Bachelor jaar 2 Humanistiek. HUMANISME IN ETHIEK EN RELIGIE geschiedenis, filosofie en actualiteit

Bachelor jaar 2 Humanistiek HUMANISME IN ETHIEK EN RELIGIE – geschiedenis, filosofie en actualiteit

Zingeving 2, module 2 Coördinator:

Joep Dohmen

Werkboek

Auteurs:

Joep Dohmen Laurens ten Kate Willeke Los 2de druk, Herfst 2011

WAARSCHUWING Door combinatie van lang achtereen in dezelfde houding werken, een hoge werkdruk en een minder goed ingerichte werkplek kunnen gezondheidsklachten zoals RSI ontstaan. Preventieve maatregelen kunnen veel leed besparen; zie bijlage 4 van Vormgeving van werkstukken (UvH-werkboek, 8e geheel herziene druk, augustus 2004). TENTAMENFRAUDE EN PLAGIAAT De examencommissie van de UvH geeft speciale aandacht aan tentamenfraude. Dit wordt gezien als een ernstige inbreuk op academische normen omdat een juiste beoordeling van de kennis en vaardigheden van de student dan niet goed mogelijk is, en omdat het oneerlijk is tegenover medestudenten. Van de verschillende soorten fraude komt plagiaat het meeste voor. Plagiaat is het gebruik van uitspraken, teksten, illustraties en meningen van een ander zonder vermelding van de bron, waarbij de plagiator de indruk wekt alsof deze van hem of haar zelf zijn. Op tentamenfraude kunnen zware sancties volgen, tot aan het uitsluiten van de studie toe. Zie voor meer informatie: http://studentenweb.uvh.nl/Page/sp1132/index.html

titel auteurs

vormgeving/ opmaak druk uitgave

reeks code

Zingeving 2: Humanisme in ethiek en religie, werkboek Joep Dohmen Laurens ten Kate Willeke Los Anne-Greet van Rootselaar 2de druk, herfst 2011 Universiteit voor Humanistiek Kromme Nieuwegracht 29 3512 HD Utrecht werkboeken Bachelor 2 Universiteit voor Humanistiek 2011/2012 111/Ba2/Z2-2/wb © UvH 2011

INHOUDSOPGAVE Voorwoord ..................................................................................................................... 5 Introductie ...................................................................................................................... 7

Cursusbeschrijving: 1 Algemene gegevens .................................................................................................... 9 2 Doel/leerresultaat........................................................................................................ 9 3 Werkvormen, lesuren, student-assistenten en studiebelastingsuren ........................... 10 4 Beoordeling .............................................................................................................. 12 5 Afronding ................................................................................................................. 13 6 Uitslag en inzage van het tentamen ........................................................................... 14 7 Onderwijskwaliteitszorg ........................................................................................... 14

Programma Zingeving 2: Humanisme in ethiek en religie .............................................. 15 Beschrijving van colleges, projectgroepen en seminars van MODULE 2: - Week 1 ............................................................................................................ 18 - Week 2 ............................................................................................................ 19 - Week 3 ............................................................................................................ 20 - Week 4 ............................................................................................................ 22 - Week 5 ............................................................................................................ 23 - Week 6 ............................................................................................................ 26 - Week 7 ............................................................................................................ 27 - Week 8 ............................................................................................................ 29

Literatuur ...................................................................................................................... 30

4

VOORWOORD In dit werkboek staat de tweede module van het programma voor het deel Zingeving in het tweede bachelorjaar van de UvH beschreven: Humanisme in ethiek en religie – geschiedenis, filosofie, actualiteit. Het gehele vak Zingeving 2 bestaat uit twee modulen: Humanisme in ethiek en religie 1 (periode 1) en Humanisme in ethiek en religie 2 (periode 2). Dit werkboek gaat dus over de tweede module. Dit programma is een geheel vernieuwde versie van het eerdere programma ‘Het goede leven’, dat in de afgelopen zeven jaar werd gegeven. Dat programma is met interesse en genoegen door studenten gevolgd, zo blijkt uit evaluaties en vele spontane reacties. Het was echter ook een versnipperd programma, met een ingewikkelde opzet die voor de studenten niet altijd helder was. Afgelopen jaar 2010-2011 is dit vernieuwde Z2 programma met succes ingevoerd en het wordt hierom dit jaar voortgezet. Humanisme in ethiek en religie zet vele thema’s en aandachtsvelden van ‘Het goede leven’ voort, maar voegt ook veel nieuwe stof toe en laat oude stof vallen. Het programma is strakker van structuur. Belangrijk voor jullie studenten is te weten dat het programma dermate is gewijzigd dat wie Z2-oude stijl heeft gevolgd (vóór 2010), geen tentamen meer kan doen in het nieuwe programma. Daarover zijn alle studenten destijds uitvoerig en op verschillende momenten bericht; en er zijn extra herkansing ingelast. Humanisme in ethiek en religie is een zinverschaffend en uitdagend programma over dat waar we zelf aan deelnemen en waar we naar op zoek zijn: het is dus voor ieder heel concreet. Tegelijk geeft het ons veel te denken: over ethische dilemma’s, morele idealen en levensvoering, over religieuze tradities en hun tegenstrijdigheden en actualiteit. Over zingeving en haar samenhang met ethiek, levensbeschouwing en religie, en over de vele betekenissen en verschijningsvormen van humanisme. De leerstof, zowel de literatuur als de colleges, is divers, rijk aan noties en voorbeelden, die echter niet als vanzelfsprekendheden worden gebracht. Wij nodigen jullie uit vanaf het begin voluit mee te doen, zowel door je goed voor te bereiden als met je aanwezigheid en betrokken deelname, want daardoor kan in de wederkerigheid de stof het beste uit de verf komen en het onderlinge gesprek verdiepend werken. Het gaat immers niet alleen om kennis te vergaren en te leren lezen wat er in een tekst gebeurt, maar ook om op een open, sensibele en reflexieve wijze om te gaan met eigen en andermans ervaring. We houden ons zowel met de actualiteit bezig als met dat wat de geschiedenis aan inzichten en praktijken heeft opgeleverd en doorgegeven, in die zin is het een levendig en multidisciplinair programma waar theorie en praktijk op elkaar betrokken zijn. Als coördinatoren trachten wij een voorspoedige gang van het programma te bevorderen, alert te zijn op eventuele problemen, en we vragen jullie ons daar eventueel op te wijzen, maar ook om zelf en met elkaar een bijdrage te leveren aan een goed verloop en een vruchtbare leertijd. Tijdens de eerste module zal Laurens ten Kate uitvoerend coördinator

5

en aanspreekpunt zijn, tijdens de tweede module Joep Dohmen. Houd hier goed rekening mee als je vragen of problemen hebt! Tot slot, dit werkboek is met zorg samengesteld en gaat in op alle relevante aspecten van het programma. Maar, het kan gebeuren dat tijdens het programma een omissie blijkt of dat een formulering van beleid vragen oproept bij de uitvoering ervan. Zowel in geval van iets dat niet geregeld is als ingeval van iets dat niet afdoende geregeld blijkt te zijn, beslissen, na overleg met betrokkenen, de coördinatoren. Laurens ten Kate Coördinator module 1

6

ALGEMENE INTRODUCTIE: HUMANISME IN ETHIEK EN RELIGIE – geschiedenis, filosofie en actualiteit Algemeen Z2 In het eerste jaar, in Z1, maakte je kennis met de centrale thematische gebieden waarop de humanistiek zich beweegt: identiteit, existentie, narrativiteit, uniciteit, verbondenheid. Deze werden vanuit verschillende academische invalshoeken bestudeerd: religiestudies, psychologie en filosofie. In de beide modules Humanisme in ethiek en religie: geschiedenis, filosofie en actualiteit I en II (tezamen Z2) wordt vervolgens de basis gelegd voor jullie kennis van en inzicht in de verschillende ethische en levensbeschouwelijke thema’s en stromingen die in de humanistiek een rol spelen. Het gaat om twee zelfstandige modules, elk met eigen docenten, eigen inhoud en eigen toetsing, die niettemin nauw samenhangen. Tezamen vormen de twee modules een grondige inleiding in de religiestudies en in de ethiek, zoals deze beide disciplines binnen de humanistiek van belang zijn. Tijdens een gezamenlijk openingscollege geven de beide coördinatoren Laurens ten Kate en Joep Dohmen, een introductie in de overkoepelende thematiek van beide modules. We spitsen de algemene thema’s die in Z1 behandeld worden, verder toe door ons te verdiepen in de verschillende betekenissen van het humanisme door de westerse geschiedenis heen, tot in de huidige tijd: zo verschijnt het begrip ‘humanisme’ soms als wereldbeeld of levensbeschouwing, soms als beschavingsideaal, dan weer als persoonlijke levensstijl of als politieke beweging van emancipatie. En er zijn meer betekenissen te ontdekken. Opnieuw zullen verschillende wetenschappelijke benaderingen ons daarbij helpen: in de eerste periode zijn dat met name de religiestudies en de theologie, in de tweede de ethiek en de geschiedwetenschap. Door het hele programma heen zullen de ethische, de religieuze en de historische vragen die onze poging het humanisme in al zijn complexiteit te doordenken, telkens met elkaar in verband worden gebracht. Zo heeft de ethiek van de Stoa in de Oudheid veel te maken met de levensvisie van de eerste christenen; zo heeft het ethisch en politiek reveil van de humanistern uit de Renaissance onder meer wortels in de christelijke en islamitische spiritualiteit van de Middeleeuwen en haar verzet tegen de adellijke en kerkelijke macht; en zo verwijzen hedendaagse spirituele stromingen en ervaringen in onze westerse wereld naar de geschiedenis en de actualiteit van oosterse religies, zoals het zen-boeddhisme. In de eerste module worden, na een inleidende week, in korte blokken van vier colleges drie levensbeschouwelijke tradities behandeld: boeddhisme, de joods-christelijke traditie en de islam. Er is veel plaats voor historische verdieping. Steeds zal daarbij de vraag aan de orde zijn op welke manier deze tradities hebben nagedacht over de ethische dilemma’s van het menselijk leven, en vormgegeven aan de rijke wereld van levenskunst en spiritualiteit die door de westerse geschiedenis is voortgebracht. Ook zullen de

7

raakvlakken en verschillen tussen deze drie religieuze tradities en het humanisme worden behandeld. In de tweede module staat de ethiek als een belangrijk deelgebied binnen de humanistiek centraal. Ook hier is de benadering primair historisch, en volgen we de geschiedenis van de ethiek vanaf de Oudheid tot in de huidige tijd. Uiteenlopende vooronderstellingen en perspectieven bij wat een zinvol leven is, passeren de revue, zoals onder meer vrijheid en verbondenheid, of opvoeding en deugd. We zullen vaststellen dat ieders hoop om ‘goed te leven’, voor zichzelf en voor de ander, niet zo vanzelfsprekend is als het lijkt. Introductie bij de tweede module van Z2: ETHISCH HUMANISME Als Socrates rond 400 voor Christus in Athene de markt op loopt en met de aldaar aanwezigen een gesprek voert over de kwaliteit van hun leven, begint de lange geschiedenis van de westerse moraal. Natuurlijk ging er iets aan vooraf: het relativisme van de sofisten dat voor Socrates blijkbaar onhoudbaar en onverdraaglijk was. Er valt volgens hem wel degelijk iets algemeen zinvols te zeggen over ‘to eu zèn’: het goede leven. Het gaat om het verwerven van een Socratische autonomie (Nussbaum). Het debat tussen Socrates en de sofisten over de bepaling van ‘het goede leven’ is in feite nooit opgehouden en duurt tot op de dag van vandaag voort. In deze tweede module behandelen we grote lijn van dat debat: de verschillende standpunten in de eudaimonistische ethiek van de klassieke Oudheid van Socrates en Plato tot en met de Stoa. De reactie daarop van het christendom en haar moraal, en de doorwerking van beide lijnen in de renaissance oa bij Erasmus, Montaigne en Pico. Daarna behandelen we de breuk en diepe cesuur die het moderne denken (Desacrtes) met Locke, Voltaire en Kant – aanhangers van de Verlichting - ten opzichte van het gehele premoderne denken aanbrengt. Vervolgens de heftige reactie van de kant van de Romantiek (Rousseau, Goethe en Schiller) op het moderne procedurele denken. Een nieuwe cesuur volgt bij Nietzsche en Kierkegaard die de opening maken naar een nieuwe moraal in termen van authenticiteit. Daarnaast ontvouwt zich in de negentiende eeuw een rijk decor van morele houdingen: liberaal, eudaimonistisch, expressionistisch. De twintigste eeuw reflecteert de clash tussen Verlichting en Romantiek. Het existentialisme beproeft een moraal van authenticiteit. In de vroege jaren tachtig levert Foucault daarop heftige kritiek en brengt in samenhang met zijn disciplineringsopvatting een bestaansethiek. Tegelijk zien we de revival van de deugdethiek en de opkomst van de zorgethiek. Daarmee zijn we terug bij het begin, het nadenken over een persoonlijke, morele levensstijl, maar nu in een laat- of postmoderne context. ‘Vandaag zijn we allemaal levenskunstenaars, of we het nu willen of niet.’ (Bauman). Willeke Los en Joep Dohmen presenteren deze ideehistorische en wijsgerige achtergronden van ‘de morele bronnen van het zelf’ (Taylor). Zij zijn jullie gidsen bij de bestudering van en dialoog over een zorgvuldige selectie van primaire teksten en secundaire commentaren (oa. Ferry). De module biedt een grondige inleiding in het ethisch humanisme. Joep Dohmen, coördinator Z2 module 2

8

CURSUSBESCHRIJVING

1.

Algemene gegevens

Titel: Cursuscode: Studiejaar: Periode: Omvang:

Zingeving 2: Humanisme in ethiek en religie Z2-21 (module 2) Bachelor 2, 2011/2012 II 8 EC, oftewel 224 studiebelastingsuren (SBU)

Coördinatoren: E-mail: Student-assistent: E-mail:

Joep Dohmen (module 2). Tel: (030) 2390113 [email protected] Lori Verlaan (masterstudent) [email protected]

2.

Doel/leerresultaat

Doelstellingen voor modulen 1 en 2: • verwerven van kennis van en inzicht in de geschiedenis en de ideeënwereld van boeddhisme/hindoeïsme, Jodendom/christendom en islam, in relatie tot het humanisme; en in de geschiedenis van de ethiek in relatie tot het humanisme; • blijk kunnen geven van zowel persoonlijk als theoretisch diepgaande reflectie op de lesstof; • zich verschillende visies op het humanisme in relatie tot de religieuze en ethische tradities van onze cultuur eigen maken en daar een goed gefundeerde eigen mening over kunnen formuleren; • vertrouwd raken met vragen naar zingeving op theoretisch, existentieel en maatschappelijk niveau, en deze vragen kunnen relateren aan de actualiteit van de 21ste eeuw, als ook aan het complexe cultuurbestand van onze westers-moderne wereld; • bekend zijn met de behandelde levensbeschouwelijke, filosofische en wetenschappelijke denkers en visies en hun historische en culturele situering; in staat zijn om verbindingen te leggen tussen lesinhoud en onderliggende (levens)visies en kunnen omgaan met verschillende en contrasterende visies; • in kleine projectgroepjes een probleemstelling kunnen formuleren, deze op basis van literatuur en lesstof uitwerken, en presenteren tijdens een plenair seminar aan het einde de module

9

3.

Werkvormen, lesuren, student-assistenten en studiebelastingsuren

Werkvormen Literatuurstudie, colleges, projectgroepen Literatuurstudie Het programma Humanisme in ethiek en religie begint bij het grondig lezen van de literatuur. Zorg dat je voor elke bijeenkomst de opgegeven literatuur leest. Voor elke bijeenkomst geldt ruim zes uur actieve leestijd, dus dat is tweemaal per week. Plan die tijd daarom zorgvuldig in en neem het op in je agenda. Lees en studeer effectief. Maak korte samenvattingen van artikelen of houd kernbegrippen en hoofdlijnen bij met paginanummers. Maak aantekeningen van vragen en gedachten die bij je opkomen tijdens het lezen. Pas dan worden de colleges levendige en leerzame onderdelen. Zonder het zorgvuldig bijhouden van de literatuur is het niet mogelijk om het programma goed te kunnen volgen en mee te doen, dat wil ook zeggen zelf tot vragen en aandachtspunten komen en daarbij gericht te zijn op het ontwikkelen van een eigen visie met betrekking tot de leerstof. Om meer redenen is het van belang de teksten goed te lezen, zowel in de zin van vergelijking van verschillende soorten teksten als in de zin van de gelaagdheid van een tekst: het analyseren op inhoud (vooronderstellingen, argumentatie, spanningen, tegenstrijdigheden, onderliggend debat, betekenisvolle details of verdichtingen) en op retorica (de wijze waarop argumenten worden ingezet). Als je moeite hebt met studeren, zoek dan tijdig iemand op die je hierbij advies zou kunnen geven of actief zou kunnen helpen: een studiegenoot, de docent, de coördinatoren, de studieadviseur, studentenraadsman, etc. Vaak kan het ook helpen om onderling samen te werken bij het lezen en bestuderen van literatuur. Door samen afspraken te maken, literatuur door te nemen, vragen te formuleren en samenvattingen te maken, wordt het veel gemakkelijker je aan de literatuuropgave te houden. Bovendien kun je elkaar helpen als het even niet goed loopt. Natuurlijk is het van belang de teksten wel zelf te lezen. Uiteindelijk scheelt het je een hoop tijd als je de literatuur direct goed bijhoudt, want dan ben je niet constant bezig oude dingen in te halen. Als je toch achter gaat lopen, is het verstandig, meteen heldere en haalbare afspraken met jezelf te maken. Overzicht van de lesuren De lesuren vinden plaats op ochtenden op dinsdag en vrijdag (9.00 tot 11.45 uur). Zo’n ochtend is een samenhangend geheel en van studenten wordt verwacht dat zij er de hele ochtend zijn. De lesuren bestaan in principe uit twee hoorcolleges en een responsiecollege. Het kan voorkomen dat de betreffende docent je vraagt met je projectgroep (langer) aan een opdracht te werken. Elke bijeenkomst kent zijn eigen invulling, zie daarvoor de dagbeschrijvingen. Colleges Iedere lesdag begint met twee maal een plenair college. De docent geeft een theoretisch kader bij het thema c.q. de stof van die bijeenkomst, dat verheldert en verdiept. De docent gaat in op de verplichte literatuur, geeft een toelichting, haalt er zaken uit naar voren, en situeert deze in een breder kader.

10

Het is van groot belang goede aantekeningen te maken van de colleges, omdat de docenten niet alleen de verplichte literatuur behandelen, maar ook een aantal eigen thema’s toevoegen. De schriftelijke tentamens (zie onder, 4 en 5) zullen zowel de literatuur als de inhoud van de colleges toetsen. De plenaire colleges duren elk 45 minuten. De docenten zullen zorg dragen voor een afwisselend lesprogramma. Soms wordt er gekozen voor een intermezzo over een relevant en boeiend thema. Daarnaast zullen de docenten waar mogelijk, gebruik maken van visuele of muzikale ondersteuning ondxer meer via powerpointpresentaties.

Projectgroepen In de eerste week van het programma formeren we kleine projectgroepen van gemiddeld 4 à 5 studenten. Deze groepjes blijven gedurende de hele module bij elkaar. De projectgroepjes werken geheel zelfstandig, op zelf gekozen tijdstippen, aan een gezamenlijke presentatie over een van de thema’s van de colleges. Deze presentaties vinden plaats in een afsluitend seminar aan het einde van de module, waarbij alle docenten aanwezig zullen zijn. Voor de presentaties krijgen jullie per projectgroep één groepscijfer, dat voor 25% je eindcijfer per module bepaalt. Jullie kunnen je presentatie inhoudelijk zelfstandig met de projectgroep voorbereiden, maar overleg en advies van een van de docenten (die relevante expertise heeft over het betreffende onderwerp) is te allen tijde mogelijk. Hierin wordt het initiatief bij jullie (de studenten) gelegd. De deelnemers dragen zelf verantwoordelijkheid voor de projectgroepen. We vragen voor de projectgroepen de inzet, motivatie en actieve deelname van iedereen. Al met al is de projectgroep een belangrijke oefensituatie: in leren omgaan met de stof, leren communiceren over de stof en ook je voorbereiding op de tentamens. Student-assistenten Lori Verlaan (masterstudent) is de student-assistent voor Z2 (module 1 en 2). Zij zal inhoudelijk geen grote rol spelen, maar vooral organisatorische taken op zich nemen. Ook zal zij af in toe namens de coördinator berichten op de SWP (Shared Work Place) zetten. Samenstelling studiebelastingsuren (SBU) Activiteit: Aantal uren: contacturen 44 zelfstudie 180 (hieronder valt ook de gezamenlijke voorbereiding in projectgroepjes van de presentaties voor de slotseminars) ------------------------------------------------------Totaal SBU: 224

11

4.

Beoordeling

Overzicht van de afrondingen en de data van module 2 - Projectgroepspresentatie op afsluitend seminar. Data: dinsdag 24 en vrijdag 27 januari 2012, 9.00 – 11.45 uur. Het eindcijfer is een groepscijfer, dus niet individueel. Het geldt voor alle deelnemende studenten per groep. Cursuscode Z2-21 Verantwoordelijke coördinator: Joep Dohmen - Humanisme in ethiek en religie II: ethiek en geschiedenis van het humanisme. Gesloten boek tentamen Dinsdag 7 februari 2012, 10.00 – 13.00 uur. 75% van je eindcijfer per module. Cursuscode Z2-21 Verantwoordelijke coördinator: Joep Dohmen

Tentamen: Dinsdag 7 februari 2012 10.00 - 13.00 uur

Hertentamen: Dinsdag 17 april 2012 10.00 - 13.00 uur

nakijktermijn: de coördinator maakt het cijfer uiterlijk 5 maart 2012 bekend

nakijktermijn: de coördinator maakt het cijfer uiterlijk 15 mei 2012 bekend

Opmerkingen over de tentamens en de totstandkoming van het eindcijfer Z2 kent twee modulen van acht weken. Elke module heeft één tentamen: Z2-11 voor de eerste module betreft één tentamen en Z2-21 voor de tweede module betreft eveneens één tentamen. In totaal worden er voor Z2 twee tentamenbriefjes uitgereikt. Het cijfer op het tentamenbriefje is de optelsom van twee scores: je tentamen (75%) en je projectgroeppresentatie (25%). Voor beide tentamens Z2-11 en Z2-21 moet een 5,5 gehaald worden voor een voldoende beoordeling. De beide tentamens kunnen één keer herkanst worden. Projectgroeppresentaties kunnen niet herkanst worden (tenzij in zeer uitzonderlijke omstandigheden en na overleg met de coördinator), want deze zijn ingebed in de seminars; het is uiteraard ondoenlijk hiervoor herkansingen te organiseren. Indien de student na twee tentamengelegenheden een onvoldoende heeft, hetzij voor Z2-11 of Z2-21, dan dient hij of zij in een later jaar het gehele tentamen over te doen volgens programma en richtlijnen van dat jaar.

12

Tentamen Humanisme in ethiek en religie 2 (Z2-21) Het Z2-21 tentamen is evenals Z2-11 een gesloten boek tentamen. Het wordt gehouden op dinsdag 7 februari van 10.00 tot 13.00 uur. De vragen zijn zo opgesteld dat zij in twee uur te beantwoorden zijn. Er is één uur extra marge ingebouwd. Binnen drie uur dient iedereen klaar te zijn. Het tentamen beslaat twee onderdelen, te weten: ethiek en geschiedenis van het humanisme. De vragen kunnen bondig beantwoord worden, en toetsen een combinatie van kennis, inzicht en greep op de stof. Alle vragen tellen even zwaar mee voor het cijfer. Opmerking ten aanzien van de herkansing: Aanmelden voor de herkansing geschiedt door het inleveren van een tentamenbriefje vóór 3 april 2012 in het postvak van Joep Dohmen.

5

Afronding

De inhoud van het schriftelijke tentamen is gebaseerd op de verplichte literatuur voor college en de inhoud van de colleges. Inhoudelijke toetsingscriteria zijn: • blijk geven de stof goed gelezen en begrepen te hebben; • de stof in eigen woorden kunnen weergeven; • blijk geven van verworven inzichten en overzicht te hebben van de morele bronnen; • verbanden kunnen leggen tussen de verschillende morele kennisinhouden; • integratie van de gelezen literatuur in de wijze waarop men zichzelf tot die literatuur en het thema verhoudt; • blijk geven van een doorleefde of doordachte visie en standpuntbepaling tot de materie. Voor de afzonderlijke onderdelen gelden bovendien de volgende criteria: De schriftelijke tentamens: • De gestelde vraag wordt beantwoord (en niet een andere). • De vragen worden volledig, helder, beknopt, en in eigen woorden beantwoord. De probleemstelling van de projectgroepspresentatie: • De probleemstelling heeft een duidelijke vraag met een beperkte reikwijdte die beantwoordbaar is in de mondelinge presentatie van max. tien minuten. • De probleemstelling bevat een motivatie bij de vraag, waarom wil je dit onderzoeken? • De probleemstelling bevat een vermelding van de literatuur die je bij het beantwoorden van de vraag wilt gebruiken. • De probleemstelling en de presentatie moeten betrekking hebben op de behandelde stof en een duidelijke relatie hebben met levenskunst en/of spiritualiteit. • Projectgroepen die dat willen mogen externe literatuur bij hun presentatie gebruiken, maar moeten wel duidelijk een verband leggen met literatuur en thematiek van Z2. De presentatie: • De presentatie wordt in max. tien minuten gehouden. Hierna is er tien minuten de tijd voor reacties van de docenten en discussie.

13

• Het geheel wordt helder gepresenteerd, het betoog is aansprekend en biedt de mogelijkheid tot feedback. • In de presentatie wordt de probleemstelling doortastend beantwoord aan de hand van de stof van de module. De beantwoording geeft blijk van een verdiepend en origineel denken zoekproces.

6

Uitslag en inzage van het tentamen

De uitslag van de tentamens Z2-11 wordt uiterlijk 13 december 2011 bekend gemaakt. Deze uitslagen worden op het prikbord van de kantine gehangen en op de Shared Work Place geplaatst. De docenten zullen ofwel hun beoordeling in de vorm van een speciaal samengesteld formulier cijferspecificatie uitschrijven, ofwel gebruik maken van een correctiemodel. De tentamens zelf blijven bij de coördinatoren, en zullen door de UvH worden gearchiveerd. Inzage van het tentamen en feedback op het cijfer kan op afspraak met de coördinator gegeven worden. Hij verwijst je eventueel door naar één van de docenten. Mocht de uitslag van het tentamen voor een student verwijzen naar structurele problemen bij het afleggen van tentamens, dan kan er met de coördinator een afspraak worden gemaakt om dit door te spreken en te bezien welk patroon er wellicht aan ten grondslag ligt.

7

Onderwijskwaliteitszorg

Aan het eind van de cursus kan je gevraagd worden een evaluatieformulier in te vullen. Het evalueren van het onderwijs is een onderdeel van ons kwaliteitszorgsysteem. Elk onderwijsonderdeel wordt minimaal één keer per drie jaar geëvalueerd. De evaluatieresultaten worden bekeken door de opleiding, de coördinator en de studentenvertegenwoordigers. In de bibliotheek liggen de onderwijsevaluaties in mappen ter inzage. Hier wordt periodiek informatie aan toegevoegd met verbetermaatregelen als vervolg op de evaluaties. Voor vragen en informatie kun je je wenden tot de verschillende studentafgevaardigden (jaarvertegenwoordigers, Universiteitsraad), of tot de beleidsmedewerker kwaliteitszorg Sophie Wils en assistent Saskia Zuijderduijn, te bereiken via [email protected].

14

PROGRAMMA ZINGEVING 2: HUMANISME IN ETHIEK EN RELIGIE: geschiedenis, filosofie, actualiteit

Beschrijving van programma MODULE 2 Let op: alle colleges zijn van 9.00 tot 11.45 uur.

1

Dinsdagen

Vrijdagen

dinsdag 22 november 2011

Vrijdag 25 november 2011

- Inleiding in de ethiek

Aristoteles DEUGDETHIEK

- Overzicht cursus en literatuur

- Inleiding in de Ethica Nicomachea

- Socratisch zelfonderzoek (Nussbaum)

- Deugden en Vriendschap

Docent: Joep Dohmen

- Opdracht: Socratisch zelfonderzoek; deugd bij Aristoteles. Docent: Joep Dohmen

2

dinsdag 29 november 2011

vrijdag 2 december 2011

Hellenistische ethiek: hedonisme

Stoa: AANDACHT

- Epicurus’ hedonisme

- Seneca, Epictetus, Marcus Aurelius

- Geschiedenis van het geluk

(mede via Ferry)

- tekst: Brief over het geluk (Opdracht)

- Overgang naar het christendom (Ferry)

Docent: Joep Dohmen

- Teksten stoïcijnen (Opdracht) Docent: Joep Dohmen

3

dinsdag 6 december 2011


Renaissance: Erasmus

Renaissance: Montaigne

- Inleiding in de renaissance

- Vervolg Renaissance

- Erasmus

- Het gewone leven

- Montaigne (overeenkost/verschil M/E) - Pico en Montaigne

- tekstlezing: Encheiridion (opdracht)

- Teksten (Opdracht)

Docente: Willeke Los

Docent: Joep Dohmen

15

4



Verlichting: Voltaire

Verlichting: Kants PLICHTSETHIEK

- Historische inleiding in de Verlichting

- Ideëen radicale Verlichting (Luc Ferry)

- Voltaire als voorbeeldfiguur

- de filosofie van Immanuel Kant

- Tekst Voltaire (Candide) (Opdracht)

- de plichtethiek van Kant


- Tekst Kants Fundering van de moraal (Opdracht) Docent: Joep Dohmen

5



Romantiek: Verbondenheid

Rousseau als sleutelfiguur

- Inleiding tot de Romantiek

- Historische inleiding op de romantiek - Jean Jacques Rousseau

- Duitse romantiek - expressivisme

- Teksten Rousseau (passages uit

- Goethe als sluitsteen

Confessions en/of Reveries)

- Tekstlezing


Docent: Joep Dohmen LET OP: 26 DEC T/M 9 JAN 6



KERSTVAKANTIE!!

dinsdag 10 januari 2012

vrijdag 13 januari 2012

19e eeuw: Nietzsches moraalkritiek

20e eeuw Foucaults bestaansethiek

- Schopenhauer en Kierkegaard

- De terugkeer van de levenskunst

- Nietzsche en zijn invloed. (Ferry)

- Actuele bestaansethiek van de (late)

- Tekstlezing

Foucault : zorg voor zichzelf

Docent: Joep Dohmen

- Brief aan een middelmatige man (Dohmen) Tekstlezing : Foucault Docent : Joep Dohmen

16

7


vrijdag 20 januari 2012

20e eeuw 1: Existentialisme

Actuele humanistische ethiek (1)

- inleiding over existentialisme

- Ontwerp van een bestaansethiek

Sartre en De Beauvoir

- Kritieken vanuit deugden zorgethiek

- Tekstlezing De Beauvoir

- Tekstlezing: Middelmatige man

(De gebroken vrouw)

Docent: Joep Dohmen

Docente: Willeke Los 8


vrijdag 27 januari 2012 Seminars en slotbeschouwing

Actuele humanistische ethiek (slot)

9.00 – 12.00 Seminar met presentaties

- Brief aan een middelmatige man

projectgroepen

- Luc Ferry: Na de deconstructie. De

Docenten: WL en JDO

hedendaagse filosofie - 11.15 – 12.00: Seminar met presentaties

middag. Het seminar gaat dus gewoon

projectgroepen

door!

Docenten: WL en JDO 9

10

Let op: DIES UvH begint pas in de

30 januari t/m 3 februari 2012

30 januari t/m 3 februari 2012

Zelfstudieweek / Hertentamens

Zelfstudieweek / Hertentamens

Dinsdag 7 februari 2012 10.00-13.00 uur SCHRIFTELIJK TENTAMEN Z2-21 Module 2

17

CURSUSPROGRAMMA

Module 2:

WEEK 1 College 1

INLEIDING IN DE EUROPESE ETHIEK Dinsdag 22 november 2011 9.00 - 11.45 uur Docent: Joep Dohmen

Beschrijving College

Overzicht van de module Algemene inleiding in de ethiek Socrates als vader van de westerse ethiek / Plato Responsie: gesprek over moraal/ethiek

Zelfstudie

- Luc Ferry: Wat is filosofie? In: Beginnen met filosofie 9-37 - Plato: Wanneer draagt men zorg voor zichzelf? In: J.Dohmen, Over levenskunst, 25-38 - Martha Nussbaum: Socratic self-examination. [Readertekst 1]

WEEK 1 College 2

ARISTOTELES DEUGDETHIEK Vrijdag 25 november 2011 9.00 - 11.45 uur Docent: Joep Dohmen


De Grote Twee: Plato en Aristoteles Aristoteles’ deugdethiek; vriendschap Responsie: twee vragen staan centraal. Behandel ze met je projectgroep. 1.Wat is socratisch zelfonderzoek? Wat vind je van de 5 claims? 2. Wat is deugd bij Aristoteles? Wat is het juiste midden? Geef voorbeelden van deugden.

18

Zelfstudie

- Voortreffelijkheid van karakter. In: J.Dohmen: Over levenskunst, 39-49 - Herhaling M. Nussbaum: Socratic self-examination. [Readertekst 1]

WEEK 2 College 3

HELLENISTISCHE ETHIEK: EPICURUS Dinsdag 29 november 2011 9.00 - 11.45 uur Docent: Joep Dohmen


Het hedonisme van Epicurus. Geschiedenis van het geluk Responsie: lees en bestudeer Epicurus’Brief over het geluk/Brief aan Menoikeus (In J. Dohmen,Over levenskunst 50-56)

Onderzoeksvragen: Wat is geluk volgens Epicurus? Wat is de hedonistische calculus? Hoe staat hij tegenover de dood? Wat vindt je van zijn geluksleer?

Zelfstudie

- Epicurus’ Brief over het geluk/Brief aan Menoikeus In J. Dohmen,Over levenskunst 50-56

WEEK 2 College 4:

HELLENISTISCHE ETHIEK: STOA (EN DE OVERGANG NAAR HET CHRISTENDOM) Vrijdag 2 december 2011 9.00 - 11.45 uur Docent: Joep Dohmen


De late Stoa (Seneca, Marcus Aurelius en Epictetus): wat is de kern van de stoicijnse ethiek? Behandeling thema’s en auteurs.

19

Korte uitwijding van: De overwinning van het christendom op de klassieke Oudheid. Responsie: Wat is stoïcijns? Hoe moet je leven volgens de stoa? Wat zegt Ferry erover (de kern). Geef enkele voorbeelden uit Epictetus en Marcus Aurelius; Wat verstaat Seneca onder woede, waarom is woede zo gevaarlijk en vind je zijn bestrijding van woede overtuigend?

Zelfstudie

- Seneca over de woede : [readertekst 2] - Epictetus: Wenken v. e. evenwichtig leven, In J.Dohmen, Over levenskunst 82-88 - Marcus Aurelius, Persoonlijke notities, In J.Dohmen, Over levenskunst 88-97 - Luc

Ferry, Het liefhebben van de wijsheid volgens de stoïcijnen

(37-82). Vrijblijvend:

- Luc Ferry: De overwinning van het christendom op de Griekse filosofie (82-134).

WEEK 3 College 5

RENAISSANCE (I): DE ETHIEK VAN HET GEWONE LEVEN Dinsdag 6 december 2011 9.00 - 11.45 uur Docenten: Willeke Los

Beschrijving College 9.00 – 10.45 uur

In de geschiedenis van het humanisme neemt de Renaissance een belangrijke plaats in. In dit college beschouwen we deze periode vanuit historisch perspectief. Daarbij wordt speciale aandacht besteed aan Erasmus en Montaigne die voor de geschiedenis van het humanisme van grote betekenis zijn.

20

11.00 – 11.45

Responsiecollege: bespreking van de voorbereidingsopdracht en gelegenheid tot het stellen van eigen vragen over de stof.

Zelfstudie

Verplichte literatuur: - Erasmus, ‘The Handbook of the Christian Soldier’ [readertekst 3] - Desiderius Erasmus, ‘Moeten kinderen autoritair of vrij worden opgevoed?’ In J.Dohmen, Over levenskunst p. 130 – 136. - fragmenten uit het essay van Montaigne, ‘Over de opvoeding’ [readertekst 4].

Voorbereidingsopdracht Lees de opgegeven literatuur goed door. Noteer zaken die je niet begrijpt. Beantwoord de volgende vragen op schrift: 1) Leg op basis van de Enchiridion uit wat Erasmus onder volmaakte vroomheid verstaat. Op welke tegenstellingen is deze vroomheid gebaseerd? 2) Waarin is volgens Erasmus het ware christendom gelegen? Licht je antwoord toe. WEEK 3 College 6

RENAISSANCE (II) Vervolg Vrijdag 9 december 2011 9.00 - 11.45 uur Docenten: Joep Dohmen

Beschrijving College:

Vervolg Renaissance. Behandeling van ‘het gewone leven’ als item. Noordeuropese en zuideuropese renaissance met als representanten: Montaigne en Pico. Responsiecollege: beschrijf Montaigne en Picos visie op het goede leven. Wat zijn de belangrijkste elementen? Welke verschillen zie je? Waar sta je zelf?

21

Zelfstudie

- Fragmenten uit het essay van Montaigne, ‘Over de opvoeding’ [readertekst 4] - Montaigne, Over de ervaring, in J.Dohmen, Over levenskunst 148-156. - Pico della Mirandola, Over de menselijke waardigheid. In J.Dohmen, Over levenskunst 126-130.

WEEK 4 College 7

VERLICHTING (I): RATIONELE ETHIEK Dinsdag 13 december 2011 9.00 - 11.45 uur Docenten: Willeke Los

Beschrijving College: 9.00 – 10.45 uur

Binnen het hedendaagse publieke debat in het algemeen en het humanisme in het bijzonder is er de laatste tijd weer veel aandacht voor de Verlichting. In het publieke debat lijkt de Verlichting samengevat te kunnen worden in een paar kernwaarden. Hoe verhoudt deze visie zich tot een meer historische manier van kijken naar de Verlichting? In dit college presenteert Willeke Los een aantal historische visies op de Verlichting. Daarbij besteedt zij ook aandacht voor het humanisme interessante denkers, zoals Voltaire.

11.00 – 11.45 uur


Zelfstudie

Verplichte literatuur: - Voltaire, (2010) Candide : of het optimisme. Amsterdam : Uitgeverij L.J. Veen. Let op : hele boekje

Voorbereidingsopdracht Lees de opgegeven literatuur goed door. Noteer zaken die je niet begrijpt.

22

Beantwoord de volgende vragen op schrift: 1) Het denken van de 18e-eeuwse philosophes wordt door sommige auteurs als humanistisch beschouwd. Geef op basis van Candide drie voorbeelden waaruit het humanisme van Voltaire blijkt. Licht elk voorbeeld toe. 2) Volgens Voltaire dient de filosofie zich bezig te houden met hoe je je moet gedragen in het dagelijks leven. Hoe geeft Voltaire uitdrukking aan deze opvatting in Candide?

WEEK 4 College 8

VERLICHTING (II): KANT Vrijdag 16 december 2011 9.00 - 11.45 uur Docenten: Joep Dohmen


Bespreking van Luc Ferry hoofdstuk 4: het humanisime of het onstaan van de moderne filosofie. De grootste filosoof van de Verlichting is Immanuel Kant. Hij ziet een gevaar in de radicale verlichting. Daarom presenteert hij een alternatieve ethiek. Behandeling van Kants plichtmoraal. Responsie: wat is de grote ethische omwenteling in de moderniteit volgens Ferry? Welke is Kants kritiek op de Griekse geluksmoraal? Welk alternatief biedt hij? Leg uit. Wat een plichtsmoraal is.

Zelfstudie:

- Immanuel Kant: Fundering van de metafysica van de zeden. Tweede hoofdstuk: Overgang van de populaire zedelijke wijsbegeerte naar de metafysica van de zeden. (passage) [Readertekst 5] - Luc Ferry: Het humanisme of het ontstaan van de moderne filosofie. p. 134 – 204.

23

WEEK 5 College 9

ROMANTIEK (1) Dinsdag 20 december 2011 9.00 - 11.45 uur Joep Dohmen


Verlichting en Romantiek worden gezien als twee tegengestelde stromingen binnen de cultuurgeschiedenis. In dit college gaan we in op de romantiek, ten dele op de duitse romantiek (oa Schiller). Wat is eigenlijk romantiek, wanneer was ze en welke aspecten kenmerken deze periode? Filosofische inleiding op deze periode, met nadruk op het romantisch expressivisme en het slot van de classicist JW von Goethe. Responsie: wat is romantiek en wat is haar bezwaar tegen de Verlichting? Wat is zelfexpresssie, hoe doe je dat? welke rol spelen de natuur en de verbeelding?

Zelfstudie verplichte literatuur

- Charles Taylor, De expressivsitische wending. [Readertekst 6] - Teksten van Rousseau, Goethe en Schiller uit J.Dohmen: Over levenskunst.

WEEK 5 College 10

ROMANTIEK (II): ROUSSEAU ALS SLEUTELFIGUUR? Vrijdag 23 december 2011 9.00 - 11.45 uur Docenten: Willeke Los

Beschrijving college: 9.00 – 10.45

Rousseau wordt door veel mensen beschouwd als een representant van de (vroege) Romantiek. Hij leefde echter in de periode van de Verlichting en wordt door andere auteurs ook wel het geweten van de Verlichting genoemd. In dit college onderzoeken we de vraag hoe we Rousseau moeten begrijpen: als vertegenwoordiger van de Romantiek of van de Verlichting? We doen dit aan de hand van

24

visies op beide periodes en een aantal centrale ideeën uit Rousseau’s werk, waaronder zijn autobiografische geschriften. Daarbij gaan we ook in op de vraag naar de betekenis van Rousseau voor de geschiedenis van het humanisme. 11.00 – 11.45 uur


Zelfstudie

Verplichte literatuur: - Jean-Jacques Rousseau, Overpeinzingen van een eenzaam wandelaar: Eerste wandeling, Vierde wandeling, Vijfde wandeling en Achtste wandeling. [ca. 40 pagina’s] - Rousseau, fragmenten uit Bekentenissen [readertekst 7]


Beantwoord de volgende vragen op schrift: 1)

Analyseer de betekenis van de begrippen autonomie en authenticiteit in de Overpeinzingen van een eenzaam wandelaar. Welke relatie kun je leggen met Verlichting en Romantiek?

2)

Wat is volgens jou de waarde van Rousseau’s autobiografische project? Is het door hem geformuleerde doel een waarachtig beeld van zichzelf te schetsen volgens jou haalbaar? Motiveer je antwoord.

LET OP: ma 26 december 2011 t/m vrij 6 januari 2012 KERSTVAKANTIE!

25

WEEK 6 College 11

NEGENTIENDE EEUW: NIETZSCHES MORAAL KRITIEK Dinsdag 10 januari 2012 9.00 - 11.45 uur Docent: Joep Dohmen


Na de Verlichting en de romantiek. Schopenhauer en Kierkegaard Nietzsche als criticus van de Europese moraal Responsie: maak een analyse van Nietzsches: Menselijk al te menselijk ( In Levenskunst, 251-263). Welke stappen onderscheid Nietzsche op weg naar de vrije geest ? Wat vind je van deze visie op vrijheid ? Kun je het plaatsen in Luc Ferry’s visie op Nietzsche?

Zelfstudie:

- Teksten van Schopenhauer, Kierkegaard en Nietzsche in: J.Dohmen: Over levenskunst p. 221-262. - Luc Ferry: De postmoderniteit. Het geval Nietzsche. P. 204 - 274

WEEK 6 College 12

20E EEUW (1): FOUCAULTS BESTAANSETHIEK Vrijdag 13 januari 2012 9.00 - 11.45 uur Docent: Joep Dohmen

Beschrijving College :

Beschrijving college over Foucaults bestaansethiek. De terugkeer van de levenskunst. Plaatsing in het oeuvre van Foucault. Analyse van de zelfzorg. Actualiteit van de bestaansethiek via de Brief aan een middelmatige man. Responsie: Welke overgang kent Foucaults werk? Welke vier aspecten vormen de kern van Foucaults bestaansethiek? Wat is een vrijheidspraktijk? Wat verstaat MF onder een leven als kunstwerk?

26

Zelfstudie:

- Brief aan een middelmatige man (J. Dohmen), 73-96 - Michel Foucault : Waarom zou niet iedereen van zijn leven een kunstwerk kunnen maken? In : Over Levenskunst, 309- 323.

WEEK 7 College 13

TWINTIGSTE EEUW (1) : EXISTENTIALISME Dinsdag 17 januari 2012 09.00 – 11.45 uur Docent: Willeke Los

Beschrijving College 9.00 – 10.45 uur

Na de Tweede Wereldoorlog was het existentialisme, met name in Frankrijk, een ware rage. Voor de doorbraak van het existentialisme als populaire filosofie was Sartre van groot belang. Het was echter de verdienste van Sartres levensgezel, Simone de Beauvoir, dat zij zijn filosofie uitwerkte tot een ethiek die ook voor het humanisme interessant is. In dit college gaan we in op de belangrijkste begrippen uit het existentialisme van Sartre en De Beauvoir en hun betekenis voor het humanisme.

11.00 – 11.45


Zelfstudie

Verplichte literatuur: - Karen Vintges, ‘Vrijheid in verbondenheid. Het actuele denken van Simone de Beauvoir’ [readertekst 8] - Simone de Beauvoir, De gebroken vrouw [alleen dit verhaal uit het gelijknamige boek met 3 novellen].


27

Beantwoord de volgende vragen op schrift: 1) Waarin schiet de hoofdpersoon van De gebroken vrouw tekort vanuit existentialistisch oogpunt? Noteer vindplaatsen van relevante passages. 2) In welke opzichten kun je De gebroken vrouw beschouwen als een literaire pendant van De Tweede Sekse? 3) Welke adviezen die de hoofdpersoon krijgt komen overeen met/sluiten aan op het existentialisme van Simone de Beauvoir?

WEEK 7 College 14:

ACTUELE HUMANISTISCHE ETHIEK (1) Vrijdag 20 januari 2012 9.00 - 11.45 uur Docent: Joep Dohmen

Colleges:

Opkomst van diverse nieuwe vormen van ethiek in de jaren tachtig. Uitwerking van de bestaansethiek ofwel zorg voor zichzelf. Kritisch commentaar vanuit de deugden zorgethiek. Een vergelijking tussen deze ethieken. Responsie: Zelfzorg is een holistisch concept: leg uit. Welke aanvulling levert Bieri op Foucault? Welke aanvulling levert Taylor op Bieri? Welke kritiek levert Walker op de autonomiegedachte?

Zelfstudie:

Lees en bestudeer de hoofdstukken 4 en 5 uit Dohmens Brief aan een middelmatige man (96-180).

28

WEEK 8 College 15

ACTUELE HUMANISTISCHE ETHIEK (SLOT ) Dinsdag 24 januari 2012 9.00 - 10.45 uur Docent: Joep Dohmen

College :

Afsluiting van deze Z2 module over ethiek. Behandeling en commentaar op het slothoofdstuk van Luc Ferry. Responsie: Vragen over Ferry . Afsluiting met: wie is de middelmatrige man? Hoe sta je tegenover deze analyse? Wat is dit antwoord waard? is het jouw antwoord?

Zelfstudie:

- Luc Ferry, Beginnen met filosofie: Na de deconstructie. De hedendaagse filosofie p. 274-354 - Dohmen: Wie is de middelmatige man? p. 180-207.

11.15 – 12.00:

Start seminar met presentaties projectgroepen (deel 1) Docenten: Dohmen en Los, evt. met docenten van Module 1.

WEEK 8 College 16 Vrijdag 27 januari 2012 9.00 - 11.45 uur Docenten: Joep Dohmen en Willeke Los

Let op: in jullie rooster staat DIES aangegeven. Dit begint echter pas in de middag. In de ochtend gaat het seminar gewoon door!

Seminar met presentaties projectgroepen (deel 2) Pauze Slotbeschouwing.

29

LITERATUUR Verplichte literatuur (aanschaffen): Dohmen, J. (2010). Over levenskunst. De grote filosofen over het goede leven. (15e druk). Amsterdam: Ambo. ISBN: 9789026321498

Ferry, L. (2009). Beginnen met filosofie. Met andere ogen naar je leven kijken. Amsterdam: Uitgeverij Maarten Muntenga. (serietitel: Rainbow Delphi 2009) ISBN: 9041730168

Dohmen, J. (2010). Brief aan een middelmatige man. Amsterdam: Ambo. ISBN: 9026323808.

Voltaire, (2010) Candide : of het optimisme. Amsterdam : Uitgeverij L.J. Veen. ISBN : 902041061X

Rousseau, J. (2009) Overpeinzingen van een eenzame wandelaar. Amsterdam : Uitgeverij L.J. Veen. ISBN : 9020406124

Beauvoir, de, S. ( 1998) De gebroken vrouw (alleen het derde verhaal = titelverhaal uit deze bundel met drie verhalen). Vele malen herdrukt ; makkelijk te krijgen via bibliotheek of 2e hands via internet (www.boekwinkeltjes.nl of www.bol.com). ISBN : 9026952589

TEKSTEN OPGENOMEN IN DE READER

30

Bachelor jaar 2 Humanistiek. HUMANISME IN ETHIEK EN RELIGIE geschiedenis, filosofie en actualiteit

Recommend Documents