’ materiaal, gezien hun efemere (niet-materiële) aard, en hun afhankelijkheid van snel evoluerende hardware- en softwareoplossingen. Zo is er momenteel nog geen technische oplossing voor de langetermijnconservering van complexe multimediale objecten (combinatie van tekst, beeld, geluid, data of digitale creatie) gebaseerd op specifieke softwareapplicaties. Verschillende digitale formaten vragen een verschillende infrastructuur. Met het oog op digitale duurzaamheid zijn er nog veel onopgeloste (technische) risico’s.

Juridische aspecten 62. De problematiek van de intellectuele eigendomsrechten vormt een hinderpaal voor het (vrij) toegankelijk maken en de exploitatie van gedigitaliseerde bronnen van het erfgoed. 63. De angst voor piraterij (illegale reproductie en gebruik) van via internet aangeboden digitaal materiaal (muziek, film, video, beeldmateriaal) betekent een rem op de ontwikkeling van de verspreiding van cultuurproducten via het internet. 64. In tegenstelling tot de cultuurindustrie heeft de (openbare) erfgoed/kunstensector weinig ervaring met ‘digital rights management’ en met het opzetten van business modellen voor de exploitatie van digitaal erfgoed. Dit hypothekeert de exploitatie op langere termijn en kan tot misbruiken leiden. 65. Het garanderen van de authenticiteit (oorspronkelijkheid) en stabiliteit van een digitaal object of bestand zal belangrijke inspanningen vergen op wettelijk en technisch vlak.

Pagina 149 van 196


2. Bijlage 2: hiërarchische Clustering Een hierarchische clustering geeft op basis van correlaties een overzicht van antwoordpatronen berekend op de scores. Statistisch significante groepen van stellingen kunnen aldus ontdekt worden die gelijkaardige antwoorden kregen, maar ook in functie van de respondenten die deze scores hebben gegeven. Deze theoretische omschrijving wordt concreter door een voorbeeld: een zeer hoge positieve correlatie (bijna waarde +1) tussen twee stellingen betekent dan dat iemand die akkoord ging met de ene stelling ook akkoord ging met de tweede stelling en anderzijds dat iemand die niet akkoord ging met de ene stelling, ook niet akkoord ging met de andere. Een hoge negatieve correlatie betekent het omgekeerde: iemand die niet akkoord ging met de ene stelling ging wel akkoord met de andere en omgekeerd. Voor elke ronde worden hieronder 2 hiërarchische clusters weergegeven. Het bovenste gedeelte heeft als meeteenheid de door de respondenten beoordeelde items. De nummers van deze items die in deze grafiek worden weergegeven, komen overeen met de sequentie van items die beoordeeld werden (cf. de volgorde/nummering in ruwe data in boekdeel III). Deze samenhang in antwoordpatronen kan ook berekend worden op basis van diegenen die de score gaf. Bijvoorbeeld respondenten die zeer hoog positief correleren hebben ongeveer dezelfde antwoorden gegeven en hebben dus een bijna gelijke visie. Respondenten die zeer hoog negatief correleerden hebben tegenovergestelde visies. Deze resultaten worden weergegeven in de tweede grafiek. De nummers komen overeen met respondentnamen die gekend zijn door de analysten. Omwille van de geheimhouding eigen aan Delphi worden deze resultaten anoniem weergegeven.

Ter informatie: deze hiërarchische clustering heeft dus niets te maken met de volgorde of de rangorde van de visies en van de maatregelen die door de experts werd aangegeven op basis van de scores op een schaal 1 tot 5 in de bevragingen in ronde 1, 2 en 3, maar focust enkel op statistische correlaties tussen de antwoordpatronen in de drie rondes. Er werden overigens geen significante verbanden of correlaties gevonden, en de onderstaande analyse en grafieken worden enkel ter informatie en omwille van de volledigheid meegegeven. Zij hebben verder geen invloed gehad op de analyse en de conclusies van het onderzoek, aangezien er geen significante clusters tussen antwoordpatronen werden gevonden. 2.1

Analyse van de eerste ronde Uit grafiek 1 blijkt dat de antwoordpatronen over de stellingen niet significant positief of negatief correleren. Enkel op het hoogste niveau kunnen we eventueel 2 groepen ontdekken die lichtjes negatief correleren: de eerste groep stellingen start met stelling 1 en eindigt met stelling 48; de tweede groep start met stelling 5 en eindigt met stelling 68. Een hiërarchische cluster over de respondenten wordt verder weergegeven in grafiek 2. Uit de analyse van de cijfers blijkt dat enkel deze respondenten die niet antwoorden (overal geen antwoord), echt correleren; de andere waardes schommelen rond de 0-lijn en hebben daardoor weinig of geen betekenis: er zijn geen groepen te ontdekken, zelfs geen paren die sterk gelijkende of tegenovergestelde antwoordpatronen hebben. Pagina 150 van 196


2.2

Analyse van de tweede ronde Hier zien we in grafiek 3 een ander patroon als in ronde 1 (grafiek 1): er zijn geen tegenovergestelde groepen visies te herkennen, omdat de verbinding op het hoogste niveau amper boven de 0 uitkomt. Dit is, gelet op de doorgaans hoge scores op alle visies, niet verwonderlijk. Wat de positieve correlaties betreft, zien we dat er wel wat koppels van visies zijn die beter samengaan dan andere, maar de statitische significantie van deze correlatiewaardes blijft te laag om daar verdere besluiten uit te trekken. Wat de analyse van de correlaties op basis van de antwoordpatronen van respondenten betreft, zijn er misschien wel 2 grotere groepen respondenten met tegenovergestelde visies te onderscheiden. Gelet op de kleine variantie in de scores op de visies zelf, zien we niet direct in wat een verdere diepgaandere analyse van deze informatie aan meerwaarde zou opleveren.

2.3

Analyse van de derde ronde Grafieken 5 en 6 vertonen eenzelfde beeld: alle verbindingen situeren zich sterk in de buurt van de 0-lijn, wat betekent dat er geen significante correlaties te ontdekken zijn, noch op het niveau van de aanbevelingen als van de scorende respondenten zelf.

Pagina 151 van 196

2.4

Hiërarchische Clustering Ronde 1

Grafiek 1: Correlaties tussen de stellingen

Grafiek 2: Correlaties tussen de deskundigen

Pagina 152 van 196


2.5


Grafiek 3: Analyse van de scores op de visies

Grafiek 4: Analyse van de scores van de respondenten

Pagina 153 van 196


2.6


Grafiek 5: Analyse op de beleidsaanbevelingen

Grafiek 6 :Analyse op de respondenten

Pagina 154 van 196


3. Bijlage 3: de ruwe data van de eerste ronde Argumenten en histogrammen Zie boekdeel III.

Pagina 155 van 196


4. Bijlage 4: de (nog niet gevalideerde) visies van de tweede ronde Het beleid moet aandacht besteden aan meer specifieke regelgeving, structurele investeringen en intersectorale en internationale samenwerking 1. Meer specifieke en gecoördineerde regelgeving De belangstelling van het beleid voor digitaal erfgoed kan wellicht beter, net zoals voor het erfgoedbeleid in het algemeen, maar er zijn zeker ‘kostengunstige’ argumenten te vinden voor een belangrijke financiële injectie in een beleid m.b.t. digitaal erfgoed (stelling 9). In de huidige (en voorziene) Vlaamse regelgeving voor erfgoed (inclusief onroerend erfgoed), kunsten en in het bredere culturele veld wordt wel een aanzet gegeven die gecoördineerd kan verder gezet worden, maar het draagvlak is nog smal. Specifieke regelgeving voor digitaal erfgoed moet verder ontwikkeld worden en zou hoger op de (politieke) agenda moeten geraken (cf. de ontwikkelingen op het Federale niveau) (stelling 1). 2. Meer structurele investeringen De huidige subsidieregelingen voor projectwerking digitaal erfgoed bieden toch nog onvoldoende financieringsmogelijkheden, terwijl de haalbaarheid van alternatieve financieringsmechanismen zoals ‘revolving funds’ (investeringsleningen) die gebaseerd zijn op terugverdieneffecten, door een aanzienlijk deel van de respondenten wordt betwijfeld. Globaal zouden structurele investeringen in digitale erfgoedprojecten als onderdeel van de reguliere werkingsmiddelen meer effect kunnen hebben dan (louter) projectmatige investeringen (stelling 2). 3. Externe adviesondersteuning voor beoordelings- en adviescommissies Wat de beoordeling van projectvoorstellen digitaal erfgoed betreft, blijkt dat aangezien expertise op dit nieuwe en veelal erg technische domein schaars is, de beoordelingsof adviescommissies een beroep zouden moeten kunnen doen op extern advies om digitaliseringsprojecten en andere initiatieven rond het aanbieden van digitale content goed te beoordelen. Door een correcte inschatting, ondersteuning en evaluatie vergroot immers de kans op succes van de ondersteunde digitaliseringsprojecten (stelling3). 4. Meer intersectoraal overleg en sectordoorbrekende (pilot)projecten De veelheid aan beleidsinstanties (lokaal, provinciaal, regionaal en federaal) die zich bezighouden met beleidsaspecten van digitaal erfgoed leidt inderdaad tot een vorm van versnippering en een gebrek aan afstemming. Dit kan een rem vormen op het ontwikkelen van meer grootschalige (sectoroverschrijdende) initiatieven en kan best ondervangen worden door een overlegplatform. Doorgedreven centralisatie is niet altijd haalbaar of zelfs wenselijk, omdat dan de variëteit in het gedrang zou kunnen komen. (Stelling 4) De beleidsontwikkelingen rond digitaal erfgoed kunnen dus het best aangepakt worden in een sectoroverschrijdende samenwerking tussen erfgoed, kunsten en media, mits sectorale belangen en specifieke vereisten niet uit het oog verloren worden. Niet iedereen is evenwel overtuigd van de resultaten en de haalbaarheid (Stelling 6) van ‘cross-over(beleids)initiatieven’. Er zijn immers institutionele barrières tussen de diverse culturele sectoren die een intersectoraal beleid rond digitaal erfgoed bemoeilijken. Dit neemt niet weg dat intersectorale initiatieven rond digitaal erfgoed juist deze barrières kunnen helpen doorbreken. (Stelling 5) De Vlaamse overheid (b.v. de administratie Cultuur) kan hiertoe een operationeel kader creëren mits er ook ruimte gelaten wordt voor zelfregulering en voor experimentele trajecten in de diverse sectoren. De subsidiariteit moet gerespecteerd worden, waarbij andere actoren op ‘lagere’ echelons geresponsabiliseerd worden, maar de Vlaamse overheid houdt de regie in handen.(Stelling 8) Er kan in deze optiek ingezet worden op ‘early adopters’ (voorlopers) via goed ondersteunde voorbeeldprojecten rond digitaal erfgoed, die als model kunnen functioneren voor de hele erfgoed/kunstensector, maar de vertaalslag Pagina 156 van 196


en de verspreiding van de ervaringen van deze early adopters naar andere actoren moet ook effectief gegarandeerd en gecontroleerd kunnen worden (stelling 7) . 5. Meer internationale inbedding De Vlaamse overheid heeft nog onvoldoende aandacht voor de internationale dimensie van digitaal erfgoed, en ook de erfgoedsector heeft een te fragmentarisch (persoonsgeboden) inzicht in de beschikbare expertise bij internationale organisaties en netwerken. Vlaanderen laat wellicht ook kansen (en geld) liggen bij internationale instanties (Europese Unie, UNESCO,…). Er zou meer (financiële en andere) ondersteuning moeten geboden worden aan instellingen of andere initiatieven die internationaal willen participeren aan projecten rond digitaal erfgoed of om internationale samenwerking op te starten en volwaardig te participeren aan internationale netwerken, vertrekkend vanuit een Vlaams netwerk (stellingen 11 en 12).

Technische ondersteuning en andere ervaringen kennisdeling m.b.t. digitaal erfgoed moet centraal aangestuurd worden 6. Technische ondersteuning is welkom Door de snelle evolutie van de kennis m.b.t. digitalisering, hebben veel (potentieel) belangrijke spelers nood aan meer ondersteuning om technologisch mee te kunnen, maar hoge techniciteit mag geen uitvlucht zijn om af te wachten (stelling 15). 7. Ervaring- en kennisdeling verplicht inbouwen De aanwezige kennis en expertise rond projectwerking vertaalt zich niet steeds in een goed projectmatig beheer van digitaliseringsprojecten (onvoldoende voorafgaandelijke omgevingsverkenning, inschattingsfouten in de planningfase m.b.t. nodige resources en de timing, onvoorziene problemen bij de uitvoering, enz.). Het is een prioritaire taak van de overheid een systeem te ontwikkelen dat toelaat verder te bouwen op bestaande expertise en dat langetermijnplanning stimuleert (stelling 13). Zo moet de expertise opgebouwd in digitaliseringsprojecten meteen na afloop van het project verplicht geconsolideerd en gedocumenteerd worden, zodat ook voor anderen kennis en ervaring niet verloren gaat (stelling 14) Een (virtuele) praktijkgemeenschap, een brede taskforce met verschillende onderverdelingen, gecombineerd met reële samenkomsten, lijkt hierbij een goede tool om de fragmentarisch opgebouwde expertise in erfgoedinstellingen onderling beter uit te wisselen en te valoriseren (stelling 17). 8. Expertisecentra In een meersporenbeleid voor expertiseontwikkeling m.b.t. digitaal erfgoed heeft de combinatie van één intersectoraal expertisecentrum met een duidelijk mandaat en meerdere, afzonderlijke expertisecellen op sectorale of/en thematische basis wellicht het meeste effect. De sectorale of thematische expertisecellen kunnen gezien de specificiteit naargelang de drager/het medium, de inhoud of de context meer effecten genereren naar de eigen sector of thematische werking (stelling 19). Deze expertisefunctie kan worden opgenomen door de al opgerichte steunpunten, als bemiddelaar en op voorwaarde van intens onderling overleg en uitbouw van deze expertise ten behoeve van de sector, in samenwerking met de betrokken deskundige instellingen, partners en expertisehouders (stelling 20). Een intersectoraal expertisecentrum daarentegen kan als centraal aanspreekpunt voor digitalisering en als ‘makelaar’ optreden voor heel de erfgoed/kunstensector. Het kan, naast andere opdrachten, de gemeenschappelijke (technologische, juridische,…) problematiek behartigen, voor schaalvoordeel zorgen, concurrentie en versnipperingen voorkomen en een integrale ontsluiting van het digitaal erfgoed naar de gebruiker toe co-organiseren (stelling 19). Het kan ook afstemming en overleg tussen en binnen de sectoren en instellingen m.b.t. de selectie van te digitaliseren collecties begeleiden en coördineren (stelling 29).

Pagina 157 van 196


Langetermijndenken, open standaarden en partnerships met de privé-sector verminderen de technologische risico’s 9. Technologische en commerciële samenwerking met bedrijven in partnerships aangaan Onderzoek naar (nieuwe) oplossingen voor ontsluiting, opslag en beheer zijn niet enkel relevant voor de erfgoedsector maar voor de hele IT- en informatiesector. Op een aantal technologische terreinen is in Vlaanderen trouwens veel expertise bij bedrijven, die kan worden ingezet in digitaliseringsprojecten: allianties zijn mogelijk en moeten worden geëxploreerd (stelling 28). Ook de commerciële sector (uitgevers, cultuurindustrie, massamedia) heeft belang bij het delen of vrijgeven van zijn expertise en heeft nood aan interessante contentleveranciers zoals de erfgoedsector. Er zijn wellicht toch wel commerciële en creatieve exploitatiemogelijkheden, mits de kwaliteit van de informatie goed is (stelling 52). In het beleid kan dus aandacht gaan naar het uitbouwen van goede publiek-private partnersamenwerkingen (stelling 18). Hierbij komt het er enerzijds op aan goede opportuniteiten te benutten en anderzijds de belangen van de gebruikersgemeenschap en de open cultuurproductie voldoende te garanderen (stelling 53). 10. Langetermijnstrategieën ontwikkelen De culturele instellingen kunnen – mits enkele uitzonderingen die een haalbare langetermijnplanning hebben kunnen opzetten – de snelle technologische innovaties van hardware en digitale dragers moeilijk bijhouden, o.a. omdat de financiering van dure ICT-infrastructuur projectmatig gebeurt en niet structureel bekeken wordt. Aangehaalde alternatieve oplossingen of langetermijnstrategieën zijn: (1) opgelegde standaarden, structuren en projectwerkingen die leiden tot meer duurzaamheid in projecten, applicaties en gegevens; (2) (eigen) maatwerk en open source: de steeds grotere beschikbaarheid van open source software vormt, mits deze ondersteund wordt door de Vlaamse Gemeenschap, een alternatief voor dure licenties op softwareproducten, en voor afhankelijkheid van softwareproducenten; (3) structurele, gezamenlijke ICT investeringen en dienstverlening met het oog op schaalvergroting (bv. een gemeenschappelijke opslag- of ‘depot’server); (4) het doorbreken van ‘eilandautomatisering’, d.w.z. dat iedere instelling een eigen IT-infrastructuur probeert op te zetten. Het netwerkidee met gemeenschappelijke over het internet bereikbare IT-infrastructuur moet pragmatisch aangepakt worden en is wellicht onvermijdelijk (stellingen 21, 22 en 23). 11. Open standaarden: samen kiezen in overleg voor bindende, door de overheid te legitimeren afspraken Het gebruik van open standaarden i.p.v. bedrijfsstandaarden (proprietary standards) creëert perspectieven voor betere uitwisseling en afstemming (stelling 23). De diversiteit aan – en snelle evolutie van – officiële standaarden en ‘de facto’ standaarden (metadata, registratie, opslag, uitwisseling,…) bemoeilijkt de continuïteit en de ‘consistentie’ van te ontwikkelen applicaties, maar de problematiek is beheersbaar. Er kan in overleg samen gekozen worden voor een selectie van standaarden, maar gelet op de noodzaak van uitwisselbaarheid moet dit van overheidswege ‘afgedwongen’ kunnen worden en indien nodig door een expertisecentrum gestimuleerd en ondersteund worden (stelling 24). XML (Extensible Markup Language) is van belang om uitwisseling van informatie tussen systemen te blijven garanderen. De focus van de sector moet echter liggen op het inhoudelijke, de te hanteren XML-schema’s waarover men eens moet worden (stelling 25). 12. Innovatie stimuleren Bij het stimuleren van innovatie (ook als voorwaarde voor projectondersteuning) door in te zetten op ‘state of the art’ nieuwe technologie, loopt men het risico op een dood spoor uit te komen, b.v. als de IT-industrie een bepaalde oplossing laat vallen of als ‘de markt’ een andere oplossing kiest. Innovatie is echter belangrijk en wie innoveert moet soms (berekende) risico’s nemen (stelling 27). De overheid zou Pagina 158 van 196


hierbij als partner nauwer betrokken moeten worden. De (lopende en al uitgevoerde) experimenten rond digitaal erfgoed zouden door de overheid beter gevaloriseerd en gecommuniceerd kunnen worden met het oog op een betere verspreiding en deling van kennis en expertise (stelling 10).

Werkpraktijken moeten aangepast worden om te komen tot een globale ‘collectie Vlaanderen’ 13. Nieuwe (ICT) oplossingen voor ontsluiting van digitaal erfgoed slagen enkel mits er een ‘deskundige’ aanpak is EN ruimte voor experiment Dankzij performante, multimediale oplossingen kunnen materiële bronnen virtueel beter gepresenteerd en ontsloten worden in (en gelinkt naar) hun interpretatieve, immateriële context(en). Bovendien bieden deze oplossingen hoopvolle perspectieven op een rijkere en meer aangepaste aanpak op het vlak van interpretatie en ontsluiting. (Half)automatische indexeringssystemen en metadatageneratoren kunnen ondersteuning bieden om taxonomieën en semantische netwerken te creëren die de huidige praktijken inzake inventarisering en ontsluiting vergemakkelijken. Internetgebruikers ontwikkelen (hierop aansluitend) nieuwe zoekvaardigheden en ook de zoektechnologie is nog in volle ontwikkeling. Deze systemen zijn nog volop in ontwikkeling en de inbreng en tussenkomst van deskundigen blijft ook in de toekomst nodig. Dit biedt ruimte voor experimenteren en creatief inspelen op ontwikkelingen vanuit het perspectief ‘ontsluiting cultureel erfgoed’ (stelling 39, 37 en 36). Dit hoeft niet enkel te gebeuren in experimentele en intersectorale projecten ‘at the edges’, maar ook binnen de ‘gevestigde instellingen’ in de erfgoed/kunstensector. Het gaat hierbij niet noodzakelijkerwijze om het ‘experiment om het experiment’, maar ook om het verruimen en vernieuwen van al bestaande solide en duurzame ontsluitingspraktijken (stelling 41). 14. Virtuele ontsluiting van de eigen collectie zou moeten gebeuren binnen een globale collectie Vlaanderen De virtuele ontsluiting van collecties en de publiekswerking van de erfgoedinstellingen kan complementair geïntegreerd worden binnen een globale ‘collectie Vlaanderen’. Bij de virtuele ontsluiting van collecties blijft de verwijzingsfunctie naar de instelling (vindbaarheid van de bron) essentieel, maar de erfgoedsector moet zich in de toekomst meer concentreren op het aanbieden van volledige, integrale en verrijkte content, met het oog op directe kennisoverdracht. De instellingen moeten evolueren naar intermediaire kenniscentra (stelling 33). Voor de eindgebruiker is integrale ontsluiting immers zeer belangrijk. Maar voor de kwaliteit van de informatie zijn echter specifieke ontsluitingspraktijken en beschrijvingsstandaarden nodig. Thematisch gebonden en materiaalspecifieke benaderingen zijn dus ook belangrijk en kunnen gecombineerd worden met een integrale aanpak mits ze ‘mapping’ toestaan naar standaarden en andere metadatainitiatieven gericht op uitwisseling en afstemming. Samenwerking en uitwisseling van kennis en ervaring is daarom een must (stellingen 35 en 40). 15. Het betrekken van de eindgebruiker: ‘empowerment onder deskundige coaching’ Cybercultuur, d.w.z. vormen van digitale creatie en virtuele gemeenschappen of communities, betekent een stimulans voor het opzetten van (vernieuwende) digitale communicatie en vormen van dynamische ontsluiting en kan een rol spelen als virtueel ‘levend geheugen’, alhoewel succes en duurzaamheid van de door de virtuele gemeenschap gegenereerde ‘producten’ niet gegarandeerd is. Virtuele gemeenschappen moeten kansen krijgen (stelling 34). Nieuwe digitale kunstvormen (net art) en vormen van cybercultuur zijn overigens niet noodzakelijk ‘elitair’ en sluiten veelal ook aan bij ‘sociale initiatieven’ (stelling 48). Ook gezien deze context is digitalisering van het cultureel erfgoed een opportuniteit om professionals en vrijwilligers samen te laten werken aan de ontsluiting van collecties in grote en zeker ook kleine centra via een gemeenschappelijk platform en mits er een deskundige begeleiding wordt voorzien (stelling 49). Interactieve methoden en IT-technologie maken het bovendien in bepaalde gevallen mogelijk dat ook de (eind)gebruikers daadwerkelijk participeren aan de ontsluiting en de verrijking van kennis over Pagina 159 van 196


collecties, door b.v. hun eigen onderzoeksmateriaal en bevindingen te koppelen aan digitaal ter beschikking gesteld bronnenmateriaal. De haalbaarheid hiervan kan worden uitgetest en in elk geval blijft de intermediaire rol van professionelen belangrijk voor de ontsluiting, begeleiding en validering (stelling 38).

De ontsluiting voor het publiek kan verbeteren dankzij meer inzicht in de publieksbehoeften en in de educatieve impact van digitaal erfgoed. Publiekscommunicatie kan best i.s.m. andere partners aangepakt worden 16. Er is nood aan een publieksbehoeftenonderzoek en aan een betere toeleiding tot het publiek, i.s.m. andere partners Er bestaat weinig tot geen inzicht in de behoefte van het publiek naar toegang voor consultatie, onderzoek, recreatie, enz. tot digitaal erfgoed. Er is nood aan meer kennis over de informatiebehoeften van de potentiële gebruikers via instrumenten en geregelde metingen (stelling 42). De erfgoedsector redeneert vooral vanuit de aanbodkant en ‘pusht’ informatie naar ‘het publiek’. Het ontbreekt in deze context aan goed uitgebouwde portaalsites die het publiek toeleiden naar digitale erfgoedbronnen en -collecties, maar dit medium mag ook niet worden overschat: er zijn nog andere kanalen of hybride oplossingen (andere media) om digitaal erfgoed naar een groot publiek te communiceren (stelling 44). Daarbij moeten partners worden gezocht die een meerwaarde kunnen bieden, zoals eventueel CultuurNet, mits dit initiatief zich doorzet, (stelling 43) en b.v. de VRT. Het digitaal project van de openbare omroep (VRT) zou een voortrekkersrol kunnen spelen in het toegankelijk maken van audiovisueel digitaal erfgoed, en dit in overleg met de erfgoedsector en op voorwaarde evenwel dat iedereen en voornamelijk andere audiovisuele instellingen ook gebruik kunnen maken van de expertise die de VRT hieromtrent opbouwt (stelling 50). 17. De (ook educatieve) rol van gedigitaliseerd erfgoed voor de eindgebruiker Volgens een aantal studies en praktische voorbeelden kan toegang tot digitale collecties en representaties van kunst en erfgoed leiden tot een verbreding en een verdieping van de culturele participatie en de consultatie van de fysieke collecties in de instellingen stimuleren (stelling 46). Virtuele, verhalende representaties van historische bronnen bieden door hun narratief karakter waarschijnlijk meer kansen voor het publiek om zich in te leven in het verleden en kan leiden tot het versterken van het ‘historisch besef’. Er is hiertoe evenwel nog nood aan onderzoek, reflectie en experiment en het effect is dus moeilijk voorspelbaar (stelling 47). Het is in dit verband zeer belangrijk flexibele omgevingen te creëren waarbij toegang op maat mogelijk is voor educatieve instellingen. Deze educatieve ontwikkeling op maat (op basis van bestaande applicaties) kan best in volledig partnerschap gebeuren met de educatieve instellingen, of met andere kanalen dan het onderwijs, zoals bv. het jeugdwerk (stelling 45).

Wettelijke ontwikkelingen rond digitale archivering en legaal depot zouden perspectieven kunnen bieden voor het conserveringsbeleid, dat globaal moet rekening houden met de problematiek van digitale duurzaamheid 18. Een (toekomstige) rol voor het wettelijke depot en de archiefwetgeving binnen de (massa)conservering van digitaal erfgoed De uitbreiding van het federale wettelijke depot tot de gemeenschappen en tot een regeling voor elektronische bronnen (e-depot), maar ook de elektronische deponering binnen de huidige en toekomstige archiefwetgeving bieden mogelijkheden voor de archivering van digitaal erfgoed. Hierbij moet rekening gehouden worden met de diversiteit van digitaal erfgoed (stelling 57). Hierbij kan mogelijk ook een oplossing geboden worden voor het archiveren van (op basis van bepaalde parameters) geselecteerde websites, wat voor individuele erfgoed/kunsteninstellingen momenteel moeilijk haalbaar is (stelling 56). Pagina 160 van 196


In het proces van massaconservering door digitalisering blijft universele toegang centraal staan, en dit proces mag niet leiden tot vormen van ‘substitutie’ van de originele bron. Alhoewel dit risico bestaat, moet men het enerzijds ook niet overroepen omdat het niet grootschalig wordt toegepast, maar moet men anderzijds soms ook keuzes maken. Deze problematiek is niet specifiek voor digitalisering (stelling 58). 19. Langetermijnconservering is een aaneenschakeling van kortetermijnconserveringen Oplossingen voor digitale duurzaamheid zijn een dringende noodzaak voor ‘born digital’ materiaal dat afhankelijk is van snel evoluerende hardware- en softwareoplossingen. Deze hoogdringendheid stelt zich ook voor bepaalde kwetsbare analoge dragers. Met het oog op digitale duurzaamheid zijn er nog veel onopgeloste (technische) risico’s (stelling 61). De beperkte houdbaarheid van digitale dragers is een probleem dat kan en moet worden opgelost door een aangepast conserveringsbeleid (stelling 54). Digitalisering voor langetermijnconservering en archivering mag en kan niet losstaan van andere functies (onderzoek, consultatie, educatie, presentatie, reproductie,…) (stelling 60). Omgekeerd kan de druk om op korte termijn ‘virtuele collecties’ aan het publiek aan te bieden en te exploiteren ook legitimiteit opleveren voor toekomstige langetermijnconservering (stelling 55). 20. De juridische context is volop in ontwikkeling en kennis en ervaring moet opgebouwd worden om kansen en bedreigingen beter te kunnen onderscheiden Er is behoefte aan een preciese afbakening van rechten en plichten, met respect voor ieders belangen waarbij intellectuele eigendomsrechten geen hinderpaal vormen voor het (vrij) toegankelijk maken en de exploitatie van gedigitaliseerde bronnen van het erfgoed (stelling 62) en de verspreiding van cultuurproducten via het internet, zonder angst voor piraterij (stelling 63). De ‘openbare sector’ en de commerciële sector (de cultuurindustrie) zijn beide gebaat bij de ontwikkeling van kennis en ervaring over ‘digital rights management’ en bij het opzetten van businessmodellen voor de exploitatie van digitaal erfgoed. De commerciële sector staat immers zelf ook nog niet zo ver en de erfgoedsector kan de ontbrekende ervaring opbouwen (stelling 64). Licenties op bestandsformaten en op computerprogramma’s bemoeilijken ook de bewaring en ontsluiting van bestanden, applicaties en programma’s die met eigendomsrechterlijk beschermde software gemaakt zijn. De eigendomsrechterlijke aspecten van content vormen eveneens een probleem (Stelling 59). In heel deze problematiek staat ook het garanderen van de authenticiteit (oorspronkelijkheid) en stabiliteit van een digitaal object of bestand centraal, wat belangrijke inspanningen zal vergen op wettelijk en technisch vlak. Gelet op het belang dienen zeker nog belangrijke inspanningen geleverd te worden om de technologie op juridisch vlak bij te benen; er zijn voorbeelden die aantonen dat men al bezig is (stelling 65).

Pagina 161 van 196


5. Bijlage 5: de ruwe data van de tweede ronde Argumenten en histogrammen Zie boekdeel III.

Pagina 162 van 196


6. Bijlage 6: de aanbevelingen voorgesteld in de derde ronde Visie 1

Meer specifieke en gecoördineerde regelgeving De belangstelling van het beleid voor digitaal erfgoed kan wellicht beter, net zoals voor het erfgoedbeleid in het algemeen, maar er zijn zeker ‘kostengunstige’ argumenten te vinden voor een belangrijke financiële injectie in een beleid m.b.t. digitaal erfgoed. In de huidige (en voorziene) Vlaamse regelgeving voor erfgoed (inclusief onroerend erfgoed), kunsten en in het bredere culturele veld wordt wel een aanzet gegeven die gecoördineerd verder gezet kan worden, maar het draagvlak is nog smal. Specifieke regelgeving voor digitaal erfgoed moet verder worden ontwikkeld en zou hoger op de (politieke) agenda moeten geraken.

Beleidsaanbevelingen 1.1 De administratie Cultuur moet bestaande en geplande decreten en regelgevingen screenen op hun ‘digitaal gehalte’ met het oog op het efficiënt implementeren van transversale (gelijklopende) richtlijnen m.b.t. digitaal erfgoed en e-cultuur doorheen de diverse (koepel)decreten cultuur, binnen een globale e-cultuurbeleidsaanpak. 1.2 De Vlaamse overheid moet meer aandacht hebben voor aspecten van digitaal erfgoed in regelgevingen buiten het beleidsdomein cultuur (onderwijs, toerisme, wetenschap, enz.), vanuit een globale optiek van ‘cultureel-erfgoedzorg’ (met ook aandacht voor andere relevante aspecten). 1.3 Gezien de achterstand die Vlaanderen inzake digitaal erfgoed heeft, zou deze thematiek in het ‘masterplan cultureel erfgoed’ (afdeling Erfgoed - Beeldende Kunsten en Musea) bijzondere aandacht moeten krijgen in de context van een integraal erfgoedbeleid. Digitaal erfgoed is een ‘ontwikkelingssector’: er is een belangrijke inhaalbeweging nodig op het vlak van middelen en expertise. 1.4 Een apart, specifiek beleidskader (decreet) creëren voor e-cultuur, met daarbinnen ook bijzondere aandacht voor digitaal erfgoed. 1.5 Binnen de administratie Cultuur – afdeling Erfgoed (en Kunsten) – een aparte expertise- en beleidscel voor digitaal erfgoed en e-cultuur installeren. 1.6 Via dwingende instrumenten zoals beheersovereenkomsten of subsidiereglementen moet de Vlaamse overheid meer sturend optreden ten gunste van een meer éénvormig digitaal ‘collectiebeheer’ binnen de instellingen.

Visie 2

Meer structurele investeringen De huidige subsidieregelingen voor projectwerking digitaal erfgoed bieden nog onvoldoende financieringsmogelijkheden, terwijl de haalbaarheid van alternatieve financieringsmechanismen zoals ‘revolving funds’ (investeringsleningen), die gebaseerd zijn op terugverdieneffecten, wordt betwijfeld. Globaal zouden structurele investeringen in digitale erfgoedprojecten als onderdeel van de reguliere werkingsmiddelen meer effect kunnen hebben dan (louter) projectmatige investeringen.

Beleidsaanbevelingen Pagina 163 van 196


2.1 Nagaan, na een grondige veldanalyse en haalbaarheidsstudie, welke structurele investeringen (in infrastructuur, technologie, software,…) door de Vlaamse overheid centraal zouden kunnen gebeuren. 2.2 Nagaan welke alternatieve financieringsmechanismen door de Vlaamse overheid kunnen worden geactiveerd of gestimuleerd bij de sectoren, waarbij b.v. het risico mee door de Vlaamse overheid wordt gedragen, met het oog op het vrijmaken van meer middelen voor digitaal erfgoed en e-cultuur. De Vlaamse overheid zou ook zelf op zoek moeten gaan naar alternatieve financieringsmogelijkheden om haar eigen middelen voor digitaal erfgoed te verhogen. 2.3 Projectsubsidies voor innovatieve projecten in functie van het ontwikkelen van ‘best practices’ moeten mogelijk blijven voor kleine en grote instellingen en zouden over een langere periode moeten kunnen doorlopen (meer dan 1 jaar). De Vlaamse overheid moet wel meer randvoorwaarden opleggen om het financieel beheer, de kwaliteit, en de voorbeeldwerking te garanderen. 2.4 Instellingen waarvoor binnen de reguliere werkingssubsidies middelen voor digitaal erfgoed of aanverwante werkingsaspecten voorzien zijn, moeten ook nog steeds toegang kunnen krijgen tot projectsubsidies voor innovatieve of experimentele projecten.

Visie 3 Externe adviescommissies

adviesondersteuning

voor

beoordelings-

en

Wat de beoordeling van projectvoorstellen digitaal erfgoed betreft, blijkt dat aangezien expertise op dit nieuwe en veelal erg technische domein schaars is, de beoordelingsof adviescommissies een beroep zouden moeten kunnen doen op extern advies om digitaliseringsprojecten en andere initiatieven rond het aanbieden van digitale content goed te beoordelen. Door een correcte inschatting, ondersteuning en evaluatie vergroot immers de kans op succes van de ondersteunde digitaliseringsprojecten.

Beleidsaanbevelingen 3.1 Projecten digitaal erfgoed eerst via een pre-adviescommissie van experts laten passeren vooraleer ze worden overgemaakt aan de beoordelingscommissie(s). Op deze wijze kunnen ze tussentijds worden bijgestuurd. Hierin kan een op te richten kenniscentrum rond digitaal erfgoed een rol opnemen (zie verder), maar ook de ondersteunende organisaties (zoals de steunpunten) kunnen als ‘coach’ optreden. 3.2 De Vlaamse overheid zou ondersteunende, beperkte ‘premies’ kunnen toekennen aan vooral kleinere organisaties en instellingen die zich voor de opmaak van hun projectvoorstel digitaal erfgoed willen laten bijstaan door professionele consultants. 3.3 De beoordelingscommissies en de Vlaamse overheid zouden ook een beroep moeten kunnen doen op buitenlandse experts, zeker wat projecten van grotere omvang betreft. 3.4 Bij externe adviesondersteuning door externe experts moet eventuele (commerciële, zakelijke) belangenvermenging vermeden worden.

Pagina 164 van 196


Visie 4

Meer intersectoraal overleg en sectordoorbrekende (pilot)projecten De veelheid aan beleidsinstanties die zich bezighouden met beleidsaspecten van digitaal erfgoed leidt tot een vorm van versnippering en een gebrek aan afstemming. Dit kan een rem vormen op het ontwikkelen van meer grootschalige (sectoroverschrijdende) initiatieven en kan best ondervangen worden door een overlegplatform, want doorgedreven centralisatie is niet altijd haalbaar of zelfs wenselijk, omdat dan de variëteit in het gedrang zou kunnen komen. De beleidsontwikkelingen rond digitaal erfgoed kunnen dus het best aangepakt worden in een sectoroverschrijdende samenwerking tussen erfgoed, kunsten en media, mits sectorale belangen en specifieke vereisten niet uit het oog verloren worden. Niet iedereen is evenwel overtuigd van de resultaten en de haalbaarheid van ‘cross-over(beleids)initiatieven’. Er zijn immers institutionele barrières tussen de diverse culturele sectoren die een intersectoraal beleid rond digitaal erfgoed bemoeilijken. Dit neemt niet weg dat intersectorale initiatieven rond digitaal erfgoed juist deze barrières kunnen helpen doorbreken. De Vlaamse overheid (b.v. de administratie Cultuur) kan hiertoe een operationeel kader creëren en faciliterend optreden, mits er ook ruimte gelaten wordt voor zelfregulering en voor experimentele trajecten in de diverse sectoren. Er kan in deze optiek ingezet worden op ‘early adopters’ (voorlopers) via goed ondersteunde voorbeeldprojecten rond digitaal erfgoed, die als model kunnen functioneren voor de hele erfgoed/kunstensector, maar de vertaalslag en de verspreiding van de ervaringen van deze early adopters naar andere actoren moet ook gegarandeerd en gecontroleerd kunnen worden.

Beleidsaanbevelingen 4.1 Er is bijkomend ‘onderzoek’ nodig en ook overleg tussen de diverse beleidsniveaus en sectoren om de haalbaarheid en de doelmatigheid van intersectorale initiatieven op het vlak van digitaal erfgoed beter in te schatten. 4.2 Er zou een transsectoraal overlegplatform e-cultuur opgericht moeten worden. 4.3 De Vlaamse overheid zou haar rol als ‘faciliterende instantie’ kunnen laten doorlichten, met het oog op een betere invulling (afgrenzing) van haar rol en haar opdrachten binnen de complexe ‘institutionele omgeving’ en met het oog op het opstellen van een specifiek langetermijnprogramma m.b.t. digitaal erfgoed. 4.4 Een op te richten intersectoraal kenniscentrum zou meer inter- en transsectorale pilotprojecten moeten ondersteunen op diverse terreinen. 4.5 De vertaalslag van de resultaten van deze inter- en transsectorale pilotprojecten naar de diverse sectoren zou door de sectorale steunpunten kunnen worden verzorgd. 4.6 Het is van groot belang dat bij transsectoraal overleg en gelijkaardige initiatieven ook de wetenschappelijke wereld (universiteiten en hogescholen) wordt betrokken.

Visie 5

Meer internationale inbedding De Vlaamse overheid heeft nog onvoldoende aandacht voor de internationale dimensie van digitaal erfgoed, en ook de erfgoedsector heeft een te fragmentarisch (persoonsgeboden) inzicht in de beschikbare expertise bij internationale organisaties en netwerken. Vlaanderen laat wellicht ook kansen (en geld) liggen bij internationale instanties (Europese Unie, UNESCO,…). Er zou meer (financiële en andere) ondersteuning geboden moeten worden aan Pagina 165 van 196


instellingen of andere initiatieven die internationaal willen participeren aan projecten rond digitaal erfgoed of om internationale samenwerking op te starten en volwaardig te participeren aan internationale netwerken, vertrekkend vanuit een Vlaams netwerk.

Beleidsaanbevelingen 5.1 De Vlaamse overheid en de ondersteunende organisaties dienen meer te doen om de resultaten van internationale projecten te verspreiden in Vlaanderen en Vlaamse instellingen, organisaties en experts in internationale netwerken beter te ondersteunen en te coachen. 5.2 Het installeren van een centraal ‘bureau’ dat kandidaat-projectindieners actief oriënteert en begeleidt (coaching) bij de projectaanvraag en ook daarna het projectmanagement ondersteunt, en dat alle informatie centraliseert en ter beschikking stelt. De rol van het CultuurContactpunt reikt momenteel helemaal zover niet. 5.3 Het systeem van matching funds, waarbij de Vlaamse overheid een door de EU erkend project van een Vlaamse partner mee financiert (voor het niet gesubsidieerde gedeelte) moet verder op punt gesteld worden.

Visie 6

Ervaring- en kennisdeling verplicht inbouwen De aanwezige kennis en expertise rond projectwerking vertaalt zich niet steeds in een goed projectmatig beheer van digitaliseringprojecten (onvoldoende voorafgaandelijke omgevingsverkenning, inschattingsfouten in de planningfase m.b.t. nodige resources en de timing, onvoorziene problemen bij de uitvoering, enz.). Het is een prioritaire taak van de Vlaamse overheid een systeem te ontwikkelen dat toelaat verder te bouwen op bestaande expertise en dat langetermijnplanning stimuleert. Zo moet de expertise opgebouwd in digitaliseringprojecten meteen na afloop van het project verplicht geconsolideerd en gedocumenteerd worden, zodat ook voor anderen kennis en ervaring niet verloren gaat. Een (virtuele) praktijkgemeenschap, een brede taskforce met verschillende onderverdelingen, gecombineerd met reële samenkomsten, lijkt hierbij een goede tool om de fragmentarisch opgebouwde expertise in erfgoedinstellingen onderling beter uit te wisselen en te valoriseren.

Beleidsaanbevelingen 6.1 In afwachting van de oprichting van een kenniscentrum kan de administratie Cultuur de oprichting van een virtuele praktijkgemeenschap stimuleren. Deze (virtuele) praktijkgemeenschap (met o.a. een discussieforum), waarin de expertise uit projecten digitaal erfgoed wordt samengebracht, kan dienst doen als uitwisselings- en consolidatieplatform voor kennis en ervaring. 6.2 In samenhang met het voorgaande, het organiseren van een centrale projectenen expertisedatabank digitaal erfgoed (met o.a. documentatie bij elke digitalisering), waarbij de Vlaamse overheid een rapporteringsplicht voor alle gesubsidieerde digitaliseringsprojecten oplegt. 6.3 Het door de Vlaamse overheid ter beschikking stellen van een handleiding of leidraad ‘projectmanagement’ voor digitaal-erfgoedprojecten met duidelijke richtlijnen en tips voor het documenteren van projecten, op basis van internationaal erkende werkwijzen en voorbeelden. (Het gaat hierbij niet om administratieve informatie, maar om inhoudelijk relevante kennisinformatie.)

Pagina 166 van 196


Visie 7

Oprichten van een intersectoraal kenniscentrum en -netwerk Door de snelle evolutie van de kennis m.b.t. digitalisering hebben veel (potentieel) belangrijke spelers nood aan meer ondersteuning om technologisch mee te kunnen, maar hoge technici-teit mag geen uitvlucht zijn om af te wachten. In een meersporenbeleid voor expertiseontwikkeling m.b.t. digitaal erfgoed heeft de combinatie van één intersectoraal kenniscentrum met een duidelijk mandaat en meerdere, afzonderlijke expertisecellen op sectorale of/en thematische basis wellicht het meeste effect. De sectorale of thematische expertisecellen kunnen gezien de specificiteit naargelang de drager/het medium, de inhoud of de context meer effecten genereren naar de eigen sector of thematische werking. Deze expertisefunctie kan worden opgenomen door de reeds opgerichte steunpunten, als bemiddelaar en mits er intens onderling overleg is met en uitbouw van deze expertise ten behoeve van de sector, in samenwerking met de betrokken deskundige instellingen, partners en expertisehouders. Een intersectoraal kenniscentrum daarentegen kan als centraal aanspreekpunt voor digitalisering en als ‘makelaar’ optreden voor heel de erfgoed/kunstensector. Het kan, naast andere opdrachten, de gemeenschappelijke (technologische, juridische,…) problematiek behartigen, voor schaalvoordeel zorgen, concurrentie en versnipperingen voorkomen en een integrale ontsluiting van het digitaal erfgoed naar de gebruiker toe mee organiseren. Het kan ook afstemming en overleg tussen en binnen de sectoren en instellingen m.b.t. de selectie van te digitaliseren collecties begeleiden en coördineren.

Beleidsaanbevelingen 7.1 Een op te richten kenniscentrum moet de nodige capaciteit hebben en beschikken over gespecialiseerd personeel, om technologische evoluties op te volgen en technische expertise en coaching aan te bieden. 7.2 Een intersectoraal ‘kenniscentrum’ dat als centraal aanspreekpunt kan fungeren wordt als een absolute prioriteit ervaren. Daarom moeten er op korte termijn middelen vrijgemaakt worden om tegemoet te komen aan de meest dringende behoeften en om deze behoeften verder te onderzoeken. Vanuit deze behoefte analyse kan bepaald worden wat de prioritaire opdrachten van dit kenniscentrum zijn 7.3 De administratie Cultuur (de afdelingen – de IVA – Erfgoed/Kunsten) moet nagaan waar het intersectoraal kenniscentrum het best kan worden gepositioneerd en hoe het afgestemd moet worden op andere ‘kenniscentra’ buiten het beleidsdomein cultuur (b.v. Media en Innovatie, Onderwijs, Wetenschapsbeleid,…). 7.4 Binnen het ‘masterplan cultureel erfgoed’ moet de afdeling Erfgoed (BKN) verder invulling geven aan het concept of het opzet ‘kenniscentrum of expertisenetwerk’ voor digitaal erfgoed. Hierbij zou verder onderzoek moeten gebeuren naar optimale beheersformules en naar een ‘taakverdeling’ en coördinatie tussen bestaande sectorale actoren en kenniscentra en een eventueel op te richten intersectoraal kenniscentrum. 7.5 Er moet nagegaan worden hoe op korte termijn de bestaande expertise(netwerken, -kernen, -centra) beter kan worden gevaloriseerd en geconsolideerd zonder onmiddellijk tot zware investeringen over te gaan (b.v. een praktijkgemeenschap). 7.6 Er zou een intersectorale werkgroep of taskforce met experts en met vertegenwoordigers uit de erfgoed- en kunstensector en van de Vlaamse overheid kunnen worden samengesteld, die als klankbord en als expertenpool kan functioneren en de kern kan vormen van een Vlaams expertisenetwerk dat zich ook internationaal kan profileren. Pagina 167 van 196


7.7 Er zou een ‘onderzoeksagenda’ m.b.t. prioritaire inhoudelijke thema’s (technologie, juridische aspecten, management,…) moeten worden bepaald waarrond dringend advies en expertise nodig is en die kan worden uitbesteed aan onafhankelijke onderzoekscentra (universiteiten,…), naar analogie met bestaande trajecten binnen ‘Re-creatief Vlaanderen’. 7.8

Visie 8

Er kan meer in het bijzonder verder nagegaan worden welke functie het Reproductiefonds Vlaamse Musea nv op korte en op langere termijn op zich kan nemen voor de diverse aspecten m.b.t. het globale beheer van digitaal erfgoed vanuit een integraal perspectief en m.b.t. de expertiseontwikkeling op de diverse deelterreinen, en hoe zich dit verhoudt tot de behoeften en wensen vanuit de sectoren.

Technologische en commerciële partnerships met bedrijven Onderzoek naar (nieuwe) oplossingen voor ontsluiting, opslag en beheer zijn niet enkel relevant voor de erfgoedsector maar voor de hele IT- en informatiesector. Op een aantal technologische terreinen is in Vlaanderen trouwens veel expertise bij bedrijven, die kan worden ingezet in digitaliseringprojecten: allianties zijn mogelijk en moeten worden geëxploreerd. Ook de commerciële sector (uitgevers, cultuurindustrie, massamedia) heeft belang bij het delen of vrijgeven van zijn expertise en heeft nood aan interessante contentleveranciers zoals de erfgoedsector. Er zijn wellicht commerciële en creatieve exploitatiemogelijkheden, mits de kwaliteit van de informatie goed is. In het beleid kan dus aandacht gaan naar het uitbouwen van goede publiek-private partnersamenwerking. Hierbij komt het er enerzijds op aan kansen te benutten en anderzijds de belangen van de gebruikersgemeenschap en de open cultuurproductie voldoende te garanderen.

Beleidsaanbevelingen 8.1 De Vlaamse overheid moet, eventueel via het op te richten intersectoraal kenniscentrum, een model (leidraad, modelakkoord,…) opstellen met vormvereisten, normen, spelregels, werkwijzen, rechten en plichten, lasten en lusten e.d.m., dat publiek-private samenwerking (partnerships) rond digitaal erfgoed structureert en stimuleert. 8.2 Het intersectoraal kenniscentrum kan researchcentra en industriële partners selecteren en screenen (‘kwaliteitslabel’) en kan het proces van onderhandeling tussen de erfgoedsector en eventuele privé-partners begeleiden. Het overleg tussen kenniscentrum en privé-partners kan leiden tot een raamakkoord met bijvoorbeeld met betrekking tot prijs- of exploitatieafspraken, waar digitale erfgoedprojecten kunnen op intekenen.

Visie 9

ICT-langetermijnstrategieën ontwikkelen De culturele instellingen kunnen – op enkele uitzonderingen na die een haalbare langetermijnplanning hebben kunnen opzetten – de snelle technologische innovaties van hardware en digitale dragers moeilijk bijhouden, o.a. omdat de financiering van dure ICT-infrastructuur projectmatig gebeurt en niet structureel bekeken wordt. Aangehaalde alternatieve oplossingen of langetermijnstrategieën zijn: (1) opgelegde standaarden, structuren en projectwerkingen die leiden tot meer duurzaamheid in projecten, applicaties en gegevens; (2) (eigen) maatwerk en open source: de steeds grotere beschikbaarheid van open source software vormt, mits er ondersteuning is van de Vlaamse Pagina 168 van 196


Gemeenschap, een alternatief voor afhankelijkheid van commerciële softwareproducenten; (3) structurele, gezamenlijke ICT-investeringen en dienstverlening met het oog op schaalvergroting (bv. een gemeenschappelijke opslag- of ‘depot’server); (4) het doorbreken van ‘eilandautomatisering’ (d.w.z. dat iedere instelling een eigen IT-infrastructuur probeert op te zetten). Het netwerkidee met gemeenschappelijke over het internet bereikbare IT-infrastructuur moet pragmatisch aangepakt worden en is wellicht onvermijdelijk.

Beleidsaanbevelingen 9.1 Het is één van de hoofdopdrachten van het intersectoraal kenniscentrum om een langetermijnvisie te ontwikkelen. 9.2 Het intersectoraal kenniscentrum moet ondersteuning bieden aan initiatieven en projecten die met ‘open source’ willen werken. Open source is immers enkel een goed alternatief als er voldoende knowhow is en de continuïteit ervan kan worden gegarandeerd. 9.3 Er zou bijzondere aandacht moeten gaan naar het oprichten en ondersteunen van gebruikersgroepen die rond bepaalde technologische of methodologische aspecten werken.

Visie 10

Samen kiezen voor bindende open standaarden Het gebruik van open standaarden i.p.v. bedrijfsstandaarden (proprietary standards) creëert perspectieven voor betere uitwisseling en afstemming. De diversiteit en snelle evolutie van standaarden (metadata, registratie, opslag, uitwisseling,…) bemoeilijkt de continuïteit en de ‘consistentie’ van te ontwikkelen applicaties, maar de problematiek is beheersbaar. Er kan in overleg samen gekozen worden voor een selectie van standaarden, maar gelet op de noodzaak van uitwisselbaarheid zou dit van overheidswege ‘afgedwongen’ kunnen worden en moet dit door een kenniscentrum gestimuleerd en ondersteund worden. XML (Extensible Markup Language) is van belang om uitwisseling van informatie tussen systemen te blijven garanderen. De focus van de sector moet echter liggen op het inhoudelijke, de te hanteren XML-schema’s waarover men het eens moet worden.

Beleidsaanbevelingen: 10.1 De problematiek van (open) standaarden is een prioritaire taak voor het intersectorale kenniscentrum of expertiseplatform. Maar gezien het belang ervan zou er – los van het eventuele oprichten van zo’n centrum – al ad hoc een overlegstructuur rond standaarden kunnen worden opgezet. 10.2 Standaarden zijn internationaal en worden door internationale ‘organen’ vastgelegd. De afspraken op Vlaams niveau moeten aansluiten bij internationale afspraken.

Visie 11

Technologische innovatie stimuleren Het stimuleren van innovatie (ook als voorwaarde voor projectondersteuning) door in te zetten op ‘state of the art’ nieuwe technologie houdt risico’s in (b.v. als de IT-industrie een bepaalde oplossing laat vallen of als ‘de markt’ een andere oplossing verkiest). Innovatie is echter belangrijk en wie innoveert moet soms (berekende) risico’s nemen. De Vlaamse overheid/het kenniscentrum zou hierbij als partner nauwer betrokken moeten worden. De (lopende en reeds uitgevoerde) experimenten rond digitaal erfgoed zouden Pagina 169 van 196


beter gevaloriseerd en gecommuniceerd moeten worden met het oog op een betere verspreiding en deling van kennis en expertise.

Visie 12

Innovatie op het vlak van digitale ontsluiting stimuleren Dankzij performante, multimediale oplossingen kunnen materiële bronnen virtueel beter gepresenteerd en ontsloten worden in (en gelinkt naar) hun interpretatieve, immateriële context(en). Bovendien bieden deze oplossingen hoopvolle perspectieven op een rijkere en meer aangepaste aanpak op het vlak van interpretatie en ontsluiting. (Half)automatische indexeringssystemen en metadatageneratoren kunnen ondersteuning bieden om taxonomieën en semantische netwerken te creëren die de huidige praktijken inzake inventarisering en ontsluiting vergemakkelijken. Internetgebruikers ontwikkelen (hierop aansluitend) nieuwe zoekvaardigheden en de zoektechnologie is nog in volle ontwikkeling. Deze systemen zijn nog volop in ontwikkeling en de inbreng en tussenkomst van deskundigen blijft ook in de toekomst nodig. Dit biedt ruimte voor experimenteren en creatief inspelen op ontwikkelingen vanuit het perspectief ‘ontsluiting cultureel erfgoed’. Dit hoeft niet enkel te gebeuren in experimentele en intersectorale projecten ‘at the edges’ maar ook binnen de ‘gevestigde instellingen’ in de erfgoed/kunsten sector. Het gaat hierbij niet noodzakelijkerwijze om het ‘experiment om het experiment’, maar ook om het verruimen en vernieuwen van reeds bestaande solide en duurzame ontsluitingspraktijken.

Beleidsaanbevelingen voor beide visies 11 en 12 samen 12.1 De erfgoedsector moet geen pioniersrol spelen op zuiver IT- technologisch vlak, maar kan wel creatieve toepassingen van technische innovaties, b.v. op het vlak van ontsluiting, exploreren via pilotprojecten. Het kenniscentrum moet dienaangaande een centrale werkplek of ‘labo’ worden, i.s.m. IT-bedrijven en (academische) researchcentra, om mee innovatieve technieken te concipiëren die nuttig zijn voor het erfgoeddomein. 12.2 Valorisatie en communicatie moeten beter worden ondersteund anders heeft innovatie geen zin. De ondersteunende (sectorale) organisaties (steunpunten, enz.) moeten hier een rol opnemen en ook het kenniscentrum moet zorgen voor doorstroming van kennis naar de ‘gebruikers’. 12.3 Innovatie is ook gebaat bij continuïteit van de innovatieprojecten zelf, die moet worden gewaarborgd. In die zin zou door de Vlaamse overheid een ‘risicomarge’ moeten worden ingecalculeerd bij de beoordeling en de ondersteuning van innovatieprojecten: een soort van ‘verzekerd risico’. 12.4 Er zou in de context van ‘experimentele vernieuwing’ met behulp van technologie ook bijzondere aandacht moeten gaan naar de problematiek van ‘born digital’ erfgoedobjecten. 12.5 Technologische innovatie is ook in grote mate internationaal: daarom verdient elke vorm van samenwerking en participatie in internationale innovatieprojecten (EU,…) een (financiële) ruggensteun van de Vlaamse overheid.

Visie 13

Naar een e-collectie Vlaanderen streven De virtuele ontsluiting van collecties en de publiekswerking van de erfgoedinstellingen kan complementair geïntegreerd worden binnen een globale ‘collectie Vlaanderen’. Bij de virtuele ontsluiting van collecties blijft de verwijzingsfunctie naar de instelling (vindbaarheid van de bron) essentieel, maar de erfgoedsector moet zich in de toekomst meer gaan concentreren op het aanbieden van volledige, integrale en verrijkte content, met het oog op directe kennisoverdracht. De instellingen moeten evolueren naar intermediaire Pagina 170 van 196


kenniscentra. Voor de eindgebruiker is integrale ontsluiting immers zeer belangrijk. Maar voor de kwaliteit van de informatie zijn echter specifieke ontsluitingspraktijken en beschrijvingsstandaarden nodig. Thematisch gebonden en materiaalspecifieke benaderingen zijn dus ook belangrijk en kunnen gecombineerd worden met een integrale aanpak mits ze ‘mapping’ toestaan naar standaarden en andere metadata-initiatieven gericht op uitwisseling en afstemming. Samenwerking en uitwisseling van kennis en ervaring is daarom een must.

Beleidsaanbevelingen 13.1 Er moet werk gemaakt worden van een strategisch gefaseerd langetermijnplan voor de ‘collectie Vlaanderen’, of voor een centrale, geïntegreerde ‘virtuele catalogus’ van erfgoedobjecten. Voorafgaand moet evenwel nog bijkomend onderzoek gebeuren (voortbouwend op al uitgevoerd onderzoek) om de behoeften te analyseren (ook van de gebruikers), de haalbaarheid en de wenselijkheid van zo’n project in te schatten en de doelstellingen ervan te bepalen. 13.2 Het op te richten kenniscentrum en de sectorale expertisecellen moeten ook expertise aanbieden op het terrein van ontsluitingspraktijken en beschrijvingsstandaarden ten dienste van collectiebeheerders. 13.3 Er moet gewerkt worden aan een netwerk van inhoudelijke deskundigen om de contextualisering van en de contentverrijking van erfgoedcollecties te bevorderen

Visie 14

Empowerment van de eindgebruiker Cybercultuur, d.w.z. vormen van digitale creatie en virtuele gemeenschappen of communities, betekent een stimulans voor het opzetten van (vernieuwende) digitale communicatie en vormen van dynamische ontsluiting en kan een rol spelen als virtueel ‘levend geheugen’, alhoewel succes en duurzaamheid van de door de virtuele gemeenschap gegenereerde ‘producten’ niet gegarandeerd is. Virtuele gemeenschappen moeten kansen krijgen. Nieuwe digitale kunstvormen (net art) en vormen van cybercultuur sluiten veelal ook aan bij ‘sociale initiatieven’. Digitalisering van het cultureel erfgoed creëert ook kansen om professionals en vrijwilligers samen te laten werken aan de ontsluiting van collecties in grote en zeker ook kleine centra via een gemeenschappelijk platform en mits er deskundige begeleiding is. Interactieve methoden en IT-technologie maken het bovendien in bepaalde gevallen mogelijk dat de (eind)gebruikers, maar ook professionele onderzoekers, daadwerkelijk participeren aan de ontsluiting en de verrijking van kennis over collecties, door b.v. hun eigen onderzoeksmateriaal en bevindingen te koppelen aan digitaal ter beschikking gesteld bronnenmateriaal. De haalbaarheid hiervan kan worden uitgetest en in elk geval blijft de intermediaire rol van professionals belangrijk voor de ontsluiting, begeleiding en validering.

Beleidsaanbevelingen 14.1 Vooral in de erfgoedsector bestaat de uitdaging in het verrijken van de informatie, ook door de gebruikers en onderzoekers. Daarom zou een project zoals ‘het Digitaal Genootschap van het Verleden’ (Nederland) en andere buitenlandse voorbeelden met bijzondere aandacht gevolgd kunnen worden, en zouden in Vlaanderen ook op dit terrein op termijn pilotproject(en) gelanceerd moeten worden. 14.2 Precies rond erfgoed bestaan intense sociale netwerken van vrijwilligers die in deze virtuele context geactiveerd worden en die dankzij internet nieuwe groeikansen krijgen. Dit moet worden gestimuleerd door vrijwilligersnetwerken aparte inhoudelijke en groepsdynamische coaching en ondersteuning aan te bieden opdat de noodzakelijke kwaliteitsnormen behaald kunnen worden en de Pagina 171 van 196


gemeenschap zelf een productieve en organisatorische stabiliteit verwerft. Hier ligt o.a. een belangrijke taak voor het Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw en de erfgoed(koepel)organisaties. 14.3 De erfgoedsector zou met meer aandacht de ‘artistieke experimenten’ op het vlak van cybercultuur en digitale creatie moeten volgen en zou wellicht bepaalde ideeën (b.v. rond levende geheugen) met succes kunnen overnemen in een erfgoedcontext. De twee ‘werelden’ (erfgoed, kunsten) zouden op dit vlak (nog) meer met elkaar een dialoog kunnen aangaan.

Visie 15

Optimaliseren van de erfgoedcommunicatie Er bestaat nog te weinig inzicht in de behoefte van het publiek naar toegang voor consultatie, onderzoek, recreatie, enz. tot digitaal erfgoed. Er is nood aan meer kennis over de informatiebehoeften van de potentiële gebruikers via instrumenten en geregelde metingen. De erfgoedsector redeneert vooral vanuit de aanbodkant. Het ontbreekt in deze context aan goed uitgebouwde portaalsites die het publiek toe leiden naar digitale erfgoedbronnen en erfgoedcollecties, maar dit medium mag ook niet overschat worden: er zijn nog andere kanalen of hybride oplossingen (andere media) om digitaal erfgoed naar een groot publiek te communiceren. Daarbij moeten partners worden gezocht, die een meerwaarde kunnen bieden, zoals eventueel CultuurNet, mits dit initiatief zich doorzet, en b.v. de VRT. Het digitaal project van de openbare omroep (VRT) zou een voortrekkersrol kunnen spelen in het toegankelijk maken van audiovisueel digitaal erfgoed, en dit in overleg met de erfgoedsector, op voorwaarde evenwel dat iedereen en voornamelijk andere audiovisuele instellingen ook kunnen gebruikmaken van de expertise die de VRT hieromtrent opbouwt.

Beleidsaanbevelingen 15.1 Er moeten op korte termijn voldoende middelen en personele resources vrijgemaakt worden om een volwaardige publieksportaalsite op te zetten die ook als digitaal platform kan dienen voor allerlei publieksgerichte pilotprojecten. Het is ook van belang dat er snel een sectorgerichte tegenhanger komt van deze portaalsite. 15.2 Als onderdeel van een strategisch plan (masterplan) voor erfgoed digitaal moet een publieksbehoeftenonderzoek voorzien worden. Dit onderzoek moet rekening houden met een evenwicht tussen een vraag- en een aanbodgestuurde aanpak, en ook nagaan hoe in andere sectoren (b.v. toerisme, media) wordt omgegaan met publiekscommunicatie. 15.3 Inzake het aangaan van partnerships met communicatie- en mediapartners moet het belang van de ‘culturele dienstverlening’ primeren en gegarandeerd worden in eventuele verbintenissen die door de Vlaamse overheid worden aangegaan.

Visie 16

De impact en de meerwaarde voor de eindgebruiker vergroten Volgens een aantal studies en praktische voorbeelden kan toegang tot digitale collecties en representaties van kunst en erfgoed leiden tot een verbreding en een verdieping van de culturele participatie en de consultatie van de fysieke collecties in de instellingen stimuleren. Virtuele, verhalende representaties van historische bronnen bieden door hun narratief karakter waarschijnlijk meer kansen voor het publiek om zich in te leven in het verleden en kan leiden tot het versterken van het ‘historisch besef’. Er is hiertoe evenwel nog nood aan onderzoek, reflectie en experiment en het effect is dus moeilijk voorspelbaar. Het is in dit verband zeer belangrijk virtuele omgevingen te creëren waarbij toegang op maat mogelijk is voor educatieve instellingen. Pagina 172 van 196


Deze educatieve ontwikkeling op maat (op basis van bestaande applicaties) kan best in partnerschap gebeuren met de educatieve instellingen, of met andere kanalen dan het onderwijs, zoals b.v. het jeugdwerk, of de sectoren van de kunsteducatie of het ‘levenslang leren’ enz.

Beleidsaanbevelingen 16.1 Het is belangrijk dat de erfgoedsector voldoende goed geschoold educatief personeel kan aantrekken met ervaring op dit terrein. 16.2 Ook hier is het aangewezen om i.s.m. diverse partners een meerjarig educatief pilot(onderzoeks)project rond ‘virtuele erfgoededucatie’ als ‘best practice’ uit te voeren. Hiervoor zou interesse moeten opgewekt worden bij b.v. onderwijs (Canon Cultuurcel), met het oog op co-financiering.

Visie 17

Een beleid voor digitale duurzaamheid Er is meer sensibilisering nodig over de problematiek van digitale duurzaamheid om een globaal beleid voor digitale duurzaamheid te realiseren. De uitbreiding van het federale wettelijke depot tot de gemeenschappen en tot een regeling voor elektronische bronnen (e-depot), maar ook de elektronische deponering in het kader van huidige en toekomstige archiefwetgeving bieden mogelijkheden voor de archivering van digitaal erfgoed. Hierbij moet rekening gehouden worden met de diversiteit van digitaal erfgoed en kan mogelijk ook een oplossing geboden worden voor het archiveren van op basis van bepaalde parameters geselecteerde websites, wat voor individuele erfgoed/kunsteninstellingen momenteel moeilijk haalbaar is. In het proces van massaconservering door digitalisering via een e-depotwerking blijft universele toegang centraal staan, en dit proces mag niet leiden tot vormen van ‘substitutie’ van de originele bron. Met het oog op digitale duurzaamheid zijn er nog veel onopgeloste (technische) issues. De beperkte houdbaarheid van digitale dragers en de problematiek van de softwareafhankelijkheid van digitale objecten zijn slechts enkele van de issues die moeten worden aangepakt in een conserveringsbeleid voor digitaal erfgoed. In dit verband moet bijzondere aandacht gaan naar ‘born digital’ materiaal dat afhankelijk is van snel evoluerende hardware- en softwareoplossingen en naar bepaalde kwetsbare, analoge dragers. Digitalisering voor langetermijnconservering en archivering mag en kan niet losstaan van andere functies (onderzoek, consultatie, educatie, presentatie, reproductie,…) Omgekeerd kan de toename van allerlei ‘virtuele collecties’ op korte termijn ook de druk opvoeren om voor deze collecties een langetermijnconserveringsbeleid te ontwikkelen.

Beleidsaanbevelingen: 17.1 De diverse overheden, maar ook de erfgoedsector, moeten meer en beter gesensibiliseerd en geïnformeerd worden over de problematiek van digitale duurzaamheid: het op te richten kenniscentrum moet i.s.m. de sectorale expertisecellen en de erfgoedsector meer aandacht vragen voor de problematiek en een informatiecampagne opzetten. 17.2 Er moet snel werk gemaakt worden van een ‘digitale erfgoed(schade)inventaris’, als aanzet tot een strategisch plan voor digitale duurzaamheid dat kan worden opgesteld binnen een globaal masterplan voor cultureel erfgoed in Vlaanderen.

Pagina 173 van 196


17.3 Een (wettelijk) depot voor elektronische bronnen is noodzakelijk: de Vlaamse Regering zou de problematiek van het wettelijk depot en van een e-depot dringend moeten aanpakken. 17.4 De erfgoedsector kan, met steun van de Vlaamse overheid, en in afwachting van eventuele wettelijke Vlaamse overheidsinitiatieven, al starten met een pilot(onderzoeks)project inzake e-depot, naar buitenlandse voorbeelden, en begeleid door het op te richten intersectoraal kenniscentrum. Daarbij kan samenwerking worden gezocht met andere cultuursectoren, meer in het bijzonder met de bibliotheeksector. 17.5 Parallel aan een pilotproject rond e-depot zou ook een pilotproject opgestart kunnen worden rond website-archivering. 17.6 Het kenniscentrum moet zeer kort op de bal spelen en de bestaande internationale expertise over digitale duurzaamheid valoriseren en vertalen naar de erfgoedsector(en).

Visie 18

Eerlijke regeling afdwingen voor digitaal erfgoed Er is behoefte aan een preciese afbakening van rechten en plichten, met respect voor ieders belangen, waarbij intellectuele eigendomsrechten geen hinderpaal vormen voor het (vrij) toegankelijk maken en de exploitatie van gedigitaliseerde bronnen van het erfgoed en de verspreiding van cultuurproducten via het internet, zonder angst voor piraterij. De ‘openbare sector’ en de commerciële sector (de cultuurindustrie) zijn beide gebaat bij de ontwikkeling van kennis en ervaring over ‘digital rights management’ en bij het opzetten van business modellen voor de exploitatie van digitaal erfgoed. De commerciële sector staat immers zelf ook nog niet zo ver en de erfgoedsector kan de ontbrekende ervaring mee opbouwen. Licenties op bestandsformaten en op computerprogramma’s bemoeilijken ook de bewaring en ontsluiting van bestanden, applicaties en programma’s die met eigendomsrechterlijk beschermde software gemaakt zijn. De eigendomsrechterlijke aspecten van content vormen ook een probleem. In heel deze problematiek staat ook het garanderen van de authenticiteit (oorspronkelijkheid) en stabiliteit van een digitaal object of bestand centraal, wat belangrijke inspanningen zal vergen op wettelijk en technisch vlak. Gelet op het belang dienen zeker nog belangrijke inspanningen geleverd te worden om de technologie op juridisch vlak bij te benen; er zijn voorbeelden die aantonen dat men reeds bezig is.

Beleidsaanbevelingen 18.1 Het (intersectoraal) kenniscentrum moet de juridische problematiek in kaart brengen, adviezen formuleren en de relevante wetgeving op internationaal vlak (EU, WIPO, WHO,…) actief opvolgen en vertalen naar de erfgoedsector. Het moet ook de al aanwezige expertise in Vlaanderen verzamelen. Daartoe kan ook samenwerking gezocht worden met academische onderzoekscentra. 18.2 De erfgoedsector zou allianties met andere (cultuur)sectoren moeten aangaan om druk te (blijven) uitoefenen op de diverse beleidniveaus en om haar noden en behoeften op het vlak van o.a. intellectual property rights (IPR), privacywetgeving en andere juridische hete hangijzers mee hard te maken. 18.3 Een e-depotregeling zou hier ook als hefboom kunnen fungeren om bepaalde problemen te concretiseren en regelgeving te implementeren. Ook de problematiek van de authenticiteit en van de registratie van eigenaarschap wordt hierdoor aangepakt.

Pagina 174 van 196


7. Bijlage 7: de ruwe data van de derde ronde Argumenten en histogrammen Zie boekdeel III.

Pagina 175 van 196


8. Bijlage 8: de visies gerangschikt naar belangrijkheid en haalbaarheid Belangrijkheid van 1 tot 18

17 39 38

14 13

2

40

8

28 32

41 30

18 11 12 10 respondent

1

2

3

4

5

35 16 19 6

7

8

9

10

11 12

31

13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

15

6

3

7

5

37 27 33 34 21 36 25

25 26

4

9

20 24

27 28 29 30 31

1

32 33

34 35 36 37 aantal

9 3 2 12 17 4 8 16 15 1 18 7 5 6 10 14 13 11

1 4 10 6 3 14 11 5 2 16 9 15 12 8 17 7 13 18

1 3 14 13 11 7 9 17 16 6 18 15 5 12 2 10 4 8

1 17 5 4 12 2 3 11 9 7 6 13 8 16 10 15 9 14

3 5 2 14 15 6 11 17 1 8 18 7 10 16 4 13 9 12

1 11 9 6 2 13 15 16 17 4 12 8 7 5 14 10 18 3

14 3 7 11 1 4 2 8 6 13 10 12 5 16 17 15 9 18

1 3 14 7 11 13 4 2 5 18 10 15 9 12 16 8 6 17

1 2 3 9 13 7 4 5 14 16 6 17 11 8 18 12 10 15

2 10 2 17 6 1 8 9 5 15 7 11 14 12 4 13 18 16

1 6 2 8 13 5 10 9 12 3 17 4 14 11 15 18 16 7

17 1 10 6 13 4 9 3 15 11 2 8 14 12 5 7 18 16

8 16 2 3 5 4 1 11 17 7 9 18 6 10 14 15 12 13

3 9 4 2 1 5 12 10 11 8 14 7 6 13 18 16 15 17

17 14 18 11 12 18 18 18 16 12 15 18 16 10 10 9 14 14

12 15 18 15 12 18 16 15 17 17 15 8 17 17 9 16 17 17

Visies 7. Oprichten van een intersectoraal kenniscentrum en –netwerk 2. Meer structurele investeringen 9. ICT-lange termijnstrategieën ontwikkelen 6. Ervaring- en kennisdeling verplicht inbouwen 4. Meer intersectoraal overleg en sectordoorbrekende (piloot)projecten 10. Samen kiezen voor bindende open standaarden 17. Een beleid voor digitale duurzaamheid 1. Meer specifieke en gecoördineerde regelgeving 18. Billijke juridische regelingen afdwingen voor digitaal erfgoed 16. De impact en de meerwaarde voor de eindgebruiker vergroten 5. Meer internationale inbedding 15. Optimaliseren van de erfgoedcommunicatie 12. Innovatie op het vlak van digitale ontsluiting stimuleren 3. Betere externe adviesondersteuning voor beoordelings- en adviescommissies 13. Streven naar een e-collectie Vlaanderen 11. Technologische innovatie stimuleren 8. Technologische en commerciële partnerships met bedrijven 14. Empowerment van de eindgebruiker

1 18 17 10 3 12 15 2 7 6 8 4 14 11 5 13 9 16

5 12 2 1 6 3 10 14 11 9 8 16 15 13 18 7 4 17

7 4 8 2 3 9 5 1 10 18 6 17 15 11 13 16 12 14

14 13 16 1 3 2 10 17 8 11 6 12 9 7 5 4 15 18

5 1 9 6 4 13 7 12 8 10 17 3 14 16 2 15 18 11

1 4 2 8 11 5 12 3 9 15 13 14 7 10 18 6 17 16

3 7 4 2 16 10 1 11 5 8 15 6 14 13 9 17 18 12

12 4 9 6 8 1 3 5 2 11 7 17 13 10 15 14 18 16

17 2 8 16 5 9 3 1 4 15 6 14 11 18 12 10 7 13

10 8 11 6 5 7 18 16 17 1 9 2 13 3 14 12 4 15

11 4 2 17 16 12 15 3 8 5 7 6 10 18 1 13 14 9

9 7 12 2 8 11 5 3 17 1 4 13 6 18 14 15 16 10

5 9 6 14 8 2 1 18 3 7 4 11 10 15 16 12 13 17

8 2 6 4 3 5 11 1 7 12 9 14 18 10 13 10 17 16

3 1 5 4 10 13 2 7 8 6 16 15 14 11 12 9 18 17

1 2 11 5 9 16 3 7 14 13 6 10 12 4 18 17 8 15

2 1 4 11 6 12 13 18 7 5 16 9 14 17 3 10 15 8

13 12 14 9 6 18 9 4 8 17 2 16 11 3 5 7 1 10

10 16 5 4 1 13 15 11 3 7 6 8 2 9 18 17 12 14

2 1 5 12 9 13 11 4 8 7 17 6 15 3 18 14 16 10

14 13 15 16 16 15 16 16 17 15 13 14 15 13 10 14 14 16

totalen 245 263 293 300 303 326 326 346 359 361 381 410 411 417 422 450 467 506

gemid min max stand.a 7,42 1 17 5,48 7,97 1 18 5,39 8,88 2 18 5,14 9,09 1 17 4,90 9,18 1 17 4,84 9,88 1 18 5,21 9,88 1 18 5,21 10,48 1 18 5,90 1 17 5,10 10,88 10,94 1 18 5,02 2 18 4,92 11,55 12,42 2 17 4,63 5 18 3,98 12,45 12,64 3 17 4,40 12,79 1 18 5,57 13,64 4 18 3,64 14,15 1 18 4,81 15,33 3 18 3,62

17

39

38

14

13

35

16

19

2

40

8

31

15

6

3

7

5

37

27

33

34

21

36

25

4

9

20

24

1

28

32

41

30

18

11

12

10 respondenten

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37 aantal

6. Ervaring- en kennisdeling verplicht inbouwen

1

2

2

2

1

1

0

2

1

-2

0

2

2

0

1

1

2

1

2

2

0

2

0

1

0

2

1

2

2

2

2

0

1

2

1

1

2

3. Betere externe adviesondersteuning voor beoordelings- en adviescommissies 5. Meer internationale inbedding

2

2

1

-1

2

1

1

2

2

1

1

0

2

0

2

0

1

1

1

-1

0

1

1

-2

0

-1

2

2

1

1

2

2

2

2

0

2

2

-2

1

-1

1

1

1

2

2

2

2

1

1

-1

1

1

1

2

1

1

0

0

1

1

2

0

1

1

1

-1

0

1

1

1

1

1

2

10. Samen kiezen voor bindende open standaarden

2

1

1

2

1

-1

1

0

0

1

1

1

2

1

2

1

2

1

1

-1

0

2

1

2

0

1

2

1

1

-1

-2

1

-1

1

-1

9. ICT-lange termijnstrategieën ontwikkelen

1

1

1

1

0

-1

1

-2

-1

2

1

1

1

1

2

1

-1

1

1

1

0

2

1

2

0

0

-1

0

0

1

1

1

2

1

1. Meer specifieke en gecoördineerde regelgeving

-1

0

-1

-1

-1

0

-2

2

2

0

0

2

0

1

-1

1

-1

1

1

1

0

2

1

1

0

2

2

2

1

2

2

1

0

16. De impact en de meerwaarde voor de eindgebruiker vergroten

1

1

2

1

2

-1

-1

-1

0

-1

1

1

0

1

1

0

0

1

2

1

0

2

1

2

0

1

1

1

-1

1

-1

1

15. Optimaliseren van de erfgoedcommunicatie

1

1

1

-1

2

0

-2

1

0

0

1

1

0

0

-1

1

0

1

0

1

0

1

1

0

0

1

2

1

1

2

2

4. Meer intersectoraal overleg en sectordoorbrekende (piloot)projecten 11. Technologische innovatie stimuleren

-1

2

-1

0

1

2

2

-1

1

2

0

-1

1

1

0

1

1

0

-1

-2

0

1

0

1

0

2

-1

1

1

2

1

-1

2

1

0

0

1

2

-1

-1

1

-1

1

1

-1

-1

0

2

-1

1

-2

0

1

1

1

0

0

2

2

0

1

1

0

1

2

0

7. Oprichten van een intersectoraal kenniscentrum en –netwerk

0

2

1

0

0

2

-2

2

-1

2

0

0

-1

0

0

0

0

1

1

1

0

2

0

0

0

2

0

0

-2

0

1

0

1

-1

0

14. Empowerment van de eindgebruiker

-1

1

1

0

1

0

-1

0

0

0

-1

1

-1

0

0

1

0

1

1

1

0

2

1

1

0

-1

1

0

0

1

1

0

2

0

-1

12. Innovatie op het vlak van digitale ontsluiting stimuleren

0

2

2

1

0

-1

1

-1

-1

1

-1

0

0

-1

-1

-1

0

-1

1

-1

0

1

1

1

0

1

2

1

-1

1

1

1

1

0

17. Een beleid voor digitale duurzaamheid

1

1

-1

1

1

-2

1

0

-1

1

0

1

2

0

0

-1

2

0

0

2

0

1

1

0

0

1

-2

-1

-1

-1

1

0

0

8. Technologische en commerciële partnerships met bedrijven

-1

1

2

0

1

-2

1

1

-1

-2

0

2

-2

0

0

0

0

-1

1

-2

0

2

1

1

0

0

1

2

-2

0

0

1

2. Meer structurele investeringen

0

-1

1

-1

0

0

2

-1

1

0

1

-1

-1

-1

-1

-1

0

-1

0

0

0

1

0

0

0

1

-2

1

-1

1

1

18. Billijke juridische regelingen afdwingen voor digitaal erfgoed

0

0

-1

-1

2

-2

1

1

-1

0

0

1

0

0

1

1

2

1

1

-1

0

1

-1

-1

0

0

1

2

-1

-1

13. Streven naar een e-collectie Vlaanderen

0

0

-1

-1

1

-2

-2

0

-2

1

-1

1

-2

0

1

-1

2

1

0

1

0

1

1

1

0

-1

0

-1

-1

1

Haalbaarheid tss -2 en +2

Visies

totalen gemid standaardafwijking

Pagina 176 van 196

44

1,33 0,938019

37

1,12 1,080123

1

31

0,94 0,928365

0

1

27

0,82 1,044793

0

2

1

25

0,76 0,973369

1

-1

2

2

23

0,70 1,186764

2

1

0

1

0

23

0,70 0,953105

1

2

1

-1

1

0

22

0,67 0,926746

0

-1

0

1

0

1

16

0,48 1,068242

1

0

16

0,48 1,068242

2

-1

12

0,36 1,081513

0

1

12

0,36 0,818333

1

1

0

11

0,33 0,967955

1

-2

1

1

8

0,24 1,083593

-1

0

1

0

0

4

0,12 1,173404

1

1

-1

0

1

0

0

0,00 0,912871

-1

-1

-1

-1

-2

1

0

0

0,00 1,080123

-2

-1

1

1

0

2

-1

-3

-0,09 1,163767


8.1

Opmerkingen bij de belangrijkheid en bij de haalbaarheidsbeoordeling

Respondent 39 De top is volgens mij: kennis en krachten bundelen o kennis is aanwezig, dus gebruik ze; ook de internationale kennis moet hierin betrokken worden. overleg o samenwerken is de boodschap o zowel op gebied van beleid, als van technologie juridische grondvesten o ontsluiting geeft een grote meerwaarde aan erfgoed, dit moet dus mogelijk gemaakt worden De meeste thema’s die wij behandelen komen steeds terug op het aspect eigendomsrechten. Hiervoor moet een structurele oplossing gevonden worden. Respondent 13 Opmerking bij visie 1: enkel organisatorisch zeer gecompliceerd Eigenlijk zijn de belangrijkheidsbeoordelingen van nummer 10 tem 18 ongeveer evenwaardig. opmerking bij visie 7: Het is volgens mij beter om ipv een nieuw steunpunt op te richten, alle bestaande steunpunten samen te zetten en te reorganiseren. Maak een aantal cellen die overkoepelende taken hebben zoals de behandeling van de problematiek rond digitaisering. Maak andere cellen die eerder sectorgericht zijn. Op die manier zitten de huidige steunpunten samen en kan er beter onderling overlegd worden en taakafspraken gemaakt worden, daar waar nu de verschillende steunpunten elkaar enigszins beconcurreren omdat ze met hetzelfde naar buiten willen komen (adresdatabank) en zich moeten bewijzen. Nu is er een overvloed aan steunpunten die zelf amper van elkaar weten en dus ook niet kunnen doorverwijzen naar elkaar. Soms overlappen ze zelfs elkaar waardoor verspilling van middelen. Ook voor het veld zal het veel duidelijker zijn: 1 contactpunt waar ze terechtkunnen met al hun vragen (en dit op verschillende niveaus. Dit zou kostenbesparend zijn omdat de beschikbare middelen herverdeeld kunnen worden en efficiënter besteed

Respondent 16 De zorgzame aanpak en uitvoering van dit bouwstenenonderzoek verdient veel lof. Het was een aangename en best leerzame oefening. Toch kon ik mij soms ontdoen van de indruk dat de leden van het redactiecomité bij de opmaak van de stellingen een zeker teleologisch perspectief hanteerde. De rol van het expertenpanel bleef beperkt tot het leveren van kanttekeningen bij de denkpaden die centraal waren uitgetekend/afgepaald. In die zin kan niet worden beweerd dat hier een synthese werd gerealiseerd van de binnen de betrokken (deel)sectoren levende ideeën & bekommernissen inzake de problematiek. De in de communicatie gehanteerde term “goedkeuring” is volstrekt niet van toepassing. Respondent 8 - haalbaarheid: soms lijkt iets organisatorisch wel haalbaar, maar financieel niet (of omgekeerd): dus moeilijk samen te vatten in één score Respondent 31 1) Globaal moet Inhoud (behoud en beheer) primeren op digitalisering; m.a.w. technologie staat ten dienste van de inhoud. De gecreëerde meerwaarde, mogelijk gemaakt door de technologie moet duidelijk worden gecommuniceerd, waardoor de ICT haar bestaansreden onderstreept. Helaas is het zo dat we in Vlaanderen voor heel wat domeinen een enorme achterstand hebben opgelopen op het vlak van ‘veldwerk’, nl. het in kaart brengen van ons erfgoed.Voldoende personeel voor lokalisatie en input van data is dus een absolute prioriteit, vaak in een poging om te redden wat er nog te redden valt. Gelet op de enorme (groeiende) mogelijkheden van de ICT is het ook een kwestie om een goede balans te vinden tussen inhoud en technologie. 2) Extra financiering is essentieel; realisatie van de digitalisering kan niet binnen de reguliere werking van de meeste organisaties omdat dit ten koste gaat van behoud en beheer. 3) In de toch wel gecompliceerde Belgische staatsstructuur moet er vooral omwille van inhoudelijke redenen worden samengewerkt met de Federale instellingen, ook al ligt dat vaak moeilijk. We moeten in vragen durven stellen wat er moet worden gedigitaliseerd. Niet alles is even waardevol. Maar de erfgoedsector mag zich ook niet enkel concentreren op ‘topstukken’, al is het recente topstukkendecreet een goede aanzet tot een verder te ontwikkelen globaal erfgoedbeleid..

Pagina 177 van 196


Respondent 15 Ik heb tijdens de rondes moeten vaststellen dat er weinig kennis bestaat over de werking en de taken van de archiefsector. Soms werden heel concrete voorstellen gedaan van wat bevoorrechte partners zouden kunnen in een Vlaams beleid voor digitaal cultureel erfgoed. Er wordt -op een voor mij zeer vreemde wijze- voorbijgegaan aan het feit dat digitale documenten nu reeds in archieven worden bewaard, dat er digitaal depot ook binnen de archiefsector wordt ontwikkeld, dat de archiefsector over authenticiteit, integriteit, metadata, contextgegevens en standaarden know-how heeft. Zo voert DAVID pilotprojecten over archivering van websites of van e-mails, en zijn er analyses en audits gemaakt inzake digitalisering van video’s of foto’s vanuit het standpunt van langetermijnbewaring. De archiefsector is een sector die ervaring heeft met langetermijnbewaring en duurzaamheidsproblematiek. Begrippen als metadata en context, authenticiteit en integriteit , discussie over standaarden en open source worden aangedragen vanuit de archiefsector. Dit neemt niet weg dat ik het een boeiende aanpak vond. Ik hoop dat de expertengroep die nu geraadpleegd is, ook de conclusies van de bevraging mogen ontvangen. Respondent 33 Het viel me op dat digitale duurzaamheid en een beleid daarrond, gesteund op kennisdeling en expertise door onafhankelijke (maar niet-commerciële) groepen,over diverse stellingen heen terugkomen, zij het in wat gewijzigde vorm. Moeten daar dan geen hoofdstellingen van gemaakt worden? Respondent 34 Haalbaarheid etc is niet alleen een economisch en organisatorische cocktail maar heeft veel te maken met de ambitie en het enthousiasme van de mensen die aan een project werken. Daarom kan ik moeilijk de verschillende visies naar haalbaarheid inschatten. Volgens mij zijn visies zonder meer haalbaar, maar de kosten zijn daarbij niet te verwaarlozen, en andersom. Respondent 21 Deze 12 visies zijn allemaal belangrijk. Ik kan alleen een relatieve rangschikking opstellen die dan ook heel relatief mag opgevat worden. Daarentegen heb ik de visies in categorieën gerangschikt. De opeenvolging kan alleen geïnterpreteerd worden als een opvolging in de tijd. Maar nogmaals: dit is een geheel van visies die samenhangen en in hun totaliteit moeten gerealiseerd worden zoniet belanden wij in een onaanvaardbaar amateurisme. Ook wat de haalbaarheid betreft ben ik duidelijk: deze visies zijn haalbaar als de wil (o.m. de politieke) aanwezig is !! 1. 1.1. 1.2. 1.3. 1.4.

Beleidsaspecten: creëren van een kader voor degelijk functioneren Specifieke en gecoördineerde regelgeving (visie 1) Structurele investeringend (visie 2) Beleid voor digitale duurzaamheid (visie 17) Juridische regelingen (visie 18)

2. 2.1. 2.2. 2.3.

Samenwerking: een absolute voorwaarde voor succes Intersectoraal overleg en sectordoorbrfekende (pilot)projecten (visie 4) Internationale inbedding (visie 5) Tecnoloische en commerciële partnerships (visie 8)

3. Kennismanagement: een noodzakelijke cultuur 3.1. Ervaring- en kennisdeling (visie 6) 3.2. Interesectoraal kenniscentrum en –netwerk (visie 7) 4. Beleidsondersteuning 4.1. Adviesondersteuning (visie 3) 5. 5.1. 5.2. 5.3.

ICT-strategieën ICT-langetermijnstrategie (visie 9) Bindende open standaarden (visie 10) Technologische innovatie stimuleren (visie 11)

6. Toegankelijkheid: het einddoel 6.1. Innovatie op het vlak van digitale ontsluiting (visie 12) 6.2. e-collectie Vlaanderen (visie 13) 7. Eindgebruiker en marketing 7.1. Empowerment van de eindgebruiker (visie 14) 7.2. Erfgoedcommunicatie (visie 15) Pagina 178 van 196


7.3. Meerwaarde voor de eindgebruiker vergroten (visie 16)

Respondent 24 Opmerkingen bij de visies: VISIE 5: Internationale inbedding De problematiek van de digitale archivering is absoluut een internationaal gegeven waar al heel expertise over bestaat. Er worden ook regelmatig congressen en symposia over georganiseerd. Het is onbetaalbaar om over elk thema het warm water opnieuw uit te vinden als er al kennis voorhanden is. Uiteraard moet die kennis die internationaal aanwezig is wel verzameld worden en beschikbaar gemaakt worden voor het Vlaamse veld. VISIE 7: Intersectoraal kenniscentrum Ik weet niet of de expertisefunctie zonder debat door de steunpunten moet gedragen worden. Het is niet mijn ervaring dat alle steunpunten dit kunnen dragen. Wat ik mis in deze visie is het aspect centralisering van diensten (naast louter kennis). De investeringen die met digitalisering en bewaring gepaard gaan zijn zodanig groot dat voor een (relatief) kleine regio als Vlaanderen schaalvergroting de enig mogelijkheid zal zijn. Het is me bekend dat niemand staat te springen om (stukken of aspecten van) collecties aan een centraal orgaan af te staan, maar het zal toch op de agenda moeten komen. De overheid zou faciliterend kunnen optreden voor een aantal aspecten van het digitaliseren. Dit kan de kwaliteit en de consistentie ten goede komen. Verder zou een partnership tussen het kenniscentrum en de universiteiten (of hoger onderwijs) zeer nuttig kunnen zijn. (naast ook bedrijven) VISIE 9: ICT Ik ben het niet eens met subvisie 2 ivm opensource. Opensource software kan voor bepaalde dingen een oplossing betekenen maar is tevens een gevaarlijke VALKUIL. Het is veel belangrijker dat documenten worden bewaard in een open standaard bestandsformaat dan dat ze met opensource software zijn gecreëerd. Maatwerk kost tevens handenvol geld dat beter aan andere prioriteiten kan worden besteed. Verder wil ik opmerken dat in deze discussie de KEUZEVRIJHEID voor platform en besturingssysteem gegarandeerd moet blijven. Als bv. de ontwikkeling van opensource software inhoudt dat bepaalde diensten verplicht met dat pakket zullen moeten werken, dan zijn we verkeerd bezig. Iedereen zou in principe moeten kunnen kiezen HOE hij bepaalde documenten creëert, zolang het formaat van archivering maar een open standaard is. Open standaarden garanderen tevens interoperabiliteit. VISIE 11: Technologische innovatie stimuleren Tevens de universiteiten en hogescholen hierbij betrekken. VISIE 12: Ontsluiting Metadata zijn een ONVOORWAARDELIJK onderdeel van elk digitaliseringsinitiatief. Zonder een duidelijk plan is elke inspanning tevergeefs. Dit is een van de onderdelen waar internationaal nog serieus mee geworsteld wordt. VISIE 16: Eindgebruiker Gebruiksvriendelijkheid en uniformiteit zijn hier sleutelbegrippen. Als bv. de portalen van twee musea op een totaal verschillende manier functioneren, dan is de eindgebruiker daar niet mee gebaat.

Respondent 32 Ik vind het als (zeer geïnteresseerde) buitenstaander (met andere woorden als iemand die niet professioneel actief is inzake digitalisering van erfgoed) moeilijk maar doenbaar om de haalbaarheid van elke visie te wegen. Het is echter bijna onmogelijk alle visies consequent in orde van belangrijkheid te rangschikken. Er is voor mij een verschil tussen wat ik helemaal bovenaan (1, 2, 3 etc) of helemaal onderaan (18,17,16 etc) plaats maar er zijn nauwelijks verschillen tussen wat binnen die categorieën wordt geplaatst. Concreet: wat ik op 1 of 3 rangschik, is wat mij betreft eigenijk even belangrijk en dus inwisselbaar. Respondent 41 Gaandeweg ontstaat een helder beeld van het probleemgebied. Soms is het echter lastig de visies zuiver te waarderen, aangezien er vaak meerdere stellingen in combinatie met elkaar worden gepresenteerd. Daarover te “middelen” is vaak moeilijk, zodat men in de praktijk reageert op een bepaald aspect en niet op het geheel. Desondanks komt de problematiek zeer compleet aan de orde. Alles opsplisten in atomaire uitspraken zou ook lastig zijn aangezien er dan clusters van verband houdende visies ontstaan. Let bij uitwerking van de conclusies op de terminologie en verhelder deze zoveel mogelijk, een simpel begrip als ‘sectoraal’ wordt in Vlaanderen opgevat als betrekking hebbend op ‘Erfgoed, Kunsten en Media’, in Nederland ‘Archieven, Bibliotheken, Musea, Monumenten (en Archeologie)’. Ik ben zeer benieuwd naar de eindresultaten, succes met de uitwerking! Respondent 30 Het allerbelangrijkste is de oneindige versnippering van middelen tegengaan, en deze middelen veeleer consolideren naar een groot, centraal gedragen initiatief waarbij een stevige structurele investering in

Pagina 179 van 196


informatica en gecentraliseerde expertise wordt gedaan. Het intersectoraal expertisecentrum moet DIENSTVERLENEND, FACILITEREND en KATALYSEREND worden opgevat: met o.m. centrale databases en storage gemeenschappelijke datastandaarden eenvoudige, degelijke boekhoudkundige hulpmiddelen en ondesrteuning voor kleinschalige initiatieven juridisch advies clearing van rechten hulp projectmanagement hulp bij internationalisering en internationale fondsenwerving Bijzonder belangrijk, als centraal dragend project, is de E-collectie Vlaanderen: een coherent, integrerend, mobiliserend project dat de hele sector verplicht de E-turn te maken en ernaar streeft het Vlaams cultureel erfgoed in al z’n diversiteit een gezicht te geven in cyberspace. Via een centrale portaalsite die doorlinkt naar een gedistrubeerd netwerk van gestroomlijnde collecties wordt ons collectief geheugen op die manier naar een hedendaags forum vertaald, en internationaal ontsloten. Wat ik nog mis in het document is misschien de nodige financiele reserve om ook vertalingskosten, toch essentieel om dit erfgoed internationaal te promoten, te dekken.

Respondent 18 Ik vond het een beetje ondankbaar om zaken tegenover elkaar te stellen die eigenlijk losstaan van elkaar. Naar mijn gevoel kwamen een aantal items er heel laag uit (b.v. internationale samenwerking), terwijl ik het niet zo bedoeld had. Het klopt wel dat ik het belangrijker vind dat er geïnvesteerd wordt in een kwalitatief basisaanbod, in het creëren van een publiek, in het opzetten van samenwerking met onderwijs, VRT e.d. Respondent 12 Vele van deze visies zijn prioritair. Vele visies moeten tegelijkertijd aangevat worden. Wellicht moet de tijd voor de parallellopende prioriteiten over langere tijd gespreid worden, liever dan ze achter elkaar te realiseren. Fundamenteel blijft het probleem van de prioriteit die erfgoed in de ‘minds’ van de mensen en het politiek milieu krijgt. Dat is een eerste voorwaarde sine qua non. Deze sensibilisering is de nulactie vooraleer men aan de prioriteiten kan beginnen.

Pagina 180 van 196


9. Bijlage 9: uitnodigingen via e-mail 9.1

Uitnodiging voor de eerste ronde

Geachte mevrouw, Geachte heer, Onlangs heeft u toegezegd deel te nemen aan een expertenonderzoek omtrent ‘digitaal erfgoed’. In deze mail vindt u de nodige informatie om te starten met de on line expertendiscussie in het kader van het bouwstenenonderzoek ‘erfgoed digitaal’. Het is de bedoeling dat u de stellingen via dit bevragingssysteem beoordeelt vóór vrijdag 23 april. In bijlage bij deze mail vindt u 3 documenten met volgende bestandsnamen: - ‘Delphi erfgoed digitaal_begeleidende tekst’ (word-bestand, RTF); - ‘eCultuur_RvC_NL_2003’ (pdf-bestand); - ‘Delphi erfgoed digitaal_stellingen ronde 1’ (word-bestand, RTF). (Als u een document niet kan openen of inlezen, gelieve ons dan te contacteren.) Het document ‘Delphi erfgoed digitaal_begeleidende tekst’ bevat toelichting over de bedoeling en aflijning van het onderzoek en de onderzoeksopzet, evenals verdere informatie over het onderwerp digitaal erfgoed (links en een uitgebreide bijlage met bijdragen). Mogen wij u vragen dit document zeker vooraf te lezen. We bezorgen u aanvullend en ‘ter inspiratie’ hierbij ook in het pdfbestand ‘eCultuur_RvC_NL_2003’ de nota eCultuur: van i naar e (Raad voor Cultuur, Nederland, juni 2003). Het document ‘Delphi erfgoed digitaal_stellingen ronde 1’ dient enkel ter voorbereiding. U vindt dezelfde stellingen immers ook terug op het bevragingssysteem op de website opgezet voor dit onderzoek, die u kan bereiken door op volgende weblink te klikken: http://progpc39.vub.ac.be:8000/. Klik daarna op de link ‘Delphi ForumTM’. Uw persoonlijke gebruikersnaam en paswoord om toegang te verkrijgen tot dit bevragingssysteem zijn : Username: Password: Na wat doorklikken kiest u voor de 'tweede ronde'. Maak u geen zorgen dit onderzoek heeft geen 'eerste ronde' gekend. De stellingen werden immers verzameld door de onderzoekers van het project. Vervolgens kan u voor elke stelling (1) op een akkoord-vijfpuntsschaal een beoordeling geven over de stelling en (2) in het tekstveld eventuele argumenten of opmerkingen voorstellen. Op het einde van de bevraging kan u zelf nog vrij opmerkingen toevoegen m.b.t. onderwerpen die niet in de stellingen aan bod zouden zijn gekomen. Mogen wij u toch vragen zoveel mogelijk beknopt en ‘to the point’ te blijven. U kan zich onthouden indien u geen mening heeft of indien de stelling voor u niet duidelijk is. We gaan er vanuit, gezien de brede samenstelling van het panel, dat niemand een mening zal hebben over alle stellingen. Beperk u tot de stellingen waarvan u vindt dat u er een relevant en kwalitatief antwoord kan op geven. Ook in deze geldt: ‘less is more’.

Pagina 181 van 196


Bewaar uw inbreng regelmatig door onderaan op ‘save’ te klikken! (Dit gebeurt dus niet automatisch.) De kans is zeer klein dat de internetverbinding verbroken wordt, maar het zal u maar overkomen nadat u al veel tekst hebt ingegeven… Het bevragingssysteem is eenvoudig in gebruik. Mocht u toch problemen ondervinden aarzel dan niet ons te contacteren. U kan ons mailen ([email protected] <mailto:[email protected]> ) of telefoneren op 0476/ 984 933. We kijken echt uit naar uw bijdrage op het bevragingssysteem vóór vrijdag 23 april! Hoogachtend, Dirk Kenis iForum Consult BELANGRIJK Van een aantal deelnemers ontbreken ons voor ons eindverslag nog een aantal contactgegevens en personalia. Kan u onderstaande gegevens invullen en ons deze mail terugsturen? Dank bij voorbaat. Instelling (afdeling of dienst) en functie: Werkadres en telefoon: Geef aan hoe u momenteel betrokken bent bij projecten of initiatieven inzake ‘digitaal erfgoed’:

9.2

Uitnodiging voor de tweede ronde

Geachte mevrouw, mijnheer Hierbij starten we de tweede ronde van het expertenpanel rond ‘digitaal erfgoed’. We sluiten deze ronde op vrijdag 28 mei. De eerste ronde van de expertenbevraging ‘digitaal erfgoed’ kende een groot succes, zowel in respons, als kwantiteit en kwaliteit van de bijdragen. Het gezamenlijk expertenteam heeft mooi werk geleverd, waarvoor onze dank. De massa aan gegevens werd verwerkt tot een 20-tal visies die we in deze tweede vragenronde aan u voorstellen. Enerzijds vragen we u deze visies te valideren. U kan daartoe op de website een score aanklikken op de 5-puntakkoordschaal en uw mening eventueel argumenteren in het tekstveld. Ondertussen weet u wel hoe dat moet. Omdat de visies gebaseerd zijn op uw input in vorige ronde verwachten we hier nog weinig reactie. Anderzijds kan u acties formuleren om die visies te van deze ronde. uitgewerkt.

in hetzelfde teksveld ook stimulerende maatregelen of die naar uw mening de overheid zou moeten voorstellen (helpen) realiseren. Dit is de belangrijkste opdracht Op basis van uw inbreng worden beleidsvoorstellen

Het adres van onze website is: http://progpc39.vub.ac.be Uw ‘username’ is: Uw paswoord is: Na wat doorklikken kiest u voor de 'tweede ronde'. Enkele deskundigen hadden in vorige ronde moeite om vanaf hun werkplek onze server te bereiken. We hebben het webadres aangepast en verwachten een vlot contact. Mocht dit niet zo zijn, aarzel dan niet ons te Pagina 182 van 196


contacteren. Onze hulplijn [email protected]

is

0476/984

933

of

per

mail:

We kijken uit naar uw reactie op de visies en voornamelijk naar uw voorstellen voor maatregelen en acties VÓÓR VRIJDAG 28 MEI. We wensen u nog een aangename en leerrijke ervaring, Hoogachtend, Dirk Kenis iForum Consult PS. De ‘ruwe data’, zijnde de resultaten van de vorige ronde, hebben we, puur ter informatie, bijgesloten in een ZIP-file. Zo kunnen jullie zelf nagaan hoe andere experts de stellingen beoordeelden en hoe we de resultaten hebben geïnterpreteerd en samengevat tot de nu voorliggende visies. Zorg ervoor dat het bestand ‘vraag3.htm’ in eenzelfde map/folder zit dan een folder genaamd ‘vraag3_files’ met de resterende tekenbestanden, anders krijgt u de icoontjes op de akkoordschaal of de histogram met de verdelingen niet te zien. Dit gebeurt normaal gezien automatisch wanneer je alles gelijktijdig extraheert, dan ontstaat een map/folder 'website ronde 2 versie 2' met het bestand 'vraag3.htm' erin. Het klinkt (of leest) moeilijker dan het infeite is, maar mocht het toch niet lukken geef dan een seintje. Deze ‘ruwe data’ bevat ook de antwoorden op de drie laatste open vragen van vorige ronde. Ter inspiratie kan u eventueel de antwoorden op vraag 67 al eens doornemen. Hier hebben jullie in vorige ronde reeds aangegeven “…wat u als dé prioritaire opdracht van de Vlaamse overheid inzake digitaal erfgoed beschouwt voor de volgende beleidsperiode.” De lijst met 20 visies staat niet enkel op de website maar wordt ook weergegeven in het 'leesdocument visies erfgoed digitaal' opdat u ook off line de visies kan nalezen. Bewaar uw inbreng regelmatig door onderaan op ‘save’ te klikken! (Dit gebeurt dus niet automatisch). De kans is zeer klein dat de internetverbinding verbroken wordt, maar het zal u maar overkomen nadat u al veel tekst hebt ingegeven.

9.3

Uitnodiging voor de derde ronde

Geachte heer, mevrouw, De tweede bevragingsronde van het onderzoek digitaal erfgoed was - mede dank zij uw bijdrage- zowel in respons als naar inhoud, een groot succes. Van de 41 deskundigen hebben er 39 geantwoord! Wat inhoud betreft: de 20 visies werden met overgrote meerderheid aanvaard èn talrijke bruikbare voorstellen werden geformuleerd om deze visies te realiseren. Beleidsaanbevelingen èn visies vormen de basis voor deze derde en laatste bevragingsronde. Indien u eerst de beleidsaanbevelingen op de website beoordeelt, zal u merken dat u vervolgens makkelijker belangrijkheid en haalbaarheid van de visies kan inschatten. 1) De selectie beleidsaanbevelingen valideren op de discussiewebsite Op basis van uw voorstellen hebben we voor deze derde ronde een hanteerbare selectie van beleidsaanbevelingen geformuleerd. Deze stellen we ter beoordeling op de discussiewebsite aan u voor. U geeft de mate van uw akkoord aan en u kan ook desgewenst andere voorstellen formuleren. Print wel eerst het document 'visies' uit, omdat dit de volledige Pagina 183 van 196


omschrijving van de visies bevat. U kan dan eerst de visie lezen alvorens u de desbetreffende beleidsaanbevelingen beoordeelt. Ondertussen kent u de werkwijze van het beoordelingssysteem op de website: http://progpc39.vub.ac.be Uw gebruikersnaam is: Uw paswoord is: Vergeet niet te 'saven' onderaan de pagina. 2) Belangrijkheid en haalbaarheid van de visies aangeven in een Word Document In bijlage vindt u een Worddocument ‘Visies’ met een overzicht van de goedgekeurde visies. Rekening houdend met een aantal weerkerende en terechte opmerkingen werden enkele kleine aanpassingen doorgevoerd. Niet alle visies zijn natuurlijk even belangrijk of even makkelijk haalbaar. Een uitgebalanceerd beleid met beperkte middelen zal keuzes vereisen. Ook kunnen bepaalde visies als hefboom fungeren in functie van andere visies. Daarom vragen we onderaan het document uw mening over belangrijkheid en haalbaarheid van elke visie. Indien gewenst kan u er ook nog een globale evaluatie of opmerking aan toevoegen. Gebruik geen reply om ons het ingevulde document terug te sturen, want dan wordt de bijlage niet mee gestuurd. Bewaar daarom dit document eerst op uw harde schijf, geef uw scores in, bewaar opnieuw en stuur het dan naar [email protected]. Deze bevragingsronde is de laatste van dit onderzoek. We zijn er ons van bewust dat het invullen van dit soort diepgaande vragenlijsten geen eenvoudige opdracht was/is. Gelet op de talrijke gefundeerde antwoorden heeft het expertenpanel haar verantwoordelijkheid opgenomen en hier echt werk van gemaakt, waarvoor nogmaals onze dank. De huidige resultaten, de uitgebouwde en gevalideerde visies vormen reeds een volwaardig voorstel voor het beleid. Nu ontbreekt nog de prioriteitenstelling en de weg naar die wenselijke toekomst: de acties en maatregelen geformuleerd in beleidsaanbevelingen. Dit behandelen we in deze ronde en we hopen ook voor deze ronde op uw medewerking te mogen rekenen. Uw bijdragen (worddocument en uw bewaarde inbreng op de website) worden verwacht tegen 9 juli. De vakantie staat voor de deur en we hopen dat u nog een gaatje kan vinden in uw drukke agenda. Neem gerust contact om eventueel andere afspraken te maken. Zoals steeds kijken we uit naar uw bijdrage, en indien u problemen mocht ondervinden, aarzel dan niet ons te contacteren op: 0476/984 933 Met vriendelijke groeten Voor het projectteam Dirk Kenis PS Een aantal respondenten waardeerden het meegestuurde document met de volledige antwoorden van de eerste bevragingsronde. Daarom sturen we ook nu de ruwe data van vorige (tweede) ronde ter informatie mee.

Pagina 184 van 196


10. Bijlage 10: expertenpanel Delphi-onderzoek Gegevens en coördinaten van de panelleden van het Delphi-onderzoek erfgoed digitaal. Naam E-mailadres / telefoonnr. 1. Petra Boekstal [email protected] 02-553 68 49 2. Ine Vos [email protected] 02-553 68 48

Instelling en functie Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Administratie Cultuur Afdeling Beeldende Kunst en Musea Adjunct van de directeur Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Administratie Cultuur Afdeling Beeldende Kunst en Musea Adjunct van de directeur

Betrokkenheid bij projecten of initiatieven inzake ‘digitaal erfgoed’ (eigen beschrijving expert) Digitaliseringsprojecten op het vlak van het cultureel erfgoed opvolgen. Dit kan tevens impliceren dat er adviezen aan het beleid gegeven moeten worden.

Als medewerker in het team 'cultureel erfgoed' van de afdeling Beeldende Kunst en Musea volg ik een aantal thema's binnen het veld van cultureel erfgoed op probeer ik een aantal linken tussen erfgoed en andere kwesties op te volgen. Aangezien ik in 2003 een studie heb gedaan rond conservering en archivering van artistieke audio-visuele creaties op elektronische en digitale dragers in Vlaanderen, probeer ik vanuit die achtergrond de link te leggen tussen erfgoed en kunst enerzijds, en digitalisering te benaderen vanuit een brede kijk anderzijds (digitalisering (ten dienste van conservering en archivering in enge zin, en ook - vooral - digitalisering als nieuwe manier van omgaan met cultureel erfgoed (cfr. van i naar e-cultuur). Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap 3. Dries Van den Broucke Momenteel ben ik niet rechtstreeks betrokken bij projecten of initiatieven inzake 'digitaal [email protected] Administratie Cultuur erfgoed'. In mijn vorige job, als erfgoedcoördinator bij de erfgoedcel Brugge, (van Afdeling Beeldende Kunst en Musea .be september 2000 tot maart 2004) heb ik wel een aantal projecten ontwikkeld rond Adjunct van de Directeur 02 553 68 24 digitalisering van erfgoed en het inzetten van ict bij de ontsluiting van erfgoed. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap 4. Inge Roosens Als websiteverantwoordelijke voor de afdeling, werk ik samen met een aantal collega's Afdeling monumenten en landschappen aan de ontsluiting via het web van onze informatie over het onroerend erfgoed. Dit gaat [email protected] (Kenniscentrum) Websiteverantwoordelijke 02-553.16.61 over de inventaris van het bouwkundig erfgoed (al on line), het foto-archief (korte termijn), het plannenarchief (middellange termijn), restauratiedossiers ... In het kader van het Europese samenwerkingsproject HEREIN ben ik ook al in contact gekomen met het DigiCULT-rapport dat in opdracht van de Europese commissie werd opgesteld. 5. Ciska De Ruyver Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap [email protected] Administratie Cultuur Afdeling Muziek, Letteren en Podiumkunsten 02-553 68 97 6. Wim Seghers Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Ik volg deze thematiek vooral vanuit de invalshoek "media" en de uitrol van interactieve [email protected] Administratie Media digitale televisie in Vlaanderen (project Vlaanderen Interactief), het zoeken naar een Afdeling Media-innovatie en -vergunningen 02-553.45.61 Content Management Systeem voor het archiveren, beheren en ontsluiten van digitale of gedigitaliseerde audiovisuele beelden. Daartoe behoort ook het culturele erfgoed (50 jaar tv-beelden) van de openbare omroep VRT. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap 7. Debbie Esmans Volgt, naast andere taken, voor de Cel voor Cultuurbeleid het domein e-cultuur op. Administratie Cultuur [email protected] Cel voor Cultuurbeleid 02-553 68 72

Pagina 185 van 196


Culturele Biografie Vlaanderen vzw 8. Hildegarde Van Genechten Hildegarde.vangenechten@erfgoednet Consulent publiekswerking .be 03-224 15 48

9. Marc Jacobs [email protected] 02-243 17 30 10. Dirk De Wit [email protected] 09-267 90 40

Stoffel Debuysere [email protected]

11. Dries Moreels [email protected] 02-201.09.06 12. Marc Laenen [email protected] 011-23 75 75 13. Mieke Van Doorselaer [email protected] 09-267 72 85

Als consulent publiekswerking verbonden aan het steunpunt Culturele Biografie Vlaanderen vzw, steunpunt voor archiefinstellingen, bewaarbibliotheken, documentatiecentra, erfgoedcellen en musea in Vlaanderen en Brussel. Ik heb een heel ruime en verscheiden werken opleidingsachtergrond, wat me het voordeel oplevert dat ik het werkveld onbevangen en vanuit een multidisciplinaire invalshoek kan benaderen. Zo zijn het sociaal-cultureel werk en het bibliotheekwezen vertrouwd terrein voor mij. Mijn opleiding in de communicatiewetenschappen zorgde dan weer voor de nodige kruisbestuiving tussen al mijn cultureel-geïnspireerde ervaringen. In mijn eindverhandeling focuste ik heel concreet op de websites van Vlaamse kunstmusea: ik ging onder andere na hoe publiekswerking zich naar het internet laat vertalen. (Overname site) Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw Lid van begeleidings- en reflectiegroepen rond digitaal erfgoed, belangstelling voor de Directeur relatie geschiedenis en informatica, onderzoeker van cybercultuur (en de relatie met meer klassieke vormen van volkscultuur); belangstelling voor categorisering en nieuwe mogelijkheden die ICT in dat verband biedt, zal betrokken worden bij digitale representatie van immaterieel erfgoed; volgt UNESCO dossiers op vanuit Vlaanderen. Initiatief Beeldende Kunsten (IBK – IAK) Het Digitaal Platform (www.digitaalplatform.be) wordt geleid door Dirk De Wit, die Medewerker Kunst en Technologie ervaring opdeed in dit domein bij de audiovisuele dienst van de KU Leuven (1984-87) en Coördinator Digitaal platform bij het STUC (1987-1995), waar hij video en film programmeerde en later als artistiek directeur film en video ook met productiewerking begon. Dirk De Wit stichtte in 1996 de vzw Constant, een vereniging voor Kunsten en Media, die o.m. zorgde voor tentoonstellingen in Brussel, die creaties bracht (w.o. Roseware met Chris Marker en Packed (Platform voor archivering en conservering Laurence Rassel in 1998, The Secret Charts, met Peggy Ahwesh) en conferenties van kunstcreaties op elektronisch en digitale organiseerde. De Wit realiseerde ook installaties en internetprojecten met o.m Craigie dragers) Horsfield, Dorothée Van den Berghe en Kaat Camerlyncx, Els Opsomer, Ronny Vissers Onderzoeker en Stefaan Decostere. Hij is lid van de adviescommissie aankopen nieuwe media bij het Centre Pompidou in Parijs en levert bijdragen tot het Kunsten - Festival - des Arts.

Vlaams Theaterinstituut (VTi) Coördinator collecties

Stoffel Debuysere werkt als onderzoeker voor Packed (Platform voor archivering en conservering van kunstcreaties op elektronisch en digitale dragers): www.packed.be -

Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed (Prov. Limburg)

-

Provincie Oost-Vlaanderen 9e directie - musea museumconsulent

-

Pagina 186 van 196


14. Ir Pieter Donche

VVF –Genealogie en computer (ARIADNE) Universiteit Antwerpen

15. Inge Schoups [email protected] 03-206 94 11

Stadsarchief Antwerpen Stadsarchivaris - directeur stadsarchief

16. Peter Heyrman [email protected] 016-32 35 00 17. Donald Weber [email protected] 09-224 00 79 18. Koen Calis [email protected] 050-47 24 27

KADOC-(Archiefbank) K.U.Leuven

19. An Renard [email protected] 03-206 87 28 20. Johan Eeckeloo [email protected] 02-513 45 87 21. Willy Vanderpijpen [email protected] 02-519 53 11 22. Yolande Deckers [email protected] 03-238 78 09

Amsab-Instituut voor Sociale Geschiedenis Wetenschappelijk medewerker Informaticaverantwoordelijke Openbare Bibliotheek Brugge Bibliothecaris

Stadsbibliotheek van Antwerpen (SBA) Directeur

Sinds 20 jaar aktief in de VVF-afdeling Genealogie & Computer, meer specifiek met de uitbouw en het beheer van een genealogische databank 'Ariadne' on-line op Internet (http://connect.to/ariadne) en redactie 2-maandelijks tijdschrift. Personal Genealogy Home page: http://www.win.ua.ac.be/u/pavp/genea/ Home page for Genealogy in Belgium: http://connect.to/genealbe Ik ben verantwoordelijk voor: - twee Europese projecten in verband met digitaliseren van foto-archieven en deze via internet te ontsluiten, inbegrepen een module om foto's op te zoeken, af te drukken of via het net te bestellen; - een 4 jaar project (DAVID) op Vlaams niveau over het archiveren van digitale documenten, bestanden en objecten (o.a. archivering van websites, e-mails), vastleggen van standaarden (o.a. XML) en over het beheren op lange termijn van digitale data (inclusief de problematiek van authenticiteit, conversie en migratie); - een nieuw Vlaams project in het kader van het UNESCO-charter over preservering van digitaal cultureel erfgoed. Ben o.m. betrokken bij het ODIS-project (www.odis.be) en bij Archiefbank Vlaanderen (www.archiefbank.be). - opvolging deponering en opslag digitale archieven (bv. recente kabinetsarchieven) - webmaster van diverse websites (Amsab-ISG, ODIS, Archiefbank Vlaanderen,...) - systeembeheer van de collectieregistratie en -beschrijving van Amsab-ISG - betrokken bij bibliotheeknetwerken op lokaal, provinciaal (Winob) en Vlaams niveau (Vlacc, bibliotheek.be). Dit betreft meestal catalogi met gegevens van fysieke objecten, waaraan diensten als interbibliothecair leenverkeer gekoppeld worden. - Op lokaal vlak hebben we verschillende digitaliseringsprojecten lopen (digitalisering van Gezellehandschriften en fotografisch materiaal uit het Gezellearchief om ze later dit jaar ter beschikking te stellen via www.gezelle.be) of op het getouw staan (digitalisering van heraldisch handschrift uit ons bezit). An Renard leidt de SBA en is o.a. betrokken bij een digitaliseringsproject voor oude krantencollecties, i.s.m. andere instellingen, ook op het federale niveau.

Bibliotheek Koninklijk Conservatorium Brussel - 1. Project Wotquenne: digitalisering van gedrukte 19de-eeuwse muziekcatalogus, ‘02-‘04. Erasmushogeschool Brussel 2. Project HAMLED (= Heritage of Architecture, Music and Litterature of the ErasmusBibliothecaris hogeschool Digitized), sept. ‘04-juni ‘05. Projectmedewerker voor het onderdeel muziek. Koninklijke Bibliotheek van België Albert I Dr Willy Vanderpijpen is vanuit het domein van de bibliotheek- en informatiewetenschap Head, Department of Logistics al jarenlang betrokken bij diverse, ook internationale, projecten op het vlak van ontsluiting, standaardisering en ICT. Hij is ook hoofd van de sectie wetenschappelijke bibliotheken van de VVBAD en voorzitter van de stuurgroep van de Interuniversitaire Masters Opleiding Informatie- & Bibliotheekwetenschap. KMSKA (Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen)

Pagina 187 van 196


23. Robbie Delaere [email protected] [email protected] 09-221 17 03 24. Jan Vermassen [email protected] 09-235 47 30 25. Ir. Daniël Pletinckx [email protected] 055-23 24 46

26. Jo Bekaert [email protected] 016-32 35 25 (42) 27. Erwin Meylemans 02-553 16 79 [email protected] 28. Lieve Van der Straeten [email protected] 02-741 51 94 29. Frederik Truyen [email protected] 016-32 50 75 Jan Baetens

30. Eugène Schreurs [email protected] 016-32 99 51

SMAK (Stedelijk Museum voor Actuele Kunst)

Coördinator van het videoconserveringsproject van het SMAK (project afgerond). Lid werkgroep in het kader van de studie van PACKED. Expert op het terrein van preservering van beeldmateriaal.

Reproductiefonds Vlaamse Musea Directeur

Het Reproductiefonds is een toekomstgericht project om het Vlaamse cultureel patrimonium een bredere toegankelijkheid, een grotere beschikbaarheid en een sterkere marktpositie en uitstraling te verlenen in binnen- en buitenland. Zie: www.reproductiefonds.be Ename Expertisecentrum voor Erfgoedontsluiting - betrokken bij 3 Europese projecten rond digitaal onroerend erfgoed, waarvan één als vzw coördinator; - betrokken bij Ename 974 erfgoedproject; - betrokken bij digitale erfgoedprojecten in België, Nederland, Duitsland, Frankrijk, Spanje, -Griekenland en Jordanië; - betrokken bij ICOMOS Ename Charter, een wereldwijd charter in ontwikkeling ivm erfgoedontsluiting, als coördinator. Centrum Agrarische Geschiedenis (CAG) Met het CAG bouwen wij aan een website die toelaat om Agrarisch Erfgoed in zijn Consulent ICT historische context te presenteren. Ik ben verantwoordelijk voor de technische realisatie van dit project. Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfoed - coördinatie ontwikkeling client en webdatabank CAI (cf. cai.erfgoed.net) Coördinator Centrale Archeologische Inventaris - coördinatie ontwikkeling publieksgerichte module (cai.erfgoed.net/cai_publiek) (CAI) - coördinatie ontwikkeling thesaurussysteem voor archeologische vindplaatsen betrokken bij registratie archeologische collecties - bezig met databankstructuren voor archeologisch informatiesysteem VRT beeldarchief Hoofd

K.U.Leuven Maerlant Centrum

Ik ben betrokken bij Digitaal Erfgoed als technisch directeur van het Maerlant Centrum, http://www.maerlant.be, dat zich specifiek tot doel stelt actief te zijn in deze materie. Wij werken ook nauw samen met het Instituut voor Culturele Studies en zullen samen binnenkort het Lieven Gevaert Centrum voor digitale fotografie oprichten: http://www.lievengevaertcentre.be Het Maerlant Centrum werkt o.m. samen met het Centrum voor Vlaamse miniaturen, o.m. rond een schadeatlas voor de Collectie Vlaanderen (Website op komst: http://www.illuminare.be). Wij maken ook tal van websites voor de brede sector van Cultureel erfgoed. Momenteel samenwerking met Rago (http://www.rago.be) in het Europees project Hereduc. We verwachten ook heel veel van Photerel (http://www.culturelestudies.be/student/photherel/) en we blijven zeker niet opgesloten in een ivoren toren: http://www.volksverhalenbank.be Resonant vzw, Centrum voor Vlaams Muzikaal Via Website en databank (Muziekbank Vlaanderen) van Resonant. Andere contacten uit Erfgoed verleden. Directeur

Pagina 188 van 196


31. Roel Vande Winkel [email protected]

32. Frank Scheelings [email protected] 02-629.12.26 33. Edward Vanhoutte [email protected] 09-265 93 51

34. Koenraad Van Balen [email protected] c.be 016-32 11 72 35. prof. Caroline Pauwels [email protected] 02-629 24 78 Olga Van Oost [email protected]

Universiteit Gent Communicatiewetenschappen

-

Vakgroep Ik ben licentiaat geschiedenis en doctor in de politieke en sociale wetenschappen (communicatiewetenschappen). Ik was verbonden aan het Koninklijk Filmarchief (19981999) en aan de UGent Vakgroep Communicatiewetenschappen (2000-2003) in het postdoctoraal onderzoeker FWO Vlaanderen kader van ‘Licht op een Collectief Verleden’, een grootschalig onderzoek naar Vlaams filmisch erfgoed, in het kader waarvan ik mijn doctoraat heb behaald. Ik heb daarom een grote interesse voor het beheer van audiovisuele bronnen en de conservering/digitalisering van filmarchieven in het bijzonder. Ik ben echter niet rechtstreeks betrokken bij projecten digitaal erfgoed. VUB – Opleiding Archivistiek en Hedendaags Professor F. Scheelings is als professor verbonden aan de VUB, Opleiding Archivistiek Documentbeheer en Hedendaags Documentbeheer. Professor Centrum voor Teksteditie en Bronnenstudie (CTB) - Als coördinator van het CTB (project management en actieve participatie in de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en uitvoering): Letterkunde (KANTL) Projecten literair erfgoed/literaire teksteditie en talig erfgoed / corpusbouw Coördinator DALF: Digital Archive of Letters in Flanders. (http://www.kantl.be/ctb/project/dalf/) -Als lesgever aan de UA: Universitair lesgever Humanities Computing Opleiding XML/XSL/TEI/digitalisering in het vak HUMANITIES COMPUTING: Electronic Universiteit Antwerpen Text (http://www.kantl.be/ctb/vanhoutte/teach/hc2004.htm) Extern expert bij het Manuscript Genetics Seminar - University of Antwerp -Andere: Reviews Editor, Literary & Linguistic Computing, 2000-present. Member of the Council of the TEI-Consortium, 2003-2005. Member of the Board of Advisors of the Woordenboek der Nederlandse Taal (WNT), 2003-present. Member of the Board of Directors of the Vereniging voor Geschiedenis en Informatica (Association for History and Information Science). 2002-present. Member of the Technological Council of the dbnl: Digitale Bibliotheek der Nederlandse Letteren, 2002-present. Adviseur/referee voor projecten o.a. van de KNAW, CHI Realisator van tal van producten i.v.m. de digitale verwerking van het documentaire erfgoed. K.U.Leuven – Bouwkunde Professor VUB - SMIT Professor

Het onderzoekscentrum SMIT, dat opgericht werd in 1990 aan de Vrije Universiteit Brussel, maakt deel uit van het pas opgerichte Interdisciplinair Instituut voor Breedband Technologie (IBBT). SMIT is gespecialiseerd in sociaal-wetenschappelijk onderzoek inzake media en ICT. Zie: http://www.vub.ac.be/SCOM/smit/NL/index_nl.html

Wetenschappelijk medewerker Vakgroep communicatiewetenschappen

Pagina 189 van 196


36. Katrien Behiels [email protected] 03-241 96 34

37. Seth van Hooland [email protected] 0485-49 95 60

38. Stefan Maris [email protected] 011-30 02 54

39. Marcel Ras [email protected] + 31 70-314 0760 40. Eelco Bruinsma [email protected] + 31 (0)595-424 008 + 31 (0)6-538 48 684

Digipolis Business Analist

Als business analist bij Digipolis volg ik het domein cultuur, en ben ik voor de bibliotheken, musea en cultuurcentra van de stad Antwerpen het aanspreekpunt voor alles wat met telematica te maken heeft (in de breedste zin van het woord). Ik ben goed vertrouwd met het gebruik van bibliotheek- en collectieregistratiesystemen en de technische infrastructuur die daarvoor noodzakelijk is. Verder werkt Digipolis samen met Stadsarchief Antwerpen aan het europees project EVAMP www.evamp.org, binnen het ETEN programma. Binnen dit project wordt de markt validatie van het EVA (European Visual Archives) prototype gewerkt. Andere partners zijn hier Pictura, London Metropolitan Archives, NDAD, KBR, NIWI. Pictura Imaginis bv / Pictura Database Publishing Als accountmanager actief bij Pictura, een bedrijf dat gespecialiseerd is in de bv digitalisering van cultureel erfgoed. Pictura digitaliseert alle types beeldmateriaal (foto's, Accountmanager negatieven, schilderijen, handschriften, munten, etc.) en biedt applicaties aan om digitaal (beeld)materiaal web-based te ontsluiten en te registeren. In deze context kom ik heel vaak in contact met de belangrijkste spelers binnen de erfgoedwereld en ben dus goed op de hoogte van wat er speelt binnen dit domein. MediaNet Vlaanderen VZW, Vlaams Innovatie- MediaNet Vlaanderen ontfermt zich als bedrijven-cluster organisatie over verschillende samenwerkingsverband voor het IWT thema's aangaande media. Digitaal Archiveren en Digital Rights Management zijn enkele technologie Manager Innovatie Netwerk van deze thema's die vele van de uitgevers, omroepen en andere content bedrijven die lid zijn van MediaNet Vlaanderen bezighouden. Maar ook de software, hardware en telecommunicatie industrie heeft veel belangstelling voor de mogelijkheden die digitale archieven met zich meebrengen. In onze rol als innovatie-stimulator trachten wij de bedrijven aan te sporen om deel te nemen aan innovatieve projecten rond deze thema's, en dit hoofdzakelijk in een pre-competitieve en samenwerkende sfeer, al dan niet in samenwerking met een onderzoeksinstelling. In een gezamelijk overleg tussen MediaNet Vlaanderen en de Vlaamse Administraties Media en Cultuur zijn er een aantal synergieën naar boven gekomen in de beoogde doelstellingen: een aantal processen die toegepast dienen te worden voor digitale archivering voor commerciële doeleinden, en vooral de rechtenproblematiek overlappen en vragen om een gemeenschappelijke aanpak. DEN (Digitaal Erfgoed Nederland) DEN is een vereniging die het cultureel erfgoed in Nederland digitaal toegankelijk wil Consultant maken voor een breed publiek en voor het onderwijs.

Cheperu BV - consultancy digitaal erfgoed - Als coördinator van de Nederlandse benchmarkingactiviteiten ihkv het Lund Actie Plan en multimedia - onderzoek het EU Minerva programma; als extern adviseur van het ministerie van OCW; als auteur Consultant van de "Position Paper on EU Added Value and Post Lund Strategy" (1e versie gepresenteerd te Parma, nov. 2003, tijdens de vergadering van de National Representatives Group, een bijgewerkte versie is nu in voorbereiding, wordt afgestemd op een assessment van het Lund Actie Plan door Ciaran Clissmann (Ierland)), en gepresenteerd te Dublin op 30 juni). De ideëen in deze tekst zijn de basis voor de conferentie die het Nederlands EU Voorzitterschap in september organiseert "Towards a digital continuum of European cultural heritage", ik ben nauw betrokken bij deze conferentie en inhoudelijk verantwoordelijk voor een belangrijk deel van het programma. Ik heb in opdracht van Nationaal Natuurhistorisch Museum Naturalis te Leiden een rapportage geschreven over de zeer innovatieve Virtuele Vraag en Informatiecentra, deze Pagina 190 van 196


tekst zal binnenkort als een publicatie van Naturalis verschijnen. Hierin wordt vooral de nadruk gelegd op netwerken voor kennisoverdracht en informatieverrijking. Technischer maar even interessant wordt een evaluatie van de thesaurusfunctionaliteit die aan deze centra is gekoppeld. Ik treed op als commissielid voor de digitaliseringsregeling van de Mondriaan Stichting en ben betrokken bij enkele projecten die multimedia als middel voor kennisoverdracht, of kennisnetwerken inzetten.

Pagina 191 van 196

11. Bijlage 11: links Diverse links m.b.t. ‘digitaal erfgoed’ in het domein van (cultuur en) cultureel erfgoed in Vlaanderen (niet-exhaustieve lijst dd. zomer 2004). De meeste initiatieven worden direct of indirect ondersteund door de Vlaamse overheid. Archeoweb Antwerpen: http://archeologie.antwerpen.be/nl/f-index.html Archiefbank: http://www.archiefbank.be Ariadne on line, genealogisch informatiesysteem: http://www.win.ua.ac.be/~pavp/ariadne/ Art & Architecture Thesaurus – Nederlands (AAT-NED): http:// www.aat-ned.be/ Beeldbank Brugge: http://www.beeldbankbrugge.be Beeldbank Gent: http://www.beeldbankgent.be Beeldbank Mechelen: http://www.beeldbankmechelen.be Centrale Archeologische Inventaris (CAI): http://cai.erfgoed.net/cai_publiek/ Centrum voor Teksteditie en Bronnenstudie (CTB) http://www.kantl.be/ctb Cultuur Digitaal (Vlaamse Gemeenschap): http://www.wvc.vlaanderen.be/cultuurdigitaal/ Cultuurdatabank Vlaanderen (nog niet operationeel): http://www.cultuurnet.be Digitale Archivering in Vlaamse Instellingen en Diensten (DAVID) (afgesloten project): http://www.antwerpen.be/david/website/nl/index2.htm DAVID Vademecum: http://www.antwerpen.be/david DAVID – cDAVID: Vlaams digitaal cultureel erfgoed: http://www.cdavid.be/ eFl@nders: http://www.eflanders.be Ename Expertisecentrum voor Erfgoedontsluiting vzw (Tijdvenster 3) http://www.enamecenter.org/ Erfgoedsite (gepland tegen midden 2005.) Erfgoednet/erfgoedwijzer - Culturele Biografie Vlaanderen vzw: http://www.erfgoednet.be ErfgoedverenigingenWijzer – Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw: http://www.erfgoedverenigingen.be Europese projecten EVA en EVAmp (Antwerpse beeldbank) http://www.eva-eu.org http://www.evamp.org Huis Van Alijn: de taalkamer http://www.huisvanalijn.be/taalkamer/index.html Interdisciplinair Instituut voor Breedbandtechnologie’ (IBBT) http://www.ibbt.be IWT-Vlaanderen: Instituut voor de aanmoediging van Innovatie door Wetenschap en Technologie in Vlaanderen: http://www.iwt.be Laboratory for architecture and urbanism (LAB[au]): http://www.lab-au.com/ Pagina 192 van 196


Maerlantcentrum: http://www.maerlant.be/ Matrix: http://www.matrix.mu/ Medianet Vlaanderen: http://www.medianetvlaanderen.be/ Monumenten en landschappen: http://www.monument.vlaanderen.be/portaal/nl/index.html Musea Oost-Vlaanderen in evolutie (MovE): http://www.oost-vlaanderen.be/cultuur/musea/move/ Museum voor oudere technieken/ID DOC http://www.mot.be Onderzoekssteunpunt en Databank Intermediaire Structuren in Vlaanderen: http://www.odis.be Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen: http://www.tento.be Platform archivering en conservering van kunstcreaties op elektronische en digitale dragers: http://www.packed.be/ Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed (PCCE): 'Virtueel kennisdepot' http://www.limburg.be/pcce/ Reproductiefonds Vlaamse Musea: http://www.reproductiefonds.be Resonant Vlaams Muzikaal Erfgoed: http://www.resonant.be Verhalenbank Brugge: http://www.verhalenbankbrugge.be Vlaamse volksverhalenbank: http://www.volksverhalenbank.be/ Vlaamse Centrale Catalogus (VLACC II), digitale bibliotheek Vlaanderen (nog niet operationeel): http://www.bibnet.be, http://www.vcob.be VTi Podiumarchief: http://www.podiumarchief.be/

Pagina 193 van 196


12. Bijlage 12: visies en beleidsaanbevelingen over het ‘kenniscentrum digitaal erfgoed’ gegroepeerd Eerst bespreken we in volgorde van belangrijkheid kort de visies waarin verwezen wordt naar het intersectoraal kenniscentrum of -netwerk, daarna volgen de beleidsaanbevelingen waarin een expliciete verwijzing gebeurde naar het kenniscentrum, in volgorde van hun gemiddelde score. Wanneer opportuun, verwijzen we hierbij naar argumenten.

12.1

Het kenniscentrum in de beleidsvisies

In visie 6: ‘ervaring en kennisdeling verplicht inbouwen’ (met belangrijkheidsgemiddelde: 8,11 en haalbaarheidsgemiddelde: 0,94) zelf wordt niet expliciet verwezen naar het kenniscentrum maar heeft door haar onderwerp zeker affiniteiten met een ‘kenniscentrum’. Visie 6 heeft zelf een hoog haalbaarheidsgemiddelde maar ook haar aanbevelingen scoren hoog, tussen rangorde 12 en 18. Zo wordt aangetoond dat de oprichting van een kenniscentrum niet noodzakelijk een eerste stap hoeft te zijn om tot ervarings- en kennisdeling te komen. Een virtuele praktijkgemeenschap, een centrale projectenen expertisedatabank (inclusief een rapporteringsplicht) en een handleiding ‘projectmanagement’ zijn zeer concrete en praktische aanbevelingen die onmiddellijk uitgevoerd kunnen worden. De hoge haalbaarheidsscore en vrij hoge belangrijkheidsscore van deze visie onderstrepen verder deze ‘quick win’. In visie 10: ‘samen kiezen voor bindende open standaarden’ (met belangrijkheidsgemiddelde: 8,81 en haalbaarheidsgemiddelde: 0,73) staat dat er in overleg gekozen kan worden voor een selectie van standaarden, maar gelet op de noodzaak van uitwisselbaarheid zou dit van overheidswege ‘afgedwongen’ kunnen worden en door een kenniscentrum gestimuleerd en ondersteund worden. Verder wordt in beleidsaanbeveling 10.1 (zie verder) gepleit om in afwachting van een kenniscentrum al een overlegstructuur rond standaarden te organiseren. In visie 17: ‘een beleid voor digitale duurzaamheid’ (met belangrijkheidsgemiddelde: 8,81 en haalbaarheidsgemiddelde: 0,22) wordt niet expliciet verwezen naar het kenniscentrum. Opvallend is wel dat in 3 van de 5 aanbevelingen het ‘kenniscentrum’ een rol speelt en belangrijke taken toebedeeld krijgt (zie volgende sectie, kenniscentrum binnen de beleidsaanbevelingen). Visie 11: ‘technologische innovatie stimuleren’ (met belangrijkheidsgemiddelde: 12,16 en haalbaarheidsgemiddelde: 0,43) stelt dat de Vlaamse overheid/het kenniscentrum als partner nauwer betrokken moet worden bij de (berekende) risico’s van technologische innovatieprojecten. Bij de bespreking van de argumenten op de beleidsaanbevelingen van deze visie blijkt een beperkt aantal moeite te hebben met een aantal taken toebedeeld aan het kenniscentrum. Het is niet duidelijk of zij pertinent tegen het kenniscentrum an sich zijn of dat ze problemen hebben met het takenpakket van het kenniscentrum. Duidelijk wordt alleszins dat het kenniscentrum moet fungeren in een delicate en complexe omgeving met verschillende partners waardoor het takenpakket sowieso voldoende aandacht en validatie moet krijgen.

12.2

Het kenniscentrum in de beleidsaanbevelingen

Het is één van de hoofdopdrachten van het intersectoraal kenniscentrum om een ICT-visie op lange termijn te ontwikkelen (aanbeveling 9.1. op een derde plaats). De diverse overheden, maar ook de erfgoedsector moeten meer en beter gesensibiliseerd en geïnformeerd worden over de problematiek van digitale duurzaamheid: het op te richten kenniscentrum moet i.s.m. de sectorale expertisecellen en de erfgoedsector meer aandacht vragen voor de problematiek en een informatiecampagne opzetten (aanbeveling 17.1 op een 7e plaats). Er werd beargumenteerd deze aanbeveling te realiseren zonder kenniscentrum, maar op basis van de werking van de erfgoedbewarende instellingen. De geformuleerde argumenten aan de positieve zijde onderbouwen veelal de prioriteit van deze aanbeveling, anders dreigt men het ‘digitaal geheugen ‘ te verliezen. In afwachting van de oprichting van een kenniscentrum kan de administratie Cultuur de oprichting van een virtuele Pagina 194 van 196


praktijkgemeenschap stimuleren. Deze (virtuele) praktijkgemeenschap (met o.a. een discussieforum) waarin de expertise uit projecten m.b.t. digitaal erfgoed wordt samengebracht, kan dienst doen als uitwisselings- en consolidatieplatform voor kennis en ervaring (aanbeveling 6.1 op een 17e plaats). Enkelen vrezen energieverlies maar talrijke ondersteunende argumenten worden geformuleerd waarbij telkens duidelijk gesteld wordt dat zulk een praktijkgemeenschap enkel kan slagen mits er een goede aanpak en ondersteuning volgt. Het kenniscentrum moet zeer kort op de bal spelen en de bestaande internationale expertise over digitale duurzaamheid valoriseren en vertalen naar de erfgoedsector(en) (aanbeveling 17.6 op een 19e plaats). Het (intersectoraal) kenniscentrum moet de juridische problematiek in kaart brengen, adviezen formuleren en de relevante wetgeving op internationaal vlak (EU, WIPO, WHO,…) actief opvolgen en vertalen naar de erfgoedsector. Het moet ook de al aanwezige expertise in Vlaanderen verzamelen. Daartoe kan ook samenwerking gezocht worden met academische onderzoekscentra (aanbeveling 18.1 op een 20e plaats). De problematiek van (open) standaarden is een prioritaire taak voor het intersectorale kenniscentrum of expertiseplatform. Maar gezien het belang ervan zou er – los van het eventuele oprichten van zo’n centrum – al ad hoc een overlegstructuur rond standaarden kunnen worden opgezet (aanbeveling 10.1 op een 22e plaats). Het op te richten kenniscentrum en de sectorale expertisecellen moeten ook expertise aanbieden op het terrein van ontsluitingspraktijken en beschrijvingsstandaarden ten dienste van collectiebeheerders (aanbeveling 13.2 op een 23e plaats). Binnen een aantal argumenten zien we een bevoegdheidsproblematiek opduiken: het kenniscentrum moet zich volgens sommigen niet bezig houden met inhoudelijke beschrijvingsstandaarden, maar wel de sectoren en collectiebeheerders zelf. Valorisatie en communicatie moeten beter ondersteund worden anders heeft innovatie geen zin. De ondersteunende (sectorale) organisaties (steunpunten, enz.) moeten hier een rol opnemen en ook het kenniscentrum moet zorgen voor doorstroming van kennis naar de ‘gebruikers’ (aanbeveling 11-12.2 op een 26e plaats). De erfgoedsector kan, met steun van de Vlaamse overheid, en in afwachting van eventuele wettelijke Vlaamse overheidsinitiatieven, al starten met een pilot(onderzoeks)project inzake e-depot, naar buitenlandse voorbeelden, en begeleid door het op te richten intersectoraal kenniscentrum. Daarbij kan samenwerking worden gezocht met andere cultuursectoren, meer in het bijzonder met de bibliotheeksector (aanbeveling 17.4 op een 31e plaats). Een op te richten intersectoraal kenniscentrum zou meer inter- en transsectorale pilotprojecten moeten ondersteunen op diverse terreinen (aanbeveling 4.4. op een 33e plaats). De erfgoedsector moet geen pioniersrol spelen op zuiver IT-technologisch vlak, maar kan wel creatieve toepassingen van technische innovaties, b.v. op het vlak van ontsluiting, exploreren via pilotprojecten. Het kenniscentrum moet dienaangaande een centrale werkplek of ‘labo’ worden, i.s.m. IT-bedrijven en (academische) researchcentra, om mee innovatieve technieken te concipiëren die nuttig zijn voor het erfgoeddomein (aanbeveling 11-12.1 op een 35e plaats). Het voornaamste argument van niet akkoord en neutrale stemmers is dat men gekant is tegen deze R&D rol van het kenniscentrum; ook ziet men het risicovolle R&D meer als een taak van universiteiten en researchinstellingen. Men ziet het zeker niet als een prioritaire taak. Een helemaal akkoord stemmer stelt hier tegenover: “Die 'labo' functie is inderdaad van essentieel belang, het mag niet bij een theoretische denktank blijven maar moet de vinger aan de pols van de technologische actualiteit houden.” Het intersectoraal kenniscentrum moet ondersteuning bieden aan initiatieven en projecten die met ‘open source’ willen werken. Open source is immers enkel een goed alternatief als er voldoende knowhow is en de continuïteit ervan kan worden gegarandeerd (aanbeveling 9.2. op een 48e plaats). De Vlaamse overheid moet, eventueel via het op te richten intersectoraal kenniscentrum, een model (leidraad, modelakkoord,…) opstellen met vormvereisten, normen, spelregels, werkwijzen, rechten en plichten, lasten en lusten e.d.m., dat publiek-private samenwerking Pagina 195 van 196


(partnerships) rond digitaal erfgoed structureert en stimuleert (aanbeveling 8.1. op een 49e plaats). Projecten digitaal erfgoed eerst via een pre-adviescommissie van experts laten passeren vooraleer ze worden overgemaakt aan de beoordelingscommissie(s). Op deze wijze kunnen ze tussentijds worden bijgestuurd. Hierin kan een op te richten kenniscentrum rond digitaal erfgoed een rol opnemen (zie verder), maar ook de ondersteunende organisaties (zoals de steunpunten) kunnen als ‘coach’ optreden (aanbeveling 3.1. op een 60e plaats). Het intersectoraal kenniscentrum kan researchcentra en industriële partners selecteren en screenen (‘kwaliteitslabel’) en kan het proces van onderhandeling tussen de erfgoedsector en eventuele privé-partners begeleiden. Het overleg tussen kenniscentrum en privé-partners kan leiden tot een raamakkoord met bijvoorbeeld met betrekking tot prijs of exploitatieafspraken, waar digitale erfgoedprojecten kunnen op intekenen (aanbeveling 8.2. op een 62e plaats).

Pagina 196 van 196

Beleidsvisies voor digitaal erfgoed in Vlaanderen

Recommend Documents