BEKNOPT KERSTMIS 2015

AMERIKAANSE KERST

46 BEKNOPT

Als we het hebben over Amerika bedoelen we de Verenigde Staten van Amerika. Een land waarin alles anders is. En alles wat uit Amerika onze kant komt overwaaien wordt heel gemakkelijk opgepakt. Vaak wordt het zelfs als een soort automatisme omarmd. Want: alles wat uit Amerika komt is goed… De kerstfeestviering in Amerika is ook zo iets dat als heel apart wordt ervaren. Intussen zijn heel veel van die Amerikaanse kersttradities door de Nederlanders overgenomen. Zodra in Amerika het eerste koufront arriveert wordt er naar kerstmis toe geleefd. De huizen worden versierd met duizenden lichtjes, er worden ontelbare brieven verstuurd naar Santa, ben je naughty or nice? Uiteraard wordt alles twee keer gecheckt. Het blijft Amerika… Laten we eens een kijkje nemen.

KERSTMIS 2015

ONLINE MUSEUMNIEUWSBRIEF EFFE BOMEN… De allerlaatste digitale Beknopt van 2015. Bijna helemaal gewijd aan kerst en van alles daarom heen. Want ook Kerstmis heeft van alles met cultuurhistorie. Geniet ervan. 2016 belooft een enerverend jaar te worden, in veel opzichten. Daarom is alle assistentie meer dan welkom. Het museum heeft u nodig, als donateur, als sponsor of als vrijwilliger. Dick de Jong

KOMENDE ACTIVITEITEN   

KERST VERSIERINGEN De kerstperiode is een heerlijke tijd in de Verenigde Staten. Als je door de wijken rijdt, zie je overal prachtige lichtsculpturen. Het heeft iets sprookjesachtig! Dat de Amerikanen graag hun huis versieren, staat vast. En ze doen het ook met veel enthousiasme en overgave. Soms gaat het zover dat niet één boompje of struikje onverlicht wordt gelaten. Ook vensters en daken moeten eraan geloven. Het brengt een gezellige sfeer in de koude nachten. Soms gaan mensen heel erg ver en maken er een complete show van.

Vanaf 21 december 2015 Met het oog op de winter… erwtensoep, chocolademelk en glühwein. De winter is een mooie tijd om eens een van de museumwandelingen te doen. Let op de volgende bijzondere openingstijden: o o o o

24 december 2015 gesloten vanaf 16.00 uur 26 december 2015 bopen van 13.00-17.00 uur 31 december 2015 gesloten vanaf 16.00 uur 2 januari 2016 open van 13.00-17.00 uur

S ain t N ic k , op 5 d ec em b er e en vers c hi jn i ng in s om mi g e A m er ik a ans e s t at en

Dit is n u wat wel wor dt g en o em d ‘ een f out e k ers ttr u i’ , h oew el d ez e n og wel m ee v al t… BEKNOPT 46

1

Kerstmis 2015

KERST INKOPEN De dag na Thanksgiving (een donderdag, dit jaar op 26 november) worden de kerstversieringen al opgehangen. Dan hebben de meest Amerikanen een vrije dag en daarna wordt het steeds kouder. Die dag erna, Black Friday genoemd, beginnen sommigen al aan hun kerstinkopen. De meeste winkels houden dan ongelooflijke sales. Men staat er zelfs ‘s nachts voor op en kampeert voor de winkeldeuren, want de koopjes zijn vaak heel aantrekkelijk. Zo ontstaat het begin van de viering van Santa Claus, op 25 december. Sinterklaas wordt meestal niet gevierd, hoewel sommige streken wel een Saint Nick kennen, op 5 december.

MIST LET OE OF MARET AK Rond de kerstperiode kan je mistletoe kopen, in kleine plastic zakjes. Die wordt boven de deur gehangen. Als dan twee mensen toevallig samen onder de maretak staan, wordt van hen verwacht dat ze elkaar zoenen. CHRIST MAS ST ATION Natuurlijk hoort er ook muziek bij het hele kerstgebeuren. Lokale zenders vormen zich gedurende de kerstperiode om tot een Christmas station. Enkele weken lang (van Black Friday tot en met kerst) draait men van ‘s morgens tot ‘s avonds kerstliedjes. Het is verbazend hoeveel kerstliedjes er bestaan!

SANT A CL AUS Deze figuur is de versmelting van de Britse Father Christmas, de Nederlandse Sinterklaas. Dit heeft een binding met de benaming Santa Claus en de Scandinavische Vadertje Winter. Van dit laatste komt de associae tie met de arrenslee en rendieren. Hij heeft in de 19 eeuw zijn bisschoppelijke mijter (Sinterklaas) geruild voor de kerstmuts. De Santa die ze in Amerika nu kennen, is vooral door de Coca-Cola reclame uit 1931 bekend geworden. In die tijd was cola een zomerdrankje. Om de omzet te verhogen werd een reclameontwerper gevraagd een advertentie te maken, zodat het zwarte goedje ook in de winter in de belangstelling zou komen. Santa Claus wordt afgebeeld als een vriendelijke, volslanke man met rode jas en muts. Op kerstavond vliegt hij met zijn slee en acht rendieren van huis tot huis. Hij komt door de schoorsteen naar binnen, drinkt het glas melk dat de kinderen hebben klaargezet en eet van de voor hem gereed liggende koekjes. Dit laatste zorgt ervoor dat hij wat overgewicht heeft. Het speelgoed dat hij in zijn grote zak op zijn rug draagt is gemaakt door de elfjes, zijn trouwe helpers. Tegen de ochtend keert hij naar de Noordpool terug.

T HE NUT CRACKER Rond Kerstmis kan je overal nutcrackers kopen. Dat zijn houten soldaatjes die verwijzen naar het ballet De Notenkraker, met muziek van Tsjaikovski. Dit sprookje wordt in Amerika vooral rond de kerstdagen gespeeld. Het gaat over een meisje dat een houten soldaatje als kerstcadeau krijgt. Haar peetoom vertelt dat de pop eigenlijk een prins is die werd betoverd door de muizenkoning. In haar dromen gaat het meisje dan de muizenkoning verslaan en wordt de betovering verbroken. Het meisje gaat met de prins mee. Uiteindelijk komen ze via allerlei landen aan bij zijn kasteel en samen leven ze nog lang en gelukkig. De soldaatjes waren vroeger echte notenkrakers, maar tegenwoordig zijn deze louter decoratief.

KERST BOOM De kerstboom ziet er in grote lijnen hetzelfde uit als in onze contreien: veel lichtjes en een ster in de top, die de ster uit het kerstverhaal symboliseert. Naar jaarlijkse traditie wordt begin december in Washington DC the National Christmas tree verlicht door de president. Dit is het startsein van een reeks festiviteiten, beter gekend als de Pageant of Peace. De kerstboom wordt soms wel eens versierd met candy cane, een typisch kerstsnoep in de vorm van een roodwit gestreepte wandelstok. Deze zou symbool staan voor de wandelstok van de herders, maar anderen beweren dat het de J van Jezus is.

BEKNOPT 46

HET KERST DINER Het kerstdiner is een familiegebeuren en wordt voornamelijk thuis gevierd. Voor Thanksgiving wordt vaak afgereisd naar ouders, grootouders of andere familieleden.

2

Kerstmis 2015

Traditioneel staat er kalkoen, ham of eend op tafel, maar er zijn ook regionale specialiteiten. Als desserts serveert men graag pumpkin pie, pompoentaart of mince pie, een fruittaartje, maar ook hier kan dit sterk van streek tot streek variëren.

te bezoeken om diens geboorteplaats vervolgens te openbaren.

DE KERST STER OF POINSETTIA Deze plant, waarvan de rode blaren op een ster lijken, wordt vooral met kerst in de winkels verkocht. De Amerikanen zijn er gek op. Er bestaat een Mexicaanse legende die de kerstster met Kerstmis verbindt. Een kind, dat geen geld had om op kerstnacht een cadeau te kopen, plukte onkruid langs de weg en schikte het in een boeketje. In de kerk begon het boeketje te bloeien tot een mooie kerstster. Dit werd als een kerstwonder beschouwd. DE CHRISTMAS SWEAT ER Het blijft een verbazend fenomeen… En toch kom je ze ieder jaar weer tegen, de kersttruien. In alle mogelijke kleuren, met alle soorten kersttaferelen. Van bescheiden sneeuwvlokjes over sneeuwmannen en kerstmannen tot zelfs rendieren (liefst met rode neus).

DE KERSTSTOL Een stol is een luxe brood waarbij in het deeg rozijnen, vaak amandelspijs en veel gedroogde vruchten en typische specerijen worden verwerkt. Vroeger werden ze meestal een tot twee maanden voor Kerstmis gebakken. Na het afkoelen werden ze in boter en suiker gedompeld, zodat ze lang houdbaar waren en konden rijpen. Ze worden vooral in Nederland en Duitsland gegeten. Omdat de lekkernij traditioneel vooral rond Kerstmis wordt gegeten, wordt deze vaak kerststol genoemd. De kruisridders die destijds naar het Midden-Oosten reisden namen van hun tochten onbekende vruchten, kruiden en noten mee. Die werden hier aan het brooddeeg toegevoegd. Omdat het om kostbare zaken ging, bewaarde men ze tot het kerstfeest. En zo ontstonden de kerststollen. Het Nederlands Bakkerijmuseum schrijft het volgende. De kerststol is een product waarvan de herkomst niet exact is vast te stellen. De naam doet wel aan Duitse oorsprong denken, maar dezelfde vorm kwam ook al voor bij de Friese kerstbroden en is al enige eeuwen in gebruik. Van oorsprong zijn de stollen een vruchtbaarheidssymbool (Klobebrot) wat nog duidelijk te zien is aan de kerf of kloof die in het deeg is aangebracht. De oorsprong moet bij voorchristelijke volken worden gezocht. De angst voor de winter, de kou en de donkere dagen zat diep geworteld bij onder andere de Germanen. Ze vroegen zich af of de warme, langere dagen wel weer zouden terugkomen en daarmee de vruchtbaarheid van land en vee. Ze leefden in onzekerheid. De goden moesten gunstig gestemd worden, wat gebeurde met tal van offers. Hun offerbroden waren rijkelijk gevuld met bijzondere producten als honing en gedroogde vruchten. Deze broden staan bekend als klobes of klobebrot. Die worden algemeen beschouwd als de

KERSTSTER Zelfs mensen die weinig of niets doen aan het wereldlijke vermaak rond de kerstdagen, kopen tegen die tijd wel vaak een kerstster, een plant die officieel Euphorbia heet. Een andere naam van de plant is poinsettia, vernoemd naar de Amerikaanse ambassadeur Joel Poinsett in Mexico, die de plant in het begin van de 19e eeuw in de Verenigde Staten invoerde. Een Mexicaanse legende verklaart de verbintenis van de kerstster met Kerstmis. Het arme kind Pepita, dat geen cadeau kon kopen om op kerstnacht aan Christus te geven, plukte enkele onkruiden in de wegberm en maakte er een klein boeket van. Men had het kind verteld dat een nederige, maar liefdevol gegeven gift aanvaardbaar was in de ogen van God. Toen het kind het boeket in de kerk had gebracht, begon het daar te bloeien met rode en groene bloemen, wat men in de kerkelijke gemeente beschouwde als een kerstwonder. Vanaf dat moment werd de kerstster in Mexico Flores de Noche Buena genoemd. De kerstster is in andere uitlegging terug te voeren op het kerstverhaal, waar de ster van Bethlehem de plaats aangaf waar de Koning der Joden geboren zou zijn. De wijzen (er wordt vaak gedacht dat het om drie wijzen ging, maar dat staat nergens; wel is vermeld dat er drie geschenken waren) zouden deze ster volgen om via koning Herodes het kindje Jezus BEKNOPT 46

3

Kerstmis 2015

e

voorloper van de latere kerststollen. In Duitsland komen de stollen ook voor onder de namen ‘Strietzel’ en ‘Strützel’. Evenals bij de ronde vlaaien werden ook deze broden aanvankelijk in ronde vorm gebakken. De latere langgerekte vorm was vermoedelijk bedoeld om het oppervlak van de ovenvloer beter te kunnen benutten.

stolle. Katterfeld runde begin 20 eeuw een klein bakkerijtje in de Sint Jansstraat. Jaarlijks – wellicht vanuit een stukje weemoed - bakte hij uitsluitend voor zijn gezin een Weihnachtsstolle. Toen op zekere dag de stol zo prachtig was uitgevallen werd deze tijdelijk in de etalage uitgestald. Een landsman van de Duitser Katterfeld logeerde rond die dagen in een naburig hotel. Hij zag tijdens een wandeling de fraaie stol, stapte de winkel binnen en vroeg of ‘Die Schöne’ te koop was. De bakker antwoordde dat hij de stol slechts voor zijn kinderen had gebakken, dus tot zijn spijt… De oudste dochter van Katterfeld beschikte echter over iets meer handelsgeest dan haar vader en raadde hem aan de stol toch maar te verkopen. De landsman vertrok met de stol onder zijn arm en Katterfeld bakte op kerstavond een nieuwe stol voor zijn gezin. Ook deze werd echter al snel verkocht en zo zou de faam van de kerststol in Nederland zijn begonnen. Toen Katterfeld uiteindelijk zijn winkel annex bakkerij verkocht, gold dit inclusief het Stollenrecept dat niemand kon evenaren. Met dank aan het Nederlands Bakkerij Museum.

Al in 1329 was er sprake van stollen als kerstgebak in Duitsland. Bisschop Heinrich von Naumburg gaf in dat jaar de bakkers een nieuw gilde, een privilege. Dat gebeurde met de opdracht voor hem en zijn opvolgers voortaan met kerst twee stollen te bakken, elk gemaakt van een halve schepel tarwe. Uit deze beginperiode zijn geen recepten overgeleverd. Aangenomen wordt dat de receptuur steeds werd aangepast aan de ontwikkeling van de bakkunst. In de archieven in Dresden worden kerststollen al in 1438 genoemd. In 1496 werden ‘Die Christbrote uff Weihnachten’ als handelswaar op de markten verkocht en dit gebak gaf later de naam aan de kerstmarkt in Dresden. Daar werd voorts in 1528 verklaard dat het bakken van fijnere gebaksoorten – waaronder de stol werd geschaard – voortaan uitsluitend door koekbakkers mochten worden gemaakt en niet langer door ‘gewone’ broodbakkers. Vele malen worden in Duitse archieven de stollen vermeld als pachtbetaling aan vorstelijke en geestelijke hoge heren. De vermaarde ‘Koningsstol’ in Dresden wordt als zodanig al genoemd in 1529. Uitvoerige recepten van stollen werden echter pas na 1700 als ‘boterstollen’ opgetekend in vakboeken, afkomstig uit Berlijn en Leipzig. Hoe de receptuur uiteindelijk in Nederland kwam weten we niet. Er is wel een verhaal, afkomstig uit ZuidHolland, dat wellicht een tipje van de sluier kan oplichten. In het Duitse Thüringen kende men lang geleden hongersnood. Door Nederlandse bakkers werd geld ingezameld om een lading tarwe te kunnen verzenden. Uit dankbaarheid zond Thüringen aan de commissie van Nederlandse bakkers naderhand het recept van Thüringer Weihnachtsstollen. Uit Amsterdam kennen we tot slot een andere versie van de oorsprong van de Hollandse kerststol. De specialiteit van de Duitse bakker Katterfeld, die zich in Amsterdam had gevestigd, was met name de kerststol of, zoals hij het product in zijn moerstaal noemde, de WeihnachtsBEKNOPT 46

GESCHIEDENIS VAN DE KAARS In de middeleeuwen was de kaars de voornaamste bron van kunstverlichting. Kaarsenmakers waren verenigd in het Kaarsenmakersgilde. De goedkope kaarsen werden gemaakt van vet (talg), de duurdere van bijenwas. De eerste brandden niet zo mooi als de waskaarsen. Een vetkaars was zacht, walmde, gaf roet, droop altijd wat en verspreide een minder prettige geur (als gevolg van het ontstaan van acroleïne). De pit was gemaakt van getwijnde katoendraden, waarvan het verkoolde uiteinde van tijd tot tijd afgeknipt (gesnoten) moest worden.

Kaarsenmakers rond 1700.

Vanwege het brandgevaar (maar ook vanwege de slechtere kwaliteit van het uitgevoerde werk) was het gebruik van kaarsen als kunstverlichting voor het avondlijk werk vaak aan banden gelegd. De kaarsen brandden regel4

Kerstmis 2015

matig genoeg om als een klok gebruikt te worden. Er waren 12- en 24-uurskaarsen verkrijgbaar met horizontale ringen die de uren aangaven. Tegenwoordig ziet men nog wel kaarsen met een urenverdeling op de zijkant. Dit zijn vaak opdrukken van papier. Dit papier kan als lont gaan werken, waardoor de kaars tevens aan de buitenkant kan gaan branden.

Dit had tot gevolg dat de stearinekaars op den duur de oudere smeerkaars geheel verving. Stearine was ook geschikt om machinaal in vormen gegoten te worden. Dit leidde tot mechanisatie en concentratie in de industrie. Enkele jaren later verving Cambacères de oude getwijnde pit door een gevlochten katoenen pit. Dat was het einde van het kaarsensnuiten. Aangezien de pit gebogen brandde, door de manier van vlechten van de katoengarens, werd deze automatisch op lengte gehouden, een zelf-snuitende kaars. Enige jaren later werd door raffinage van aardolie een witte stof, paraffine, afgescheiden. Deze ging naast stearine een plaats in de kaarsenindustrie innemen. Paraffine blijkt namelijk een hogere lichtintensiteit te hebben dan stearine, maar paraffine wordt eerder zacht. Na 1850 verdwenen meer traditionele vormen van kaarsenmakerij ten gunste van stearine, maar ook als gevolg van de opkomst van gaslampen. Door de uitvinding van de elektrische lamp levert de kaars in onze tijd vooral het romantische licht. De kaars kan ook een rustgevende werking hebben.

e

Eind 18 eeuw komt de visserij op de potvis met een alternatief voor vet en was. Kaarsen konden worden bereid uit een vettige stof uit de kop van de potvis, spermaceti of walschot genoemd, die voornamelijk bestaat uit cetylpalmitaat. Deze stof werd bereid door uitgekookt walvisvet bij koud weer (6 graden C) te laten uitkristalliseren. Hiervan produceerde men de duurdere typen smeerkaars. Daarnaast ging men ook kaarsen toepassen voor het meten van tijd, waarvoor men een aantal kaarsen van gelijke lengte gebruikte. Iedere kaars werd gemerkt met strepen op onderling gelijke afstand, waarbij de afstand tussen elke merkstreep overeen kwam met een door ervaring verkregen tijdsperiode. De kaarsenmakerij was het onderdeel van de chemische e industrie dat in de 19 eeuw qua schaal het meest veranderde. Aan het begin van die eeuw werden de kaarsen in Nederland vooral gemaakt door kleinschalige ambachtslui in eenmansbedrijfjes, terwijl er enkele decennia later een drietal grote kaarsenfabrieken waren in: Amsterdam, Schiedam en Gouda, met een af-zet van miljoenen kaarsen.

DE JOELTIJD De Germanen vierden rond 21 december, de kortste dag, midwinter- of joelfeesten ter gelegenheid van de winterzonnewende. Als de herfststormen voorbij waren (de stormen werden verklaard als uitingen van boze geesten) en wanneer de dagen weer gingen lengen (het nieuwe licht werd begroet) vierde men feest. Het joelfeest. Het woord joelen kennen we nog steeds. Onze verre voorouders waren blij en lieten dat merken door te zingen, te dansen en vooral door veel en lekker te eten en te drinken. Het woord joel vinden we terug in de Scandinavische talen, waar Kerstmis nog steeds Jul heet. Jul zou afstammen van het Oudnoordse hjól, dat wiel betekent. Met dat wiel wordt het zonnewiel bedoeld, dat op dat moment op zijn laagste punt is en klaar om weer te gaan klimmen. Vergelijk het met het ronddraaien van de seizoenen. Een andere verklaring gaat terug naar het woord geel of geol, de kleur van de zon, die weer meer gaat schijnen. Het is een woord dat voorkomt in alle Germaanse en Scandinavische landen en talen: Duits:

De kaarsenfabricage maakt in de 19e eeuw een grote ontwikkeling door, die begon met de ontdekking van stearine. In 1823 werd stearine, een mengsel van stearinezuur en palmitinezuur, ontdekt door de Fransman Eugène Chevreul. Hij onderzocht allerlei vetten en toonde aan dat deze verbindingen zijn van een vloeistof (glycerol) en van een mengsel van min of meer vaste stoffen (vetzuren). Van de vetzuren scheidde hij door persen een vaste harde fractie af, stearine genaamd. Stearine is een kunstwas, een vast vet ontstaan door het uitpersen van verzeepte dierlijke vetten. Stearine had veel gunstiger brandeigenschappen dan het vet dat tot dan toe gebruikt werd voor de kaarsenbereiding. De stearinekaars brandde met een heldere vlam, zonder walm; hij droop niet en werd niet slap als hij warm werd. BEKNOPT 46

5

Kerstmis 2015

gelb, Noors: gul, Deens: gul, Nederlands: geel, Zweeds: gul, Fries: giel. Maar ook in andere talen kennen we het, zoals in het Italiaans: giallo, Litouws: geltonas en Roemeens: galben. Het Oudengelse géol werd het MiddenEngelse yole en tenslotte het moderne yule, terwijl het woord geol of geolu evolueerde tot yellow. Al deze termen zouden van de Indo-Europese wortel ghel komen, wat schijnen betekent. Het weer langer gaan schijnen van de zon, het geel opglinsteren van de zon in de sneeuw zouden aan de basis liggen van de uitdrukking.

UIT HET MUSEUM bestuur & medewerkers van Museum De Koperen Knop wensen u allen goede dagen en een fijne jaarwisseling

Gezellige kerst.

In de 4e eeuw zorgden keizer Constantijn de Grote samen met de bisschoppen van de toenmalige kerk ervoor dat het nieuwe feest Kerstmis voortaan op 25 december zou worden gevierd. Dat was de datum waarop in veel landen rond de Middellandse Zee tot dan toe de zonnegod werd vereerd (Ra in Egypte, Helios in Griekenland en Sol Invictus - de onoverwinnelijke zon - in het Romeinse Rijk). Dat sloot mooi aan bij de in die tijd al gevierde feestdagen (zoals het joelfeest op 21 december). De Romeinen waren erg tactisch. Door gebruik te maken van bestaande tradities van de overwonnen volkeren, wisten ze die snel aan zich te binden. Als het woord Kerstmis letterlijk wordt vertaald komen we op Christus-mis, en dan in de betekenis van kerstenen, christelijk maken. Niet meer en niet minder. Rendieren.

MUSEUM DE KOPEREN KNOP Het cultureel en historisch centrum in de Alblasserwaard Binnendams 6  3373 AD Hardinxveld-Giessendam  0184-611366 www.koperenknop.nl  [email protected]  NL93RABO0395001005 OPEN: dinsdag t/m vrijdag 13.00-17.00 uur en zaterdag 11-17.00 uur

COLOFON: Redactie Assistentie Foto’s

Dick Bruna.

: Dick de Jong. : Alida de Jong-Ambachtsheer en Johan de Jong. : Dick de Jong en anderen.

© Voor de samenstelling van deze uitgave is gebruik gemaakt van artikelen en teksten van derden. Voor zover iemand meent dat hierbij de kopierechten zijn geschaad kan er contact worden opgenomen met de redactie.

BEKNOPT 46

6

Kerstmis 2015