UNIVERSTITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE
ACADEMIEJAAR 2006-2007
ARBEIDSMIGRATIE TEN GEVOLGE VAN DE UITBREIDING VAN DE EUROPESE UNIE
Scriptie voorgedragen tot het bekomen van de graad van: licentiaat in de economische wetenschappen
Steffi Devriese onder leiding van Prof. dr. Koen Schoors
“Permission”
UNIVERSTITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE
ACADEMIEJAAR 2006-2007
ARBEIDSMIGRATIE TEN GEVOLGE VAN DE UITBREIDING VAN DE EUROPESE UNIE
Scriptie voorgedragen tot het bekomen van de graad van: licentiaat in de economische wetenschappen
Steffi Devriese onder leiding van Prof. dr. Koen Schoors
WOORD VOORAF Ik zou graag een oprecht woord van dank uiten tot enkele mensen die elk op hun manier bijgedragen hebben bij het tot stand komen van deze thesis.
Ten eerste dank ik Prof. dr. Koen Schoors voor het op zich nemen van het promotorschap, voor het geven van advies, suggesties en opmerkingen in de loop van het jaar en voor de tijd die hij besteedde om me meermaals te ontvangen en om op al mijn vragen te antwoorden. Zijn inbreng heeft bijgedragen tot het verhogen van de kwaliteit van mijn thesis.
Verder wil ik Delphine Colle, Valerie Deseyn en Tine Van Hauwaert bedanken omdat ze de tijd hebben genomen voor het rustig en grondig nalezen van mijn thesis.
Tenslotte dank ik mijn ouders en mijn vrienden voor hun steun, interesse en vertrouwen.
II
INHOUDSOPGAVE
Inleiding...................................................................................................................... 1
Hoofdstuk 1. Micro-economische analyse van de motieven voor migratie ..... 3 1.1. Inleiding ................................................................................................................................. 3 1.2. Persoonlijke incentives tot arbeidsmigratie ............................................................. 3
1.2.1. Verschillen in opbrengsten van menselijk kapitaal ..........................................3 1.2.2. Sociaal beleid in welvaartsstaten ......................................................................4 1.2.3. Armoede-effecten .............................................................................................4 1.2.4. Niet-economische factoren ...............................................................................5 1.2.5. Migratiebeleid van het gastland........................................................................5 1.3. Profiel van de migrant........................................................................................................6 1.4. Soorten migratie...................................................................................................................7
1.4.1. Hooggeschoolde versus laaggeschoolde migratie ............................................7 1.4.2. Permanente versus tijdelijke migratie.............................................................10 1.4.2.1. Inleiding ......................................................................................................10 1.4.2.2. Categorieën tijdelijke migratie....................................................................11 1.4.2.3. Redenen om terug te keren naar het thuisland ............................................11
1.4.3. Legale versus illegale migratie .......................................................................12
Hoofdstuk 2. Macro-economische analyse van de voor- en nadelen van arbeidsmigratie .................................................................................15 2.1. Inleiding .............................................................................................................................. 15 2.2.Inkomenstransfers............................................................................................................ 17
2.2.1. Eigenschappen van inkomenstransfers: het oorsprongsland ..........................18 2.2.2. Eigenschappen van inkomenstransfers: het ontvangstland ............................19 2.2.2.1. Effect op de kredietwaardigheid .................................................................19 2.2.2.2. Monetair effect............................................................................................21 2.2.2.3. Effect op de economische groei ..................................................................22
III
2.2.2.4. Effect op armoede en ongelijkheid .............................................................23 2.2.2.5. Effect op het arbeidsaanbod ........................................................................24 2.3. Fiscale elementen die spelen bij arbeidsmigratie................................................ 25
2.3.1. Directe en indirecte fiscale impact van migratie ............................................25 2.3.2. Netto fiscale impact van migratie ...................................................................26 2.3.3. Fiscale impact van migratie op de pensioensproblematiek in de ontwikkelde landen .........................................................................................29 2.3.3.1.Demografie in de ontwikkelde landen .........................................................29 2.3.3.2. Gevolgen van migratie ................................................................................30 2.4. Lonen en werkgelegenheid .......................................................................................... 33
2.4.1. Effect van arbeidsmigratie op de lonen van het gastland ...............................33 2.4.2. Effect van arbeidsmigratie op de werkgelegenheid van het gastland.............36 2.5. Brain drain .......................................................................................................................... 37
2.5.1 Definitie en evolutie ........................................................................................37 2.5.2. Oorzaken en gevolgen ....................................................................................38 2.5.3. Kritiek op de brain gain theorie ......................................................................39 2.5.4. Kritiek op de brain gain theorie: grafisch .......................................................41
Hoofdstuk 3. Arbeidsmigratieverwachtingen gebaseerd op de Duitse Eenmaking en de uitbreiding naar Zuid-Europa.......................... 43 3.1. Inleiding .............................................................................................................................. 43 3.2. De Duitse Eenmaking...................................................................................................... 43
3.2.1. Overeenkomsten tussen de Duitse Eenmaking en de uitbreiding naar het Oosten ...............................................................................................43 3.2.2. Oorzaken van migratie....................................................................................44 3.2.2.1. Loonsverschillen Oost-West .......................................................................44 3.2.2.2. Transfers Oost-West ...................................................................................44 3.2.2.3. Werkloosheidsverschil Oost-West ..............................................................45
3.2.3. Gerealiseerde migratie naar West-Duitsland ..................................................45 3.2.4. Gevolgen van migratie....................................................................................46 3.2.4.1. Gevolgen voor Oost-Duitsland ...................................................................46 3.2.4.2. Gevolgen voor West-Duitsland...................................................................48 3.3. De uitbreiding naar Zuid-Europa ................................................................................ 49
IV
3.3.1. Overeenkomsten tussen de uitbreiding naar het Zuiden en de uitbreiding naar het Oosten..............................................................................49 3.3.2. Gerealiseerde migratie naar de EU-9..............................................................52 3.3.2.1. Spanje..........................................................................................................52 3.3.2.2. Portugal .......................................................................................................54
3.3.3. Rol van de EU.................................................................................................55 3.4. De geschatte migratiestromen naar de EU-15 ...................................................... 56
3.4.1. Economische factoren.....................................................................................57 3.4.2. Niet-economische factoren .............................................................................58 3.4.2.1. Sociale factoren...........................................................................................58 3.4.2.2. Politieke factor ............................................................................................60 3.4.2.3. Verwachtingen ............................................................................................60
3.4.3. Studie gebaseerd op enquêtes .........................................................................60 3.4.4. Studies gebaseerd op econometrische voorspellingen....................................62 3.4.4.1. Migratie naar Duitsland ..............................................................................62 3.4.4.2. Migratie naar het Verenigd Koninkrijk.......................................................64 3.4.4.3. Migratie naar de EU-15...............................................................................64 3.4.4.4. Conclusie.....................................................................................................66
3.4.5. Verdeling van de stromen...............................................................................67 3.4.6. Onzekerheden bij schattingen.........................................................................68 3.5. Conclusie inzake arbeidsmigratieverwachtingen................................................. 68
Hoofdstuk 4. Pretoetredingssteun en migratiebeleid van de EU.....................70 4.1. Inleiding .............................................................................................................................. 70 4.2. Pretoetredingssteun........................................................................................................ 70
4.2.1 Het Phare-programma......................................................................................71 4.2.2. De Europa Akkoorden ....................................................................................72 4.2.3. Het Ispa- en Sapard- programma....................................................................72 4.2.4. Het Ipa-programma.........................................................................................73 4.3. Beleid betreffende vrij verkeer van werknemers................................................. 73
4.3.1. Europees migratiebeleid .................................................................................73 4.3.1.1.Beleid betreffende de uitbreiding van 2004....................................................73 4.3.1.2. Beleid betreffende de uitbreiding van 2007...................................................75
V
4.3.2. Het migratiebeleid in de lidstaten van de EU-15............................................75 4.3.2.1.Eerste fase van het ‘2-3-2’-systeem ................................................................76 4.3.2.2. Tweede fase van het ‘2-3-2’-systeem ............................................................78 4.3.2.3. Beleid in Duitsland ........................................................................................78 4.3.2.4. Beleid in het Verenigd Koninkrijk.................................................................79 4.3.2.5. Beleid betreffende de uitbreiding van 2007...................................................80 4.4. Indicatie van het effect van de verschillende beleidsvormen ......................... 81
Hoofdstuk 5. Evaluatie van de effectieve grootte van arbeidsmigratie .........82 5.1. Inleiding .............................................................................................................................. 82 5.2. Effectieve migratie naar Duitsland ............................................................................ 82
5.2.1. Waargenomen migratie...................................................................................82 5.2.2. Waargenomen arbeidsmigratie .......................................................................85 5.2.3. Vergelijking met de eerdere schattingsresultaten ...........................................86 5.3. Effectieve migratie naar het Verenigd Koninkrijk................................................ 88
5.3.1. Worker Registration Scheme: alle registraties ...............................................88 5.3.2. Worker Registration Scheme: focus op lange-termijn migratie .....................89 5.3.3. Vergelijking met de eerdere schattingsresultaten ...........................................91 5.4. Effectieve migratie naar de EU-15............................................................................. 92
5.4.1. Waargenomen migratie...................................................................................92 5.4.1.1. Waargenomen migratie in de lidstaten afzonderlijk ......................................92 5.4.1.2. Waargenomen migratie in de EU-15 .............................................................93
5.4.2. Vergelijking met de eerdere schattingsresultaten ...........................................94 5.5. Conclusie ............................................................................................................................. 95
Algemeen besluit.....................................................................................................96
Lijst van de geraadpleegde werken ..................................................................... XI
VI
Bijlagen .....................................................................................................................XX Bijlage 1.1: EU-9: BNP per capita in huidige prijzen en US dollar, 1981 ......................... XX Bijlage 1.2: EU-10: BNP per capita in huidige prijzen en US dollar, 1986....................... XX Bijlage 1.3: EU-15: BNP per capita in huidige prijzen en US dollar, 2004 ......................XXI Bijlage 1.4: Toetreders: BNP per capita ten opzichte van de EU......................................XXI Bijlage 1.5: Werkloosheidsgraad in Spanje en Portugal, 1983-1988 .............................. XXII Bijlage 1.6: Inflatie in Spanje en Portugal, 1983-1988 ................................................... XXII Bijlage 2: Aandeel migranten in de totale bevolking, in procent .................................... XXII Bijlage 3.1: Procentuele toename van de migratiestromen ten opzichte van 2003 ........ XXIII Bijlage 3.2: Migratie vanuit de EU-8 naar Zweden, 2000-2005 .................................... XXIII Bijlage 3.3: Migratie vanuit de EU-8 naar Finland, 2000-2005 .....................................XXIV Bijlage 3.4: Migratie vanuit de EU-8 naar Denemarken, 2000-2005.............................XXIV Bijlage 3.5: Migratie vanuit de EU-8 naar Luxemburg, 2000-2005 ..............................XXIV Bijlage 3.6: Migratie vanuit de EU-8 naar Nederland, 2000-2005.................................. XXV Bijlage 3.7: Migratie vanuit de EU-8 naar Spanje, 2000-2005 ....................................... XXV Bijlage 3.8: Migratie vanuit de EU-8 naar Oostenrijk, 2000-2005 ................................. XXV
VII
GEBRUIKTE AFKORTINGEN
EU
Europese Unie
EU-8
Estland, Letland, Litouwen, Slowakije, Slovenië, Tsjechië, Polen en Hongarije
EU-9
België, Nederland, Luxemburg, Frankrijk, Italië, Duitsland, Denemarken, het Verenigd Koninkrijk en Ierland
EU-12
België, Nederland, Luxemburg, Frankrijk, Italië, Duitsland, Denemarken, het Verenigd Koninkrijk, Ierland, Spanje, Portugal en Griekenland
EU-15
België, Nederland, Luxemburg, Frankrijk, Italië, Duitsland, Denemarken, het Verenigd Koninkrijk, Ierland, Spanje, Portugal, Griekenland, Zweden, Finland en Oostenrijk
VIII
LIJST VAN TABELLEN EN FIGUREN
Tabel 1: Groei van waargenomen inkomenstransfers en andere financiële indicatoren ......20 Tabel 2: Migratie tussen Oost- en West-Duitsland, 1989-1990 ...........................................46 Tabel 3: Vergelijking tussen de Zuiderse en Oosterse uitbreiding op vlak van bevolking, BNP en BNP per capita in koopkrachtpariteit........................................................50 Tabel 4: Statistische indicatoren van de kandidaatlanden voor toetreding, 2001 ...............58 Tabel 5: Bestemmingslanden voor arbeidsmigratie en emigratie (in procent).....................62 Tabel 6: Schatting van migranten van de nieuwe lidstaten naar het Verenigd Koninkrijk ..64 Tabel 7: EU-15: Potentiële migratie van acht kandidaatleden uit Oost-Europa, 2004-2030 ...............................................................................................................67 Tabel 8: Nationaal migratiebeleid ten opzichte van de nieuwe lidstaten van 2004..............77 Tabel 9: Migratie vanuit acht toetredende landen naar Duitsland, 2000-2005 ....................83 Tabel 10: Totale internationale migratie naar Duitsland, 1996-2004...................................85 Tabel 11: Voorraad migranten uit acht toetredende landen in Duitsland, 2000-2005 .........87 Tabel 12: Goedgekeurde aanvragen door het Worker Registration Scheme, volgens nationaliteit, kwartaal en jaar van aanvraag, mei 2004-maart 2007 .....................89 Tabel 13: Totale internationale migratie naar het Verenigd Koninkrijk 1996-2005 (in duizenden).....................................................................................90 Tabel 14: Migratie vanuit acht toetredende landen naar het Verenigd Koninkrijk, 2000-2005 .............................................................................................................91 Tabel 15: Migratie vanuit acht toetredende landen naar de EU-15, 2000-2005...................94
Figuur 1: Het vooruitzicht op migratie verhoogt het verwachte rendement van onderwijs ...9 Figuur 2: Perfecte screening .................................................................................................10 Figuur 3: De welvaartsimpact van internationale migratie ..................................................16 Figuur 4: Inkomenstransfers als aandeel van export in 2003 (in procent) ...........................21 Figuur 5: Verdeling van bruto wekelijkse inkomsten uit hoofdberoep, 2003-2004.............28 Figuur 6: Aandeel van migranten in bevolking, inkomen en inkomensbelastingopbrengsten..............................................................................28 Figuur 7: Verdeling naar leeftijd en geslacht van de overzees geboren bevolking wonende in Engeland en Wales, 2001...................................................................31 IX
Figuur 8: Verdeling naar leeftijd en geslacht van de in het Verenigd Koninkrijk geboren bevolking wonende in Engeland en Wales ..............................................31 Figuur 9: Actuele waarde van netto fiscale bijdrage van immigrantencohorten (in duizenden dollar, groeivoet 1,5%, discontovoet 5%) .......................................32 Figuur 10: Brain gain............................................................................................................41 Figuur 11: Het transformatiepad van Duitsland ...................................................................47 Figuur 12: BNP per capita van de toegetreden landen ten opzichte van de EU...................51 Figuur 13: Emigratie van Spanje naar de rest van Europa ...................................................53 Figuur 14: Aantal immigranten vanuit Spanje in het Verenigd Koninkrijk en Duitsland, relatief BNP per capita en relatieve werkgelegenheidsgraad ..............................54 Figuur 15: Aantal immigranten vanuit Portugal in het Verenigd Koninkrijk en Duitsland, relatief BNP per capita en relatieve werkgelegenheidsgraad ..............................55 Figuur 16: Demografische structuur in het Verenigd Koninkrijk en de geselecteerde Centraal- en Oost-Europese landen .....................................................................59 Figuur 17: Migratiebedoelingen volgens lengte van voorziene migratie (in procent) .........61 Figuur 18: Tijdslijn voor transitionele restricties .................................................................75 Figuur 19: Instroom van top 10 nationaliteiten (als procent van de totale instroom) ..........84 Figuur 20: Migratie van geselecteerde nieuwe EU-lidstaten naar Duitsland, 1998-2005 (in duizenden) ......................................................................................................84
X
Inleiding
Op 1 mei 2004 traden tien nieuwe landen toe tot de Europese Unie. Dit waren Cyprus, Estland, Hongarije, Letland, Litouwen, Malta, Polen, Slovenië, Slowakije en Tsjechië (Europa, Scadplus). Naar aanleiding van deze toetreding ontstond er bezorgdheid over een ongecontroleerde toestroom van migranten in het algemeen, en van arbeidsmigranten in het bijzonder, afkomstig uit de Centraal- en Oost-Europese landen naar de EU-15.
De actualiteit en veelzijdigheid van dit thema maken het tot een interessant onderzoeksonderwerp. Opdat het onderzoek niet te uitgebreid zou worden bekijken we het echter alleen vanuit West-Europees oogpunt en concentreren we ons hoofdzakelijk op de acht Centraal- en Oost-Europese landen van de uitbreiding van 2004. Cyprus en Malta worden dus niet behandeld. De uitbreiding van 2007, met Bulgarije en Roemenië, wordt slechts terloops aangehaald.
We peilen naar wat de migratiebeslissing determineert en welke gevolgen deze beslissing heeft op macro-economisch vlak. We stellen ons verder de vraag of een dergelijke situatie zich al eerder heeft voorgedaan in de geschiedenis van de EU en welke gevolgen er toen waren op vlak van arbeidsmigratie. Er wordt onderzocht welke voorspellingen er gedaan werden omtrent de verwachte migratiestroom afkomstig uit de EU-8. Tenslotte belichten we het beleid van de EU en de gevolgen ervan voor de migratie die reeds plaatsvond.
Het eerste hoofdstuk behandelt de persoonlijke incentives tot arbeidsmigratie. Hier bespreken we tevens het profiel van de gemiddelde migrant en gaan we dieper in op enkele soorten migratie. In het volgende hoofdstuk stellen we de voor- en nadelen van arbeidsmigratie voor. Inkomenstransfers en de gevolgen ervan maken hier een essentieel onderdeel van uit. Een ander belangrijk punt zijn de fiscale elementen die spelen bij arbeidsmigratie. We stippen verder de effecten op lonen en werkgelegenheid aan. Er wordt afgesloten met de discussie omtrent de brain drain. Het derde hoofdstuk richt zich op de Duitse Eenmaking en de uitbreiding naar Zuid-Europa. In het bijzonder worden de effecten op arbeidsmigratie behandeld. Hieraan worden de voorspellingen omtrent de migratieverwachtingen veroorzaakt door de huidige uitbreiding gekoppeld. In het vierde hoofdstuk bespreken we de pretoetredingssteun en het migratiebeleid van de EU. Er wordt onder meer een overzicht van 1
de verschillende reguleringen van de lidstaten van de EU-15 op vlak van arbeidsmigratie gegeven. Het laatste hoofdstuk spitst zich toe op het onderzoeken van de effectief plaatsgevonden arbeidsmigratie. We vergelijken deze stromen met de gemaakte voorspellingen van hoofdstuk drie. In het algemeen besluit tenslotte gaat de nodige belangstelling naar de voornaamste bevindingen en conclusies uit het onderzoek.
2
Hoofdstuk 1: Micro-economische analyse van de motieven voor migratie
1.1. Inleiding In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van micro-economische aspecten van migratie. Migratie gaat immers in de eerste plaats over mensen. Welke factoren liggen er aan de basis van hun beslissing om te gaan wonen en/of werken in een ander land? Natuurlijk migreert ook niet iedereen, naast de exogene elementen die de migratiekeuze verklaren is ook het profiel van de migrant van tel. Tenslotte worden de belangrijkste soorten migratie besproken. Er is veel te doen rond hooggeschoolde of laaggeschoolde migratie of de brain drain. Dit wordt kort behandeld. Verder is de tijdsduur van de migratie belangrijk, blijft men slechts tijdelijk of voor altijd in het gastland? En waarom? Er wordt afgesloten met een korte beschrijving van de problematiek rond illegale migratie.
1.2. Persoonlijke incentives tot arbeidsmigratie 1.2.1. Verschillen in opbrengsten van menselijk kapitaal Er bestaan verschillende redenen waarom men ervoor kiest om te migreren. In vroege economische literatuur worden verschillen in opbrengsten van menselijk kapitaal echter als enige verklaring gezien. Men komt tot een beslissing door de verwachte, verdisconteerde toekomstige inkomensstroom in het gastland te vergelijken met de toekomstige stroom van inkomsten in het thuisland, verminderd met de migratiekosten1. Bij een positief resultaat zal men migreren en vice versa (Sjaastad, 1962). Dit wil dus zeggen dat grotere economische
1
toekomstige inkomsten gastland - toekomstige inkomsten thuisland > migratiekosten
3
verschillen (en dus loonsverschillen), leiden tot een grotere migrantenpopulatie (Dustmann, 2000).
De migratiekosten bestaan volgens Drinkwater (2003) uit ‘pecuniary costs’ en ‘non-pecuniary costs’. De ‘pecuniary costs’ zijn de directe kosten van migratie. Een voorbeeld van dergelijke kosten is het verhuizen van bezittingen. De ‘non-pecuniary costs’ bestaan uit de indirecte of psychische kosten. Dit zijn de kosten die men verbindt aan het verlaten van vrienden, familie en de vertrouwde omgeving. De eerste soort kosten laten zich vooral initieel voelen, terwijl de tweede kunnen blijven duren over de tijd. Hij voegt hieraan ook nog een derde categorie kosten toe, namelijk zoekkosten. Deze kosten hebben te maken met het identificeren en evalueren van jobmogelijkheden.
Alle kosten zouden moeten toenemen als de afstand vergroot. Voor de directe kosten is dit meteen duidelijk. De zoekkosten stijgen echter ook, want informatie verzamelen wordt duurder als de jobmogelijkheden verder verwijderd zijn. Natuurlijk stijgen ook de indirecte kosten, aangezien de migranten verder weg zijn van hun vrienden en familie (Drinkwater, 2003).
1.2.2. Sociaal beleid in welvaartsstaten Recente verklaringen voor migratie halen de effecten van het beleid in welvaartsstaten aan. Potentiële migranten moeten rekening houden met de mogelijkheid dat ze niet onmiddellijk of geen werk vinden in hun uitverkoren gastland. Dit risico vermindert als het gastland beschikt over sociale zekerheidsvoordelen. Deze vormen in feite een vervangingsinkomen gedurende de periode waarin men werk zoekt (Borjas, 1999b). Veel OECD-landen (waaronder dus ook de West-Europese landen) worden gekenmerkt door genereuze sociale zekerheidssystemen en een hoge belastingsdruk. De gulheid van een welvaartsstaat kan dus een belangrijke rol spelen in de keuze van het gastland. Dit noemt men de ‘welvaartsmagneet’ (Pedersen et al., 2004).
1.2.3. Armoede-effecten Pedersen et al. (2004) bespreken onder andere ‘armoede-effecten’. Drie belangrijke determinanten hiervan zijn het BNP per capita, het werkloosheidsniveau en de ongeletterdheid. Emigratie uit lage inkomensklassen is groter bij landen in de lage en middelhoge inkomensgroep dan bij de hoge inkomens-oorsprongslanden. Ze vinden dat een
4
hoger inkomen in de oorsprongslanden een temperend effect heeft op migratie. Voor de tweede determinant, werkloosheid, geldt: hoe hoger de werkloosheid in het oorsprongsland, hoe lager de migratiestroom. Dit lijkt contra-intuïtief, maar deze relatie is te wijten aan de hoge kosten die migratie met zich meebrengt. Werklozen kunnen hun vertrek waarschijnlijk minder gemakkelijk financieren. Deze redenering gaat ook op voor ongeletterdheid. Er kan dus gesteld worden dat de migratie toeneemt als de geletterdheid toeneemt en de werkloosheid afneemt. Bijgevolg is er in feite sprake van een tegengesteld effect als de economische groei verhoogt: omdat de migratie enerzijds toeneemt door een stijgende geletterdheid en een dalende werkloosheid, maar anderzijds afneemt door een stijgend inkomen.
1.2.4. Niet-economische factoren Ook een aantal niet-economische factoren hebben een grote impact op de migratiebeslissing. Liefde, oorlog, geluk, klimaat, taal, aspecten van ‘culturele afstand’, zijn daar enkele voorbeelden van (Pedersen et al., 2004). Culturele en taalverschillen kunnen deels tenietgedaan worden door migratienetwerken (Drinkwater, 2003). Massey et al. (1993) definieren migratienetwerken als sets van interpersoonlijke banden die migranten, voormalig migranten en niet-migranten verbinden in oorsprongs- en bestemmingsgebieden door middel van een bloedband, vriendschap of gemeenschappelijke afkomst. Migratienetwerken kunnen op drie manieren de migratiebeslissing beïnvloeden. Ten eerste leveren ze informatie over de arbeidsmarkt in de gastregio. Daarnaast stijgt het nut van een migrant als er meer etnische producten beschikbaar zijn. Tenslotte verwachten migranten hulp van eerdere migranten in het vestigingsproces (Bauer et al., 2000). Het standaardresultaat is echter dat hoe meer ‘buitenlands’ of verder verwijderd de nieuwe cultuur is, hoe minder kans er is dat een individu zal migreren. Men kan wel stellen dat door de verbeteringen in communicatie, de globalisatie en de dalende transportkosten het afschrikeffect van afstand verminderd is gedurende de laatste decennia (Pedersen et al., 2004).
1.2.5. Migratiebeleid van het gastland Een laatste belangrijke factor in de migratiekeuze is het migratiebeleid van het gastland. De ex-post migratiestromen in de laatste decennia zijn een mix van ex-ante migratiekrachten en migratiebeleid. Er dient echter opgemerkt te worden dat het migratiebeleid ook een stimulans kan zijn tot illegale migratie. Deze soort migratie is moeilijk op te nemen bij het meten van
5
migratiestromen of migratiestocks (Pedersen et al., 2004). In het laatste deel van dit hoofdstuk wordt hier aandacht aan besteed.
1.3. Profiel van de migrant Schwartz (1973) stelt dat migranten eerder jong zullen zijn omdat zij de grootste potentiële opbrengsten hebben van hun investering in menselijk kapitaal. Ze hebben namelijk een langere periode om de baten te accumuleren en de directe kosten af te betalen. Ook de indirecte kosten worden verwacht lager te zijn, aangezien jonge mensen waarschijnlijk lossere banden hebben met hun gemeenschap. Het is pas naarmate men ouder wordt, dat men meer investeert in vrienden en familie. Uit onderzoek van Drinkwater (2003) blijkt dat vooral jonge, mannelijke vrijgezellen bereid zijn te verhuizen. Dit blijkt ook voor hooggeschoolden en personen die een andere taal spreken. Verder haalt hij aan dat individuen uit landen met een hoge werkloosheid ook meer geneigd zijn tot migratie. Daarnaast vindt hij dat de bereidheid tot verhuizen sterk varieert tussen de verschillende Centraal- en Oost-Europese landen. Globaal bekeken hebben de bewoners van de Centraal- en Oost-Europese landen geen sterk verlangen tot verhuizen. Ze lijken zelfs minder bereid tot migratie dan individuen uit de EU-15.
Migranten die net aankomen in het gastland zullen hoogstwaarschijnlijk niet even productief zijn als oorspronkelijke inwoners met een gelijkaardig opleidingsniveau en leeftijd. Dit komt doordat vaardigheden niet zo makkelijk overdraagbaar zijn van de ene economie naar de andere. Het gevolg hiervan is dat de initiële inkomsten van migranten lager zullen liggen dan die van oorspronkelijke bewoners met dezelfde karakteristieken. Na aankomst zullen de migranten investeren in vaardigheden die specifiek gericht zijn op het gastland. Deze investering is duur en men zal slechts investeren tot het punt waarop de marginale kosten gelijk zijn aan de marginale baten. Enkele voorbeelden van kosten zijn opportuniteitskosten en kosten door het bijwonen van cursussen. Baten zijn de toegenomen productiviteit en menselijk kapitaal. Dit vertaalt zich in hogere lonen voor het toekomstige werk van de migrant (Dustmann, 2000). Er speelt hier ook een tijdsaspect. De baten zijn namelijk lager als de migrant niet lang in het gastland verblijft. Dit is echter niet onoverkomelijk, als de investering in menselijk kapitaal
6
(deels) overdraagbaar is naar het thuisland. De migrant zal dan eerder geneigd zijn tot investeren, zelfs bij een kort arbeidscontract. Een voorbeeld van een niet overdraagbare investering is de plaatselijke taal leren, waardoor enkel migranten die van plan zijn om een lange periode of permanent te blijven, hierin zullen investeren (Dustmann, 2003a).
1.4. Soorten migratie 1.4.1. Hooggeschoolde versus laaggeschoolde migratie Onderwijs en vaardigheidsniveau zijn belangrijke determinanten van migratie. Hoger geschoolden zullen vermoedelijk geconfronteerd worden met een grotere waaier aan jobmogelijkheden en de opbrengsten van hun opleiding worden hoger verwacht als ze uit een laag inkomensland komen. Hun studies situeerden zich waarschijnlijk in een school of universiteit buiten hun gemeenschap. Hierdoor kunnen de banden met vrienden en familie al doorgeknipt zijn. Waardoor het gemis aan contact na migratie minder als een kost ervaren wordt. Voor de zoekkosten geldt dat deze lager zullen zijn, aangezien verondersteld wordt dat hoger geschoolden beter in staat zijn om mogelijkheden te zien en van elkaar te onderscheiden (Drinkwater, 2003).
Verder is het waarschijnlijk dat vaardigheden verwerven gemakkelijker gaat voor hooggeschoolde migranten door hun grotere leercapaciteit. Bovendien kunnen ze ook een hoger loon verwachten zonder bijkomende investeringen te doen. Extra training veroorzaakt dus hogere opportuniteitskosten, onder de vorm van verloren inkomsten, dan voor lager geschoolde migranten. Het totaaleffect van het initiële vaardigheidsniveau op de investeringsintensiteit is dus ambigu (Dustmann, 2000).
Borjas (1999a) stelt dat er slechts kleine verschillen zijn in de opbrengst van vaardigheden tussen de EU en de Centraal- en Oost-Europese landen, waardoor het vaardigheidsniveau voornamelijk zal bepaald worden door de kosten van migratie. Waarschijnlijk beschikken vooral hoger opgeleiden over de financiële middelen om zo’n verhuis te bekostigen, waardoor migranten voornamelijk uit het hoger geschoolde type zullen bestaan.
7
Voor een buitenlandse firma is het zeer moeilijk om een onderscheid te maken tussen de bekwamen en de niet-bekwamen. Hierdoor is het mogelijk dat een ‘brain drain2’ voordelig is voor het thuisland. Dit wordt uitgelegd aan de hand van figuur 1. Er wordt verondersteld dat vaardigheid uniform verdeeld is tussen Amin en Amax en dat onderwijs private baten heeft die toenemen met de vaardigheid. Dit laatste wordt aangegeven door de rechte ‘with educ.’ Er is een gegeven, constante kost voor onderwijs, geïllustreerd door de horizontale lijn. Hieruit kan afgeleid worden dat mensen met een vaardigheid tussen A* en Amax het voordelig zullen vinden om te investeren in een opleiding. Vanaf A* overtreffen de verwachte baten immers de private kosten. Stel nu dat migratie mogelijk is voor opgeleiden. De private opbrengst stijgt dan tot de rechte ‘with educ and migrn’. Met een kans tot migratie (P) van 0 tot 1, zal het verwachte rendement van onderwijs tussen het binnenlandse rendement en het rendement van emigratie liggen, bijvoorbeeld ‘E(with educ and migrn)’. In dit geval zullen individuen die zich tussen A** en Amax bevinden investeren in onderwijs. Aangezien een proportie, P, zal emigreren, blijven in de binnenlandse economie (1 - P)(Amax - A**) opgeleide mensen over. Dit aantal kan mogelijkerwijs (Amax - A*) overschrijden, dit is het aantal opgeleiden zonder migratie (Commander et al., 2003).
2
Migratie van hoog opgeleiden uit minder ontwikkelde landen naar de ontwikkelde landen
(Commander et al., 2003, blz. 1).
8
Figuur 1: Het vooruitzicht op migratie verhoogt het verwachte rendement van onderwijs (Commander et al., 2003, blz. 14)
De mogelijkheid tot migratie verhoogt dus de verwachte welvaart van ieder die een opleiding volgt. Het geaggregeerde private inkomen stijgt, alhoewel individuen die er niet in slagen om te emigreren misschien spijt zullen krijgen van hun investering. De mensen die geen onderwijs volgen zullen geen verandering zien in hun private inkomens en welvaart. Globaal gezien zal het bruto private inkomen toenemen als migratie toegelaten is (Commander et al., 2003).
Voor het geval dat een land of immigratieorganisatie immigranten perfect kan ‘screenen’ op vlak van hun vaardigheid, gaat figuur 2 op. Ze zullen enkel immigranten toelaten die tot de top behoren. Stel dat dit gekend is en dat ze M mensen nodig hebben, dan zullen de top M mensen toegelaten worden. Deze bevinden zich tussen AM en Amax. De incentives voor individuen onder AM zijn dezelfde als in de situatie zonder migratie. Het private rendement van onderwijs volgt de dikke zwarte lijn. (Amax - A*) mensen zullen een opleiding volgen, waarvan (AM - A*) mensen blijven. De toename van de totale private inkomsten is groter bij willekeurige selectie van de migranten. Op deze manier geniet hetzelfde aantal migranten van de baten van migratie, terwijl niemand ex-post spijt heeft van zijn beslissing. Het is duidelijk dat perfecte screening onwaarschijnlijk is. Het enige gevolg hiervan is dat het verticale stuk van de dikke private rendementlijn (licht) hellend wordt. Zolang deze lijn de rechte ‘with 9
educ’ snijdt boven A*, zal de mogelijkheid tot migratie geen effect hebben op individuele opleidingsbeslissingen (Commander et al., 2003).
Figuur 2: Perfecte screening (Commander et al., 2003, blz. 14)
1.4.2. Permanente versus tijdelijke migratie
1.4.2.1. Inleiding Tegenwoordig is ook de duur van de migratieperiode een belangrijke factor geworden. Bij een te korte toegelaten migratieduur (bv. onder contract) kunnen de kosten namelijk hoger liggen dan de baten, waardoor men niet zal migreren (Dustmann, 2000).
Migratie kan namelijk tijdelijk of permanent zijn. Tijdelijke migratie kan het gevolg zijn van een persoonlijke, optimaliserende beslissing of van een tijdelijk arbeidscontract. Meestal bekijkt men deze soort van migratie vanuit het standpunt van het gastland: een migrant wordt als tijdelijk beschouwd als hij slechts een bepaalde periode in het gastland verblijft, zelfs al verlaat hij zijn thuisland permanent. Permanente migratie komt voor als de baten van migratie blijvend hoger zijn dan de kosten, dan heeft de migrant geen incentive tot terugkeren (Dustmann, 2000).
10
Historisch gezien wordt vooral arbeidsmigratie als tijdelijk beschouwd, door zowel het gastland als de migranten zelf. In de periode 1950-1973 werd deze vorm van migratie sterk aangemoedigd. Zwitserland bijvoorbeeld hanteerde een streng beleid dat het immigratieproces en de rechten van de migrant reguleerde. Nieuw uitgegeven werk- en verblijfsvergunningen waren alle tijdelijk en er werd een maximum opgelegd aan het aantal uitgegeven vergunningen per jaar. De meeste andere Europese landen (zoals Frankrijk en Duitsland) namen echter geen actieve maatregelen om te verzekeren dat de migranten effectief zouden terugkeren. Alhoewel steeds meer migranten zich permanent vestigden in deze landen, keerden er toch grote aantallen arbeidsmigranten terug (De Melo et al., 2002)
1.4.2.2. Categorieën tijdelijke migratie Tijdelijke migratie kan onderverdeeld worden in enkele categorieën. Als eerste wordt circulatory migratie aangehaald. Dit betekent dat de migranten zich met regelmaat tussen gast- en thuisland bewegen, zoals het geval is bij seizoensarbeid. Vervolgens is er transient migratie, waarbij de migrant van gastland naar gastland trekt, eventueel zonder naar huis terug te keren. Bij contract migratie verblijft de migrant gedurende een bepaalde periode, bepaald door het contract, in het gastland. Vaak is circulatory migratie is in feite contract migratie. Tenslotte is er return migratie, waar migranten naar hun land van oorsprong terugkeren, uit vrije wil en dit vaak na een lange periode in het buitenland (Dustmann, 2000). Hunt (2004) bespreekt repeat migratie tussen federale staten in West-Duitsland, waarbij meer dan twee derde van de migranten, die al eens verhuisd zijn, bestaan uit migranten die terugkeren naar een plaats waar ze al gewoond hebben. Dit is dus eigenlijk return migratie. Dit is volgens haar een indicatie van het belang van een potentiële bestemming te hebben waar voorheen al investeringen gedaan zijn.
1.4.2.3. Redenen om terug te keren naar het thuisland Een migrant kan verschillende redenen hebben om terug te keren naar zijn thuisland. Zo kan bijvoorbeeld de economische situatie in het thuisland zodanig verbeterd zijn dat de loonsverschillen omkeren. Dit is echter zeker geen voldoende verklaring. Return migratie komt ook voor terwijl de lonen in het gastland hoger blijven. De migrant zal ervoor kiezen om terug te keren als de baten van één extra tijdseenheid blijven kleiner zijn dan de kosten ervan. Aangezien het marginale nut van extra welvaart en consumptie dalend is, zullen de marginale
11
baten van blijven lager zijn naarmate de migrant al langer in het gastland werkt. Met andere woorden, de baten van migratie nemen langzaam af. Dit veroorzaakt echter ook niet altijd return migratie, want het is altijd voordelig om een hoger loon te verdienen, wat het individueel welvaartsniveau ook is. Er kan verondersteld worden dat consumeren in het thuisland geprefereerd wordt boven consumeren in het gastland. Op deze manier wordt tijd in het buitenland duur, omdat de migrant niet kan consumeren in het thuisland. De kosten van verblijf in het buitenland nemen dus stelselmatig toe, want het leven duurt niet eeuwig. Hieruit blijkt dat de baten van migratie dalen, terwijl de kosten ervan stijgen. Wanneer deze gelijk worden aan elkaar kan er return migratie optreden (Dustmann, 2000).
Vanderkamp (1971) suggereert dat een van de belangrijkste redenen voor terugkeer het onderschatten van de psychische kosten is. Deze zijn vaak hoger dan verwacht. Een andere reden voor terugkeer is de hogere koopkracht van het gastland. Men migreert dan slechts tijdelijk om te kunnen profiteren van de hoge lonen in het buitenland en de lagere prijzen thuis. Vervolgens wordt de opbrengst van verzameld menselijk kapitaal aangehaald. Deze opbrengst kan hoger zijn in het thuisland dan in het gastland en zo een terugkeer aanmoedigen. Dit is een belangrijk motief bij studentenmigratie (Dustmann, 2000). McKenzie (2006) haalt dit eveneens aan, immigranten die op jonge leeftijd terugkeren kunnen een groot deel van hun werkend leven in hun thuisland doorbrengen, waarbij ze mogelijks gebruik maken van vaardigheden geleerd in het gastland. Dustmann (2003a) vindt tenslotte dat het hebben van kinderen en bezorgdheid om hun toekomst ook een invloed kan uitoefenen op het terugkeren naar het thuisland.
De Coulon en Wolff (2005), onderzoeken waar immigranten zich vestigen na hun pensionering. Ze bespreken de klassieke keuze: blijven of terugkeren. Daarnaast vinden ze een derde optie, die zij de ‘va-et-vient’ gedoopt hebben. Deze komt erop neer dat de migrant een deel van zijn tijd doorbrengt in het gastland en het resterende deel in zijn thuisland. De belangrijkste redenen hiervoor zijn beide familiegerelateerd, namelijk: het terugkeren om de kinderen te zien en het feit dat ze familie in beide landen hebben. Uit hun studie blijkt echter wel dat Oost-Europeanen verkiezen om in het gastland te blijven.
1.4.3. Legale versus illegale migratie In dit deel wordt kort ingepikt op het fenomeen van illegale migratie. Illegale migratie levert bijna de helft van alle nieuwkomers in ontwikkelde economieën (IOM, 2003). Een groot deel 12
van de illegale migranten maakt bovendien gebruik van de dure diensten van mensensmokkelaars en mensenhandelaars34 . Het is noodzakelijk om een lijn te trekken tussen deze twee groepen mensen. In 2000 stelden de Verenigde Naties een internationale definitie vast voor beide begrippen. Tamura (2005) verwoordt het op volgende manier: een mensensmokkelaar is iemand die een illegale grensoversteek mogelijk maakt, zonder zijn klanten uit te buiten in de periode na de smokkel; een mensenhandelaar voorziet in dezelfde dienst maar exploiteert zijn klanten wel na hen succesvol over de grens gehaald te hebben. In UN 2000, artikel 3(a) wordt verder ook nog exploitatie gedefinieerd: “Exploitation shall include, at a minimum, the exploitation of the prostitution of others or other forms of sexual exploitation, forced labour or services, slavery or practices similar to slavery, servitude or the removal of organs.”
Studies wijzen uit dat illegale migratie steeds belangrijker wordt (Salt en Stein, 1997). Dit is toe te schrijven aan de hoge kosten van migratie. De kosten van migratie moeten op voorhand worden betaald, maar vele potentiële migranten hebben daar niet genoeg cash geld voor. Dus wenden ze zich tot welgestelde tussenpersonen die hun de benodigde gelden bezorgen. Tegen een prijs weliswaar. Over het algemeen beschikt een migrant niet over voldoende onderpand om deze lening aan te kunnen gaan. Het enige bezit dat ze hebben is hun werkkracht. Ze verbinden zich er dan ook toe om, na aankomst in het land van hun keuze, enkel en alleen voor de tussenpersoon te werken, tot hun schuld is terugbetaald. Deze migranten genieten geen bescherming door een arbeidswetgeving. Hun schuldeisers kunnen er dus dwangmatig voor zorgen dat ze zich aan hun contract houden. In de legale sector is dit moeilijker, omdat de migranten enige bescherming krijgen van het rechtssysteem in het land. Migranten kunnen hun schuld dus proberen te ontlopen door naar het legale systeem over te gaan. Daar zijn echter wel kosten aan verbonden: door de verhoogde zichtbaarheid ten opzichte van wetshandhavingdiensten verhoogt het risico op deportatie naar hun land van oorsprong (Friebel en Guriev, 2004).
3
Smokkelaars = smugglers; handelaars : traffickers
4
Er moet worden opgemerkt dat mensensmokkel/handel niet noodzakelijk gepaard gaat met illegale
migratie. Een voorbeeldje: uit Nederlandse gegevens blijkt dat de migratie van sommige asielzoekers geregeld wordt door mensenhandelaars (Koser, 1996)
13
Belangrijke exogene factoren zijn demografische karakteristieken, nationaliteit en land van oorsprong, geografische locatie en persoonlijke omstandigheden (Salt en Stein, 1997). Verder kunnen economische redenen een aanleiding zijn omdat Westerse landen immers een droombeeld weerspiegelen van landen waar snel en gemakkelijk veel geld te verdienen valt (IOM, 1996). Daarnaast kan een belangrijk motief voor vrouwen ook zijn dat ze uitgesloten worden van de formele en gereguleerde arbeidsmarkt, wat gepaard kan gaan met slechte economische omstandigheden in het thuisland. Vervolgens worden nog gewapende conflicten en oorlog aangegeven, alsook politieke redenen. Een aanvullende incentive is het hebben van verwanten in het buitenland. Als laatste wordt de honger naar avontuur en het nastreven van irrationele doelen vermeld (Klinchenko et al., 1999; Juhász, 1999).
Volgens Salt (2000) zijn de meeste gevoerde onderzoeken over de karakteristieken van gesmokkelde en verhandelde migranten uitgevoerd met kleine, niet-representatieve steekproeven. De nadruk ligt vaak op leeftijd en geslacht en er is weinig te vinden over hun socio-economische status en andere aspecten van het thuisland. In verband met de nationaliteit is er niet veel concrete informatie beschikbaar, alhoewel er naast Centraal- en Oost-Europeanen, ook steeds meer Aziaten, Afrikanen en migranten uit het Midden-Oosten Europa binnenkomen (IOM, 2000). Er is met andere woorden een brede waaier aan oorsprongsnationaliteiten. Voor verhandelde vrouwen geldt dat, sinds eind de jaren tachtig, de trend zich heeft verlegd van Zuid-Amerika, Afrika en het Verre Oosten naar Centraal- en Oost-Europese landen (Europol, 1999). Qua leeftijd en geslacht wordt aangetoond door Meese et al. (1998) dat er meer vrouwen dan mannen naar België, Nederland en Duitsland, uit Polen en Hongarije, worden gebracht. Algemeen gezien zijn deze vrouwen jonge twintigers. Voor scholing geldt dat migranten die kiezen om zich te laten helpen bij hun migratie zeker niet alle laaggeschoold zijn, zelfs mensen van universitair niveau wagen zich eraan (Salt en Stein, 1997).
Tenslotte nog een laatste opmerking. Er moet vermeld worden dat het eigenlijk niet zo eenvoudig is om een onderscheid te maken tussen wat legaal en niet legaal is. Bijvoorbeeld, een legaal bedrijf, zoals een vliegtuigmaatschappij, kan onwetend iemand vervoeren met valse papieren. De diensten van legale ondernemingen en adviesbureaus voor migratie kunnen door zowel legale als illegale migranten gebruikt worden (Salt en Stein, 1997).
14
Hoofdstuk 2: Macro-economische analyse van de voor- en nadelen van arbeidsmigratie
2.1. Inleiding Een benadering van de wereldwijde macro-economische voordelen van arbeidsmigratie kan simpelweg gegeven worden door de inkomenswinsten van nieuwe migranten te berekenen. Dit reflecteert de meerwaarde voor de globale economie. Het benadert namelijk de stijging in de globale productiviteit, gerelateerd aan het beschikbaar stellen van meer en verbeterd kapitaal en technologie aan migranten (World Bank, 2006a). Uit een ruwe berekening van de World Bank blijkt dat de stijging in het brutolooninkomen 772 miljard dollar zal bedragen in 2025. Rekening houdend met corrigerende factoren, zoals bijvoorbeeld prijsverschillen tussen hoge-inkomenslanden en lage-inkomenslanden en andere gevolgen van migratie, bijvoorbeeld op prijzen, vallen de globale winsten terug tot 356 miljard dollar. Dit is een toename van 0.6 procent van het wereldwijde inkomen. De voordelen hiervan komen vooral ten goede van ontwikkelingslanden. Het geaggregeerde groeipercentage bedraagt 1,8% voor deze landen, terwijl de winst voor de ontwikkelde landen slechts 0,4% is (World Bank, 2006a, blz. 31).
Het effect van migratie kan evenwel ook grafisch voorgesteld worden. Dit gebeurt in figuur 3. Veronderstel een economie met twee landen, A en I, waarbij land A het oorsprongsland is en land I het gastland. Werkgelegenheid in land A (LA), meet men van rechts naar links; in land I (LI), van links naar rechts. De twee rechtes, MPLA en MPLI, meten de marginale productiviteit van arbeid in beide landen, beide als een dalende functie van hun werkgelegenheidsniveau. Zonder migratie ligt het evenwicht in punt B. Als er wel migratie voorkomt ligt het in punt D, met BD werknemers die van land A naar land I gemigreerd zijn. Het is makkelijk te zien dat diegene die achterblijven in het thuisland een welvaartsverlies lijden. De baten qua arbeidsinkomen (NEPQ) worden tenietgedaan door de verliezen in inkomsten van kapitaal (FEPQ). Het netto verlies is gelijk aan FEN. Daarentegen geniet het gastland een netto welvaartswinst (HGE). De winst in kapitaalinkomsten (ILEH) is namelijk
15
groter dan de daling in het arbeidsinkomen (ILGH). De migranten zelf zijn beter af, anders waren ze natuurlijk niet verhuisd. Het is belangrijk dat de voordelen voor migranten (FGEN) de verliezen van de achterblijvers meer dan compenseren. Migranten kunnen dus de verliezers vergoeden en zelf nog steeds beter af zijn. Deze vergoeding is niet slechts een theoretische mogelijkheid. Bij migratie vinden zulke transfers wel degelijk plaats, in de vorm van inkomenstransfers (Faini, 2002).
Figuur 3: De welvaartsimpact van internationale migratie (Faini, 2002, blz. 21)
Dolado et al. (1993) halen echter aan dat migratietrends een negatief groei-effect hebben in de ontvangende landen, tenzij de migranten een gelijkaardig of een hoger kapitaal per capita hebben dan de inwoners van het gastland. Het omgekeerde geldt voor de zendende regio’s. Op basis hiervan stellen ze dat migratie een krachtige factor is naar inkomensconvergentie tussen kapitaalrijke en kapitaalarme landen. In termen van een Solow-Swan-model, kan stabiele immigratie inderdaad aanleiding geven tot snellere bevolkingsgroei. Dit resulteert op 16
zijn beurt in een daling van het steady state niveau van per capita inkomen in het bestemmingsland en in een minder snelle groei gedurende de transitie naar de nieuwe steady state.
Het Solow-model lijkt dus een heel andere voorspelling te maken dan wat figuur 3 suggereert, namelijk tragere inkomensgroei in het gastland en snellere inkomensgroei in het thuisland. Als men echter veronderstelt dat migranten weinig of geen kapitaal bezitten dan is de tegenstelling van de baan. Migranten zijn dus relatief armer, waardoor het gemiddelde inkomen zakt in het gastland en stijgt in het thuisland. Desondanks zijn de oorspronkelijke bewoners in het gastland beter af, terwijl diegene die achterblijven in het thuisland slechter af zijn (Faini, 2002).
Als men de gigantische inkomenskloof tussen rijke en arme landen bekijkt, zien de meeste economisten en beleidsvoerders in ontwikkelingslanden grote voordelen in meer internationale arbeidsmobiliteit. Winters (2003) schat dat de wereldwelvaart met meer dan 150 miljard dollar per jaar zou toenemen als ontwikkelde landen hun quota’s voor internationale tijdelijke werknemers tot 3 procent van de beroepsbevolking zouden verhogen.
In dit hoofdstuk wordt dus de nadruk gelegd op enkele macro-economische effecten en gevolgen van arbeidsmigratie. Als eerste worden de inkomenstransfers besproken, vervolgens de fiscale elementen die spelen bij arbeidsmigratie. Ten derde worden de effecten op lonen en werk aangehaald. Er wordt afgesloten met een discussie over de brain drain.
2.2. Inkomenstransfers Een gekend gevolg van migratie zijn inkomenstransfers5 naar het land van oorsprong (inkomensoverdracht). Deze zijn significant ten opzichte van het BNP in veel Europese en Centraal Aziatische landen. In 2004 bedroegen de officieel waargenomen inkomenstransfers naar deze landen meer dan 19 miljard dollar, 8 procent van het wereldtotaal (World Bank, 2006b, blz.6). 5
Definitie: monetaire fondsen gestuurd door individuen die in het buitenland werken naar ontvangers
in het land waar ze vandaan komen (Banaian en Roberts, 2004, blz. 3).
17
Inkomenstransfers gebeuren zowel langs formele als langs informele wegen. Uit enquêtes afgenomen
van
huishoudens
blijkt
het
wijdverspreide
gebruik
van
informele
inkomenstransferkanalen. Deze kanalen bestaan omwille van de hoge inkomenstransferkosten en de aanwezigheid van een dubbel wisselmarktsysteem. Als er geen kostenvoordeel zou zijn, zou er namelijk geen incentive zijn voor het gebruik van informele kanalen. Deze stromen zijn vanzelfsprekend moeilijk te vatten in officiële statistieken. Dat wil zeker niet zeggen dat deze stromen onbelangrijk zijn. Integendeel, ze voegen waarschijnlijk een substantieel aandeel toe aan de transfers verzonden via de officiële kanalen (World Bank, 2006a).
De informele kanalen nemen verschillende vormen aan. Inkomenstransfers kunnen naar families gebracht worden door de arbeidsmigrant zelf, tijdens bezoeken of bij terugkeer van tijdelijk werk in het buitenland. Of ze worden teruggebracht door andere familieleden of vrienden. Er kunnen zelfs schaaleconomieën tot stand komen als één persoon inkomenstransfers voor verschillende families tegelijk meebrengt. Dit is waarschijnlijk als migranten gegroepeerd zijn in netwerken in het gastland (Banaian en Roberts, 2004).
De grootte van de stromen via de informele sector is zeer moeilijk te kwantificeren, maar lijkt toch omvangrijk te zijn (Banaian en Roberts, 2004 en World Bank, 2006a). Dit is af te leiden uit het feit dat voor bepaalde landen de waargenomen stromen verdubbeld, verdrievoudigd of zelfs verviervoudigd zijn tussen 2001 en 2003. Dit reflecteert waarschijnlijk een verschuiving van de informele naar de formele sector, volgend op de verstrakte regulatieve maatregelen sinds 11 september 2001 (World Bank, 2006a).
De verschillende effecten en eigenschappen die (formele) inkomenstransfers hebben worden in dit onderdeel behandeld.
2.2.1. Eigenschappen van inkomenstransfers: het oorsprongsland Inkomenstransfers worden beïnvloed door de economische cyclus van het oorsprongsland. Een opgaande conjunctuurfase in het oorsprongsland doet het verdiende inkomen door migranten toenemen. Deze voorspoed trekt ook nieuwe migranten aan, op zoek naar hogere inkomens. Zelfs in een economische neergang is het mogelijk dat inkomenstransfers stabiel blijven, aangezien de ontwikkelde oorsprongslanden vaak fiscale systemen met automatische
18
stabilisatoren
hebben
die
enige
inkomensbescherming
kunnen
leveren
voor
migrantenwerknemers gedurende een conjunctuurneergang (Ratha, 2003).
2.2.2. Eigenschappen van inkomenstransfers: het ontvangstland Inkomenstransfers zijn stabiel en mogelijk contracyclisch ten opzichte van de economische cyclus in het ontvangstland. Terwijl kapitaalstromen de neiging hebben te stijgen tijdens goede economische tijden en te dalen tijdens slechte, lijken inkomenstransfers minder sterk te reageren. Ze vertonen een opmerkelijke stabiliteit over de tijd, zelfs ten opzichte van de stabielere componenten van kapitaalstromen (BDI en officiële stromen) (Ratha, 2003). In moeilijke tijden, wanneer de economie van het ontvangstland lijdt door een neergang in activiteit of door macro-economische schokken veroorzaakt door een financiële crisis, kunnen de inkomenstransfers zelfs toenemen. Migranten sturen immers meer geld op om vrienden en familie uit de nood te helpen. Zo helpen de transfers om de consumptie op een constant peil te houden en dragen ze bij tot de stabiliteit van de ontvangstlanden (Buch et al., 2002). Er moet opgemerkt worden dat de visie op stabiliteit van inkomenstransfers niet vrij is van kritiek. Neyapti (2004) heeft aangetoond dat de inkomensstroom uit ontwikkelde landen wel degelijk stabieler is dan buitenlandse directe investeringen. Dit geldt echter niet voor minder ontwikkelde landen. Dit zou komen door de frequente verschuivingen in economische omstandigheden in het ontvangstland. Hierdoor komt een van de voordelen van inkomenstransfers op de helling te staan, namelijk dat ze een meer betrouwbare bron van vreemde valuta vormen.
2.2.2.1. Effect op de kredietwaardigheid Door een constante stroom te genereren van deviezeninkomsten, kunnen inkomenstransfers de kredietwaardigheid van een land verbeteren voor buitenlandse leningen. Bovendien kunnen ze hun toegang tot kapitaal vergroten en de ontleningkosten verlagen door middel van innovatieve
financieringssystemen,
zoals
securitisatie6.
Het
grote
voordeel
van
inkomenstransfers ten opzichte van kapitaalstromen is dat ze geen rente en schuldaflossingen of andere verplichtingen veroorzaken. Het belang van inkomenstransfers als bron van vreemde valuta neemt toe. Dit kan afgeleid worden uit het feit dat de groei ervan de groei de 6
Door de relatieve stabiliteit gebruiken onluikende markteconomieën inkomenstransfers als
onderpand, tegen welke ze ontlenen op de internationale kapitaalmarkten, maar tegen substantieel betere voorwaarden dan ze anders zouden kunnen (Ratha, 2003).
19
van private kapitaalstromen en deze van de officiële ontwikkelingshulp overtreft, zoals blijkt uit tabel 1 (World Bank, 2006a en World Bank, 2006b). Voor ontwikkelingslanden vinden Buch et al. (2002, blz. 13) dat de inkomenstransfers, de private en de officiële kapitaalstromen met respectievelijk 470 procent, 238 procent en 102 procent groeiden.
1995
2004
Inkomenstransfers
58
160
Buitenlandse directe investeringen
107
166
Private schuld en portfolio equity
170
136
Officiële ontwikkelingshulp
59
79
Tabel 1: Groei van waargenomen inkomenstransfers en andere financiële indicatoren, in miljard dollar (World Bank, 2006a, blz. 88)
In veel gevallen is export de voornaamste bron van vreemde valuta. De ratio van totale inkomenstransfers op de export van goederen en diensten kan dus een goede benadering vormen van het belang van de getransfereerde stromen voor de deviezeninkomsten van een land. Zoals te zien op figuur 4 is het van de EU-8 vooral Hongarije dat een behoorlijk deel vreemde deviezen verkrijgt via inkomensoverdracht (World Bank, 2006b).
20
Figuur 4: Inkomenstransfers als aandeel van export in 2003 (in procent) (World Bank, 2006b, blz. 63)
2.2.2.2. Monetair effect Grote en langdurige inkomenstransfers kunnen een appreciatie van de munt veroorzaken en op die manier de productie van kostengevoelige internationaal verhandelbare goederen aantasten (World Bank, 2006a). Op deze wijze zijn inkomenstransfers analoog aan toenames in private of publieke kapitaalstromen. Echter, een deel van de getransfereerde inkomensstroom zal terugvloeien via import, vooral als de binnenlandse productie niet in staat is om voldoende uit te breiden (Banaian en Roberts, 2004). Empirisch bewijs van de negatieve effecten van grote instromen van vreemde valuta op vlak van handel en groei is beperkt. Het is echter wel plausibel dat er zulke effecten bestaan en dat ze significant zijn voor kleine economieën met zeer hoge inkomenstransfers. Door de stabiliteit en de persistentie van de transfers is het goed mogelijk dat de gevolgen ervan minder ernstig zijn dan in het geval van inkomsten van natuurlijke rijkdommen (IMF, 2005). De ‘Dutch
21
disease’7-effecten van inkomenstransfers zijn van minimaal belang, op voorwaarde dat de inkomenstransfers gradueel groeien over een lange periode (World Bank, 2006a). Hierdoor is het reële wisselkoersniveau, bereikt door verstandig beleid, houdbaar (IMF, 2005).
2.2.2.3. Effect op de economische groei Het bewijs van een effect van inkomenstransfers op de langetermijngroei blijft niet overtuigend. Inkomenstransfers zouden een positieve invloed op groei kunnen hebben, in de mate dat ze onderwijs en gezondheid financieren en investeringen verhogen. Het is mogelijk dat ze kredietbeperkingen verlichten en ondernemersactiviteit aansporen (Woodruff en Zenteno, 2001). Chami et al. (2005) vinden echter dat er een negatieve correlatie bestaat tussen inkomenstransfers en de groei in het thuisland. Migranten sturen geld op uit altruïsme, wat dus betekent dat ze meer zullen sturen in slechte tijden. In hun model dienen inkomenstransfers dus als compensatie en zijn ze contracyclisch. Ze gedragen zich anders dan andere kapitaalstromen, zoals buitenlandse directe investeringen die winstgedreven zijn en wel een positieve correlatie vertonen met groei. Uit de resultaten van Buch et al. (2002) blijkt dan weer dat inkomenstransfers positief gerelateerd zijn aan economische groei. Ze beschermen de achtergebleven familie en kunnen gezien worden als additionele geldmiddelen die de kapitaalvoorraad kunnen vergroten. Banaian en Roberts (2004) stellen dat, in de mate dat inkomenstransfers de druk op centrale banken om hun munt te verdedigen verlichten, men ervan kan uitgaan dat de impact op groei positief zal zijn. Er zijn namelijk lagere interestniveaus mogelijk en hogere kapitaalvorming. Faini (2002) vindt ook dat de impact van inkomenstransfers op groei positief is. Hij argumenteert
dat
inkomenstransfers
kapitaalmarktimperfecties
teniet
doen
en
migrantenhuishoudens toelaten om productieve activa te accumuleren. In de mate dat ze consumptie verhogen, kunnen ze de per capita inkomensniveaus verhogen en de armoede en inkomensongelijkheid reduceren, zelfs als ze niet onmiddellijk een impact hebben op de groei.
7
Dutch disease = Hollandse ziekte: Door het ontdekken van een natuurlijke rijkdom stijgt de waarde
van de munt van dat land, waardoor de geproduceerde goederen minder competitief worden in vergelijking met andere landen. De import neemt toe en export daalt. De term ontstond in Nederland na het ontdekken van het Noordzeegas (Investorwords, Glossary).
22
Aan de andere kant kan een grote uitstroom van werknemers, en in het bijzonder goed opgeleide werknemers, de groei in arbeidszendende landen ondermijnen. Chami et al. (2005) stellen dat inkomenstransfers de groei zouden kunnen vertragen door de werkinspanningen van transferontvangers te verminderen. Dit gaat echter niet op als er zich een grote pool van werklozen in het bewuste land bevindt.
Een recente studie over de impact van inkomenstransfers op groei over een lange periode (1970-2003) voor 101 ontwikkelingslanden vond geen significante link tussen de transfers en de per capita outputgroei. Er werd tevens geen verband gevonden met andere variabelen zoals onderwijs of de investeringsquote (IMF, 2005). De onbeslistheid van deze studie is wellicht te wijten aan metingmoeilijkheden, omdat er een wederzijds causaliteitsprobleem is. Inkomenstransfers beïnvloeden namelijk de groei, net zoals groei de inkomenstransfers beïnvloedt. Daarnaast is het moeilijk om de effecten van inkomenstransfers na te gaan op menselijke kapitaalvorming, omdat dit meestal een proces van zeer lange duur is. Verder is het mogelijk dat inkomenstransfers meer effect hebben in een omgeving met een goed beleid. Op financieel vlak wordt dit weerspiegeld in een studie van Giuliano en Ruiz-Arranz (2005). Zij tonen aan dat in economieën met een onderontwikkeld financieel systeem, inkomenstransfers kredietbeperkingen verlichten en als substituut dienen voor financiële ontwikkeling. Hierdoor verbetert de allocatie van kapitaal en versnelt economische groei.
2.2.2.4. Effect op armoede en ongelijkheid De inkomenstransfers dragen direct bij tot het verminderen van de armoede door het inkomen van de ontvanger te verhogen. Ze hebben echter ook een indirecte invloed op de armoede door hun effect op de groei, de inflatie, de wisselkoers en de toegang tot kapitaal (World Bank, 2006a). Een studie van Adams en Page (2005) verbindt de nationale armoedeniveaus met het gemiddelde inkomen en de Ginicoëfficiënt voor ongelijkheid voor 71 ontwikkelingslanden. Hierin vindt men dat een stijging van 10 procent in de per capita officiële inkomenstransferstromen leidt tot een daling van 3,5 procent van de mensen die in armoede leven. Er is ook groeiend bewijs dat internationale inkomenstransfers het voorkomen en de ernst van armoede in verschillende lage-inkomenslanden verminderd hebben (World Bank, 2006a). Voor Guatemala bijvoorbeeld hadden inkomenstransfers slechts een beperkte rol in het verminderen van het aantal armen, maar ze verminderden wel significant de diepte en de ernst van armoede (Adams, 2004a).
23
Het bewijs van hun impact op ongelijkheid echter is niet zo duidelijk (Ratha 2003). In sommige gevallen gaan de transfers disproportioneel naar de rijkere huishoudens en vergroten zo de inkomensverschillen. In andere daarentegen worden vooral de armere mensen er beter van, waardoor de verschillen inkrimpen. Sommige studies tonen aan dat inkomenstransfers van nieuwe migranten de ongelijkheid kunnen verhogen op korte termijn, maar dat het effect op lange termijn klein is. Dit wordt verklaard door de liquiditeit geleverd voor kapitaalaccumulatie of door trickle-down effecten op de arbeidsmarkt (Taylor en Wyatt, 1996). Deze verschillen in bevindingen zijn waarschijnlijk afkomstig van de variëteit in geografische en historische omstandigheden, zoals de afstand van hoge-inkomenslanden en het bestaan van migratienetwerken (World Bank, 2006a). Jones (1998) argumenteert verder dat de impact van migratie op ongelijkheid zal veranderen over de tijd, omdat migratie volgens hem door verschillende fasen gaat. De eerste hiervan is de ‘innovator’-fase, waar alleen de meest ambitieuze en avontuurlijke leden van rijkere families migreren. Vervolgens is er de ‘early adopter’-fase, waarbij migratie de verschillen in inkomensverdeling al afgezwakt heeft en een grote groep families bereikt. Tot slot volgt de ‘late adopter’-fase, waarbij de gemeenschap zich opsplitst in een welgesteldere migrantenklasse en een nietmigrantenklasse.
2.2.2.5. Effect op het arbeidsaanbod Een sleutelvraag in verband met de inkomenstransfers is of ze het arbeidsaanbod van gezinsleden die niet migreren aantasten. Inkomenstransfers kunnen namelijk een negatief effect hebben op het arbeidsaanbod van de thuisblijvende gezinsleden, als ze een deel van het geld gebruiken voor vrije tijd (Chami et al., 2005). Dit inkomenseffect is niet zorgwekkend, het weerspiegelt enkel een deel van de welvaartswinst door inkomenstransfers. Er is echter ook een substitutie-effect waarbij de inkomensoverdracht de rendement van het aanbieden van arbeid verandert. Dit gebeurt bijvoorbeeld als de migrant zijn geldstroom afstemt op een laag inkomen, en zo dus relatief veel geld opstuurt. De globale welvaartswinst zal hierdoor afnemen doordat de huishoudelijke arbeidsbeslissingen verstoord worden. Beide effecten zijn evenwel moeilijk van elkaar te onderscheiden (World Bank, 2006a).
Inkomenstransfers kunnen echter ook het arbeidsaanbod reduceren door familieleden toe te staan onderwijs te volgen. Het spreekt voor zich dat deze gevolgen zeer verschillende implicaties hebben voor groei en ontwikkeling. Het empirische bewijs voorhanden suggereert dat het ontvangen van inkomenstransfers de werkinspanning van volwassen gezinsleden 24
verlaagt. Verder wordt er aangehaald dat inkomenstransfers een belangrijke rol spelen bij het blijven naar school gaan van kinderen. Ze helpen bij het financieren van de accumulatie van menselijk kapitaal. Er is dus sprake van een negatief effect op het arbeidsaanbod van oudere familieleden buiten de schoolleeftijd, maar ook van een positieve invloed op het schoolgaan van kinderen. Voor de meeste Centraal en Oost-Europese landen, waar kinderarbeid geen belangrijk onderwerp lijkt, zullen inkomenstransfers eerder de kwaliteit van het onderwijs verbeteren dan de kwantiteit (Banaian en Roberts, 2004).
2.3. Fiscale elementen die spelen bij arbeidsmigratie De standaardaanpak in de internationale literatuur om de fiscale impact van immigratie na te gaan bestaat uit het combineren van een demografisch profiel van de bevolking voor en na een immigratiestroom met de kost per capita voor het voorzien in overheidsconsumptie en inkomensoverdrachten. Belastingsinkomsten worden op gelijkaardige wijze geschat, gebaseerd op de inkomens- en de consumptiepatronen van de verschillende demografische groepen . Door de vergelijking van de kosten en inkomsten op overheidsvlak bekomt men dan de fiscale impact (Poot en Cochrane, 2004).
Hieronder worden de verschillende fiscale elementen die spelen bij arbeidsmigratie behandeld. Als eerste de directe en indirecte fiscale impact van migratie, vervolgens de netto impact. Er wordt afgesloten met een evaluatie van het effect van migratie op de pensioensproblematiek.
2.3.1. Directe en indirecte fiscale impact van migratie Economische activiteit, voornamelijk tewerkstelling en inkomen, is een sleutelfactor achter de directe fiscale impact van individuen. Die bepaalt namelijk de hoeveelheid belastingen die zij betalen en de publieke voordelen en diensten die zij ontvangen. Een logisch gevolg hiervan is dat diegenen die economisch actief zijn, en vooral personen met een hoger inkomen, waarschijnlijk een netto fiscale contributie zullen leveren. Uiteraard door meer belastingen en sociale lasten te betalen dan dat zij consumeren op vlak van publieke voorzieningen en voordelen. Dit betekent een transfer van rijkdom van migranten naar de oorspronkelijke bewoners van het gastland. Een omgekeerde transfer is dus ook mogelijk in de omgekeerde
25
situatie. Immigranten met een laag inkomen ontvangen dan publieke steun die groter is dan hun bijdrage eraan (Gott en Johnston, 2002).
De directe impact is natuurlijk slechts een enkel aspect van de bijdrage die migranten leveren. Een indirecte fiscale impact bestaat ook. Migranten brengen omvangrijke economische voordelen met zich mee. Onder andere door hun vaardigheden en ervaring, door nieuwe bedrijven te stichten en nieuwe jobs te creëren. Dit heeft effect op het productieniveau, de productiviteit en de economische groei, zodat zelfs als er geen directe netto fiscaal voordeel is van migranten, ze toch fiscale winsten kunnen genereren. Vandaar dat migratie ook verdere fiscale effecten teweeg brengt, door gelijk welke toename in BNP en het inkomen van de bestaande bevolking (Gott en Johnston, 2002).
2.3.2 Netto fiscale impact van migratie Het bewijs dat immigranten een fiscale last zouden vormen voor de bestemmingslanden is gemengd. De literatuur suggereert zelfs dat de fiscale impact van immigratie eerder positief is. Gott en Johnston (2002) en Sriskandarajah et al. (2005) schatten dat immigranten een positieve bijdrage leverden aan de overheidsfinanciën in het Verenigd Koninkrijk. Gott en Johnston (2002) merken echter op dat migranten een heterogene groep vormen, sommigen doen het economisch beter dan anderen. Er bestaan dus wel degelijk migranten die een negatief fiscaal effect genereren op individueel vlak. Gustafsson en Österberg (2001) vinden dat nieuwe immigranten in Zweden eerst een netto fiscale kost genereren, maar dat dit na een paar jaar verandert in een positieve bijdrage.
Voor het bepalen van de fiscale impact is ook het vaardigheidsniveau, de mate van onderwijs en het leeftijdsprofiel van de immigranten van belang. Voor Duitsland vinden Bonin et al. (2000) dat de netto fiscale bijdrage significant kan zijn als de overheid zou selecteren op vaardigheidsniveau. Rowthorn (2004) berekent dat hoger opgeleide migranten meer opbrengen dan lager geschoolden, in de Verenigde Staten. Deze laatste kosten gemiddeld meer dan de belastingen die ze betalen. Smith en Edmonston (1997) trokken al eerder een dergelijke conclusie. Zij vonden dat immigranten met een lagere opleiding dan secundair onderwijs een fiscale last bleven, ook gedurende de volgende generaties. Geschoolde migranten daarentegen betalen meer belasting dan wat ze ontvangen onder de vorm van sociale zekerheid van de staat. Borjas (1994) beweert dat, zelfs in het geval van ongeschoolde immigrante, de fiscale kosten 26
(als die er zijn), beperkt blijven tot de eerste generatie. Hij gelooft dat de volgende generatie migranten meer verdient en bijdraagt tot belastingen dan de overeenkomstige generatie van de oorspronkelijke bevolking. Poot en Cochrane (2004) stellen dat de voornaamste oorzaak van een positieve netto impact van migranten op fiscaal vlak het leeftijdsprofiel van de migranten is. Deze zijn meestal relatief jong, en vaak ook vrijgezel. Ze beschouwen verder de sterke link tussen leeftijd en de voornaamste takken qua overheidsuitgaven, dit zijn gezondheid en onderwijs. Hierdoor stellen ze vast dat immigratie de neiging heeft om de uitgaven op onderwijsvlak te verhogen en die op gezondheidsvlak te verlagen. Netto resulteert dit in een daling in de totale uitgaven. Lilley (2005) haalt eveneens aan dat migranten meestal op actieve leeftijd zijn en dus meer waarschijnlijk dan de gemeenschap als geheel een netto bijdrage zullen leveren. Door veroudering en pensionering worden ze uiteindelijk netto ontvangers stelt hij. Sriskandarajah et al. (2005) weerleggen dit laatste. Zij beweren dat veel immigranten, en voornamelijk deze van nieuwe EU-lidstaten, waarschijnlijk maar tijdelijk migreren en werken in het gastland (hier het Verenigd Koninkrijk). Ze werken om hun studies thuis te financieren of om geld te verdienen om hun families te onderhouden en keren later terug.
Uit figuur 5 en 6 voor het Verenigd Koninkrijk kunnen we afleiden dat, in termen van belastingopbrengst, de bevolking geboren in het buitenland een relatief hogere contributiegraad heeft vergeleken met diegenen geboren in het Verenigd Koninkrijk. Omdat ze een hoger gemiddeld inkomen hebben dan de oorspronkelijke bevolking en disproportioneel gesitueerd zijn aan de bovenste sport van de inkomensladder (figuur 4), betalen immigranten proportioneel hogere belastingsbedragen. Dit is het gevolg van het progressieve karakter van het belastingssysteem. Op figuur 6 ziet men dat het aandeel van immigranten in de inkomensbelasting hoger is dan hun aandeel in de bevolking (inclusief en exclusief hun afhankelijke kinderen die in het Verenigd Koninkrijk geboren zijn) en hun aandeel in inkomen. Maar nog belangrijker is dat, alhoewel er nu meer immigranten zijn dan vroeger, ze nog steeds een groter aandeel inkomensbelasting blijven betalen dan hun aandeel in de bevolking (Sriskandarajah et al., 2005).
27
Figuur 5: Verdeling van bruto wekelijkse inkomsten uit hoofdberoep, 2003-2004 (Sriskandarajah et al., 2005, blz. 8)
Figuur 6: Aandeel van migranten in bevolking, inkomen en inkomensbelastingopbrengsten (Sriskandarajah et al., 2005, blz. 8)
Hierbij moeten enkele opmerkingen gemaakt worden over de moeilijkheden waarmee onderzoekers geconfronteerd worden bij het berekenen van de netto fiscale kost van immigratie. Ten eerste hangen de berekeningen sterk af van de gebruikte methodologie (welke uitgaven en inkomsten zijn opgenomen, welke publieke diensten als pure publieke goederen aanzien worden en of ofwel huishoudens ofwel individuen beschouwd worden). Ten tweede houden statistische berekeningen geen rekening met de leeftijdsstructuur. Het is
28
logisch dat een migrant ouder dan 60 jaar eerder geld zal kosten aan de maatschappij dan zijn 25-jarige kleinzoon (World Bank, 2006a). Uit studies die migranten over de tijd volgen blijkt dat zij en hun nakomelingen meer neigen bij te dragen op vlak van belastingsinkomsten, dan dat zij krijgen qua uitgaven. De grootteordes zijn nagenoeg wel klein (OECD, 1997).
Fiscale kosten verminderen uiteraard als migrantenwerknemers niet lang genoeg in het land blijven om recht te hebben op sociale zekerheid. Sommige beleidsmakers stellen daarom voor om meer gebruik te maken van tijdelijke ongeschoolde werknemers. De handhaving van zo’n ‘draaideur’-beleid kan echter zeer moeilijk zijn (Mattoo en Carzaniga, 2003).
2.3.3. Fiscale impact van migratie op de pensioensproblematiek in de ontwikkelde landen Een fiscaal aspect van migratie waar tegenwoordig veel aandacht aan wordt besteed zijn de gevolgen voor de pensioenen gefinancierd door de overheid. Voor hier verder op ingegaan wordt, wordt eerst een stukje demografie behandeld, dat de oorzaak aantoont van de verhoogde aandacht voor pensioenen.
2.3.3.1. Demografie in de ontwikkelde landen De veroudering van de bevolking heeft een negatieve impact op het nationale budget, omdat ouderen netto ontvangers zijn van het belastingtransfersysteem. Dit bedreigt de levensvatbaarheid van het pay-as-you-go8 gefinancierde sociale zekerheidssysteem. Daarenboven
daalt
de
vruchtbaarheidsgraad,
waardoor
de
proportie
van
netto
belastingbetalers afneemt over de populatie. Hierdoor wordt een afname in de groei en op termijn zelfs een negatieve groei van de actieve bevolking voorzien in de ontwikkelde landen. Op zijn beurt heeft dit tot gevolg dat de vraag naar internationale migranten zal toenemen (Collado et al., 2004). In Europa wordt de grootste hoeveelheid arbeidskrachten verwacht rond 2007-2008 (ongeveer 195 miljoen). De verwachte daling die daarna volgt gaat gepaard met een stijging in de afhankelijkheidsratio9. Als we vooral focussen op het aantal ouderen per werknemer, blijkt dat tegenwoordig elke 100 Europese werknemers 36 ouderen onderhouden. Tegen 2025 zal dat aantal opgelopen zijn tot 52 ouderen. In de 8
Pay-as-you-go = direct gefinancierd door de participanten. In dit geval is dit de werkende bevolking
(OECD, Glossary). 9
De ratio niet-werkenden op werkenden.
29
ontwikkelingslanden daarentegen wordt verwacht dat het werknemersaantal sterk zal toenemen. Tegen 2025 wordt de hoeveelheid geschat op bijna 1 miljard. Bijgevolg zal de afhankelijkheidsratio daar afnemen (World Bank, 2006a, blz. 29-30).
2.3.3.2. Gevolgen van migratie Er zijn drie belangrijke redenen waarom immigratie de negatieve effecten van een verouderende bevolking zou kunnen afzwakken. Ten eerste verhoogt een netto instroom van migranten de totale populatie in het gastland. Ten tweede heeft immigratie een onmiddellijke impact op de beroepsbevolking omdat gemiddeld gezien immigranten jonger zijn dan de oorspronkelijke bevolking (Collado et al., 2004). Ball en Rendall (2004) geven een goed voorbeeld in figuur 7 en 8 voor het Verenigd Koninkrijk. Vergeleken met de bevolking geboren in het Verenigd Koninkrijk toont de piramide van de overzees geborenen een groot aandeel van twintigers, dertigers en veertigers. Daartegenover staan kleine aandelen van personen jonger dan 16 en ouder dan 70. Immigranten zijn dus sterk geconcentreerd in de werkende bevolking. Tenslotte kunnen immigranten een hogere vruchtbaarheidsgraad hebben dan autochtonen (Collado et al., 2004). Immigratie kan dus een antwoord bieden op de stijgende afhankelijkheidsratio’s van de ontwikkelde landen. Het verzachtende effect dat migratie kan hebben op de fiscale last, veroorzaakt door een verouderende bevolking, hangt af van de netto betalingen aan de publieke sector die een migrant realiseert na vestiging (Bonin et al., 2000 en Collado et al., 2004).
Er zijn echter ook enkele tegenargumenten. Ten eerste, de toename van migratie die noodzakelijk is om een merkbaar effect te hebben op de afhankelijkheidsratio zou zeer groot moeten zijn. Stel dat de actieve bevolking toeneemt met 3 procent door migratie. Hiervoor is een toename van arbeidsmigranten met 50 procent noodzakelijk en dan nog valt de dependentieratio met maar 3 procent terug. Een tweede tegenargument bestaat uit het feit dat immigranten zelf ook ouder worden (World Bank, 2006a, blz. 29-30).
Er kan dus besloten worden dat over een langere periode de immigratie enerzijds resulteert in een verjonging, maar anderzijds ook in een veroudering van de bevolking in het bestemmingsland
30
Figuur 7: Verdeling naar leeftijd en geslacht van de overzees geboren bevolking wonende in Engeland en Wales, 2001, in procent
Figuur 8: Verdeling naar leeftijd en geslacht van de in het Verenigd Koninkrijk geboren bevolking wonende in Engeland en Wales, 2001, in procent (Ball en Rendall, 2004, blz. 20)
31
Bonin et al. (2000) en Collado et al. (2004) tonen aan dat een toename in migratie een significante bijdrage kan leveren tot de pensioensfinanciering in respectievelijk Duitsland en Spanje en dus zo de fiscale last op toekomstige autochtonen verlicht. Bonin et al. (2000, blz. 16) berekenen dat zonder immigratie de intergenerationele herverdeling sterk versterkt. Zo zullen toekomstige pasgeborenen een netto belasting van $244 600 moeten betalen. Het basisniveau van migratie in hun studie blijkt aantrekkelijk te zijn voor toekomstige autochtonen, want daaruit volgt een belastingsreductie van $68 300 per capita. Het positieve effect van dit niveau van migratie is robuust, alhoewel het absolute belastingsvoordeel gevoelig is ten opzichte van variaties in onderliggende groei- en interestniveaus.
Figuur 9: Actuele waarde van netto fiscale bijdrage van immigrantencohorten (in duizenden dollar, groeivoet 1,5%, discontovoet 5%) (Bonin et al., 2000, blz. 15)
Figuur 9 geeft de netto bijdragen tot de publieke sector in Duitsland weer. Jonge immigranten blijken een negatieve bijdrage te leveren. De uitgaven van de overheid die aan hen gespendeerd worden overschrijden hun eerder lage netto belastingsbijdragen na hun vestiging in Duitsland. Vanaf de leeftijd van twaalf jaar echter beginnen de netto belastingsbijdragen de additionele overheidsuitgaven te overstijgen. Netto bijdragen tot de publieke sector bereiken een maximum van $136.800 voor 30-jarige immigranten en blijven positief voor alle immigranten die zich vestigen voor de leeftijd van 46. Oudere immigranten betekenen een
32
fiscale last voor de publieke sector, niet omwille van additionele uitgaven10, maar wel omwille van de hoge transfers die ze ontvangen. In het beschouwde basisjaar van de studie, 1996, bevinden immigranten zich voornamelijk in de leeftijdsgroepen met een positieve nettobijdrage. Als hetzelfde leeftijdspatroon zich handhaaft in de toekomst, kan men verwachten dat de impact van immigratie voordelig zal zijn voor het overheidsbudget van Duitsland (Bonin et al., 2000, blz. 14-15).
Het is verleidelijk om te suggereren dat immigratie een alternatieve beleidsvorm is ten opzichte van hogere besparingen of belastingen in verouderende samenlevingen. Immigratie kan, zoals hierboven blijkt, de bevolkingsveroudering vertragen. Het effect is echter klein, zelfs bij een grote instroom. Als de vruchtbaarheid van immigranten gelijk is aan of over de tijd convergeert naar die van de oorspronkelijke bevolking, kan de veroudering van de bevolking niet tegengehouden worden. Immigratie kan zelfs verslavend zijn. Hiermee wordt bedoeld dat, tenzij er een stabiele instroom van arbeidsmigranten gehandhaafd wordt, de fiscale impact van veroudering alleen maar erger zal worden als de cohorten van de laatste migratiegolf zelf de pensioenleeftijd bereiken (Poot en Cochrane, 2004). Bovendien moet gesteld worden dat de positieve fiscale bijdrage van immigratie significant vermindert als de assimilatie van mogelijke migranten traag is (Bonin et al., 2000).
2.4. Lonen en werkgelegenheid 2.4.1. Effect van arbeidsmigratie op de lonen van het gastland Er wordt verwacht dat het effect van immigratie op de lonen negatief zal zijn, omdat een toename in het arbeidsaanbod normaalgezien het gevolg heeft dat er een negatieve druk ontstaat op de lonen of op de werkgelegenheid in een competitieve arbeidsmarkt. Borjas et al. (1997) vonden dat de stijging van 21 procent in het aantal ongeschoolde migrantenarbeiders in de Verenigde Staten van 1975 tot 1995, het loon van ongeschoolde lokale werknemers tot 5 procent verminderde. Dit is een niet te verwaarlozen getal rekening houdend met het feit dat de lonen zouden moeten gestegen zijn over deze periode. In een recentere studie van dezelfde onderzoeker echter, wordt aangehaald dat de gemeten impact van immigratie op het loon van autochtone werknemers sterk fluctueert van studie tot studie (en soms zelfs binnen eenzelfde 10
Deze zijn zelfs lager.
33
studie), maar dat die zich lijkt te concentreren rond nul (Borjas, 2003). Dit resultaat roept nogal wat vraagtekens op vanuit het perspectief van de standaard neoklassieke economische analyse. Daar zou immers bij een positieve aanbodsschok in een gesloten arbeidsmarkt de prijs van arbeid moeten afnemen. Zijn resultaten werden echter wel bevestigd in een metaanalyse uitgevoerd door Longhi et al. (2005), die 18 studies omvatte. Zij berekenden dat, als immigranten als proportie van de beroepsbevolking met één procent zouden toenemen, de lonen gemiddeld met iets meer dan 0.1 procent zouden afnemen. Hierbij moet wel worden opgemerkt dat zo’n toename voor de meeste landen een belangrijke verandering zou betekenen.
De meeste cross-sectionele studies vinden eveneens dat immigranten een eerder kleine, vaak verwaarloosbare, maar soms zelfs een positieve impact hebben op de lonen of werkgelegenheid van de oorspronkelijke inwoners van een land. Dit soort studies relateert de loonsverschillen over lokale arbeidsmarkten aan het aandeel immigranten in elke markt. Dit kan echter problemen geven als immigranten zich aangetrokken voelen tot hoge loongebieden, wat zeer waarschijnlijk is. Het wordt dan namelijk moeilijk om de exogene impact van migranten op lonen te isoleren (World Bank, 2006a).
Studies van plotse, politiek gedreven stromen van migranten slagen er ook niet in om een significant effect te vinden op lonen van de oorspronkelijke inwoners of de tewerkstelling. Dit kan verklaard worden door het feit dat de inwoners ervoor kiezen om te verhuizen bij zo’n plotse instroom van migranten (World Bank, 2006a). Ratha (2003) haalt aan dat lokale werknemers vrijwillig kunnen kiezen om te verhuizen. Dit kan dan gezien worden als lagere tewerkstelling in hun originele regio. Het is echter moeilijk om deze daling in tewerkstellingsniveau aan immigratie toe te schrijven. Door dit probleem werd het gebruik van paneldata gestimuleerd. Deze kunnen het gecombineerde effect van tijd en crosssectionele effecten waarnemen (Poot en Cochrane, 2004 en World Bank, 2006a).
Als er een effect is op de lonen, zal dit effect groter zijn voor vroegere immigranten dan voor de oorspronkelijke bewoners. Dit stemt overeen met de theoretische verwachtingen, want recente en vroegere immigranten zijn uiteraard betere substituten op de arbeidsmarkt dan recente immigranten en oorspronkelijke bewoners. Over het algemeen stuurt de graad van substitueerbaarheid of complementariteit, tussen groepen migranten en oorspronkelijke
34
bewoners met bepaalde vaardigheden, de grootte van het effect op de lonen (Poot en Cochrane, 2004).
Er kan dus afgeleid worden dat hooggeschoolde migranten voor een grotere neerwaartse druk op de lonen van de inheemse bewoners zorgen omdat ze betere substituten zijn ten opzichte van de gemiddelde oorspronkelijke bewoner dan ten opzichte van de gemiddelde migrant, die laag geschoold is. In de meeste studies voor Europa en de Verenigde Staten blijkt echter dat de typische migrant veel lager geschoold is dan de typische oorspronkelijke bewoner. Als men bovenstaande redenering omdraait komt men tot de volgende conclusie: de gemiddelde migrant heeft een positieve invloed op de lonen van de hooggeschoolde autochtone werknemers omdat ze complementair zijn in productie, in plaats van een substituut (Poot en Cochrane, 2004).
Empirisch onderzoek door Hartog en Zorlu (2002) wijst echter uit dat, voor Nederland, bovenstaande redeneringen niet altijd opgaan. Immigranten uit Westerse landen, waarbij ook Oost-Europa gerekend wordt, blijken vooral hooggeschoolde werknemers te zijn die werken in internationaal georiënteerde bedrijven11. Deze hebben een klein negatief effect op de lonen van de laaggeschoolden. Dit is opmerkelijk aangezien van deze immigranten verwacht kan worden dat ze voornamelijk concurreren met hooggeschoolde Nederlandse werknemers. Ze concluderen ook dat het effect van etnische minderheden op de lonen van autochtone Nederlandse werknemers zeer klein is. Daartegenover staat dat het effect op de lonen van etnische minderheden relatief groot is, wat suggereert dat zowel substitutie als complementariteit tussen de verschillende etnische minderheden sterker is dan tussen Nederlanders en etnische minderheden. Globaal gezien is de meest opvallende bevinding het zeer kleine loonseffect van migranten, getest voor zowel Nederland, Noorwegen als het Verenigd Koninkrijk12. Gross (2002) concludeert voor Frankrijk eveneens dat vooral laaggeschoolde niet-EU-werknemers complementair zijn met de lokale arbeid. Hij stelt dat, om de arbeidscreatie die voortkomt uit complementariteit te exploiteren, het raadzaam is om bij migranten een gebalanceerde verdeling qua vaardigheid en afkomst te behouden
11
Deze vormen wel een minderheid, in Nederland domineren laaggeschoolde gastarbeiders (Hartog en
Zorlu 2002). 12
Voor het Verenigd Koninkrijk waren de coëfficiënten niet significant, dat blijkt het gevolg te zijn
van de gebruikte data.
35
Er kan gesteld worden dat ongeschoolde immigranten relatief goede substituten zijn voor laaggeschoolde werkende inwoners. Vele van deze immigranten hebben echter zeer beperkte taalvaardigheden en een zodanig beperkte opleiding gekregen dat ze in feite geen concurrentie vormen voor de laaggeschoolde werkende inwoners, maar eerder werk verrichten dat de inwoners niet willen doen. In de bestemmingslanden zijn de inwoners namelijk stelselmatig meer opgeleid sinds de jaren ’80, waardoor bepaalde jobs niet meer ingevuld geraken. Er wordt dus wel degelijk een vraag gecreëerd naar arbeidsmigranten (World Bank, 2006a).
2.4.2. Effect van arbeidsmigratie op de werkgelegenheid van het gastland Waar lonen relatief inflexibel zijn, zoals in Europa, zal een instroom van migranten waarschijnlijk eerder een effect hebben op de werkgelegenheidsniveaus dan op de lonen. Angrist en Kugler (2002) vinden dat de toegenomen migratie in Europa samengaat met een significante daling in de werkgelegenheid van de inwoners, specifiek voor laaggeschoolden. Hiertegenover staan Chapman en Cobb-Clark (1999) die stellen dat een toename in immigratie op korte termijn de kansen van werkloze autochtonen op werk net verhoogt. Deze bevinding is precies het tegenovergestelde van wat gepromoot wordt in populistische discussies. Het blijkt dat migratie met als enige doel de arbeidskansen van een werkloze autochtoon te verhogen, zijn doel sneller zal bereiken als het slecht gaat op de arbeidsmarkt.. In dit opzicht kan immigratie dienen als een automatische stabilisator voor autochtone werkloosheid. Dit schept twijfel over het populistische gevoel dat immigratie moet tegengehouden worden in recessies omdat immigranten jobs ‘stelen’ van autochtonen. Bovenstaande redenering moet echter met een korreltje zout genomen worden omdat het hier slechts over een korte-termijn analyse gaat (Chapman en Cobb-Clark, 1999). Hunt (1992, blz. 569) vindt dat een stijging van een procent in het aandeel van immigranten op de Franse arbeidsmarkt het werkloosheidsniveau met 0,2 procent heeft doen stijgen. Dustmann et al. (2003c) menen dat immigratie weinig invloed heeft op de werkgelegenheid in het Verenigd Koninkrijk, zelfs als men rekening houdt met de laaggeschoolden. Poot en Cochrane (2004) tonen aan dat immigratie de werkloosheid van de inwoners vermindert op lange termijn. Dit effect wordt vermoedelijk veroorzaakt door de verhoogde consumptievraag van de immigranten. Het resultaat hiervan is een verhoogde vraag naar arbeid. Gross (2002) maakt eveneens een onderscheid tussen een lange-termijn- en een korte-termijneffect van immigratie. Hij maakt gebruik van Franse data van midden de jaren ‘70 tot midden de jaren ‘90 en vindt dat migrantenwerknemers en hun families de werkloosheidsgraad permanent 36
verlagen op lange termijn. Het effect blijkt evenwel zeer klein te zijn. Op korte termijn echter, veroorzaakt de aankomst van immigranten een lichte stijging in de werkloosheid. Het impacteffect is gelijkaardig aan de invloed van een toename van de binnenlandse participatiegraad.
Men mag echter niet vergeten dat immigratie ook positieve effecten kan hebben. Ten eerste kunnen migrantenwerknemers de arbeidstekorten oplossen in veel sectoren waar oorspronkelijke inwoners niet willen werken en waar er geen alternatieven zijn voor menselijke
arbeid,
zoals
bijvoorbeeld
bejaardenzorg.
Ten
tweede
hebben
migrantenwerknemers, meer dan lokale werknemers, de neiging om in te spelen op arbeidsmarktomstandigheden. Hierdoor kan migratie helpen om rigiditeiten op de arbeidsmarkt
te
verzachten
en
productiviteit
te
verbeteren.
Vervolgens
mogen
multiplicatoreffecten die gegenereerd worden door de uitgaven van migranten in het gastland niet onderschat worden (Ratha, 2003). Deze uitgaven, uit vroegere besparingen, veroorzaken immers een stijging in de vraag naar arbeid en creëren werkaanbiedingen (Chapman en CobbClark, 1999). Ten laatste is de concurrentie die minder geschoolde werknemers ondervinden van migrantenarbeiders gelijkaardig aan de uitdaging die de import van arbeidsintensieve goederen van ontwikkelingslanden biedt (Ratha, 2003).
2.5. Brain drain 2.5.1. Definitie en evolutie Een belangrijke kwestie voor ontwikkelingslanden die reeds vele decennia behoorlijk wat aandacht krijgt is de ‘brain drain’ of de emigratie van beter opgeleide, vaardige werknemers naar rijkere landen en de gevolgen ervan (Docquier en Rapoport, 2004).
De emigratie van hooggeschoolden is toegenomen sinds de jaren ’70. Docquier and Marfouk (2004) vinden dat het aantal migranten dat verblijft in OECD-landen gestegen is met 50 procent tussen 1990 en 2000, waarbij de toename in geschoolde migranten 2,5 groter was dan die van ongeschoolde migranten.
37
Beine et al. (2001) splitsen het effect op. Ze beschouwen een braineffect, daarmee bedoelen ze het feit dat migratie investeringen in onderwijs stimuleert. Het heeft tevens een groter verwacht rendement als de economie open staat voor migratie. Daarnaast beschouwen ze een draineffect, dat ongetwijfeld een schadelijke werking heeft, te wijten aan het vertrek van sommige, zo niet alle, geschoolde agenten. De totale impact hangt uiteraard af van welk effect domineert. Landen die de internationale mobiliteit van hun hoogopgeleide onderdanen beperken, met het argument dat hun opleiding grotendeels publiek gefinancierd is, kunnen dus geconfronteerd worden met omgekeerde effecten en het lange-termijn niveau van hun voorraad aan menselijk kapitaal zien dalen. Dit suggereert dat rijke landen zichzelf niet noodzakelijk moeten zien als free riders ten opzichte van de onderwijsinspanningen van arme landen. Docquier en Rapoport (2004) halen in dit kader aan dat wanneer onderwijs deels publiek gefinancierd is door middel van onderwijssubsidies, de waarschijnlijkheid van een voordelige brain drain hoger is dan in een puur privaat gefinancierd onderwijssysteem. De voornaamste conclusie van hun uitgebreide studie blijkt te zijn dat voor gelijk welk ontwikkelingsland, het optimale migratieniveau van zijn hoger opgeleide bevolking met grote waarschijnlijkheid positief zal zijn. Oost-Europese landen lijken echter relatief lage brain drain niveaus te hebben.
2.5.2. Oorzaken en gevolgen Sinds 1990 zijn de voornaamste oorzaken van de brain drain sterker geworden door een combinatie van veranderingen aan de aanbodzijde13 die bijdragen tot zelfselectie bij migranten en door een selectief immigratiebeleid aan de vraagzijde. Dit resulteert in een substantiële uitstroom van menselijk kapitaal voor vele ontwikkelingslanden (Docquier en Rapoport, 2004). De effecten van dit soort migratie hangen af van de grootte en economische omstandigheden in het oorsprongsland. In sommige gevallen is er een negatieve impact op de levensstandaard van de achtergeblevenen en op de groei. Dit is te wijten aan verschillende factoren. Ten eerste kan het totale rendement van onderwijs groter zijn dan het private rendement. Hooggeschoolde werknemers kunnen productiever zijn bij het samenwerken met gelijkaardige werknemers en ze kunnen helpen bij de opleiding van andere werknemers. Ten tweede kan de productiviteit van bedrijven toenemen met hun grootte. Als grote bedrijven netwerken van professionelen met gespecialiseerde vaardigheden nodig hebben, dan zal de 13
Zoals bijvoorbeeld technologische vooruitgang, die gericht is op hoge vaardigheden (Docquier en
Rapoport, 2004).
38
globale productiviteit groter zijn bij veel professionelen. Vervolgens kan de emigratie van hooggeschoolden een fiscale kost veroorzaken. In veel ontwikkelingslanden is onderwijs zwaar gesubsidieerd. Als de opgeleiden dus permanent vertrekken komt dat neer op een verlies van fiscale inkomsten. Tenslotte zal deze emigratie de prijs van diensten die technische vaardigheden vereisen verhogen. Het is moeilijk om hetzelfde niveau van dienstverlening te voorzien met lager opgeleide mensen (World Bank, 2006a).
Er moet gesteld worden dat er ook positieve gevolgen zijn van emigratie van hooggeschoolden. Hieronder vallen de hogere inkomenstransfers en de hogere lonen. Bovendien is het mogelijk dat die emigratie slechts een kleine impact heeft, als het moeilijk is voor hooggeschoolden om productieve tewerkstelling te vinden in hun eigen land. Maar zelfs als ze productief tewerkgesteld zijn en emigreren kan dit ten goede komen van de ontwikkeling van hun land. De mogelijkheid tot emigratie verhoogt immers het rendement van een opleiding, waardoor meer mensen onderwijs zullen volgen met zicht op migratie. Niet alle opgeleide mensen zullen echter migreren (World Bank, 2006a). Als de toename in menselijk kapitaal van diegenen die blijven groter is dan het verlies van diegenen die vertrekken, dan stijgt het menselijk kapitaal van de maatschappij (cfr. supra blz. 8-10). De mogelijkheid tot migreren leidt tot het fenomeen ‘brain gain’. Een netto brain gain leidt tot een verhoging in de welvaart en groei (Beine et al., 2001 en Docquier en Rapoport, 2004).
2.5.3. Kritiek op de brain gain theorie De brain gain theorie is echter niet vrij van kritiek. Een recente overzichtspaper stelt dat, volgens de meeste bestaande studies, het onwaarschijnlijk is dat inkomenstransfers, return migratie of andere manieren waardoor hooggeschoolde migranten effect blijven hebben op de economie van hun thuisland significant genoeg zijn om de zendende landen te compenseren voor de verliezen die ze lijden door de brain drain (Docquier en Rapoport, 2004). Ze erkennen dat migratie dus niet altijd permanent is en sommige emigranten terugkeren en investeren in de economie, in het buitenland geleerde vaardigheden terugbrengen en mogelijkerwijs handelsnetwerken creëren tussen gast- en thuisland. De resultaten van hun onderzoek bevestigen echter dat de verliezen aan arbeidsaanbod niet gecompenseerd worden door een stijging in de inkomenstransfers of andere bovenstaande positieve externaliteiten. Faini (2002) haalt aan dat de empirische bewijzen van de positieve effecten op het oorsprongsland op zijn best beperkt zijn. Zelfs de theoretische voorspellingen zijn volgens hem niet ondubbelzinnig. Als eerste stelt hij dat hoogopgeleide migranten mogelijk lossere banden 39
hebben met hun thuisland en zo meer geneigd kunnen zijn om hun familie over te brengen naar het gastland. Op die manier zal er eerder minder inkomen getransfereerd worden dan meer. Ten tweede zullen eventuele migranten misschien proberen om hun kansen tot toelating in het gastland te verhogen door daar hun hogere studies te vervolmaken. De meest getalenteerden hebben zo een incentive om reeds zeer vroeg in hun schoolcarrière te migreren, waardoor het gemiddelde inschrijvingsniveau in het onderwijssysteem van het thuisland afneemt. Dit staat haaks op de brain gain theorie, omdat een hogere waarschijnlijkheid voor hooggeschoolden om te migreren gepaard kan gaan met een afname in de onderwijsprestaties in het thuisland. Deze stellingen worden bevestigd door empirische testen. Schiff (2005) is ook verre van overtuigd dat er een brain gain bestaat. Hij vindt dat de impact van de brain drain op welvaart en groei waarschijnlijk significant kleiner zal zijn en de waarschijnlijkheid van een negatieve impact op welvaart en groei significant groter zal zijn dan wat gesteld wordt in de pro-brain gain literatuur. Dit is te wijten aan het feit dat de brain gain kleiner is dan wat in de literatuur gesteld wordt en omdat verschillende negatieve neveneffecten van de brain gain op menselijk kapitaal, welvaart en groei niet in rekening gebracht werden.14 Zijn analyse van de dynamische aspecten van de brain drain en brain gain toont dat het steady state-niveau gekarakteriseerd wordt door een brain gain die kleiner is dan de brain drain, met andere woorden, door een netto ‘brain loss’. Het opmerkelijke aan dit resultaat is het feit dat de analyse gebaseerd is op dezelfde veronderstellingen over de brain gain als deze die gelden in de pro-brain gain literatuur.
14
Een stijging in de uitgaven voor onderwijs en een verlaging qua inkomensbelasting door de brain
drain/gain kan bijvoorbeeld resulteren in een vermindering in publieke uitgaven voor bijvoorbeeld gezondheid. Deze daling kan desastreuze effecten hebben op de gezondheid van de bevolking en kan de voorraad aan menselijk kapitaal doen afnemen. Een hoogopgeleide bevolking die niet kan werken door ziekte zal waarschijnlijk niet echt productief zijn (Schiff, 2005).
40
2.5.4. Kritiek op de brain gain theorie: grafisch
Figuur 10: Brain gain (Schiff, 2005, blz. 35)
Figuur 10 toont een algemene statische partiele evenwichtssituatie met de brain drain (BD), de brain gain (BG) en de netto brain gain (NBG = BG - BD), als functies van de waarschijnlijkheid van geschoolde migratie p15. De brain drain is getekend als een 45°-lijn vanuit nul bij p = 0 tot p = 1 (dit is de gehele geschoolde actieve bevolking). De brain gain BG = 0 voor p = 0 en p = 1, en positief voor 0 < p < 1. Op de figuur zijn 2 alternatieve brain gain curves te zien, namelijk BG1 en BG2. BG1 is het type brain drain dat verondersteld wordt in de pro-brain gain literatuur, waarbij de netto brain gain NBG1 positief is voor p < p1 en
15
p = het aandeel van de brain drain in de geschoolde actieve bevolking.
41
negatief voor p > p1. Dus een brain drain resulteert in een netto toename in onderwijs bij een lage migratiewaarschijnlijkheid16. Schiff (2005) argumenteert echter dat de eigenlijke brain drain dichter bij BG2 ligt dan bij BG1 (of gelijk is aan BG2) met een negatieve netto brain gain (NBG2 < 0) of een netto brain loss voor gelijk welke p > 0. Opmerkelijk is dat NBG negatief is voor grote waarden van p, onafhankelijk van het feit of BG gelijk is aan BG1 of BG2. Dat schijnt het enige resultaat te zijn waarbij de pro-brain gain literatuur en zijn onderzoek het eens zijn.
16
Dit is een kleine brain drain relatief ten opzichte van de geschoolde actieve bevolking.
42
Hoofdstuk 3: Arbeidsmigratieverwachtingen gebaseerd op de Duitse Eenmaking en de uitbreiding naar Zuid-Europa
3.1. Inleiding In dit hoofdstuk wordt getracht inzicht te brengen in de geschatte migratiestromen ten gevolge van de uitbreiding naar het Oosten van 2004. Eerst wordt de Duitse Eenmaking en zijn gevolgen voor migratie behandeld, omdat deze gebeurtenis vele gelijkenissen vertoont met de recente uitbreiding. Vervolgens wordt hetzelfde gedaan voor de uitbreiding naar het Zuiden. Deze uitbreiding bespreken is belangrijk omdat vele studies hun migratieschattingen voor de uitbreiding van 2004 gebaseerd hebben op de uitbreiding naar het Zuiden. Er wordt afgesloten met een overzicht van de geschatte stromen.
3.2. De Duitse Eenmaking Een korte analyse van de arbeidsmigratie-effecten na de Duitse Eenmaking van oktober 1990 kan duidelijkheid verschaffen omtrent de gevolgen van de uitbreiding naar het Oosten van 2004.
3.2.1. Overeenkomsten tussen de Duitse eenmaking en de uitbreiding naar het Oosten Deze vergelijking is gerechtvaardigd aangezien de economische gelijkenissen tussen de Duitse eenmaking en de uitbreiding naar het Oosten zeer treffend zijn. In beide gevallen geldt dat een grote en goed functionerende economie vergroot wordt door de toevoeging van een arme en onderontwikkelde economie. Zelfs de relatieve grootte van de uitbreidingen is gelijkaardig. De Duitse Eenmaking vergrootte de markteconomie met 26 procent, terwijl de Oost-Europese uitbreiding de EU-bevolking met 28 procent heeft doen toenemen, van 375 tot 480 miljoen inwoners (Sinn, 2000, blz. 300).
43
3.2.2. Oorzaken van migratie
3.2.2.1. Loonsverschillen Oost-West Op 1 juli 1990 werd de West-Duitse mark (DM) reeds geïntroduceerd in Oost-Duitsland volgens een één op één verhouding (Schulz, 2000). Met de argumenten dat lonen sowieso gelijk zouden worden in de toekomst en dat maatregelen genomen moesten worden om massa-emigratie te vermijden ondersteunden Duitse politici een beleid van kunstmatige aanpassing van de Oost-Duitse lonen. Hoewel deze lonen in 1989 slechts 7 procent van de Westerse lonen bedroegen, waren ze volledig gelijkgesteld tegen 1997. In 2000 lijken de Oost-Duitse lonen gestabiliseerd op 74 procent van de West-Duitse (Sinn, 2000, blz. 309310). De onderliggende reden voor dit hoge-lonen beleid ligt in het feit dat de onderhandelaars alle voordeel hadden bij hoge lonen. De onderhandelingen over de OostDuitse lonen werden gevoerd tussen West-Duitse ondernemers en Oost-Duitse werknemers met hun West-Duitse vakbondadviseurs. Omdat de privatisering nog maar net op gang kwam in Oost-Duitsland, waren er geen Oost-Duitse ondernemers die hun voorkeur voor lage lonen konden uitdrukken (Sinn, 2000). Het introduceren van het Oosten in de DM-zone verhinderde de creatie van een pool van goedkope hoogopgeleide werknemers in het Oosten, wat naar de wens was van de West-Duitse vakbonden (Schulz, 2000). Dit beleid had echter een ongewenst effect op vlak van migratie. Massale ontslagen17 veroorzaakten een incentive voor migratie naar het Westen, waar jobs voor geschoolde Oost-Duitse werknemers gemakkelijk beschikbaar waren (Sinn, 2000).
3.2.2.2. Transfers Oost-West Omdat de West-Duitse regering deze migratie vreesde, besloot ze gigantische sommen publiek geld in Oost-Duitsland te pompen. Dit geld werd voornamelijk gebruikt voor sociale doeleinden, wat tot resultaat had dat er een zeer genereuze welvaartsstaat ontstond in OostDuitsland. Deze sociale steun kan bekeken worden als een ‘thuisblijfpremie’, een subsidie om niet naar het Westen te migreren (Sinn, 2000). Verder verkreeg Oost-Duitsland door de 17
De Oost-Duitse export naar voormalige Comeconlanden viel met meer dan 75 procent terug, terwijl
de West-Duitse ondernemingen hun export naar die landen met 23 procent zagen toenemen. Deze bevoordeling van West-Duitse bedrijven leidde naar een ongeëvenaard niveau van deïndustrialisering van Oost-Duitsland. Dit resulteerde in zeer hoge werkloosheidsniveaus voor de Oost-Duitse werkende bevolking (Schulz, 2000, blz. 43).
44
Eenmaking onder andere een goed functionerend juridisch systeem, een ordelijk privatiseringsproces en infrastructuurinvesteringen. Deze werden allemaal gefinancierd door transfers uit West-Duitsland. Het foute beleid van Duitsland heeft zeer hoge kosten met zich meegebracht. Deze blijven daarenboven nog steeds bestaan, aangezien de jaarlijkse kapitaalstroom naar het Oosten een blijvend karakter vertoont (Merkl en Snower, 2006).
3.2.2.3. Werkloosheidsverschil Oost-West Uit Akerlof et al. (1991) blijkt dat de echte oorzaak van migratie eerder het gebrek aan werk in Oost-Duitsland was dan het loonsverschil tussen de twee landsdelen. Hogere lonen zouden meer migratie veroorzaken door de werkloosheid te verhogen, in plaats van migratie te verminderen doordat de loonkloof verkleinde.
3.2.3. Gerealiseerde migratie naar West-Duitsland De hoge Oost-Duitse werkloosheid gecombineerd met een groot loonsverschil tussen Oost en West veroorzaakte sterke incentives voor migratie. Bijna alle arbeidsmigratie vond plaats kort voor en in de twee jaar na de Eenmaking (Sinn, 2000). Tabel 2 illustreert dit. Hier worden de maandelijkse migratiestromen tussen Oost- en West-Duitsland getoond sinds oktober 1989 tot midden 1990. Een groot deel van de instroom naar het Westen vond plaats eind 1989 en begin 1990, vooraleer Oost-Duitsers wisten dat er een Eenmaking zou zijn. Vele migranten profiteerden van wat zij zagen als een buitenkans, waarvan ze niet wisten hoelang die zou blijven bestaan. Toen het duidelijk werd dat de migratieoptie permanent was, vielen de stromen terug tot lagere niveaus. De jaarlijkse migratiestromen gedurende 1989 en 1990 bedroegen tot twee procent van de Oost-Duitse bevolking (Akerlof et al., 1991).
45
Maand
Oosterse
Westerse
schattingen (a)
schattingen (b)
Uitstroom Instroom
Uitstroom
Instroom
Instroom
Instroom
in 1989
in 1990
in 1990
in 1989
in 1990
in 1989
januari
,,,
,,,
41.413
59
4.627
73.729
februari
,,,
,,,
45.062
151
5.008
63.893
maart
,,,
,,,
44.094
71
5.671
46.241
april
,,,
,,,
24.052
6
5.887
24.615
mei
,,,
,,,
13.940
265
10.642
19.217
juni
,,,
,,,
13.616
437
12.428
10.689
juli
,,,
,,,
27.323
353
11.707
,,,
augustus
,,,
,,,
24.537
58
20.959
,,,
september
,,,
,,,
1.850
688
33.255
,,,
oktober
34.308
61
,,,
,,,
57.024
,,,
november
70.868
176
,,,
,,,
133.429
,,,
december
54.200
494
,,,
,,,
4.221
,,,
(a) Oosterse uitstroomcijfers geven het aantal individuen uit Oost-Duitsland die kennis gaven van hun vertrek naar het Westen. Oosterse instroomcijfers zijn het aantal individuen die kennis gaven van hun aankomst in West-Duitsland. (b) Westerse stromen zijn het aantal individuen van Oost-Duitsland die zich registreerden bij aankomst in West-Duitsland. Sinds de muntunie in juli 1990 werd de migratie door WestDuitsland behandeld als interne migratie. Tabel 2: Migratie tussen Oost- en West-Duitsland, 1989-1990 (Akerlof et al., 1991, blz. 45)
3.2.4. Gevolgen van migratie
3.2.4.1. Gevolgen voor Oost-Duitsland Figuur 11 (Sinn, 2000) toont hoe het migratie- en werkgelegenheidspad (B en A respectievelijk) van Oost-Duitsland eruitziet sinds de Eenmaking. De horizontale as geeft het loonniveau in West-Duitsland weer, de verticale de lange-termijn tewerkstelling in OostDuitsland. De linkercurve toont dan de ontwikkeling van effectieve werkgelegenheid als percentage
van
de
potentiële
werkgelegenheid,
gecorrigeerd
voor
demografische
veranderingen. Elk punt op de curve verbindt de effectieve voltijdse tewerkstelling in OostDuitsland met het Oost-Duitse loonniveau, dat gemeten wordt als percentage van het WestDuitse loon. De rechtercurve meet, bekeken van de rechteras tot de linker, dat deel van de 46
werkende bevolking dat verhuisd is naar West-Duitsland. Elk punt op de curve verbindt het aantal geëmigreerde werknemers met de thuisblijfpremie die men als werkloze in OostDuitsland ontvangt. Men stelt de thuisblijfpremie gelijk aan een werkloosheidsvoordeel, dat equivalent is aan 63 procent van het Oost-Duitse loonniveau. De horizontale afstand tussen twee punten meet het effectieve werkloosheidsniveau in Oost-Duitsland in een bepaald jaar. Dit niveau is veel hoger dan het officiële werkloosheidsniveau, omdat het rekening houdt met verborgen werkloosheid, zoals bijvoorbeeld voortijdige pensionering en vrijwillige terugtrekking uit de arbeidsbevolking .
Figuur 11: Het transformatiepad van Duitsland (Sinn, 2000, blz. 312)
Aanvankelijk, in 1990, was er een snelle sprong in de loonsverhouding18 door de een op een conversie van de valuta. De daarop volgende loonsonderhandelingen verhoogden de verhouding tot zijn niveau in 2000 van iets meer dan 70 procent. De gevolgen van deze gestegen loonsverhouding waren massale en onmiddellijke ontslagen. Deze stopten in 1993 door productiviteitstoenames die de nog altijd stijgende lonen neutraliseerden. Sociale voordelen volgen de lonen en hielden de emigratie tegen van diegenen die hun werk hadden 18
De lonen in het Oost-Duitse deel ten opzichte van lonen in het West-Duitse deel.
47
verloren. In 1998 lijkt het aantal pendelaars en permanente arbeidsmigranten zijn maximum bereikt te hebben met ongeveer 930.000 mensen, terwijl 3.7 miljoen voltijdse jobs verloren waren gegaan. Uiteraard leidt dit tot een substantieel welvaartsverlies. Sinn (2000) argumenteert dan ook dat het optimaal was geweest om, na de Eenmaking, de lonen te laten stijgen tot op het punt waarop de laatste vernietigde werkplaats dezelfde productiviteit had als het verschil tussen het West-Duitse marginale product van arbeid en de marginale migratiekost (Sinn, 2000, blz. 311-312).
Oost-Duitsland kent nog steeds geen zelfvoorzienende groei. Het landsdeel wordt ondersteund door grote geldtransfers vanuit West-Duitsland. Experts beweren dat deze transfers nog jaren zullen moeten volgehouden worden (Schulz, 2000, blz. 44). Ter illustratie vermelden Merkl en Snower (2006, blz. 375) dat de jaarlijkse steun ongeveer 80 miljard euro bedraagt19 en dat er geen teken lijkt te zijn dat deze zouden afnemen. Dit bedrag komt overeen met ongeveer vier procent van het Duitse BNP. De helft van de transfers gaat naar de sociale zekerheid, voor werkloosheidsuitkeringen en pensioenen onder andere. Ook op vlak van R&D bijvoorbeeld blijft Oost-Duitsland zware subsidies krijgen. Deze hebben de neiging de werking van de kapitaalmarkt te ondermijnen. De bescherming tegen concurrentie op de kredietmarkt vermindert het allocatieve mechanisme van de markt, waardoor de innovatieprocessen inefficiënt kunnen zijn. Nieuwe programma’s hebben op dit probleem ingespeeld door in een competitiesysteem te voorzien, waarbij het beste onderzoeksvoorstel het haalt (Czarnitzki, 2006).
3.2.4.2. Gevolgen voor West-Duitsland Het Duitse experiment is een waarschuwing voor diegenen die willen tussenkomen in het transformatieproces dat door marktkrachten tot stand komt. Het ging gepaard met massale ontslagen en is West-Duitsland en zelfs het gehele Westen uiteindelijk zeer duur komen te staan. De geaggregeerde werkgelegenheid daalde met een derde, in de verwerkende industrie zelfs met twee derde. In 2000 absorbeert het Oosten van Duitsland 690 miljard DM, maar zijn BNP is slechts 440 miljard20. Een derde van het kapitaal van de netto absorptie komt uit het Westen. Daarnaast bestaat ongeveer 100 miljard DM uit private kapitaaltransfers. De rest, 150 miljard DM of ongeveer vijf procent van het West-Duitse BNP, heeft de vorm van publieke 19
80 miljard euro is ongeveer 155 miljard DM
20
690 miljard DM is ongeveer 350 miljard euro, 440 miljard DM = ongeveer 225 miljard euro
48
transfers afkomstig van de West-Duitse overheidssector. Sinds de Eenmaking heeft de WestDuitse regering al meer dan 1.2 triljoen DM getransfereerd naar Oost-Duitsland, een bedrag dat grotendeels gefinancierd werd door publieke leningen. Zo werd Duitsland verhinderd om het Verdrag van Maastricht na te leven (Sinn, 2000, blz. 309).
3.3. De uitbreiding naar Zuid-Europa De toetreding van Griekenland (1981), Portugal (1986) en Spanje (1986) tot de Europese Gemeenschap (EG) werd, evenals de uitbreiding van 2004, vergezeld door voorspellingen van massale golven van economische migratie van deze Zuid-Europese landen naar West- en Noord-Europa, door de geleidelijk afnemende barrières tegen vrij verkeer van arbeid (World Bank, 2006b)21. Factoren zoals de hoge inkomensverschillen en de hoge werkloosheid, gecombineerd met de reeds bestaande neiging tot migratie naar West-Europa en de geografische nabijheid deden verwachtingen ontstaan van goedkope arbeid die de ‘oude’ lidstaten zou overspoelen vanaf het moment dat de kandidaatlanden zich lid mochten noemen. Er werd daarom aan de nieuwe lidstaten een transitieperiode opgelegd van zes jaar voor Griekenland en zeven jaar voor Spanje en Portugal22 (Dustmann et al., 2003b). Dit is opnieuw ook het geval bij de huidige uitbreiding. Vanwege de gelijkenissen is de migratiegeschiedenis van Zuid-Europa dan ook zeer nuttig om emigratiepatronen voor de Centraal en OostEuropese landen te interpreteren en voorspellen.
3.3.1. Overeenkomsten tussen de uitbreiding naar het Zuiden en de uitbreiding naar het Oosten Bij beide uitbreidingen bevindt het oorsprongsland zich dicht bij het bestemmingsland, op fysiek en ook op cultureel vlak, waarmee men bedoelt dat de taal en de sociale tradities vergelijkbaar
zijn.
Daarenboven
waren
Zuid-Europese
landen
armer
dan
hun
bestemmingslanden, net zoals geldt voor de huidige situatie. Dit verschil was niet extreem groot, vooral als het gemeten werd in kwaliteit van menselijk kapitaal in plaats van per capita BNP. De kloof tussen de Centraal en Oost-Europese landen en de EU is echter groter op vlak 21
In deze studie bekijken we voornamelijk Spanje en Portugal.
22
De transitieperiode voor Spanje en Portugal werd ingekort tot zes jaar toen bleek dat de grote
migratiestromen uitbleven.
49
van het BNP. Er bestaat namelijk een inkomenskloof van ongeveer 60 procent tussen de Centraal- en Oost-Europese toegetreden landen en de bestaande lidstaten (Dustmann et al., 2003b). Figuur 12 die het BNP per capita van de toetreders ten opzichte van het BNP per capita van de EU vergelijkt, bevestigt dit. Voor de Zuiderse uitbreiding wordt het BNP per capita, in huidige prijzen en in dollar, van het jaar van toetreding gebruikt. Dit wordt vergeleken met het BNP per capita van de EU tijdens datzelfde jaartal. Voor de huidige uitbreiding werd dezelfde methodiek gebruikt (zie bijlage 1.1, 1.2, 1.3 en 1.4). Het is duidelijk dat de meeste landen relatief stukken armer zijn dan de Zuid-Europese toetreders. De kwaliteit van menselijk kapitaal is echter wel hoger in de Centraal en Oost-Europese landen dan deze in de Zuid-Europese toen. Vervolgens geldt, op vlak van bevolking, dat voor beide uitbreidingen het aandeel nieuwe inwoners ongeveer 20 procent bedroeg van de EUbevolking op dat moment. De werkloosheidsgraad in Spanje in 1986 was 21 procent, in Portugal was die slechts 8,6 procent. Het inflatiepercentage was respectievelijk 8,8 procent en 11,7 procent (zie bijlage 1.5 en 1.6). Ook voor de Centraal- en Oost-Europese landen zijn er voor beide indicatoren grote verschillen merkbaar over de landen. De voornaamste bovenstaande bevindingen worden nog eens bevestigd in tabel 3 (Dustmann et al., 2003b en Straubhaar, 2001).
Zuiderse toetredingslanden
Bevolking als percentage van EU-9 Totaal BNP als percentage van EU-9
Oosterse toetredingslanden
1981
1986
2000
20,57
20,87
19,90
10,19
9,69
4,17
BNP in koopkrachtpariteit als percentage van EU-9-
Bevolking als percentage van EU-15 Totaal BNP als percentage van EU-15 BNP in koopkrachtpariteit
64,89
61,45
45,43
als percentage van EU-15-
gemiddelde
gemiddelde
Tabel 3: Vergelijking tussen de Zuiderse en Oosterse uitbreiding op vlak van bevolking, BNP en BNP per capita in koopkrachtpariteit (Dustmann et al., 2003b, blz. 41)
Men concludeert dat de gelijkenissen voldoende zijn om in de geschiedenis van de ZuidEuropese landen aanwijzingen te vinden voor huidige en toekomstige migratietrends uit Centraal en Oost-Europese landen.
50
Figuur 12: BNP per capita van toegetreden landen ten opzichte van de EU (International Monetary Fund, World Economic Outlook Database, April 2007) (Eigen berekening)
51
3.3.2. Gerealiseerde migratie naar de EU-9 Hieronder wordt de effectieve emigratie vanuit de Zuiderse toetreders naar de EU-9 besproken. Er blijkt dat de grootte van de emigratie verwaarloosbaar was, zelfs na het einde van hun transitieperiodes. Deze laatste werden zelfs ingekort toen bleek dat de verwachte migratiestroom uitbleef. Dit resultaat suggereert dat men voorzichtig moet zijn wanneer men voorspellingen maakt over toekomstige migratiestromen gebaseerd op relatieve verschillen in economische variabelen. Op basis van de werkloosheidscijfers, bijvoorbeeld, was voorspeld dat tussen de 1,5 en 1,6 miljoen migranten vanuit Spanje en Portugal zouden emigreren naar de rest van de Europese Unie (Dustmann et al., 2003b).
3.3.2.1. Spanje Uit Kraus en Schwager (2003, blz. 170) en Dustmann et al. (2003b, blz. 44-46) blijkt dat enkele jaren na het oprichten van de Spaanse vrijhandelszone met de EU, het aantal emigranten per jaar daalde van meer dan 200.000 personen in 1970 tot minder dan 120.000 eind de jaren ’70. Sindsdien is het aantal blijven afnemen. Ten tijde van de toetreding in 1986 bedroeg het aantal Spaanse onderdanen wonend in de rest van de EU-12 495.000. In 1991, het laatste jaar van de Spaanse transitieperiode, bedroeg dat aantal ongeveer 474.000, dus het aantal Spaanse immigranten nam af gedurende de transitieperiode. In 1997 werd opnieuw een daling vastgesteld tot rond 470.000. Er wordt gesteld dat, sinds het begin van de jaren negentig, het aantal Spaanse emigranten naar andere EU-landen verminderd is tot 2.000 à 3.000 personen per jaar.
Het emigratieverloop kan grafisch geïllustreerd worden aan de hand van onderstaande figuren. Figuur 13 (Kraus en Schwager, 2003) toont de emigratie van Spanje naar de rest van Europa van 1970 tot 1996. Het is duidelijk te zien dat het aantal emigranten sterk afneemt, zelfs na de toetreding tot de EU. Net na het einde van de transitieperiode is de daling zelfs het sterkst.
52
Figuur 13: Emigratie van Spanje naar de rest van Europa (Kraus en Schwager, 2003, blz. 170)
Figuur 14 geeft de evolutie van het aantal Spaanse inwoners in het Verenigd koninkrijk en Duitsland weer gedurende 1985-19972324. Ze toont dat het aantal Spaanse inwoners in Duitsland en het Verenigd Koninkrijk daalde gedurende de transitieperiode (186.000 personen in 1986 en 173.000 in 1992) en ook gedurende de periode daarna (167.000 personen in 1997). Hier is ook te zien dat de jaarlijkse bewegingen in het aantal immigranten zeer klein is, en bovendien niet gecorreleerd lijken te zijn met veranderingen in het relatief inkomen of het werkgelegenheidsniveau. In de jaren na de introductie van vrij verkeer van werknemers lijkt
het
erop
dat
het
aantal
immigranten
invers
beweegt
met
het
relatieve
werkgelegenheidsniveau. Dit komt overeen met de verwachtingen, maar was niet statistisch significant. Globaal gezien heeft de toetreding niet veel effect gehad op de emigratie vanuit Spanje naar andere landen van de EU-12.
23
Opm: de cijfers in de grafiek hebben niet de bedoeling om de gehele EU-12 te vertegenwoordigen.
24
De andere twee reeksen stellen het relatieve BNP per capita van Spanje voor, als een percentage van
het Duits/Britse gemiddelde en het werkgelegenheidsniveau van Spanje ten opzichte van het Duits/Britse gemiddelde.
53
Figuur 14: Aantal immigranten vanuit Spanje in het Verenigd Koninkrijk en Duitsland, relatief BNP per capita en relatieve werkgelegenheidsgraad (Dustmann et al., 2003b, blz. 45)
3.3.2.2. Portugal Het aantal Portugese onderdanen in de rest van de EU-12, ten tijde van de toetreding, bedroeg 825.000. In 1991 bedroeg hun aantal 855.000 en in 1997 910.000. Dit is equivalent met een jaarlijks gemiddelde van ongeveer 5.500 migranten naar de EU-12 gespreid over 11 jaar. We bekijken dit grafisch door middel van Figuur 15 (equivalent aan Figuur 14). Het aantal Portugese migranten in Duitsland en het Verenigd Koninkrijk nam toe zowel gedurende de transitieperiode (92.000 mensen in 1986, 111.000 in 1992) als in de jaren dat vrij verkeer van arbeid toegelaten was (153.000 mensen in 1997). De evolutie van het aantal immigranten lijkt ook hier niet gerelateerd aan het relatief inkomen of het werkgelegenheidsniveau. Het vrije verkeer van arbeid schijnt evenzeer geen invloed te hebben (Dustmann et al., 2003b, blz. 4446 en Kraus en Schwager, 2003, blz. 170).
54
Figuur 15: Aantal immigranten vanuit Portugal in het Verenigd Koninkrijk en Duitsland, relatief BNP per capita en relatieve werkgelegenheidsgraad (Dustmann et al., 2003b, blz. 46)
3.3.3. Rol van de EU Toetreding tot de EU heeft een grote rol gespeeld in de Europese migratie. Ten eerste werd in de periode voor de toetreding tot de EU van nieuwe lidstaten geëist dat ze een serie van hervormingen implementeerden die de expansie van productiegoederen verhoogden en bevoordeelden. Ten tweede vormden de transfers van het Structuurfonds die deze landen ontvingen na hun toetreding een additionele bron van groei die de binnenlandse vraag naar arbeid stimuleerde. Deze extra groei van de binnenlandse vraag naar arbeid kwam ook op een indirecte manier tot stand. De bekwaamheid van de toetredende landen om buitenlandse investeringen aan te trekken was immers groter geworden. Ten laatste kunnen niet enkel economische componenten helpen om toekomstige migratietrends te voorspellen. Verwachtingen van toekomstige groei zijn mogelijk even belangrijk als huidige werkgelegenheidsmogelijkheden in de migratiebeslissing. Lidmaatschap van de EU heeft zeker een belangrijk effect gehad op potentiële migrantenverwachtingen (World Bank, 2006b).
Voorafgaande aspecten hebben alle een dempend effect op de migratiestroom uit de toetredende landen. Het is evenwel belangrijk om de rol van de EU niet te overschatten. De emigratieniveaus in Zuid-Europese landen waren hoog in de jaren zestig maar begonnen al te 55
dalen begin de jaren zeventig. Bovendien hebben ze nooit hun vroegere dynamiek hervonden, zelfs niet na EU-lidmaatschap. Tenslotte kan nog opgemerkt worden dat de aanvraag voor EU-lidmaatschap van de drie Zuiderse landen voorafgegaan werd door de val van een dictatuur. In de nasleep van deze gebeurtenissen, eind de jaren zeventig, kon men al een daling waarnemen in migratie. Dit ondersteunt de hypothese dat het ontstaan van een democratisch bestuur emigratie doet afnemen. Politieke integratie in de EU zal waarschijnlijk geholpen hebben om de democratieën te stabiliseren en heeft zo bijgedragen tot het laag houden van de emigratiecijfers (Kraus en Schwager, 2003 en World Bank 2006b).
3.4. Geschatte migratiestromen naar de EU-15 De aanvragen tot EU-lidmaatschap van de verschillende Oost-Europese landen hebben aanleiding gegeven tot bezorgdheid over een ongecontroleerde toename in Oost-West migratiestromen. Deze zouden leiden tot stijgende werkloosheid en een erosie van de Westerse welvaartsstaat. Die vrees komt voort uit de theorie waarin migratiebeslissingen voornamelijk bepaald worden door de inkomenswinst, rekening houdend met de migratiekosten, die men verwacht wanneer men naar het bestemmingsland verhuist (Sjaastad, 1962). Rekening houdend met de verschillen die er in het begin van de 21ste eeuw waren qua lonen en sociale zekerheidsvoordelen tussen Oost-Europese en West-Europese landen, stelt men dat de uitbreiding naar het Oosten arbeidsmigratie zou vergemakkelijken. Oost-West migratie zou tevens aangemoedigd worden door de daling in de migratiekosten (Kraus en Schwager, 2003).
In dit onderdeel wordt dieper ingegaan op de geschatte migratiestromen naar Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en EU-15 ten gevolge van de uitbreiding in 2004. Duitsland wordt besproken omwille van zijn populariteit als bestemmingsland. Het Verenigd Koninkrijk wegens haar verschillend migratiebeleid ten opzichte van de andere leden van de EU-15 na de uitbreiding (cfr. infra, blz. 76). Het behandelen van migratie naar de EU-15 spreekt voor zich. De toegang tot de lidstaten van de Europese Unie is immers versoepeld. Er wordt afgesloten met het aanstippen van de beperkingen van schattingen.
56
3.4.1. Economische factoren De inkomensverschillen tussen de tien toetreders en de EU-15 waren hoog in de jaren kort voor toetreding. Hoger dan het geval was bij de Zuiderse uitbreiding, zoals hierboven al vermeld werd. Volgens Boeri en Brücker (2001) variëren de inkomensniveaus (BNP per capita in koopkrachtpariteit) van de Centraal- en Oost-Europese landen in 1998 tussen de 33 en 40 procent van die van de EU-15. Bruder (2003)25 stelt dat het gemiddelde BNP per capita in koopkrachtpariteit van de Centraal- en Oost-Europese landen in 2001 49 procent was van het EU-15 gemiddelde. Binnenin de groep toetreders zijn er eveneens significante inkomensverschillen. Het land met het laagste inkomen was volgens Boeri en Brücker (2001) Litouwen met 24 procent van het EU-15 gemiddelde en volgens Bruder (2003) Letland met 33 procent. Beide studies zijn het erover eens dat Slovenië het rijkste land was, met een per capita BNP van respectievelijk 69 procent en 64 procent van het EU-15 gemiddelde26. In Tabel 4 is een overzicht te vinden van voornoemde indicatoren. De inflatieniveaus varieerden van 1,3 procent (Litouwen) tot 10,8 procent (Slowakije). Er is wel een trend merkbaar naar lagere inflatie. Dit is toe te schrijven aan de oprichting van onafhankelijke centrale banken die prijsstabiliteit nastreven. Het transitieproces resulteerde in hoge werkloosheidsniveaus in de Centraal en Oost-Europese landen. Het gemiddelde werkloosheidsniveau is 12,4 procent. Slowakije is de uitschieter, met een niveau van 19,4 procent (Bruder, 2003).
25
Bruder (2003) bespreekt in haar studie enkel de 8 Centraal- en Oost-Europese landen, ze laat Malta
en Cyprus erbuiten. Dit omwille van hun betere economische situatie en het niet aanwezig zijn van een transitieproces in de recente jaren. Ze vallen dus in een andere categorie. Bovendien worden er geen grote migratiestromen verwacht van deze landen. 26
De cijfers uit de eigen berekening op blz. 50 zijn gebaseerd op gegevens van 2004. Ze geven een
BNP per capita van 16 procent van het EU-15 gemiddelde voor Letland en van 45 procent voor Slovenië (zie bijlage 1.4). Dit zijn het respectievelijke minimum en maximum.
57
Bevolking BNP per capita in in miljoen koopkrachtpariteit
BNP per capita in % BNP- Werkloosheidsvan EU-
groei
graad
Inflatiegraad
inwoners
(euro)
Tsjechië
10,2
13.300
57,00
3,30
8,00
4,50
Estland
1,4
9.800
42,00
5,00
12,10
5,60
Hongarije
10,2
11.900
51,00
3,80
5,70
9,10
Letland
2,4
7.700
33,00
7,70
13,10
2,50
Litouwen
3,5
8.700
38,00
5,90
16,50
1,30
Polen
38,6
11.700
55,00
1,10
18,40
5,30
Slowakije
5,4
11.100
48,00
3,30
19,40
10,80
Slovenië
2,0
16.000
69,00
3,00
5,70
8,60
Totaal
73,7
11.275
49,00
4,10
12,40
6,00
Land
gemiddelde
Tabel 4: Statistische indicatoren van de kandidaatlanden voor toetreding, 2001 (Bruder, 2003, blz. 4)
Door de grote inkomensverschillen tussen de toegetreden landen en de EU-15 (cfr. figuur 12), zal er hoogstwaarschijnlijk migratie plaatsvinden. Natuurlijk mag men hierbij het belang van de sociale en andere indicatoren niet uit het oog verliezen, aangezien deze ook een aanzienlijke invloed uitoefenen op de migratiebeslissing.
3.4.2. Niet-economische factoren Men mag niet vergeten dat er meer is om rekening mee te houden dan enkel economische factoren. Studies op basis van econometrische modellen zouden dit over het hoofd durven zien. De studies op basis van enquêtes maken deze fout niet. Recentere interdisciplinaire migratiemodellen argumenteren immers dat, los van de directe migratiebaten en -kosten ook sociale en politieke factoren en wat mensen verwachten, belangrijke determinanten zijn van migratiegedrag (zie hoofdstuk 1).
3.4.2.1. Sociale factoren Op sociaal vlak bespreken Dustmann et al. (2003b) kort de demografische structuur en de talenkennis van de toetredende Oost-Europese landen.
58
Figuur 16 vergelijkt vier toetreders27 en het Verenigd Koninkrijk. De belangrijkste leeftijdscategorieën voor migratie zijn de cohorten van 0 tot 19 jaar en van 20 tot 29 jaar. Zij zijn de beste kandidaten om te migreren naar de EU-15 na de uitbreiding. De daling in geboortes, die een daling veroorzaakt in het percentage mensen in de jongste cohorten, zal de toekomstige migratiedruk naar beneden halen (Dustmann, 2003b). De migratiestromen die op korte termijn op gang komen, kunnen dan misschien binnen een decennium al niet meer volgehouden worden (World Bank, 2006b). Verder is ook de talenkennis van groot belang. De mate waarin individuen de taal spreken van hun doelgastland is van groot belang voor latere integratie en vergemakkelijkt de toegang tot en het succes op de plaatselijke arbeidsmarkt. In Slovenië en Hongarije is Engels de meest gesproken vreemde taal. Kennis van het Russisch is sterk verspreid in de Baltische Staten en in Tsjechië, Polen en Slowakije. Duits wordt door minstens 10 procent van de bevolking in alle Centraal- en Oost-Europese landen gesproken. Het grote aandeel van de bevolking dat kennis heeft van het Duits of het Engels draagt bij aan de populariteit van de Duits- en Engelstalige bestemmingslanden in de EU-15 en van de VS (Dustmann et al., 2003b).
Figuur 16: Demografische structuur in het Verenigd Koninkrijk en de geselecteerde Centraal- en Oost-Europese landen (Dustmann et al., 2003b, blz. 24) 27
Tsjechië, Estland, Hongarije en Polen
59
3.4.2.2. Politieke factor Als gevolg van een positieve beslissing in verband met het lid worden van de EU is het waarschijnlijk dat er een inhaalproces tot stand zal komen voor de Oost-Europese per capita inkomens, waardoor één van de incentives voor migratie zal afnemen (zie hoofdstuk 1).
3.4.2.3. Verwachtingen Kraus en Schwager (2003), halen het belang van verwachtingen aan voor de timing van de migratiebeslissing. Politieke gebeurtenissen, zoals het toetreden tot de EU, beïnvloeden de verwachtingen in verband met toekomstige migratiemogelijkheden. Inwoners van een land zonder vooruitzicht op EU-toetreding zouden kunnen opteren voor onmiddellijke emigratie, uit angst voor een restrictievere immigratiepolitiek in de toekomst. Een dergelijke angst is ongegrond als het oorsprongsland lid wordt van de EU. Lidmaatschap zal de verwachtingen in die mate veranderen dat individuen hun migratieplannen tijdelijk opbergen, en misschien zelfs wel voorgoed aan de kant schuiven. Dit resulteert uiteraard in minder migratie. Het is zelfs mogelijk dat dit proces op lange termijn even zwaar doorweegt als de extra stromen die tot stand komen door de gemakkelijkere toegang tot de EU-15.
3.4.3. Studie gebaseerd op enquêtes Een van de meest toonaangevende studies gebaseerd op enquêtes is deze van de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) in 1998. Elf Centraal- en Oost-Europese landen werden meegenomen in het onderzoek en dezelfde vragen werden gesteld aan representatieve steekproeven
van
elk
minstens
1.000
mensen.
Een
vergelijkende
analyse
van
migratiepotentieel in de betrokken landen is dus mogelijk. Slechts de resultaten voor de vijf toegetreden leden van 200428 worden besproken.
Figuur 17 illustreert de migratiebedoelingen van individuen, opgedeeld volgens het bedoelde type migratie voor Tsjechië, Hongarije, Polen, Slowakije en Slovenië. De cijfers geven het percentage individuen weer die aangegeven hebben dat ze ‘waarschijnlijk’ of ‘zeer waarschijnlijk’ zouden migreren voor de aangegeven tijdsduur. Het is duidelijk dat in de meeste landen werken in het buitenland gedurende een korte periode (d.w.z. verschillende weken of maanden) de meest geprefereerde optie is. De percentages dalen aanzienlijk als het over lange-termijn migratie gaat. Het aandeel dat permanent zou willen migreren is zelfs 28
Dit zijn Tsjechië, Hongarije, Polen, Slowakije en Slovenië.
60
behoorlijk laag, aangezien het nooit boven de 15 procent van de bevolking komt. Hieruit kan afgeleid worden dat de inwoners van de toetreders hun thuisland niet permanent willen verlaten, maar enkel tijdelijk migreren om extra te verdienen (Dustmann et al., 2003b).
Figuur 17: Migratiebedoelingen volgens lengte van voorziene migratie (in procent) Dustmann et al., 2003b, blz. 35
Tabel 5 toont de landen naar welke de geïnterviewde individuen zouden willen migreren. Cijfers in de eerste kolom per land duiden het percentage mensen aan dat zou willen werken in het corresponderende land voor een korte periode, of zou willen pendelen. De schuine cijfers in de tweede kolom per land geven het percentage mensen weer die permanent zouden willen migreren naar het land in kwestie29. Beide tonen aan welke landen het populairst zijn voor potentiële migranten. Voor arbeidsmigratie steekt Duitsland er met kop en schouders bovenuit. Het wordt gevolgd door Oostenrijk, de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk. Het plaatje wijzigt als het gaat over permanente migratie. Daar zijn de Verenigde Staten het populairst. Duitsland blijft enkel op kop bij de Hongaren. Men moet opmerken dat de bereidheid tot migratie laag is in alle gevallen (Dustmann et al., 2003b).
29
Het is niet mogelijk deze cijfers op te tellen omdat ze verkregen zijn via een vraag waarop meerdere
antwoorden mogelijk waren.
61
Oorsprongslanden Doellanden
Tsjechië
Hongarije
Polen
Slowakije
Slovenië
Duitsland
38
5
25
10
36
15
17
0
1
0
Oostenrijk
26
6
13
6
4
3
8
1
4
0
VK
24
5
3
2
6
7
4
0
2
0
Frankrijk
17
6
2
2
5
5
2
1
1
0
Scandinavië
17
10
2
2
5
5
1
1
1
0
Overige EU
4
5
1
1
4
5
3
1
1
0
VS
30
14
5
7
10
20
6
10
2
0
Tsjechië
-
-
-
-
1
0
5
2
-
-
Hongarije
2
1
-
-
-
-
1
1
-
-
Polen
2
0
-
-
-
-
1
0
-
-
Slowakije
2
1
-
-
-
-
-
-
-
-
Slovenië
-
-
1
0
-
-
-
-
-
-
Tabel 5: Bestemmingslanden voor arbeidsmigratie en emigratie (in procent) (Dustmann et al., 2003b, blz. 36)
Er wordt verondersteld dat 15 procent van de individuen die ‘waarschijnlijk’ of ‘zeer waarschijnlijk’ zouden emigreren, effectief zullen migreren. Er is echter geen direct bewijs voorhanden over het percentage mensen dat zijn bedoelingen realiseert. Volgens de IOM studie heeft grofweg tien procent van de bevolking van de toetredende landen de bedoeling om permanent te migreren. Op basis van bovenstaande veronderstelling is het verwachte totale aantal permanente migranten ongeveer 1,11 miljoen (gebaseerd op de totale bevolking van de toetredende landen). Dit komt grofweg overeen met de resultaten van de econometrische studies die hieronder besproken worden (Dustmann et al., 2003b).
3.4.4. Studies gebaseerd op econometrische voorspellingen
3.4.4.1. Migratie naar Duitsland Brücker (2001, blz. 45) schat de hoeveelheid migranten op basis van historische migratieervaringen van 18 landen naar Duitsland van 1967 tot 1998. Hij beschouwt 10 Centraal en Oost-Europese landen inclusief Bulgarije en Roemenië. Hij stelt dat, 15 jaar na de introductie van vrij verkeer van werknemers, er 2,0 tot 2,4 miljoen migranten aanwezig zullen zijn in Duitsland. De samenstelling qua nationaliteit wordt niet nagegaan. Hij voorspelt ook een
62
lange-termijn permanente migratie van twee tot drie procent van de bevolking van de zendende landen. Flaig (2001) voorspelt ook het aantal migranten die in Duitsland zullen leven 15 jaar na de uitbreiding. Deze studie is gebaseerd op een analyse van migratiestromen vanuit Griekenland, Italië, Portugal, Spanje en Turkije naar Duitsland gedurende 1974 tot 1997. Hij beschouwt migratie vanuit Polen, Roemenië, Slowakije, Tsjechië en Hongarije naar Duitsland. Zijn stelling is dat hoe sneller de toetredingslanden convergeren, hoe minder mensen er zullen migreren. In het snelle convergentie scenario zal het aantal migranten in Duitsland 2,7 miljoen bedragen, in het trage convergentie scenario klimt het aantal echter tot 3,1 miljoen. Een gemiddelde van drie tot vier procent van de bevolking van de gekozen oorsprongslanden zal permanent in Duitsland blijven. Hij vestigt ook de aandacht op het feit dat de resultaten sterk afhangen van de keuze van de schattingsmethode. Vogler-Ludwig (2001) analyseert de totale migratie in beide richtingen tussen de Europese landen30 en Duitsland van 1974 tot 1997 en gebruikt deze gegevens voor voorspellingen voor toekomstige migratiestromen. Door de migratie in beide richtingen te beschouwen is het mogelijk om de endogene ontwikkeling van de migrantenstock na te gaan in de ontvangende landen. De hoeveelheid permanente migratie kan aangetoond worden, evenals de tijdelijke migratie. Vogler-Ludwig verwacht een netto migratie naar Duitsland van 1,1 miljoen mensen vanuit Polen, Tsjechië, Slowakije en Hongarije gedurende de periode 2004-2015. Dit is 1,7 procent van de bevolking in deze landen. Zijn resultaten duiden ook aan dat de migratiepiek twee jaar na de uitbreiding zal zijn. De aantallen verminderen sterk naarmate 2010 nadert omwille van de toenemende terugkeer van migranten. Fertig (2001) bestudeert de migratiestromen vanuit 17 Europese landen naar Duitsland van 1960 tot 1994. Hij ontwikkelt twee scenario’s van convergentie. In het optimistische scenario, groeien de Centraal- en Oost-Europese landen volgens een ritme dat twee procent hoger is dan het Duitse. In het pessimistische scenario zijn de groeiniveaus gelijk. Voor Polen, Hongarije, Tsjechië en Estland geldt dat de netto migratie naar Duitsland, onder de assumptie van vrij verkeer, 431.000 tot 448.000 mensen zou bedragen. Dit zou een jaarlijks gemiddelde van 36.000 à 37.000 mensen zijn. Boeri en Brücker (2005) voorspellen een netto migratie van 156.000 personen naar Duitsland afkomstig uit acht toetreders31 in 2004. De migratie piekt in 2005 rond 170.000 personen. Het 30
Exclusief Luxemburg, inclusief Turkije
31
Verwachte migratie uit Cyprus en Malta wordt niet meegerekend.
63
lange-termijn migratietotaal bekomen ze in 2030, 25 jaar na de introductie van vrij verkeer. Dit aantal bedraagt 1,7 miljoen personen.
3.4.4.2. Migratie naar het Verenigd Koninkrijk Dustmann et al. (2003b, blz. 59) voorspellen dat de netto immigratie vanuit de toetredende landen van 2004 naar het Verenigd Koninkrijk relatief klein zal zijn, tussen de 5.000 en 13.000 immigranten per jaar tot 2010. Deze cijfers moeten echter voorzichtig geïnterpreteerd worden wegens methodologische problemen waarmee de studie geconfronteerd werd. De bevindingen van Boeri en Brücker (2000) komen hier grotendeels mee overeen. Ze tonen aan dat de jaarlijkse migratie naar het Verenigd Koninkrijk ongeveer 15.000 personen zal omvatten. Er wordt gesteld dat er een dalende trend is waardoor tegen 2020 slechts 2.000 personen per jaar zouden migreren. Sriskandarajah (2004) geeft ongeveer dezelfde cijfers weer als bovenstaande voorspellingen32. Deze zijn te zien in tabel 6.
Jaar 2004 2005 2006 2008 2007 2009 Migranten 13807 17226 16989 12959 15237 10670 -stromen Migranten 12219 10924 13286 59789 77015 94003 -voorraad 9 0 9
2010
2015
2020
2030
8607
2731
1142
-562
141476
164211
172188
179124
Tabel 6: Schatting van migranten van de nieuwe lidstaten naar het Verenigd Koninkrijk (Sriskandarajah, 2004, blz. 13)
3.4.4.3. Migratie naar de EU-15 Een voorspelling van de totale migratieniveaus van 7 Centraal- en Oost-Europese landen naar de EU-lidstaten wordt gedaan door Bauer en Zimmermann (1999). Zij schatten migratie aan de hand van de Zuiderse uitbreiding voor de tijdsperiode van 1985 tot 1997. Verschillen in inkomen en werkgelegenheid zijn de enige beschouwde determinanten van migratie. Ze splitsen hun schatting op in twee delen. Het eerste deel vat de tijd wanneer de mobiliteit voor Griekenland (1985-1987), Portugal en Spanje (1985-1991) beperkt was. Het tweede daarentegen beschouwt de tijd waarin vrije mobiliteit toegelaten was. Er is een duidelijk verschil te merken in de voorspelde migratieniveaus, respectievelijk 0,22 tot 4,06 procent en 0,13 tot 27,73 procent. Die laatste niveaus zijn significant hoger, waaruit men kan afleiden dat beperkingen van de mobiliteit wel degelijk belangrijk zijn. Bauer en Zimmermann duiden 32
Hij houdt ook rekening met Bulgarije en Roemenië.
64
eveneens op het feit dat de lange-termijn emigratieniveaus waarschijnlijk ongeveer twee à drie procent van de bevolking van de zendende regio zullen zijn. Straubhaar (2001) trekt ook conclusies vanuit de Zuiderse uitbreiding. Op basis van de geschatte coëfficiënten voorspelt hij de algemene migratie uit de acht Centraal- en OostEuropese toetreders. Hij concludeert dat, in de 15 jaar na de uitbreiding, er een totale migratie naar de West-Europese landen van ongeveer drie tot vier procent en een netto migratie van ongeveer anderhalf tot twee procent van de bevolking van de beschouwde Centraal- en OostEuropese landen zal plaatsvinden. In jaarlijkse cijfers is dit een totale migratie van 200.000 tot 250.000 personen en een netto migratie van 75.000 tot 100.000 mensen. Over 15 jaar worden dit respectievelijk 3 miljoen tot 3,75 miljoen en 1,1 miljoen tot 1,5 miljoen mensen. Bruder (2003) voorspelt de migratiestromen afkomstig uit Tsjechië, Hongarije, Slowakije, Slovenië en Polen33. Ze besluit dat er een totale migratiestroom van ongeveer 2,5 tot 3,5 miljoen mensen kan verwacht worden gedurende 2004 tot 2015. De cijfers hangen af van de ontwikkeling van de inkomensconvergentie. Dit resultaat komt overeen met een aandeel van de bevolking van de beschouwde landen tussen de 2,3 en 3,1 procent. Slechts één procent van de bevolking van deze landen zou permanent in de ontvangende landen blijven wonen. In absolute termen is dit 0,8 tot 1,4 miljoen mensen binnen de beschouwde tijdsperiode. Ze vindt ook dat als de landen op een snel tempo convergeren, de jaarlijkse immigratie veel langzamer toeneemt dan in het geval van trage convergentie. Boeri en Brücker (2001, blz. 11-14) onderzoeken de migratiestromen van de tien toetredende landen van 2004 naar de EU-15. Hun basisscenario met convergentie volgens een niveau van twee procent per jaar en constante werkloosheidsniveaus wijst uit dat de buitenlandse populatie afkomstig uit de toetredende landen in de EU-15 kan toenemen van 0,85 miljoen in 2001 tot 3,9 miljoen. Dit is ongeveer vier procent van de bevolking van de EU-15 landen. De piek in het aantal migranten wordt 30 jaar na de liberalisering van het arbeidsverkeer verwacht. Net na de vrijmaking zouden de migratiestromen naar de EU-15 stijgen tot 335.000 individuen per jaar, waarna ze dalen tot 100.000 tot 150.000 mensen per jaar. Onder verschillende
33
assumpties
betreffende
de
convergentiesnelheid
en
de
heersende
In deze studie wordt geen rekening gehouden met Estland, Letland en Litouwen wegens hun lage
inkomen en hoge werkloosheidsniveau. Deze cijfers zijn respectievelijk lager en hoger dan het geval was bij de Zuiderse uitbreiding. De gebeurtenissen bij de Zuiderse uitbreiding zijn dus slechts beperkt bruikbaar voor een voorspelling van migratiestromen vanuit voorgenoemde landen en deze laatste worden daarom uitgesloten. (Bruder, 2003).
65
werkloosheidscijfers in de bestemmings- en oorsprongslanden schatten ze het aantal inwoners uit de toetredende landen in de EU-15 variërend van 2,9 tot 4,5 miljoen op lange termijn. Zaiceva (2004) baseert haar studie ook op de Zuiderse uitbreiding en bespreekt tien Centraalen Oost-Europese landen34. Ze besluit dat, afhankelijk van het gebruikte model, 300.000 tot 500.000 personen zullen migreren na de uitbreiding. Ze stelt dat immigratie zal afnemen in de toekomst dankzij inkomensconvergentie en dat tegen 2014 een gecumuleerd aantal migranten zal bereikt worden van 3.5 tot 5 miljoen. Dit komt overeen met drie à vijf procent van de bevolking van de Centraal en Oost-Europese landen. Boeri en Brücker (2005) voorspellen de migratie vanuit de acht toetreders uit Oost-Europa vanaf 2004 tot 2030. Ze bekomen een initiële netto migratie van 270.000 personen in 2004 en 300.000 personen één jaar later. Het lange-termijn migratiepotentieel is bereikt rond drie miljoen personen ongeveer 30 jaar later. Tabel 7 toont hun resultaten, die worden weergegeven voor de 15 oude lidstaten afzonderlijk en voor de EU-15 als geheel.
3.4.4.4. Conclusie Het is duidelijk dat er een brede waaier aan migratiehoeveelheden voorspeld is. De verschillende studies hebben ook vaak verschillende methodes gebruikt, zijn gebaseerd op data uit andere landen en andere tijdsperiodes en maken voorspellingen voor emigratie afkomstig uit verschillende landen. Hierdoor wordt een vergelijking bijzonder moeilijk. Sommige studies voorspellen hoge migratiecijfers, zoals Brücker (2001), Flaig (2001) en Zaiceva (2004), terwijl de cijfers bij andere onderzoeken relatief laag lijken te zijn, bijvoorbeeld bij Fertig (2001), Straubhaar (2001) en Bruder (2003).
34
De acht toetreders uit Oost-Europa, Roemenië en Bulgarije.
66
Tabel 7: EU-15: Potentiële migratie van acht kandidaatleden uit Oost-Europa, 2004-2030 (Boeri en Brücker, 2005, blz. 14)
3.4.5. Verdeling van de stromen De migratiestromen zullen evenwel niet evenredig verdeeld zijn over de EU-15. Duitsland en Oostenrijk zullen normaalgezien het meeste getroffen worden door de migratie uit de beschouwde Centraal- en Oost-Europese landen. In 2001 trokken ze maar liefst 80 procent
67
aan van alle migranten afkomstig uit de tien toetreders35. Als deze geografische concentratie niet verandert, mogen Duitsland en Oostenrijk na het vrij verkeer van arbeid respectievelijk 220.000 en 40.000 mensen per jaar verwachten. De stromen zijn ook geconcentreerd in de Oostenrijkse en Duitse regio’s die grenzen aan de toetredende landen, met uitzondering van het Oosten van Duitsland. Aan de grenzen van Oost-Duitsland met Polen en Tsjechië zijn de migratiecijfers slechts een derde van het Duitse gemiddelde. Dit is te wijten aan de lagere inkomensniveaus en de hogere werkloosheid die in die regio heerst (Boeri en Brücker, 2001). Daarnaast zullen ook Denemarken en Zweden sterk getroffen worden in termen van immigratiequota (in verhouding tot hun bevolking). Een belangrijke oorzaak hiervan is het goede economische klimaat (hoog inkomen per capita en relatief lage werkloosheid). Dit doet sterke incentives voor migratie ontstaan. Een andere oorzaak is de geografische nabijheid, waardoor migratiekosten zoals informatiekosten, transportkosten, het zoeken naar werk en onderdak,… verminderen (Boeri en Brücker, 2001 en Bruder, 2003).
3.4.6. Onzekerheden bij schattingen Er moet opgemerkt worden dat de schattingen van het migratiepotentieel onvermijdelijk geplaagd worden door onzekerheden. Ten eerste moet men zich ervan bewust zijn dat de schattingen geen ramingen zijn en dus geen definitief gegeven vormen voor de toekomst. Ze zijn wel een prognose en geven dus weer wat er zou kunnen gebeuren rekening houdend met de vooropgestelde assumpties. Verder is er grote twijfel over het realiteitsgehalte van de assumpties. Er is namelijk geen garantie dat deze de realiteit weergeven. Er moet hierbij wel opgemerkt worden dat geen enkel model de realiteit volledig kan weerspiegelen. Ten derde kan men zich ook vragen stellen over de correctheid van het toepassen van relevante aspecten voor migratie voor de Zuiderse uitbreiding op de Oosterse uitbreiding (Hönekopp, 2003).
3.5. Conclusie inzake arbeidsmigratieverwachtingen Er kan besloten worden dat de migratiestromen geïnduceerd door de toetreding van 2004 niet verwaarloosbaar zullen zijn zoals ten tijde van de Zuiderse uitbreiding, maar ook niet zo groot als vaak gevreesd wordt in de EU-15. Er worden meestal dezelfde argumenten gebruikt om de 35
Volgens Bruder (2003) is dit slechts 46 procent, maar zij beschouwt slechts 5 toetreders namelijk,
Tsjechië, Hongarije, Slowakije, Slovenië en Polen
68
waarschijnlijkheid van een significante instroom van migranten van de toetredende Centraalen Oost-Europese landen in vraag te stellen. Ten eerste, de demografische situatie in de toetredende landen is gelijkaardig aan de demografische situatie in de EU-15. Ze hebben net zoals de EU-15 te kampen met lage vruchtbaarheid, waardoor de voorraad potentiële migranten afneemt. Vervolgens is er het proces van economische convergentie. Dit heeft uiteraard een grote impact op de aantrekkingskracht van het thuisland, waardoor de migratie ook weer lager zal zijn dan men initieel vreesde. Migratie wordt verder nog gehinderd door hoge transactiekosten en een beperkte absorptiecapaciteit van de arbeidsmarkten in de bestemmingslanden. Hier wordt niet altijd voldoende rekening mee gehouden, waardoor men de migratiestromen overschat.
69
Hoofdstuk 4: Pretoetredingssteun en migratiebeleid in de EU
4.1. Inleiding In dit hoofdstuk wordt eerst de pretoetredingssteun besproken die toetredende landen ontvangen.
Daartoe
wordt
een
overzicht
gegeven
van
de
verschillende
pretoetredingsprogramma’s die er bestaan. Vervolgens wordt het migratiebeleid van de EU behandeld. Meer specifiek wordt er gesproken over de getroffen maatregelen voor het vrij verkeer van werknemers. Daarnaast wordt er toegespitst op het nationaal beleid van Duitsland en het Verenigd Koninkrijk. Hieruit wordt afgeleid welk effect deze verschillen in beleid mogelijks kunnen hebben.
4.2. Pretoetredingssteun Pretoetredingssteun helpt de landen die kandidaat zijn voor lidmaatschap van de EU aan de toetredingsvoorwaarden te voldoen. Deze voorwaarden worden de Kopenhagen criteria36 genoemd. De Europese Unie steunt de kandidaatlanden op financieel, institutioneel en economisch vlak. Het aanpassen van de binnenlandse instituties en standaarden aan het acquis communautaire37
36
De Kopenhagen criteria zijn: stabiliteit van instituties waardoor democratie, de rechtsstaat,
mensenrechten, respect en bescherming voor minderheden gegarandeerd wordt; het hebben van een functionerende markteconomie en de capaciteit om om te gaan met de competitieve druk en marktkrachten in de Unie; de bekwaamheid om aan de verplichtingen van het lidmaatschap te voldoen, inclusief de naleving van de doelen van de politieke, economische en monetaire unie (Dustmann et al., 2003b). 37
Het acquis communautaire betreft de gemeenschappelijke onderbouw van rechten en plichten die
alle lidstaten uit hoofde van de Europese Unie bindt. Tot het acquis communautaire behoren: de strekking, de beginselen en de politieke doelstellingen van de Verdragen; de op grond van de Verdragen aangenomen wetgeving en rechtspraak van het Hof van Justitie; de verklaringen en
70
van de Europese Gemeenschap en het nakomen van hun verplichtingen als lidstaat gaat namelijk gepaard met een aanzienlijke investering. Aldus kan gesteld worden dat de pretoetredingssteun een sleutelfactor is in de pretoetredingsstrategie van de EU. Eens de landen toegetreden zijn, hebben ze, als nieuwe lidstaten, uiteraard geen recht meer op pretoetredingsssteun (Europa, Scadplus-Glossary).
Deze steun kan indirect gevolgen hebben voor migratie. Doordat de pretoetredingssteun het ondersteunen en verbeteren van de welvaart en economische toestand beoogt, leidt ze tot een inhaalproces in de per capita inkomens van de toetredende landen (Europa, ScadplusGlossary). Zoals gebleken is in hoofdstuk één zijn de economische groei en de welvaartstoestand belangrijke factoren in de migratiebeslissing. Hoe positiever deze twee elementen, hoe minder men tot migratie geneigd zal zijn. Pretoetredingssteun zal dus waarschijnlijk een temperend effect op migratie hebben.
Hieronder worden de voornaamste middelen van pretoetredingssteun besproken, namelijk het Phare-programma, de Europa Akkoorden, het Ispa-, Sapard- en Ipa- programma.
4.2.1. Het Phare-programma De val van de Berlijnse Muur in 1989 kondigde de val van het communisme in Centraal- en Oost-Europa aan en een golf van nieuwe toetredingsaanvragen voor de Europese Unie. Het Phare-programma38 werd dan ook in 1989 opgezet met als doel de politieke en economische transitie van Polen en Hongarije te vergemakkelijken. In de loop der tijd werd Phare uitgebreid tot de overige Centraal- en Oost-Europese kandidaat-landen. Phare is uitgegroeid tot een fundamenteel onderdeel van het integratieproces en het belangrijkste medium qua pretoetredingssteun. Het voorziet de middelen die kandidaat-landen in staat stellen zich voor resoluties die in het kader van de Unie zijn aangenomen; de besluiten die op het terrein van justitie en binnenlandse zaken zijn overeengekomen; de internationale overeenkomsten die de Gemeenschap heeft gesloten, alsook de overeenkomsten die de lidstaten onderling op beleidsterreinen van de Unie zijn aangegaan. Kandidaatlidstaten moeten het acquis communautaire aanvaarden vooraleer zij toetreden tot de Unie. Afwijkingen op het acquis zijn uitzonderlijk en hebben een beperkte draagwijdte. Om te kunnen toetreden zijn de kandidaatlidstaten verplicht het acquis om te zetten in hun nationale wetgeving en vanaf de daadwerkelijke toetreding toe te passen (Europa, ScadplusGlossary). 38
Phare = Poland and Hungary Assistance for Reform
71
te bereiden op het EU-lidmaatschap. Phare focust zich op twee elementen: het opbouwen van instituties en het financieren van investeringen. Voor de periode van 2000-2006 was het budget van het Phare-programma meer dan 10 miljard euro (Dustmann et al., 2003b en Europa, Scadplus-Glossary).
4.2.2. De Europa Akkoorden In 1991 tekenden de Europese Gemeenschap en haar lidstaten de zogenaamde ‘Europa Akkoorden’ met Polen en Hongarije. In de daaropvolgende jaren werden er Europa Akkoorden getekend met Bulgarije, Tsjechië, Roemenië, Slowakije (1993), Estland, Letland en Litouwen (1995) en Slovenië (1996). Gelijkaardige akkoorden werden reeds overeengekomen met Malta (1970) en Cyprus (1972) (Dustmann et al., 2003b). De Europa Akkoorden leveren de legale basis voor bilaterale relaties tussen deze landen en de EG (Dustmann et al., 2003b). De Akkoorden ondersteunen de creatie of aanpassing van de algemene institutionele voorwaarden voor het integratieproces (Hönekopp, 2003). Het einddoel is het opzetten van een vrijhandelszone op progressieve wijze, tussen de EU en de kandidaatlanden over een gegeven periode. Het opzetten van een dergelijke zone is gebaseerd op reciprociteit, hoewel de totstandkoming ervan op een asymmetrische manier verloopt. Er is met andere woorden snellere liberalisering aan de kant van de EU, dan aan de kant van de toetredende landen. Bijgevolg kan gesteld worden dat de pretoetredingssteun van de EU niet louter van financiële aard is (Dustmann et al., 2003b).
4.2.3. Het Ispa- en Sapard-programma Sinds 2000 bestaan er naast het Phare-programma en de Europa akkoorden nog twee andere programma’s. Het eerste programma, Ispa39, geeft financiële steun op vlak van economische en sociale cohesie, en in het bijzonder voor milieu en transport. Het tweede programma, Sapard40, werd opgericht voor de landbouw en ondersteunt duurzame landbouw- en landelijke ontwikkeling. Het werd geïntroduceerd om enerzijds problemen op te lossen die de langetermijn aanpassing van de landbouwsector en rurale gebieden aantasten en anderzijds om het acquis communautaire te helpen implementeren op vlak van het gemeenschappelijk landbouwbeleid (Europa, Scadplus).
39
Ispa = Instrument for Structural Policies for Pre-Accession
40
Sapard = Special Accession Programme for Agriculture and Rural Development
72
4.2.4. Het Ipa-programma Voor de periode 2007-2013 blijft er slechts één enkel programma voor pretoetredingssteun over, namelijk Ipa41. Ipa vervangt zowel het Phare-, Sapard- als Ispa-programma en bestaat uit vijf onderdelen. Dit alles omvattende programma ondersteunt de transitie en het opbouwen van instituties, de samenwerking over de grenzen heen, de regionale ontwikkeling, de ontwikkeling van menselijke hulpbronnen en de landelijke ontwikkeling (Europa, ScadplusGlossary)
4.3. Beleid betreffende het vrij verkeer van werknemers De toetredingsonderhandelingen tussen de EU-15 en de tien toetredende landen werden afgesloten op de Europese Raad in Kopenhagen in december 2002. Het doel van de onderhandelingen was de voorwaarden, waaronder elk kandidaatland zou toetreden, te bepalen. De nadruk lag zowel op de manier waarop de kandidaatlanden het acquis communautaire zouden opnemen, implementeren en ten uitvoer leggen als op het toestaan van mogelijke transitionele reguleringen, waardoor de nieuwe lidstaten het nakomen van de wetten en regels zouden kunnen faseren (Dustmann et al., 2003b). Tijdens deze Top werden er eveneens overeenkomsten bereikt op het vlak van vrij verkeer van werknemers.
Hieronder wordt het beleid van Europa en dat van de individuele landen van de EU-15 besproken. De nadruk wordt gelegd op het beleid ten gevolge van de uitbreiding van 2004. Het beleid ten gevolge van de uitbreiding in 2007 wordt kort aangestipt. Er wordt, zoals in het vorige hoofdstuk, wat dieper ingegaan op Duitsland en het Verenigd Koninkrijk.
4.3.1. Europees migratiebeleid
4.3.1.1. Beleid betreffende de uitbreiding van 2004 Na de uitbreiding zal het algemene recht op vrij verkeer van personen tussen landen van de EU open staan voor alle Europese inwoners. Dit zal m.a.w. niet beïnvloed worden door de
41
Ipa = Instrument for Pre-accesion Assistance
73
transitionele maatregelen voor werknemers. Er geldt dus geen beperking op toerisme of op het verhuizen
voor
studiedoeleinden
of
pure
woondoeleinden.
Het
verhuizen
voor
werkdoeleinden daarentegen, kan mogelijks beperkt worden gedurende zeven jaar. De transitieperiode die voorop werd gesteld is niet van toepassing op Cyprus en Malta (Bijak et al., 2004 en Dustmann et al., 2003b).
Voor de overige acht toetredende landen werd een ‘2-3-2’-regel opgesteld. Het systeem werkt als volgt: algemeen beslist elke lidstaat van de EU-15 of het wel of geen transitieperiode instelt ten opzichte van de nieuwe lidstaten. Gedurende de eerste twee jaar na de toetreding is de EU-15 vrij om werknemers van de toetreders toe te laten onder nationale maatregelen. Diegenen die normaalgezien vrij verkeer van werknemers toelaten kunnen beperkingen instellen gedurende deze periode. Men is m.a.w. vrij om een transitieperiode in te stellen zonder een geldige reden te moeten geven. Na deze twee jaar zal de Commissie verslag uitbrengen over de situatie en moet de lidstaten beslissen of ze vrij verkeer van werknemers willen toelaten of verdergaan met het toepassen van hun nationale regels. De volgende drie jaar kan een lidstaat, die vrij verkeer heeft toegelaten, de Commissie vragen om deze wet ongedaan te maken. Dit kan enkel op voorwaarde dat ze kan aantonen dat er serieuze verstoringen zijn in haar arbeidsmarkt of dat er een risico hierop bestaat. Na deze vijf jaar is het echter de bedoeling dat de transitieperiode tot een einde komt in die landen die nog steeds restricties toepassen. Enkel in uitzonderlijke omstandigheden, die opnieuw gerelateerd zijn aan een eigenlijke of potentiële ernstige verstoring in de arbeidsmarkt, kunnen lidstaten de Commissie vragen om de transitieperiode te verlengen met nog twee jaar. Zeven jaar na de toetreding zal geen enkele lidstaat nog restricties op het vrije verkeer van werknemers mogen uitoefenen (Bijak et al., 2004; Dustmann et al., 2003b; Hofmann en Jandl, 2004; Hönekop, 2003 en Kvist, 2004). Figuur 18 vat het bovenstaande nog eens samen.
Het sleutelelement van deze regeling is de mogelijkheid om nationale maatregelen uit te blijven oefenen in plaats van de EG-wetgeving, die normaal van toepassing zou moeten zijn (Bijak et al., 2004).
74
1 mei 2004
eerste 2 jaar:
1 mei 2006
volgende 3 jaar:
1 mei 2009
Volgende 2 jaar:
1 mei 2011
Voortzetten Beoordeling EU-15 van In EC moet Geen van de staten beperking principe verdere beperkingen impact door kan maar EC geldt Toetreding mogen de beperkingen meer vrij verkeer moet goedkeuren toegestaan Europese beperken geïnformeerd verkeer Commissie worden
Figuur 18: Tijdslijn voor transitionele restricties (Sriskandarajah, 2004, blz. 7) De transitie overeenkomst bevat ook nog een zogenaamde ‘standstill’ clausule. Deze clausule stelt dat de toegang tot de arbeidsmarkt van de EU-15-landen niet verder beperkt mag worden dan het geval was voor de toetreding. Strengere maatregelen zijn dus niet toegelaten. Verder geldt er een ‘preference’ regel, die stelt dat werknemers van de nieuwe lidstaten voorrang moeten krijgen op personen van niet-EU-landen (Dustmann et al., 2003b).
Er kan nog opgemerkt worden dat volgens het toetredingsverdrag de nieuwe lidstaten de mogelijkheid kregen om gelijkaardige beperkingen op te leggen aan de ‘oude’ EU-inwoners, volgens het principe van reciprociteit. Desalniettemin hebben enkel Polen, Hongarije en Slovenië beroep gedaan op dit principe, terwijl de andere vijf landen de asymmetrie in hun relatie met de EU-15 toegelaten hebben (Bijak et al., 2004 en Sriskandarajah, 2004).
4.3.1.2. Beleid betreffende de uitbreiding van 2007 Voor het verkeer van werknemers afkomstig uit Roemenië en Bulgarije is eveneens het ‘2-32’-systeem van toepassing, evenals de ‘standstill’ clausule en de ‘preference’ regel (Europa, Eures). Met dit verschil dat het systeem pas op 1 januari 2007 in werking getreden is, op de dag van hun toetreding, en dus van kracht zal zijn tot uiterlijk 1 januari 2014 (Blackwell Publishers, 2006). 4.3.2. Het migratiebeleid in de lidstaten van de EU-15 De angst voor een ongecontroleerde migratiestroom resulteerde in verhitte debatten. De discussies werden bepaald door de verschillende economische omstandigheden die heersten in de diverse lidstaten. Er werd eveneens rekening gehouden met het verloop van het debat in de
75
aangrenzende lidstaten. Deze extranationale dimensie van de uitbreidingsdebatten leidde tot een domino-effect. Lidstaten die initieel gesteld hadden dat ze vrij verkeer van arbeid zouden toelaten, veranderden hun posities toen de eerste uitbreidingsdatum, 1 mei 2004, naderde (Boyle et al., 2006). Hieronder worden initieel de individuele reguleringen van de leden van de EU-15 besproken voor de uitbreiding van 2004. Duitsland en het Verenigd Koninkrijk worden afgezonderd en uitgebreider behandeld. Er wordt afgesloten met een kort overzicht van de transitionele reguleringen van Duitsland en het Verenigd Koninkrijk volgend op de uitbreiding van 2007.
4.3.2.1. Eerste fase van het ‘2-3-2’-systeem Uiteindelijk hebben elk van de voormalige vijftien lidstaten van de EU ofwel hun sociaal beleid aangepast ofwel hun arbeidsmarkt gesloten voor werknemers van Tsjechië, Estland, Letland, Litouwen, Hongarije, Polen, Slovenië en Slowakije. Ierland was de laatste lidstaat om zulke maatregelen de nemen, op 23 februari 2004. Op dat moment verbleven er 235 immigranten van deze landen in Ierland (Kvist, 2004). Twaalf van de vijftien lidstaten hebben gebruik gemaakt van de transitieperiode. Enkel Zweden, Ierland en het Verenigd Koninkrijk niet. Zij hebben beslist om hun arbeidsmarkt open te stellen voor werknemers uit de EU-8 (Bijak et al., 2004 en Kvist, 2004).
Oostenrijk en Duitsland hadden aangedrongen op lange transitieperiodes. Zij zullen dus misschien de volle zeven jaar benutten. Frankrijk, België, Finland, Luxemburg en Griekenland hebben alvast gedurende de eerste twee jaar gebruik gemaakt van de transitieperiode. Nederland zal gebruik maken van de transitieperiode als er meer dan 22.000 migrantenwerknemers uit de nieuwe lidstaten willen werken in het land. Italië, Portugal en Spanje hadden aanvankelijk aangekondigd dat ze hun arbeidsmarkten volledig zouden openstellen, maar hebben later verklaard toch gebruik te zullen maken van de transitieperiodes. Denemarken en Zweden hebben administratieve reguleringen ingesteld om mogelijk misbruik van hun sociale zekerheidssystemen te beperken. Tenslotte hebben Ierland en het Verenigd Koninkrijk een wetgeving voorbereid die de onmiddellijke opening van hun arbeidsmarkten voor inwoners van de nieuwe lidstaten toelaat (Hofmann en Jandl, 2004).
De meeste landen vreesden dat ze het enige land zouden zijn met een open arbeidsmarkt en op die manier een economische magneet zouden worden die overmatig werknemers van de
76
nieuwe lidstaten zou aantrekken. Bijgevolg voerden ze bijna allemaal de minimale transitieperiode van twee jaar in (Bijak et al., 2004).
Een overzicht van de nationale beleidsbeslissingen in 2004 wordt gegeven in tabel 8.
Land Denemarken
Finland
België Nederland
Luxemburg Oostenrijk Duitsland
Frankrijk
Griekenland Italië Spanje
Portugal
Zweden
Maatregel Tijdelijke verblijfsvergunning (1 jaar geldig) afhankelijk van het krijgen van werk onder normale werkomstandigheden, gedurende de transitieperiode van zeven jaar. Werkloze migranten verliezen hun verblijfsvergunning en hun recht op sociale voordelen. Mogelijks afzien van de transitieperiode na twee jaar. Transitieperiode beperkt vrij verkeer van werknemers voor twee jaar, mogelijke verlenging na gesprekken met sociale partners. Werkvergunning noodzakelijk. Transitieperiode van twee jaar gevolgd door een evaluatie. Werkvergunning noodzakelijk Transitieperiode van twee jaar met jaarlijkse quota van 22.000 werknemers onder contract, 11.050 gastarbeiders en geen beperkingen op seizoensarbeiders of op IT- en communicatiespecialisten. Werkvergunning noodzakelijk. Transitieperiode van twee jaar gevolgd door een evaluatie. Werkvergunning noodzakelijk. Transitieperiode van zeven jaar. Quota van 8% buitenlanders in de werkende bevolking. Werkvergunning noodzakelijk. Transitieperiode van zeven jaar. Jaarlijkse aanpassing van quota's. Quota’s afhankelijk van de werkloosheidsgraad: 1 procentpunt meer werkloosheid leidt tot een daling van het quotum met 5%. Werkvergunning noodzakelijk. Transitieperiode van vijf jaar. Na twee jaar beslissen om te verlengen of niet. Jonge professionelen van Polen en Hongarije mogen er werken alsook seizoensarbeiders uit Polen. Werkvergunning noodzakelijk. Transitieperiode van twee jaar gevolgd door een evaluatie. Werkvergunning noodzakelijk. Transitieperiode van twee jaar gevolgd door een evaluatie. Werkvergunning noodzakelijk. Transitieperiode van twee jaar. Daarna beslissing i.v.m. een verlenging afhankelijk van de situatie van a) de Spaanse arbeidsmarkt, b) de beslissingen van Frankrijk en Italië, c) het verslag van de Europese Commissie en d) de toetredingsgesprekken met Roemenië wegens taalkundige en culturele banden. Transitieperiode van twee jaar gevolgd door een evaluatie. Quotum van 6.500 personen per jaar. Werkvergunning noodzakelijk. Geen beperkingen op vrij verkeer van werknemers.
77
Verenigd Koninkrijk
Ierland
Geen beperkingen op vrij verkeer van werknemers. Nieuw werknemersregistratiesysteem geïntroduceerd. Migranten moeten zich registreren om toegang te krijgen tot publieke gezondheidszorg en scholing voor de kinderen. Zoniet riskeren ze uitzetting. Twee jaar van continu werken noodzakelijk om toegang te krijgen tot verschillende publieke diensten en sociale voordelen. Geen beperkingen op vrij verkeer van werknemers, neemt maatregelen zoals het Verenigd Koninkrijk.
Tabel 8: Nationaal migratiebeleid ten opzichte van de nieuwe lidstaten van 2004 (Doyle et al., 2006, blz. 26-27; OECD, 2007, blz. 103 en Kvist, 2004, blz. 310) (Eigen bewerking)
4.3.2.2. Tweede fase van het ‘2-3-2’-systeem Op 8 februari 2006 publiceerde de Commissie een rapport over het functioneren van de transitionele reguleringen van de periode 1 mei 2004 tot 30 april 2006. De feiten die kenbaar gemaakt werden in dit rapport lieten de EU-15 toe om te beslissen of ze nationale beperkingen zouden blijven handhaven voor het vrij verkeer van werknemers gedurende de periode van 1 mei 2006 tot 30 april 2009 (Europa, Scadplus)
Vier additionele lidstaten hebben hun arbeidsmarkten opengesteld op 1 mei 2006, namelijk Spanje, Finland, Griekenland en Portugal (OECD, 2007 en Europa, Scadplus). Italië is gevolgd op 21 juli 2006 en Nederland op 27 april 2007. Oostenrijk en Duitsland zijn alvast niet van plan om hun restricties op te geven voor 2009. Deze beslissing is gebaseerd op de pessimistische arbeidsmarktvoorspellingen en de hoge werkloosheidsgraden. De overige vier landen (België, Frankrijk, Luxemburg en Denemarken) hebben een flexibele procedure aangenomen. Voor Denemarken beslaat deze de hele arbeidsmarkt, terwijl ze voor België, Frankrijk en Luxemburg betrekking heeft op bepaalde sectoren en beroepen in dewelke er arbeidstekorten zijn. Deze sectoren zijn de zorgsector, het hotel- en cateringwezen, de transportsector en de bouwnijverheid (Europa, Scadplus).
4.3.2.3. Beleid in Duitsland Tegenwoordig kunnen inwoners van de nieuwe lidstaten die onder de transitionele reguleringen vallen slechts in Duitsland werken als ze in het bezit zijn van een EUwerkvergunning. Deze wordt uitgegeven door het Bondsbureau voor Werkgelegenheid
78
(Bundesagentur für Arbeit). Een verblijfsvergunning is onder de EU-wetgeving niet meer noodzakelijk, dankzij het principe van vrij verkeer van personen. Eens de werkzoekende een werkgever gevonden heeft moet hij of zij een EU-werkvergunning aanvragen in het plaatselijke werkgelegenheidsagentschap (Agentur für Arbeit) waar de toekomstige werkgever gevestigd is. Werkzoekenden kunnen zich ook als zulks inschrijven in een werkgelegenheidsagentschap of gebruik maken van het SIS job informatiesysteem dat zich op die plaats bevindt om zelf een job te zoeken (Europa, Eures).
Duitsland werkt verder met quota’s die jaarlijks vastgelegd worden. De grootte van het quotum hangt af van de situatie van de arbeidsmarkt. Een toename in het werkloosheidsniveau met één procentpunt resulteert in een afname van het quotum met vijf procent. Voor de schoonmaak- en bouwsector geldt er echter een vast quotum van maximaal 20.000 personen (Bundesamt für Migration und Flüchtlinge, 2005 en Kvist, 2004).
4.3.2.4. Beleid in het Verenigd Koninkrijk Vanaf 1 mei 2004 verleende het Verenigd Koninkrijk vrije toegang tot zijn arbeidsmarkt aan elke inwoner van de tien toegetreden landen. Er is dus geen beperking op het vrij verkeer van werknemers. Dit was niet vanzelfsprekend aangezien de Britse regering onder zware druk stond van de Conservatieven en de boulevardpers42. Er werden verhitte debatten gevoerd (zelfs binnen de Labour Party), maar uiteindelijk werd er beslist om geen werkvergunningen in te voeren om de toegang tot het land mogelijk te maken (Doyle et al., 2006; Europa, Eures en Kvist, 2004). Nieuwe migrantenwerknemers uit acht van de toegetreden landen43 moeten zich wel inschrijven bij de Home Office in een nieuw werknemersregistratiesysteem (Worker Registration Scheme of WRS) als ze langer dan een maand in het Verenigd Koninkrijk
42
De boulevardpers printte krantenkoppen dat tot 40.000 immigranten per jaar naar Groot-Brittannië
zouden komen. Dit verhaal was gebaseerd op argumenten van de groep Migration Watch (Doyle et al., 2006). 43
Malta en Cyprus krijgen volledige toegang tot de EU, zonder de voorwaarden die aan de acht andere
landen worden opgelegd (Europa, Eures).
79
wensen te werken44. De bedoeling hiervan is dat de Britse overheid verstoringen op de arbeidsmarkt zou kunnen detecteren die veroorzaakt worden door de instroom arbeidsmigranten. Ze kunnen dan snel reageren door eventueel een werkvergunningsysteem te introduceren voor de inwoners van de beschouwde lidstaten (Doyle et al., 2006 en Kvist, 2004).
Er moet opgemerkt worden dat de toegang tot bepaalde sociale zekerheidsvoordelen en publieke diensten beperkt wordt voor de arbeidsmigranten uit de nieuwe lidstaten. Werknemers moeten minimaal twee jaar werken, in een aaneensluitende periode, vooraleer ze volledig recht krijgen op de voordelen. Ze moeten zich daarna ook niet meer registreren in het WRS. De niet-economisch actieven krijgen geen sociale zekerheidsvoordelen. Het is dus niet mogelijk dat personen naar het Verenigd Koninkrijk emigreren enkel en alleen om deze voordelen op te eisen. Hiermee heeft men getracht de aantrekkelijkheidsgraad van het land te verminderen (Doyle et al., 2006; Europa, Eures, Gilpin et al., 2006 en Kvist, 2004).
4.3.2.5. Beleid betreffende de uitbreiding van 2007 Vanaf 1 januari 2007, na hun toetreding, vielen Bulgarije en Roemenië onder de transitionele reguleringen van de EU-25. De toetreders van 2004 hebben nu immers ook de mogelijkheid om het ‘2-3-2’-systeem toe te passen (Europa, Eures). Omwille van de analogie halen we echter enkel het beleid in het Verenigd Koninkrijk en Duitsland aan.
Het Verenigd Koninkrijk verandert duidelijk van strategie. De Home Office kondigde namelijk beperkingen aan op het vrij verkeer van arbeid voor werknemers afkomstig uit Bulgarije en Roemenië. Laaggeschoolden die in het Verenigd Koninkrijk wensen te blijven moeten een bestaand quotaschema vervoegen, dat gereserveerd is voor agrarische en voedselverwerkende werknemers. Hooggeschoolde werknemers moeten zich opgeven voor werkvergunningen via het ‘High Skilled Migrant Programme’. Het is de bedoeling dat de Bulgaarse en Roemeense werknemers die de toelating verkrijgen om te werken in het Verenigd Koninkrijk niet-EU-werknemers vervangen, waardoor er geen netto toename is in migratie.(Blackwell Publishers, 2006). 44
Ook diegenen die voordien illegaal aan het werk waren. Zelfstandigen, seizoensarbeiders en
werknemers uit de acht landen die legaal aan het werk waren en hun familieleden moeten zich niet laten registreren (Europa, Eures).
80
Duitsland daarentegen past dezelfde transitionele reguleringen toe op Bulgarije en Roemenië als bij de toetreding in 2004. Het werkvergunningsysteem blijft gelden, net zoals de quota’s (Europa, Eures).
4.4. Indicatie van het effect van de verschillende beleidsvormen De transitionele reguleringen voor immigratie vanuit de nieuwe lidstaten die getroffen zijn sinds 1 mei 2004 zullen hoogstwaarschijnlijk de allocatie van de migratiestromen en voorraden beïnvloeden. Volgens Boeri en Brücker (2005) hebben de reguleringen twee effecten. Ten eerste leiden ze de migratiestromen weg van de landen die beslist hebben een restrictief immigratiebeleid te voeren gedurende de overgangsperiode. Ze worden afgeleid naar de landen die hun arbeidsmarkt geheel of gedeeltelijk opengesteld hebben. De reguleringen beïnvloeden dus de geografische oriëntatie van de migratiestromen. Ten tweede verminderen de transitionele reguleringen de migratievoorraden en -stromen relatief ten opzichte van het scenario met vrij verkeer van arbeid. Boeri en Brücker (2005) verklaren dit door te stellen dat de kost van migratie verhoogd wordt door rekening te houden met de afstand van het land dat anders zou gekozen zijn. Met afstand bedoelen ze een maatstaf die niet enkel geografische afstand omvat, maar ook de culturele, taalkundige en sociale afstand van de geprefereerde bestemming. Er kan dus gesteld worden dat transitionele reguleringen niet enkel een geografische impact hebben op migratiestromen, maar dat zulke reguleringen ook de kost van migratie beïnvloeden.
Een tweede element dat van belang is, is dat de studies van de schattingen van het migratiepotentieel uit hoofdstuk drie veronderstelden dat het vrij verkeer van arbeid toegelaten zou worden vanaf 2004. Na de Europese Raad van Kopenhagen werd duidelijk dat deze assumptie niet meer opgaat. Er kan verondersteld worden dat het vrij verkeer van arbeid pas vanaf 2011 over heel de Europese Unie zal gelden (Hofmann en Jandl, 2004 en Hönekopp, 2003). Uiteraard zullen de stromen die effectief plaatsvinden dan verschillend zijn van deze die geschat werden onder de veronderstelling van vrij verkeer van arbeid. Het volgende hoofdstuk gaat hier dieper op in
81
Hoofdstuk 5: Evaluatie van de effectieve grootte van de arbeidsmigratie
5.1. Inleiding In dit hoofdstuk wordt er verder ingegaan op de migratiestromen die effectief plaatsgevonden hebben na de toetreding. De beschouwde jaren zijn 2004 en 200545. Zoals in de voorgaande hoofdstukken wordt er gefocust op Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en de gehele EU-15.
Boeri en Brücker (2003) beweren dat het instellen van een transitieperiode op vrij verkeer van arbeid van twee, vijf of zeven jaar slechts het tijdstip van migratie zal beïnvloeden, niet het totale volume. Twee jaar later duidt het empirisch bewijs aan dat de transitionele reguleringen wel degelijk bijdragen tot het verminderen van de stromen. De migratiestromen zijn tevens gericht op andere landen dan het geval zou zijn in het scenario van onmiddellijk vrij verkeer. Zo zullen de migratiecijfers ver boven de voorspellingen liggen voor de Engelstalige landen, doordat zij hun arbeidsmarkt reeds op 1 mei 2004 hebben opengesteld. Ze besluiten dat de asymmetrie in migratiebeperkingen de geografische oriëntatie van de migratiestromen aantast (Boeri en Brücker, 2005).
5.2. Effectieve migratie naar Duitsland 5.2.1. Waargenomen migratie Uit data van Eurostat en de Migration Information Source, weergegeven in tabel 9, blijkt dat de globale migratie uit de EU-8 naar Duitsland toegenomen is in 2004 en 2005 ten opzichte van de vorige jaren. In 2004 migreerden 44.000 mensen meer dan in 2003 en in 2005 bemerken we een stijging van 67.000 migranten ten opzichte van 2003. Dit is een toename 45
Tot op heden werd er geen volledige en betrouwbare data voor 2006 gepubliceerd (15 augustus
2007).
82
van respectievelijk 34 procent en 52 procent (zie bijlage 3.1). De Poolse emigranten maken een substantieel deel uit van de totale migrantenstroom. Hun aandeel bedroeg 72 procent in 2004 en 75 procent in 2005. We stellen tevens vast dat de toename niet voor ieder land afzonderlijk geldt. De migratiestroom uit Tsjechië bleef quasi ongewijzigd, terwijl er minder inwoners uit Estland emigreerden. Slovenië kende een daling van zijn emigratiestroom in 2005.
2000
2001
2002
2003
2004
2005
11.341
10.986
10.351
8.556
8.947
8.459
Estland
935
914
886
843
769
715
Letland
1.960
2.145
2.058
1.868
2.314
2.473
Litouwen
3.054
3.508
3.830
3.193
4.783
5.399
Hongarije
16.049
17.039
16.531
14.256
17.411
18.574
Polen
74.144
79.033
81.466
88.020
125.042
147.716
Slovenië
1.862
2.589
2.286
1.992
2.372
1.489
Slowakije
10.755
11.374
11.454
10.566
11.633
11.806
120.100
127.588
128.862
129.294
173.271
196.631
Tsjechië
Totaal
Tabel 9: Migratie vanuit acht toetredende landen naar Duitsland, 2000-2005 (Eurostat en Migration Information Source) (Eigen bewerking)
Figuur 19 toont het procentueel aandeel van landen van de wereldwijde migratie naar Duitsland van 2005 ten opzichte van de periode 1990-2004. Er kan opgemerkt worden dat, op wereldvlak, de Poolse migratie nog steeds een grote vertegenwoordiging kent. In 2005 werd de trend alleen maar duidelijker. Het aandeel bedroeg toen 25 procent, terwijl het gemiddelde van 1991 tot 2004 slechts de helft daarvan was.
83
1990-2004 jaarlijks gemiddelde
2005
Figuur 19: Instroom van top 10 nationaliteiten (als procent van totale instroom) (OECD, 2007, blz. 251)
Figuur 20 maakt eveneens duidelijk dat Polen het grootste aandeel heeft in de migratie van de toegetreden landen naar Duitsland. De Poolse cijfers worden op de rechterschaal afgelezen. De knik naar boven toe in de Poolse rechte, van 2003 op 2004, bewijst nog eens dat de migratie uit Polen sterk is toegenomen de laatste twee jaar.
Figuur 20: Migratie van geselecteerde nieuwe EU-lidstaten naar Duitsland, 1998-2005 (in duizenden) (OECD, 2007, blz. 43)
84
Door middel van tabel 10 kan uitgemaakt worden hoe groot het aandeel van de migratie van de nieuwe EU-lidstaten46 is ten opzichte van de totale migratie naar Duitsland. De eerste kolom geeft de totale instroom in Duitsland weer voor 1996 tot 2004. De middelste kolom geeft aan hoeveel van deze immigranten van buitenlandse afkomst zijn. In de derde kolom staat het procentuele aandeel van alle buitenlandse immigranten ten opzichte van de totale immigratiestroom. In 2003 waren er 130.000 migranten uit de toegetreden landen in Duitsland binnengekomen. Voor 2004 waren dat er 173.000. Het aandeel van de nieuwe lidstaten in 2003 is dan 21,5 procent en in 2004 29 procent. Er is dus een lichte toename in relatief migratieaandeel te merken.
Instroom Jaar
Totaal
Daarvan
Aandeel
buitenlanders
in %
1996 959.691
707.954
73,8
1997 840.633
615.298
73,2
1998 802.456
605.500
75,5
1999 874.023
673.873
77,1
2000 841.158
649.249
77,2
2001 879.217
685.259
77,9
2002 842.543
658.341
78,1
2003 768.975
601.759
78,3
2004 780.175
602.182
77,2
Tabel 10: Totale internationale migratie naar Duitsland, 1996-2004 (Bundesamt für Migration und Flüchtlinge, 2005, blz. 8) (Eigen bewerking)
5.2.2. Waargenomen arbeidsmigratie De waargenomen arbeidsmigratie trachten we te achterhalen aan de hand van het aantal verstrekte arbeidsvergunningen. In 2004 werden er ongeveer 380.000 arbeidsvergunningen verstrekt waarvan drie vierde toegekend werd aan Poolse onderdanen. Nog negen procent werd verstrekt aan de overige zeven toegetreden Centraal- en Oost-Europese landen. Onder deze vergunningen vallen echter onder andere ook de seizoensarbeiders en werknemers die 46
Uitgezonderd Cyprus en Malta.
85
voor hun bedrijf in het buitenland moeten werken. De seizoensarbeiders maken hier zelfs het grootste deel van uit. Van het totaal van 380.000 verleende vergunningen zijn 290.000 vergunningen voor de tijdelijke seizoensarbeiders (Bundesamt für Migration und Flüchtlinge, 2005, blz. 77). We willen echter focussen op de lange-termijn arbeidsmigratie en daarvoor zijn bovenstaande cijfers niet geschikt.
Van contractarbeiders kan verondersteld worden dat ze voor een langere periode in het land zullen verblijven. Het globale aantal contractarbeiders uit het buitenland in 2004 bedroeg 34.111 personen. Met 16.546 personen of 48,5 procent van het totaal is Polen hier wederom de koploper. Een ander belangrijk herkomstland van buitenlandse werknemers is Hongarije. Dit land leverde 11,5 procent van de contractarbeiders. In totaal kwam in 2004 64,5 procent van de contractarbeiders uit de nieuwe EU-lidstaten. In 2005 is er een achteruitgang van het aantal contractarbeiders merkbaar. Het aantal zakt zelfs tot 21.916 personen. Met een aandeel van 45,9 procent levert Polen in 2005 nog steeds de grootste bijdrage (Bundesamt für Migration und Flüchtlinge, 2005, blz. 80-81).
Aan de hand van bovenstaande cijfers kan verondersteld worden dat een groot deel van de totale instroom in Duitsland veroorzaakt zal worden door seizoensarbeiders en in mindere mate door contractarbeiders. Met andere woorden, migratie naar Duitsland uit de acht Centraal- en Oost-Europese landen zal voornamelijk voor werkgerelateerde redenen plaatsvinden (OECD (2007).
5.2.3. Vergelijking met de eerdere schattingsresultaten In deze paragraaf wordt nagegaan of de voorspellingen overeenkomen met de realiteit. Er wordt opgemerkt dat de gemaakte voorspellingen geen rekening houden met de transitionele reguleringen. De voorspellingen steunen namelijk op de veronderstelling van vrij verkeer van arbeid.
De geschatte migrantenvoorraden kwamen in hoofdstuk drie aan bod en worden kort hernomen. Brücker (2001) voorspelde dat er 15 jaar na de toetreding 2,0 tot 2,4 miljoen migranten uit de acht toetreders, Bulgarije en Roemenië in Duitsland aanwezig zouden zijn. Flaig (2001) beschouwde slechts vijf landen (Polen, Roemenië, Slowakije, Tsjechië en Hongarije) en vond een migrantenvoorraad van 2,7 tot 3,1 miljoen 15 jaar na de toetreding.
86
Boeri en Brücker (2005) voorspelden de voorraad migranten afkomstig uit de acht toetreders 25 jaar na de toetreding en ramen deze op 1,7 miljoen personen.
Via Eurostat en het OECD (2007) wordt data bekomen voor de voorraad migranten in Duitsland afkomstig uit de acht toetreders in kwestie. Deze wordt weergegeven in tabel 11. Aangezien slechts data voor 2004 en 2005 beschikbaar was kunnen we in deze scriptie de lange-termijn voorspellingen moeilijk nagaan.
Om een indicatie te verkrijgen van de toename in voorraad per jaar worden de voorspelde voorraden verminderd met de voorraad migranten die aanwezig zijn op het moment van de voorspelling. Het resultaat wordt dan gedeeld door het aantal jaar waarover de voorraadvoorspelling gespreid is. Voor Brücker (2001) is een jaarlijkse toename tussen 100.000 en 130.000 te verwachten. Bij Flaig (2001) bekomen we een additionele 150.000 tot 175.000 personen per jaar. Boeri en Brücker (2005) zitten hier substantieel onder, met jaarlijks ongeveer 50.000 extra migranten. Uit tabel 11 blijkt dat er in 2004 een daling was in de migrantenvoorraad. Deze is te wijten aan een kruisvergelijking van het Residence Register en het Central Alien Register (OECD, 2007). Vanwege de breuk in de data kan er voor 2004 niet veel afgeleid worden. Voor 2005 merken we een toename van 37.000 personen. Dit is substantieel lager dan elk van de voornoemde additionele stromen. We veronderstellen dat de transitionele reguleringen de cijfers hebben beïnvloed.
2000
2001
2002
2003
2004
2005
Tsjechië
24.361
26.667
28.429
30.186
30.301
30.000
Estland
3.649
3.880
4.019
4.220
3.775
4.000
Letland
7.915
8.543
8.866
9.341
8.844
9.000
Litouwen
9.442
11.156
12.635
13.985
14.713
15.000
Hongarije
54.437
55.978
55.953
54.714
47.808
50.000
301.366
310.432
317.603
326.882
292.109
326.600
Slovenië
18.766
19.395
20.550
21.795
21.034
21.000
Slowakije
14.657
17.049
18.327
19.567
20.244
20.000
434.593
453.100
466.382
480.690
438.828
475.600
Polen
Totaal
Tabel 11: Voorraad migranten uit acht toetredende landen in Duitsland, 2000-2005 (Eurostat en OECD, 2007) (Eigen bewerking)
87
5.3. Effectieve migratie naar het Verenigd Koninkrijk Het Worker Registration Scheme werd ingesteld door de Britse regering om de instroom van migranten uit de EU-8 te registreren en in de gaten te houden (Kvist, 2004). Door dit systeem zijn er recente gegevens beschikbaar voor het Verenigd Koninkrijk.
5.3.1. Worker Registration Scheme: alle registraties De Home Office van het Verenigd Koninkrijk rapporteert dat meer dan 130.000 inwoners van de acht beschouwde nieuwe lidstaten zich geregistreerd hebben voor werkdoeleinden tussen mei en december 2004. Dit staat gelijk aan 0,4 procent van de beroepsbevolking in het Verenigd Koninkrijk. Er dient echter opgemerkt te worden dat een groot deel hiervan, een 40tal procent, al aanwezig was in het Verenigd Koninkrijk voordat de toetreding plaatsvond. Deze cijfers impliceren dat er 80.000 personen van de acht nieuwe lidstaten naar het Verenigd Koninkrijk gemigreerd zijn in 2004 (Home Office, 2004, blz. 1). Waarschijnlijk zal de echte arbeidsmigratie lager liggen omdat de Home Office ook tijdelijke migranten, zoals seizoensarbeiders, meerekent en niet alle individuen die zich registreren ook effectief gaan werken. Ze tellen alle migranten, onafhankelijk van hun verblijfsduur, zolang die maar hoger is dan één maand (OECD, 2007). Als men rekening houdt met het feit dat het officiële aantal inwoners van de toetreders in het Verenigd Koninkrijk lager lag dan 50.000 personen in het begin van de jaren ’90, duiden de cijfers van de Home Office op een substantiële toename in immigratie (Boeri en Brücker, 2005).
Tabel 12 toont het aantal goedgekeurde aanvragen door het Worker Registration Scheme sinds de uitbreiding van de EU in 2004 tot het eerste kwartaal van 2007. De cijfers geven het totale aantal goedgekeurde aanvragen weer voor 2004 tot 2006 en de kwartaaldata voor 2006 en 2007. Begin 2007 was meer dan 65 procent van de EU-8 emigranten afkomstig uit Polen. De instroom uit Litouwen over deze periode was echter groter relatief ten opzichte van zijn bevolking. 1,8 procent van de gehele Litouwse bevolking migreerde naar het Verenigd Koninkrijk . Het aandeel van de Poolse bevolking dat emigreerde is slechts 1 procent (Home Office, 2007 en OECD, 2007) (zie bijlage 2).
88
Tsjechië Estland Hongarije Letland Litouwen Polen Slowakije Slovenië Totaal
2004T 2005T 2006Q1 Q2 Q3 Q4 2006T 2007Q1 Totaal 8.255 10.575 8.340 1.865 2.045 2.220 2.210 1.690 28.860 1.860 2.560 1.475 6.155 390 340 420 325 260 3.620 6.355 7.055 1.435 1.595 1.835 2.185 1.855 18.885 8.670 12.955 9.485 2.560 2.785 2.265 1.875 1.675 32.785 19.270 22.990 4.235 4.470 4.340 4.005 17.055 3.455 62.770 71.025 127.325 31.915 38.120 45.445 46.910 162.390 33.440 394.180 13.020 22.035 4.305 5.490 6.255 5.675 21.725 4.405 61.185 160 170 185 555 55 40 50 40 40 125.880 204.965 46.760 54.885 62.830 63.225 227.710 46.820 605.375
% bevolking 0,3% 0,5% 0,2% 1,4% 1,8% 1,0% 1,1% 0,3%
Tabel 12: Goedgekeurde aanvragen door het Worker Registration Scheme, volgens nationaliteit, kwartaal en jaar van aanvraag, mei 2004 - maart 2007 (Home Office, 2007 en UNStats-Demographic) (Eigen bewerking)
5.3.2. Worker Registration Scheme: focus op lange-termijn migratie We concentreren ons nu op die migranten die langer dan een jaar in het Verenigd Koninkrijk blijven. Diegenen die slechts voor een korte periode overkomen vallen buiten het bereik van dit werk.
Tabel 13 toont de totale migratiestroom naar het Verenigd Koninkrijk van 1996 tot 2005. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen Britten die terugkeren naar huis en de instroom van buitenlandse immigranten. Bovendien worden de gegevens voor de EU-15, de EU-8 en de EU-25 apart weergegeven. In 2004 migreerden 52.000 inwoners van de acht toetreders naar het Verenigd Koninkrijk voor een de periode van minimaal één jaar. Het jaar erna was dit aantal al 80.000, wat een toename van 54 procent betekende (National Statistics, 2006, blz. 4). Aangezien 2005 het eerste kalenderjaar was volgend op de EU-toetreding is dit niet abnormaal. De inwoners van de toetreders ervaren immers een verhoogde vrijheid om te wonen en werken in het Verenigd Koninkrijk. Er wordt opgemerkt dat meer dan 70 procent van de immigranten uit de toetredende landen van Poolse afkomst was. Dit is gelijkaardig aan het procentuele aantal Polen in Duitsland. Verder kwam 85 procent van de immigranten uit de toetreders naar het Verenigd Koninkrijk omwille van werkgerelateerde redenen. Dat wil zeggen dat ze ofwel werk aan het zoeken waren ofwel al een job hadden (National Statistics UK)
89
Jaar
Alle nationaliteiten
Britten
NietBritten
EU-15
EU-8
1996
318
94
224
72
:
1997
326
89
237
72
:
1998
390
103
287
82
:
1999
454
116
337
67
:
2000
483
104
379
63
:
2001
480
106
373
60
:
2002
513
95
418
63
:
2003
513
106
407
64
:
2004
582
88
494
65
52
2005
565
91
474
61
80
Tabel 13: Totale internationale migratie naar het Verenigd Koninkrijk, 1996-2005 (in duizenden) (National Statistics, 2005, blz. 5)
Uit tabel 13 blijkt verder nog dat de migratie vanuit de EU-8 niet zo hoog is als in vergelijking met de totale migratie naar het Verenigd Koninkrijk. In 2005 bedroeg de nietBritse bevolking die het land binnenkwam 474.000 personen. De 80.000 migranten uit de EU8 maken hier slechts 17 procent van uit. In 2004 bedroeg hun aandeel slechts 11 procent en in 2003 zelfs nog geen 3 procent47. Er is dus een sterke toename merkbaar. Het is interessant om te zien dat het aantal immigranten uit de nieuwkomers zeer hoog is ten opzichte van de migratie afkomstig uit de EU-15. Dit is vooral duidelijk in 2005 waar de migratiestromen uit de nieuwe lidstaten deze vanuit de oude lidstaten overtreft met bijna 20.000 personen.
Tabel 14 geeft de migratiestromen weer afkomstig uit de acht toetredende landen waartegen migratiebeperkingen mogelijk waren. Deze gegevens werden bekomen via Eurostat. Het is duidelijk te zien dat de totale stromen sterk zijn toegenomen vanaf 2004. In vergelijking met 2003 is er in 2004 een toename met 37.000 personen, en in 2005 zelfs met 57.000 personen. Dit is een toename van respectievelijk 300 procent en 467 procent (zie bijlage 3.1). Polen valt opnieuw op door zijn hoge migratiestromen. Deze maken in 2005 iets meer dan 71 procent van het totaal uit.
47
De gegevens voor de totale instroom immigranten afkomstig uit de EU-8 voor 2003 zijn afkomstig
uit tabel 13.
90
De totale migratie in 2004 is slechts iets lager dan de cijfers aangegeven door de National Statistics in tabel 13 hierboven. De gegevens voor 2005 wijken meer af, er is een verschil merkbaar van 10.000 personen48. Desalniettemin blijft de globale trend duidelijk.
2000
2001
2002
2003
2004
2005
Tsjechië
-
0
0
1.674
6.253
5.966
Estland
-
0
0
2.675
797
317
Letland
0
37
0
0
4.015
2.297
Litouwen
73
168
0
76
10.800
1.797
Hongarije
2.410
3.150
1.322
1.990
4.062
1.527
Polen
2.000
1.945
1.361
3.649
17.092
49.411
0
0
0
0
0
0
274
274
0
2.112
5.834
7.755
4.757
5.574
2.683
12.176
48.853
69.070
Slovenië Slowakije Totaal
Tabel 14: Migratie vanuit acht toetredende landen naar het Verenigd Koninkrijk, 2000-2005 (Eurostat, eigen bewerking)
5.3.3. Vergelijking met de eerdere schattingsresultaten In deze paragraaf gaan we wederom na of de voorspellingen overeenkomen met de waargenomen trend. De migratieverwachtingen uit hoofdstuk 3 worden dus kort even herhaald en dan vergeleken met wat de huidige gegevens vertellen. Opnieuw moet opgemerkt worden dat de voorspellingen geen rekening houden met de transitionele reguleringen. In het geval van het Verenigd Koninkrijk is het belangrijk opnieuw te vermelden dat dit slechts één van de drie landen was waar de migranten zonder beperkingen heen konden (Bijak et al., 2004).
Dustmann et al. (2003b) voorspelden dat de netto immigratie tussen de 5.000 en 13.000 personen per jaar zou liggen. De cijfers die Boeri en Brücker (2000) aangaven waren slechts iets hoger. Zij spraken van een instroom van 15.000 immigranten per jaar. Ook Sriskandarajah (2004) was het hier mee eens.
Het is echter overduidelijk dat de effectieve cijfers hier sterk van verschillen. De migratiestromen naar het Verenigd Koninkrijk zijn veel groter dan voorspeld. Dit is evenwel 48
Dit kan te wijten zijn aan het feit dat de gegevens uit verschillende bronnen afkomstig zijn.
91
niet onlogisch, aangezien de personen die wilden emigreren
weinig mogelijke
arbeidsmigratiebestemmingen hadden in de EU-15. In 2004 alleen al werd een instroom van 49.000 à 52.000 lange-termijn migranten geregistreerd. De cijfers voor 2005 waren nog hoger. In dat jaar migreerden 70.000 à 80.000 mensen naar het Verenigd Koninkrijk met de bedoeling langer dan een jaar te blijven.
5.4. Effectieve migratie naar de EU-15 5.4.1. Waargenomen migratie In dit onderdeel wordt eerst een kort overzicht gegeven van de belangrijkste trends in de verschillende lidstaten, erna wordt de EU-15 als geheel beschouwd.
5.4.1.1. Waargenomen migratie in de lidstaten afzonderlijk Voor zes van de lidstaten van de EU-15 werd slechts gebrekkige data gevonden via Eurostat. Deze zes zijn België, Ierland, Griekenland, Frankrijk, Italië en Portugal. Enkel voor Ierland vinden we via het OECD (2007) nog een indicatie van de cijfers. De overige vijf landen worden niet opgenomen in onderstaand overzicht.
Het Verenigd Koninkrijk blijkt het land te zijn met de grootste toename in migratiebewegingen (OECD, 2007). Aangezien het land op zichzelf al onder de loep genomen werd, wordt er hier verder niet op ingegaan. Hetzelfde geldt voor Duitsland. Ierland kende een toename van 50 procent in de instroom van buitenlandse onderdanen. Deze instroom bedroeg 51.000 personen in 2005. Meer dan de helft (26.400 personen) was afkomstig uit de 10 nieuwe EU-lidstaten, waarvan de meeste wederom van Poolse afkomst waren (OECD, 2007, blz. 40-41). Van de twee noordelijke landen, Finland en Zweden, blijkt het vooral Zweden te zijn die een grote toename ervaart in de instroom afkomstig uit de acht Centraal- en Oost-Europese lidstaten. In 2004 namen de migratiestromenstromen vanuit deze landen toe met bijna procent ten opzichte van 2003 (zie bijlage 3.1 en 3.2). Ze stegen verder in 2006, maar blijven al bij al bescheiden ten opzichte van Duitsland en het Verenigd Koninkrijk met een instroom van 8.900 personen in dat jaar. Driekwart hiervan waren Poolse onderdanen. Voor Finland daarentegen is Estland het voornaamste oorsprongsland (OECD, 2007, blz. 41). De
92
migratiecijfers van Finland zijn eveneens bescheiden, maar namen in 2004 toch met 55 procent toe ten opzichte van 2003. De toename in 2005 in vergelijking met 2003 is nog hoger, de migratiestromen namen dan met 70 procent toe (zie bijlage 3.1 en 3.3). Denemarken heeft ongeveer een gelijk aantal immigranten uit de Baltische staten als uit Polen (OECD, 2007). Ook hier zijn de totale cijfers eerder laag. Vooral in 2005 vond een sterke stijging plaats. De migratiestroom uit de acht toetreders nam toen toe met 40 procent. In vergelijking met 2003 is dit een toename met bijna 70 procent (zie bijlage 3.1 en 3.4). De migratie naar Luxemburg is klein, maar kende relatief gezien toch een significante toename. Van 2003 naar 2004 verdubbelde het aantal bijna en van 2003 naar 2005 is er bijna sprake van een verdrievoudiging (zie bijlage 3.5). Nederland kende eveneens een significante toename van de migratie vanuit de acht toetreders. Vergeleken met 2003, steeg de migratie in 2004 met meer dan 150 procent en in 2005 met 200 procent (zie bijlage 3.1 en 3.6). Spanje is altijd al een land geweest met veel migratie. Ook nu kent het een sterke toename van instroom van migranten. Van 2003 naar 2004 nam de migratie namelijk toe met 65 procent. De cijfers van 2005 zijn nog iets hoger ten opzichte van 2003, er is dan een toename van 78 procent (zie bijlage 3.1 en 3.7). In Oostenrijk tenslotte steeg het aantal migranten afkomstig uit de acht toetreders eveneens sterk. Vergeleken met 2003 was er in 2004 een toename van bijna 80 procent. De cijfers voor 2005 wijken hier niet veel van af. (zie bijlage 3.1 en 3.8).
Tenslotte dient er nog opgemerkt te worden dat het OECD (2007) aanhaalt dat de migranten uit de beschouwde acht nieuwe EU-lidstaten voornamelijk werknemers zijn. Het valt verder nog op dat migranten uit Polen bijna overal de grootste groep vormen.
5.4.1.2. Waargenomen migratie in de EU-15 Voor België, Ierland, Griekenland, Frankrijk, Italië en Portugal werd onvoldoende data gevonden om ze te kunnen opnemen in het globale overzicht van de EU-15. De gegevens van de overige negen landen worden samengeteld om een indicatie te geven van de evolutie van de migratie naar de EU-15. Tabel 15 vat de migratiestromen samen.
In tabel 15 is duidelijk te vinden dat de totale stromen een substantiële sprong maken in 2004. De totale migratie naar de EU-15 neemt toe met 100.000 personen, dit is een stijging van 60 procent (zie bijlage 3.1). Daarvan gaan er 37.000 naar het Verenigd Koninkrijk en 44.000 93
naar Duitsland (zie tabel 14, blz. 91 en tabel 9, blz. 83). Deze twee landen stellen samen 81 procent voor van de totale migratiestromen. In 2005 is er weer een toename, dit keer met 50.000 personen. Ten opzichte van 2003 zijn de stromen met ongeveer 90 procent gestegen (zie bijlage 3.1). Hiervan gaat weer 85 procent naar het Verenigd Koninkrijk en Duitsland. De toetreding van de acht Centraal- en Oost-Europese landen heeft met andere woorden wel degelijk een invloed gehad op de migratiehoeveelheden.
2000
2001
2002
2003
2004
2005
Tsjechië
13.777
13.550
12.380
12.441
18.291
17.599
Estland
2.556
3.039
3.224
5.772
4.768
4.453
Letland
2.794
3.160
3.053
2.819
7.588
6.160
Litouwen
5.649
7.307
7.260
6.312
20.730
12.659
Hongarije
22.008
24.530
21.222
19.870
26.378
25.737
Polen
86.077
91.245
92.839
102.816
165.250
224.182
Slovenië
2.507
3.348
2.854
2.614
3.297
2.460
Slowakije
13.666
14.928
14.453
15.781
22.709
24.986
149.034
161.107
157.286
168.426
269.011
318.236
Totaal
Tabel 15: Migratie vanuit acht toetredende landen naar de EU-15, 2000-2005 (Eurostat en Migration Information Source) (Eigen bewerking)
5.4.2. Vergelijking met de eerdere schattingsresultaten In deze paragraaf wordt wederom nagegaan of de voorspellingen overeenkomen met de realiteit. Enkele voorspellingen van de migratiestromen van hoofdstuk 3 worden eerst kort hernomen.
Straubhaar (2001) voorspelt een migratiestroom van 200.000 tot 250.000 personen per jaar. Boeri en Brücker (2001) stellen dat de instroom net na de toetreding 335.000 individuen zou bedragen en daarna zou afnemen tot een 100.000 tot 150.000 personen per jaar. Tenslotte haalt Zaiceva (2004) aan dat in 2004 300.000 tot 500.000 personen zouden migreren. In de toekomst vermindert dit aantal.
Wanneer we deze voorspellingen vergelijken met de cijfers uit tabel 15 blijkt dat de werkelijke migratie in 2004 ongeveer 269.000 personen bedroeg en in 2005 318.000 personen. Dit is niet zover verwijderd van de voorspellingen. Straubhaar (2001) heeft de
94
stromen iets onderschat en Boeri en Brücker (2001) en Zaiceva (2004) overschatten ze enigszins. Het lijkt er dus op dat er minder migratie plaatsvindt dan voorspeld was.
5.5. Conclusie De transitionele reguleringen lijken vooral effect gehad te hebben op de oriëntatie van de stromen en niet zozeer op de totale hoeveelheid. Het Verenigd Koninkrijk kende namelijk een veel hoger migratiecijfer dan voorspeld. Voor Duitsland daarentegen lag de toename in de migrantenvoorraad behoorlijk lager dan de voorspellingen. De meest waarschijnlijke oorzaak hiervoor is de diversiteit in migratiebeperkingen. Voor de Europese Unie als geheel merken we dat de totale stromen lager zijn dan de voorspelde cijfers. Er dient echter opgemerkt te worden dat bovenstaande conclusies door de korte tijdsperiode slechts een indicatie kunnen zijn.
95
Algemeen besluit
De toetreding van de Centraal- en Oost-Europese landen gaf aanleiding tot bezorgdheid over een ongecontroleerde toestroom van arbeidsmigranten. In deze scriptie trachten we, via een theoretisch onderzoek, na te gaan of deze vrees gegrond was.
Migratie gaat in de eerste plaats over mensen. We moeten ons dus afvragen welke factoren aan de basis liggen van hun beslissing om te migreren. In de vroege economische literatuur worden vooral verschillen in opbrengsten van menselijk kapitaal aangeduid als de oorzaak voor migratie (Sjaastad, 1962). Dat impliceert dat hoe hoger de lonen in het gastland zijn, hoe groter de migrantenpopulatie zal zijn (Dustmann, 2000). Natuurlijk zijn er ook kosten verbonden aan migreren. Er bestaan directe kosten, zoals het verhuizen van bezittingen, maar ook indirecte kosten. Daarmee wordt het verlaten van vrienden, familie en de vertrouwde omgeving bedoeld. Deze kosten nemen beide toe als de afstand ten opzichte van het gastland groter wordt (Drinkwater, 2003). Het sociaal beleid in de ontvangstlanden kan eveneens een invloed hebben, evenals hun migratiebeleid. Verder zijn zowel economische als niet-economische factoren van tel voor de migratiebeslissing. Op economisch vlak hebben vooral de armoede en de werkloosheid een impact. Bij de niet-economische factoren ligt de nadruk vooral op het bestaan van migratienetwerken.
Belangrijk om op te merken is dat er verschillende types migratie zijn. Ten eerste hebben we het verschil tussen hooggeschoolde en laaggeschoolde migratie aangestipt. Hooggeschoolden hebben een bredere waaier aan jobmogelijkheden en zullen makkelijker vaardigheden verwerven dan laaggeschoolden (Drinkwater, 2003 en Dustmann, 2000). Er wordt tevens gesteld dan vooral hooggeschoolden de financiële middelen hebben om te verhuizen (Borjas, 1999a). In dit kader past ook de problematiek van de brain drain. Men stelt vast dat de migratie van hooggeschoolden naar rijkere landen voordelig kan zijn voor het thuisland, omdat de mogelijkheid tot migratie de verwachte welvaart van ieder die een opleiding volgt verhoogt (Commander et al., 2003). Ten tweede hebben we gesproken over permanente versus tijdelijke migratie. Een migrant blijft in het gastland zolang de baten groter zijn dan de kosten. De baten van migratie nemen echter langzaam af terwijl de kosten ervan toenemen. Wanneer deze gelijk worden aan elkaar 96
kan er een terugkeer plaatsvinden. Als de baten blijvend hoger zijn kan er sprake zijn van permanente migratie (Dustmann, 2000). Historisch gezien wordt vooral arbeidsmigratie als tijdelijk beschouwd, zowel door het gastland als door de migranten zelf (De Melo et al., 2002). Tenslotte behandelden we illegale migratie. Migranten gebruiken dan een tussenpersoon die hen het geld voorschiet en voor wie ze, eenmaal aangekomen, moeten werken om de schuld af te betalen (Friebel en Guriev, 2004). Illegale migratie wordt steeds belangrijker. Dit is te wijten aan de hoge kosten van legale migratie (Salt en Stein, 1997).
Naast het micro-economische aspect beschouwen we de macro-economische implicaties van arbeidsmigratie. Een benadering van de wereldwijde macro-economische voordelen van migratie kan gegeven worden door de inkomenswinsten van nieuwe migranten te berekenen. De wereldwijde winsten van arbeidsmigratie zouden oplopen tot 356 miljard dollar in 2025. Dit zou een toename van 0,6 procent van het wereldwijde inkomen betekenen (World Bank, 2006a). Faini (2002) stelt dat diegenen die voordeel doen bij migratie in staat zijn de verliezers te vergoeden. Dit gebeurt effectief door middel van inkomenstransfers. Inkomenstransfers worden beïnvloed door de economische cyclus van hun oorsprongsland. Een opgaande conjunctuurfase doet de inkomenstransfers toenemen, terwijl ze in een neergaande fase mogelijkerwijs stabiel blijven. Ontwikkelde oorsprongslanden kunnen namelijk inkomensbescherming garanderen in slechtere tijden (Ratha, 2003). Deze transfers zijn mogelijk contracyclisch ten opzichte van de economische cyclus in het ontvangstland. In moeilijke tijden zullen ze immers eerder toenemen, omdat migranten geld opsturen om familie uit de nood te helpen. Zo dragen ze bij tot de stabiliteit van de ontvangstlanden (Buch et al., 2002).
Het is relevant om de fiscale impact van migratie op het gastland te behandelen. De literatuur over dit onderzoeksdomein suggereert dat de impact eerder positief is. Migranten vormen een heterogene groep, sommigen doen het beter dan anderen, maar globaal gezien is de uitkomst toch positief (Gott en Johnston, 2002). De daling in uitgaven op gezondheidsvlak bijvoorbeeld overtreft de stijging in uitgaven op onderwijsvlak door het leeftijdsprofiel van de gemiddelde migrant (Poot en Cochrane, 2004).
Aangezien arbeidsmigranten migreren om te werken is het opportuun om te onderzoeken of er gevolgen zijn voor de lonen en werkgelegenheid in het gastland. 97
Algemeen wordt verwacht dat het effect van immigratie op deze elementen negatief zal zijn, omdat, in een competitieve arbeidsmarkt, een toename in het arbeidsaanbod tot gevolg heeft dat er een negatieve druk ontstaat op de lonen en/of de werkgelegenheid in het gastland (Borjas, 2003). Uit empirisch onderzoek blijkt echter dat het effect van immigratie op het loon zich lijkt te concentreren rond nul (Borjas, 2003 en Longhi et al., 2005). Het effect op werkgelegenheid is minder eenduidig.
Een veelbesproken element op macro-economisch vlak is het fenomeen brain drain. Beine et al. (2001) splitsen het effect op. Ze beschouwen enerzijds een braineffect, waarmee ze bedoelen dat migratie investeringen in onderwijs stimuleert. Daarnaast spreken ze van een draineffect, te wijten aan het vertrek van sommige, zo niet alle, geschoolde agenten. Het blijkt wel dat, voor gelijk welk ontwikkelingsland, het optimale migratieniveau van haar hoger opgeleide bevolking met grote waarschijnlijkheid positief zal zijn (Docquier en Rapoport, 2004). Doordat migratie het rendement van onderwijs verhoogt zullen meer mensen onderwijs volgen met zicht op latere migratie (World Bank, 2006a). Als de toename in menselijk kapitaal van de inwoners die blijven groter is dat het verlies van de inwoners die vertrekken, stijgt het menselijk kapitaal van de maatschappij. Dit noemt met de brain gain (Beine et al., 2001 en Docquier en Rapoport, 2004).
We stellen ons de vraag hoe groot de voorspelde migratie na de toetreding van de acht Centraal- en Oost-Europese landen is. Bovendien gaan we na waarop men zich gebaseerd heeft om deze te voorspellen. In de vroege geschiedenis zijn er twee gebeurtenissen die zich daartoe lenen, namelijk de Duitse Eenmaking en de uitbreiding naar Zuid-Europa.
De Duitse Eenmaking en de uitbreiding van 2004 vertonen heel wat economische gelijkenissen. In beide gevallen werd een grote en goed functionerende economie vergroot door er een arme en onderontwikkelde economie aan toe te voegen (Sinn, 2000). We onderzoeken welke de factoren waren die migratie induceerden in het geval van de Eenmaking. Als eerste halen we de loonsverschillen aan die heersten tussen Oost- en WestDuitsland. Na de eenmaking en het invoeren van de West-Duitse mark in Oost-Duitsland wilde men komaf maken met deze verschillen. Bijgevolg stelde de Duitse regering de lonen op een kunstmatige manier gelijk. Dit veroorzaakte echter massale ontslagen en een incentive om te migreren naar het West-Duitse landsdeel. Uit vrees voor deze migratie besliste de 98
Duitse regering om een genereus sociaal welvaartssysteem op te richten. Deze sociale steun kan gezien worden als een thuisblijfpremie (Sinn, 2000). Akerlof et al. (1991) halen echter aan dat de echte oorzaak van de migratie eerder het gebrek aan werk in Oost-Duitsland was. Bijna alle arbeidsmigratie vond plaats kort voor en in de twee jaar na de Eenmaking (Sinn, 2000). Tot twee procent van de Oost-Duitse bevolking migreerde (Akerlof, 1991). Deze gebeurtenis is een duidelijke waarschuwing voor diegenen die willen tussenkomen in het transformatieproces dat door marktkrachten tot stand komt (Sinn, 2000). Oost-Duitsland kent nog steeds geen zelfvoorzienende groei en wordt nog altijd ondersteund door grote geldtransfers vanuit West-Duitsland (Schulz, 2000). Het Duitse beleid ging gepaard met massale ontslagen en een significante daling in de geaggregeerde werkgelegenheid. De tussenkomst is West-Duitsland en zelfs het gehele Westen dus zeer duur komen te staan (Sinn, 2000).
De volgende relevante gebeurtenis is de uitbreiding van de Europese Unie naar het Zuiden. Deze werd, evenals de uitbreiding van 2004, vergezeld door voorspellingen van massale golven van economische emigratie naar de EU. De hoge inkomensverschillen en de hoge werkloosheid gecombineerd met de reeds bestaande neiging tot migratie en de geografische nabijheid, deden verwachtingen ontstaan van goedkope arbeid die de lidstaten zou overspoelen. Daarom werd aan de nieuwe lidstaten een transitieperiode opgelegd. Voor Spanje en Portugal duurde deze zeven jaar, voor Griekenland zes jaar. Uiteindelijk bleek dat de grootte van de emigratie verwaarloosbaar was, zelfs na het einde van hun transitieperiodes. Deze werden zelfs ingekort toen bleek dat de verwachte migratiestroom uitbleef (Dustmann et al., 2003b). Het aantal emigranten uit Spanje naar de rest van de EU bedroeg in 1970 200.000 maar is beginnen dalen in de jaren ’70 en is blijven afnemen. Sinds het begin van de jaren ’90 is dit aantal gestabiliseerd op slechts 2.000 à 3.000 personen per jaar (Kraus en Schwager, 2003). Voor Portugal blijkt dat het aantal emigranten per jaar vanaf midden de jaren ’80 tot midden de jaren ‘90 ongeveer 5.500 was (Dustmann et al., 2003b).
Bij de uitbreiding naar Centraal- en Oost-Europa werd dus eveneens gevreesd voor massale migrantenstromen. Deze zouden leiden tot stijgende werkloosheid en een erosie van de Westerse welvaartsstaat. Rekening houdend met de toenmalige verschillen in loon en sociale zekerheidsvoordelen stelt men dat de uitbreiding naar het Oosten de arbeidsmigratie zou vergemakkelijken (Kraus en Schwager, 2003). 99
De gelijkenissen tussen de twee uitbreidingen in kwestie zijn groot genoeg om de voorspellingen van de arbeidsmigratie voor de huidige uitbreiding erop te baseren. In beide gevallen bevinden de taal en de sociale tradities tussen herkomstland en gastland zich namelijk dicht bij elkaar. De Zuid-Europese landen waren tevens, evenals de Centraal- en Oost-Europese landen, armer dan hun bestemmingslanden. Daarenboven waren de inflatie en de werkloosheidsgraad bij beide uitbreidingen hoger voor de toetredende landen dan voor de bestemmingslanden (Dustman et al., 2003b en Straubhaar, 2001).
Er moet echter rekening gehouden worden met meer dan enkel economische factoren. Dit wordt evenwel vaak over het hoofd gezien. Sociale factoren zijn eveneens van tel in de migratiebeslissing. Op demografisch vlak bijvoorbeeld gelden er dezelfde problemen in Centraal- en Oost-Europa als in West-Europa. De daling in de geboortes zal de toekomstige migratiedruk naar beneden halen (Dustmann, 2003b). Een politieke factor die van belang is, is de toetreding zelf. Deze brengt een inhaalproces op vlak van BNP per capita tot stand, waardoor één van de incentives voor migratie zal afnemen (Pedersen et al., 2004). De verwachtingen van de inwoners van de EU-8 worden ook beïnvloed door de toetreding. Aangezien er geen restrictievere migratiepolitiek meer mogelijk is binnen de Unie is de noodzaak tot onmiddellijke migratie verdwenen. De verwachtingen kunnen in die mate veranderen dat migranten hun migratieplannen, al dan niet tijdelijk, opbergen (Kraus en Schwager, 2003).
De migratiestromen en -voorraden afkomstig uit de EU-8 worden meestal voorspeld gebaseerd op de economische verschillen tussen de deze landen en de EU-15. Er wordt tevens rekening gehouden met de gevolgen van de Zuiderse uitbreiding. Voor Duitsland vond Brücker (2001) dat er 2,0 tot 2,4 miljoen migranten uit de acht toetreders, Bulgarije en Roemenië aanwezig zouden zijn 15 jaar na de toetreding. Flaig (2001) beschouwde slechts vijf landen (Polen, Roemenië, Slowakije, Tsjechië en Hongarije) en vond een migrantenvoorraad van 2,7 tot 3,1 miljoen 15 jaar na de toetreding. Boeri en Brücker (2005) voorspelden de voorraad 25 jaar na de toetreding en deze bedraagt 1,7 miljoen personen. De schattingen voor het Verenigd Koninkrijk worden aangegeven in migratiestromen. Dustmann et al. (2003b) voorspelden dat de netto immigratie tussen de 5.000 en 13.000 100
personen per jaar zou liggen. De cijfers die Boeri en Brücker (2005) aangaven waren slechts iets hoger. Zij spraken van een instroom van 15.000 immigranten per jaar. Ook Sriskandarajah (2004) was het hier mee eens. Tenslotte worden de voorspellingen voor de EU-15 als geheel behandeld. Straubhaar (2001) voorspelt een migratiestroom van 200.000 tot 250.000 personen per jaar. Boeri en Brücker (2001) stellen dat de instroom net na de toetreding 335.000 individuen zou bedragen en daarna zou afnemen tot een 100.000 tot 150.000 personen per jaar. Zaiceva (2004) haalt aan dat in 2004 300.000 tot 500.000 personen zouden migreren, in de toekomst zou dit aantal verminderen.
Toen deze voorspellingen gemaakt werden was er nog geen duidelijkheid in verband met het migratiebeleid van de Europese Unie. De studies gaan er dus van uit dat er onmiddellijk na de toetreding vrij verkeer van werknemers zal plaatsvinden. Dit is echter niet het geval in realiteit. Door de voornoemde vrees voor een overvloed aan immigranten uit de EU-8 konden de lidstaten van de EU-15 opteren voor een transitieperiode van zeven jaar. De transitieperiode is opgesteld volgens een 2-3-2-systeem. De eerste twee jaar na de toetreding mogen de EU-15 lidstaten het vrij verkeer van werknemers beperken naar goeddunken. Op 1 mei 2006 volgt een beoordeling van de impact van de immigratie door de Europese Commissie. Gedurende de volgende drie jaar mogen de beperkingen verder gezet worden, maar de Europese Commissie moet geïnformeerd worden. Vanaf
1 mei 2009 geldt in
principe het vrij verkeer. Er is echter een uitzondering voorzien als een lidstaat kan aantonen dat het vrije verkeer een eigenlijke of een potentiële verstoring zal veroorzaken op haar arbeidsmarkt. Op 1 mei 2011, zeven jaar na de toetreding, is er geen enkele beperking meer toegestaan (Bijak et al., 2004; Hofmann en Jandl, 2004; Kvist, 2004 en Sriskandarajah, 2004). Slechts drie van de vijftien lidstaten hebben besloten om geen transitieperiode in te voeren. Dit zijn het Verenigd Koninkrijk, Ierland en Zweden (Bijak et al., 2004 en Kvist, 2004). Vooral Duitsland en Oostenrijk maakten duidelijk dat zij de volledige transitieperiode wensten te benutten (Hofmann en Jandl, 2004). Op 8 februari 2006 publiceerde de Europese Commissie zijn rapport inzake het functioneren van de transitionele reguleringen van de periode 1 mei 2004 tot 30 april 2006 (Europa, Scadplus). Daaropvolgend, in mei 2006, stelden vier additionele lidstaten, Spanje, Finland, Griekenland en Portugal, hun arbeidsmarkten open. Italië bleef niet achter op zijn buurlanden en deed hetzelfde op 1 juli 2006. Nederland besliste op 27 april 2007 om het vrij verkeer van arbeid toe te laten (Europa, Scadplus en OECD, 2007). 101
Het is nu essentieel om na te gaan welk effect de verschillen in nationaal beleid hebben gehad op de migratie. Voor Duitsland blijkt dat de waargenomen toename in de migratievoorraad ver onder de voorspelde toename zit. De reden hiervoor lijkt duidelijk aangezien de voorspellingen geen rekening houden met de opgelegde transitieperiode. De voorspelde voorraaddata worden bewerkt om de effectieve voorraadtoename na te kunnen gaan. De voorspelling van een additionele 50.000 tot 175.000 migranten per jaar ligt ver boven de 37.000 personen die er in 2005 bijkwamen. Het migratieverloop in het Verenigd Koninkrijk toont een heel ander plaatje. Hier is de migratie substantieel hoger dan voorspeld. In 2004 alleen al werd een instroom van 49.000 à 52.000 lange-termijn migranten geregistreerd. De resultaten voor 2005 waren zelfs nog hoger, met een instroom van 70.000 à 80.000 mensen die migreerden naar het Verenigd Koninkrijk met de bedoeling van langer dan een jaar te blijven. Ook hier is de oorzaak te zoeken in het nationaal migratiebeleid. Het Verenigd Koninkrijk was immers een van de weinige landen waar werknemers vrij naartoe konden migreren. Tenslotte beschouwen we de gerealiseerde migratie naar de EU-15. In 2004 vond er een instroom plaats van ongeveer 269.000 personen. In 2005 was het aantal nieuwe immigranten opgelopen tot 318.000. De voorspellingen varieerden van minimaal 200.000 tot maximaal 500.000 nieuwe migranten, met een grotere waarschijnlijkheid voor het maximum. Het lijkt er dus op dat er een iets lagere migratie plaatsvindt dan er voorspeld was.
Volgens Boeri en Brücker (2005) zijn deze verschillen te verklaren door de transitionele reguleringen. Ten eerste zorgen ze voor het wegleiden van de migratiestromen van de landen die beslist hebben om een restrictief beleid te voeren naar de landen die hun arbeidsmarkt wel opengesteld hebben. Ten tweede veroorzaken ze lagere migratievoorraden en -stromen relatief ten opzichte van het scenario met vrij verkeer van arbeid. Volgens Boeri en Brücker komt dit doordat de kost van migratie verhoogt. Men kan immers niet altijd de bestemming kiezen die men prefereert.
Een opmerkelijk feit dat verbonden kan worden aan de eerste verklaring is dat het Verenigd Koninkrijk het vrij verkeer van arbeid beperkt heeft voor Bulgarije en Roemenië na hun toetreding tot de EU. Het is duidelijk dat ze de toekomstige migratiestromen afkomstig uit deze landen willen inperken (Blackwell Publishers, 2006).
102
Tot slot lichten we enkele beperkingen toe van deze scriptie. Ten eerste moet er gesteld worden dat de verscheidenheid in studies omtrent de verwachte migratie afkomstig uit de EU-8 het lastig maakte om een uniforme conclusie te trekken. We hebben dit proberen op te lossen door een grote verscheidenheid aan studies te onderzoeken. Vervolgens, aangezien de toetreding van de EU-8 een vrij recente gebeurtenis is, is het uiteraard niet evident om data te vinden omtrent de migratiestromen die erdoor veroorzaakt worden. We kunnen hier slechts een indicatie geven van wat er op korte termijn plaatsgevonden heeft. Toekomstige studies zullen beter in staat zijn om definitieve conclusies te trekken omtrent de hoeveelheid en tevens de gevolgen van de migratiestromen.
103
LIJST VAN DE GERAADPLEEGDE WERKEN
ADAMS, R., 2004, Remittances and poverty in Guatemala, Policy Research Working Paper 3418, World Bank, Washington, DC. ADAMS, R. en PAGE, J., 2005, Do international migration and remittances reduce poverty in developing countries?, World Development, Vol. 33, nr.10, blz.1645-1669. AKERLOF, G., ROSE, A., YELLEN, J. en HESSENIUS, H., 1991, East Germany in from the Cold: The Economic Aftermath of Currency Union, Brookings Papers on Economic Activity, Vol. 1991, nr. 1, blz. 1-105. Angrist, J. en Kugler, A., 2002, Protective or counter-productive? European labour market institutions and the effect of immigrants on EU natives, Centre for Economic Policy Research Discussion Paper nr. 3196, London. BALL, D. en RENDALL, M., 2004, Immigration, emigration and the ageing of the overseasborn population in the United Kingdom, Population Trends, Vol. 116, blz. 18-27. BANAIAN, K. en ROBERTS, B., 2004, Remittances in Armenia: Size, impacts, and measures to enhance their contribution to development, Armenian International Policy Research Group, Working Paper nr. 05/01. BAUER, T., EPSTEIN, G. en GANG, I., 2000, What are migration networks?, IZA Discussion Paper nr. 200. BAUER, T. en ZIMMERMANN, K. ,1999, Assessment of possible Migration Pressure and its Labour Market Impact Following EU Enlargement To Central and Eastern Europe, Bonn: IZA. BEINE, M., DOCQUIER, F. en RAPOPORT, H., 2001, Brain drain and economic growth: theory and evidence, Journal of Development Economics, Vol. 64, blz. 275-289. BIJAK, J., KUPIZEWSKI, M. en KICINGER, A., 2004, International migration scenarios for 27 European countries, 2002-2025, Central European Forum for Migration Research, Working Paper nr. 4/2004. BLACKWELL PUBLISHERS, 2006, The Economic Impact of International Migration within the UK Economy, Economic Outlook, Vol. 30, nr. 4, blz. 21-26 BOERI, T. en BRÜCKER, H, 2000, The impact of eastern enlargement on employment and labour markets in the EU member states, European Integration Consortium: DIW, CEPR, FIEF, IAS, IGIER. BOERI, T. en BRÜCKER, H., 2001, Eastern enlargement and EU-labour markets: perceptions, challenges and opportunities, IZA Discussion Paper nr. 256.
XI
BOERI, T. en BRÜCKER, H., 2003, Potential Migration from Central and Eastern Europe, an Update, Brussels: DG Employment and Social Affairs. BOERI, T. en BRÜCKER, H., 2005, Migration, co-ordination failures and EU enlargement, IZA Discussion Paper nr. 1600. BONIN, H., RAFFELHUSCHEN, B. en WALLISER, J., 2000, Can Immigration alleviate the demographic burden?, Finanz Archiv, Vol. 57, nr. 1, blz.1 -21. BORJAS, G., 1994, The Economics of Immigration, Journal of Economic Literature, Vol. 32, blz. 1667–1717. BORJAS, G., FREEMAN R., KATZ L., DINARDO, J., en ABOWD, J., 1997, How Much Do Immigration and Trade Affect Labor Market Outcomes, Brookings Papers on Economic Activity, Vol. 1, blz. 1-67. BORJAS, G., 1999a, Economic research on the determinants of immigration – Lessons for the European Union, World Bank Technical Paper nr. 438. BORJAS, G., 1999b, Immigration and welfare magnets, Journal of Labour Economics, Vol. 17, nr. 4, deel 1, blz. 607-637. BORJAS, G., 2003, The labour demand curve is downward sloping: re-examining the impact of immigration on the labour market, NBER Working Paper nr. 9755. BRÜCKER, H., 2001, Die Folgen der Freizügigkeit für die Ost-West-Migration. Schlussfolgerungen aus einer Zeitreihenanalyse der Migration nach Deutschland, 1967-1998, Beihefte zur Konjunkturpolitik, Vol. 52, blz. 17-54. BRUDER, J., 2003, East-West Migration in Europe, 2004-2015: Conclusions from Southern Enlargement, Conference on Enlargement Economics at the University of Paris 1 – PantheonSorbonne. BUCH, C., KUCKULENZ, A. en LE MANCHEC, M-H, 2002, Worker remittances and capital flows, Kiel Working Paper 1130, Kiel Institute for World Economics. BUNDESAMT FÜR MIGRATION UND FLÜCHTLINGE, 2005, Migationsbericht. CHAMI, R, FULLENKAMP, C. en JAHJAH, S., 2005, Are Immigrant Remittance Flows a Source of Capital for Development?, IMF Staff Papers, Vol. 52, nr.1, blz. 55-81. CHAPMAN, B. en COBB-CLARK, D., 1999, A Comparative Static Model of the Relationship between Immigration and the Short-Run Job Prospects of Unemployed Residents, The Economic Record, Vol. 75, nr. 231, blz. 358-368. COLLADO, M., ITURBE-ORMAETXE, I. en VALERA, G., 2004, Quantifying the impact of immigration on the Spanish welfare state, International Tax and Public Finance, Vol. 11, blz. 335-353.
XII
COMMANDER, S., KANGASNIEMI, M. and WINTERS, A., 2003, The brain drain: curse or boon?, IZA Discussion Paper nr. 809. CZARNITZKI, D., 2006, Research and development in small and medium-sized enterprises: the role of financial constraints and public funding, Scottish Journal of Political Economy, Vol. 53, nr. 3, blz. 335-357. DE COULON, A. en WOLFF, F.-C., 2005, Immigrants at retirement: Stay/return or va-etvient, Center for Economic Performance, Working Paper. DE MELO, J., MIGUET, F. en MÜLLER, T, 2002, The Political Economy of Migration and EU Enlargement: Lessons from Switzerland, CEPR Discussion Paper nr. 3449. DOCQUIER, F. en MARFOUK, A., 2005, International migration by educational attainment (1990-2000), Policy Research Working Paper nr. 3381, World Bank. DOCQUIER, F. en RAPOPORT H., 2004, Skilled Migration: The Perspective of Developing Countries, World Bank Policy Research Working Paper nr. 3382. DOLADO, J., GORIA, A., en ICHINO, A., 1993, Immigration, Human Capital and Growth in the Host Country: Evidence from Pooled Country Data, CEPR Discussion Paper nr. 875. DOYLE, N., HUGHES, G. en WADENSJÖ, E., 2006, Freedom of movement for workers from Central and Eastern Europe: Experiences in Ireland and Sweden, Swedish Institute for European Policy Studies, Report nr. 5. DRINKWATER, S., 2003, Go west? Assessing the willingness to move from Central and Eastern European Countries, Department of Economics, University of Surrey. DUSTMANN, C., 2000, Temporary migration and economic assimilation, IZA Discussion Paper nr. 186. DUSTMANN, C., 2003a, Children and return migration, Journal of Population Economics, Vol. 16, nr. 4, blz. 815-830. DUSTMANN, C., Casanova, M., Fertig, M, Preston, I. en Schmidt, C., 2003b, The impact of EU enlargement on migration flows, Home Office Online Report 25/03. DUSTMANN, C., Fabbri, F., Preston, I. en Wadsworth, J., 2003c, The local labour market effects of immigration in the UK, Home Office Online Report 06/03, London. EUROPA, European Commission, Eures, Free movement, url:
.(14/08/2007). EUROPA, European Commission, Eures, Free movement, url: .(08/08/27).
XIII
EUROPA, European Commission, Eures, Free movement, url: .(14/08/2007). EUROPA, European Commission, Eures, Free movement, url: .(08/08/2007). EUROPA, Summaries of legislation, SCADPLUS, Glossary, url: .(11/08/2007). EUROPA, Summaries of legislation, SCADPLUS, Glossary, url: .(08/08/2007). EUROPA, Summaries of legislation, SCADPLUS, Glossary, url: .(08/08/2007). EUROPA, Summaries of legislation, SCADPLUS, Glossary, url: .(08/08/2007). EUROPA, Summaries of legislation, SCADPLUS, Glossary, url: .(08/08/2007). EUROPA, Summaries of legislation, SCADPLUS, Glossary, url: .(08/08/2007). EUROPESE COMMISSIE, Eurostat, Population and Social Indicators, url: . (08/08/2007). EUROPOL, 1999, General situation report 1996-1997: Illegal immigration, The Hague, bestand nr. 2562-52, 30 blz. FAINI, R., 2002, Migration, Remittances and Growth, Ongepubliceerde paper, University of Brescia. FERTIG, M., 2001, The Economic Impact of EU-Enlargement: Assessing the Migration Potential, Empirical Economics, Vol. 26, blz. 707-720. FLAIG, G., 2001, Migrationspotentiale der osteuropäischen EU-Beitrittsländer, Beihefte zur Konjunkturpolitik, Vol. 52, blz. 55-76.
XIV
FRIEBEL, G. en GURIEV, S., 2004, Smuggling humans: a theory of debt-financed migration, CEPR Discussion Paper nr. 4305. GILPIN, N., HENTY, M., LEMOS, S., PORTES, J. en BULLEN, C., 2006, The impact of free movement of workers from Central and Eastern Europe on the UK labour market, Department for Work and Pensions, Working Paper nr. 29. GIULIANO, P. en RUIZ-ARRANZ, M., 2005, Remittances , financial development and growth, IMF Working Paper, Washington, DC. GOTT, C. en JOHNSTON, K., 2002, The migrant population in the UK: Fiscal effects, RDS Occasional Paper 77, Home Office London. GROSS, D., 2002, Three million foreigners, three million unemployed? Immigration flows and the labour market in France, Applied Economics, Vol. 34, blz. 1969-1983. GUSTAFSSON, B. en ÖSTERBERG, T., 2001, Immigrants and the public sector budget: accounting exercises for Sweden, Journal of Population Economics, Vol. 14, nr. 4, blz. 689708. HARTOG, J. en ZORLU, A., 2002, The effect of immigration on wages in three European countries, IZA Discussion Paper, nr. 642. HOFMANN, M. en JANDL, M., 2004, Expected short-term effects of EU-enlargement on migration – the case of Austria, Der Donauraum, nr. 4/2003, juli, blz. 37-43. HOME OFFICE, 2004, New figures show accession workers working for the UK, Home Office Press Releases, nr. 351/2004, London. HOME OFFICE, 2007, Accession monitoring report: A8 countries: May 2004 – March 2007, joint online report by the Border and Immigration Agency, Department for Work and Pensions, HM Revenue and Customs and Communities and Local Government. HÖNEKOP, E., 2003, Eastern enlargement, labour markets and potential migration: Perspectives of supply and demand (with special respect to border regions), Institute for Employment Research, Nürnberg. HUNT, J., 1992, The impact of the 1962 repatriates from Algeria on the French labour market, Industrial and Labor Relations Review, Vol. 45, April, blz. 556-572. HUNT, J., 2004, Are migrants more skilled than non-migrants? Repeat, return and sameemployer migrants, Canadian Journal of Economics, Vol. 37, nr. 4, blz. 830-849. IOM, 1996, Trafficking in women to Austria for sexual exploitation, IOM migration information programme, Budapest. IOM, 1998, Migration Potential in Central and Eastern Europe, Technical Cooperation Centre for Europe and Central Asia, International Organization for Migration, Geneva.
XV
IOM, 2000, Migrant trafficking and human smuggling in Europe, International Organisation for Migration, Geneva. IOM, 2003, World migration report: managing migration, challenges and responses for people on the move, International Organisation for Migration, Geneva. IMF, 2005, World Economic Outlook. INTERNATIONAL MONETARY FUND, World Economic Outlook Database, April 2007, url: .(08/08/2007). INVESTORWORDS, Glossary, url: .(08/08/2007). JONES, R., 1998, Remittances and Inequality: A Question of Migration Stage and Geographic Scale, Economic Geography, Vol. 74, blz.8-25. JUHÁSZ, J., 1999, Human smuggling and the trafficking of migrants in Hungary, IOM, Geneva. KOSER, K., 1996, European migration report: recent asylum migration in Europe, New Community, Vol. 22, nr.1, blz. 151-158. KLINCHENKO, T., MALINOVSKA, I. en MINGAZUTDINOV, O., 1999, Country studies on migrant smuggling and trafficking: the case of Ukraine, IOM Technical Cooperation Centre for Europe and Central Asia, Vienna. KRAUS, M. en SCHWAGER, R, 2003, EU enlargement and immigration, Journal of Common Market Studies, Vol. 42, nr. 2, blz. 165-181. KVIST, J., 2004, Does enlargement start a race to the bottom? Strategic interaction among EU member states in social policy, Journal of European Social Policy, Vol. 14, nr. 3, blz. 301318. LILLEY, P., 2005, Too Much of a Good Thing? Towards a Balanced Approach to Immigration, Centre for Policy Studies. LONGHI, S., NIJKAMP, P. en POOT, J., 2005, A meta-analytic assessment of the effect of immigration on wages, Journal of Economic Surveys, Vol. 19, nr. 3, blz. 451- 477. MASSEY, D., ARANGO, J., HUGO, G., KOUAOUCI, A., PELLEGRINO, A. en TAYLOR, J.E., 1993, Theories of International Migration: A Review and Appraisal, Population and Development Review, Vol. 19, nr. 3, blz. 431-466. MATTOO, A. en CARZANIGA, A., 2003, Moving People to Deliver Services: Labor Mobility and the WTO, Oxford University Press. MCKENZIE, D., 2006, A profile of the world’s young developing country migrants, World Bank Policy Research Working Paper nr. 4021.
XVI
MEESE, J., VAN IMPE, K., VANHESTE, S., 1998, Multidisciplinary research on the phenomenon of trafficking in human beings from an international and national perspective: a pilot study with Poland and Hungary, University of Ghent Research Group Drug Policy, Criminal Policy, International Crime, Ghent, 168 blz. MERKL, C. en SNOWER, D., 2006, The caring hand that cripples: the East German labour market after unification, CEPR Discussion Paper nr. 5656. MIGRATION INFORMATION SOURCE, MPI Data Hub, European Migration, url: .(08/08/2007). NATIONAL STATISTICS, 2005, International migration: Migrants entering or leaving the United Kingdom and England and Wales, 2005, Series MN nr. 32. NATIONAL STATISTICS, 2006, Over 500 a day gained through migration to the UK, News Release, 2 november. NATIONAL STATISTICS UK, Population and Migration, url: .(08/08/2007). NEYAPTI, B., 2004, Trends in Workers Remittances, Emerging Markets Finance and Trade, Vol. 40, nr. 2, blz. 83-90. NIESSEN, J., SCHIBEL, Y. en THOMPSON, C., 2005, Current immigration debates in Europe: A publication of the European migration dialogue – Germany, Migration Policy Group. OECD, 1997, Trends in international migration, Paris. OECD, 2007, International migration outlook, Paris. OECD, Glossary of Statistical Terms, url: .(08/08/2007) PEDERSEN, P., PYTLIKOVA, M. and SMITH, N., 2004, Selection or network effects? Migration flows into 27 OECD countries, 1990-2000, IZA Discussion Paper nr. 1104. POOT, J. en COCHRANE, B., 2004, Measuring the economic impact of immigration: a scoping paper, Immigration Research Programme, New Zealand Immigration Service, Auckland, December. RATHA, D., 2003, Workers’ remittances: an important and stable source of external development finance, Global Development Finance 2003, World Bank. ROWTHORN, R., 2004, The economic impact of immigration, Civitas Online Report, Civitas: The Institute for the Study of Civil Society, London. SALT, J., 2000, Trafficking and human smuggling: a European perspective, International Migration, Vol. 38, blz. 31-56.
XVII
SALT, J. en STEIN, J., 1997, Migration as a business: the case of trafficking, International Migration, Vol. 35, nr. 4, blz. 467-494. SCHIFF, M., 2005, Brain gain: Claims about its size and impact on welfare and growth are greatly exaggerated, IZA Discussion Paper nr. 1599. SCHULZ, B., 2000, Globalisation, unification and the German welfare state, International Social Science Journal, Vol. 52, nr. 163, blz. 39-50. SCHWARTZ, A., 1973, Interpreting the effect of distance on migration, Journal of Political Economy, Vol. 81, nr. 5, blz. 1153-1169. SINN, H.-W., 2000, EU enlargement, migration and lessons from German Unification, German Economic Review, Vol. 1, nr. 3, blz. 299-314. SJAASTAD, L., 1962, The costs and returns of human migration, Journal of Political Economy, Vol. 70, nr. 5, deel 2, blz. 80-93. SMITH, J., en Edmonston, B., 1997. The New Americans: Economic, Demographic and Fiscal Effects of Immigration, National Academy Press, Washington, D.C. SRISKANDARAJAH, D., 2004, EU enlargement and labour migration, an ippr factfile, Institution for Public Policy Research. SRISKANDARAJAH, D., Cooley, L. en Reed, H., 2005, Paying their way: the fiscal contribution of immigrants in the UK, Institute for Public Policy Research, London. STRAUBHAAR, T., 2001, East–west migration: will it be a problem?, Intereconomics, juli/augustus. TAMURA, Y., 2005, On the coexistence of smuggling and trafficking in migrants, Warwick Economic Research Papers nr. 730, University of Warwick. TAYLOR, J., en WYATT T, 1996, The Shadow Value of Migrant Remittances, Income and Inequality in a Household-Farm Economy, Journal of Development Studies Vol. 32, nr. 6, blz. 899–912. UN, 2000, Protocol to prevent, suppress and punish trafficking in persons, especially women and children, supplementing the United Nations Convention against Transnational Organized Crime, New York: United Nations. UNStats, Demographic and Social Statistics, url: .(08/08/2007). VANDERKAMP, J., 1971, Migration flows and their determinants, Journal of Political Economy, 79, nr. 5, blz. 1012-1031. VOGLER-LUDWIG, K., 2001, Wanderungspotentiale der Osterweiterung. ökonometrische Schätzung, München: Economix Research & Consulting.
Eine
XVIII
WINTERS, A., 2003, The economic implications of liberalising Mode 4 trade, in Aaditya Mattoo and Antonia Carzaniga, auteurs, Moving People to Deliver Services: Labor Mobility and the WTO. Oxford University Press. WOODRUFF, C., en ZENTENO, R., 2001, Remittances and microenterprises in Mexico, Ongepubliceerde paper, Graduate School of International Relations and Pacific Studies, University of California-San Diego. WORLD BANK, 2006a, Global Economic Prospects: Economic implications of remittances and migration. WORLD BANK, 2006b, Migration and Remittances: Eastern Europe and the Former Soviet Union. ZAICEVA, A., 2004, Implications of EU accession for international migration.: an assessment of potential migration pressure, CESIFO Working Paper nr. 1184.
XIX
BIJLAGEN
Bijlage 1.1: EU-9: BNP per capita in huidige prijzen en US dollar, 1981
België Denemarken Frankrijk Duitsland Ierland Italië Luxemburg Nederland Verenigd Koninkrijk EU-9 Gemiddelde EU-9
1981 10.249 11.835 10.943 9.027 5.882 7.396 15.282 10.546 9.109 90.269 10.030
International Monetary Fund, World Economic Outlook Database, April 2007
Bijlage 1.2: EU-10: BNP per capita in huidige prijzen en US dollar, 1986
België Denemarken Frankrijk Duitsland Griekenland Ierland Italië Luxemburg Nederland Verenigd Koninkrijk EU-10 Gemiddelde EU-10
1986 11.715 16.930 13.463 11.985 6.115 7.953 10.938 18.059 12.839 9.881 119.879 11.988
International Monetary Fund, World Economic Outlook Database, April 2007
XX
Bijlage 1.3: EU-15: BNP per capita in huidige prijzen en US dollar, 2004
Oostenrijk België Denemarken Finland Frankrijk Duitsland Griekenland Ierland Italië Luxemburg Nederland Portugal Spanje Zweden Verenigd Koninkrijk EU-15 Gemiddelde EU-15
2004 35.866 34.382 45.174 36.229 33.048 33.263 23.832 45.372 30.098 74.044 37.419 17.070 24.467 38.827 36.019 509.090 33.939
International Monetary Fund, World Economic Outlook Database, April 2007
Bijlage 1.4: Toetreders: BNP per capita ten opzichte van de EU
BNP per capita Griekenland Spanje Portugal Tsjechië Estland Hongarije Letland Litouwen Malta Polen Slowakije Cyprus Slovenië
5.844 6.327 3.654 10.602 8.620 10.098 5.923 6.532 13.835 6.617 7.773 21.343 16.389
(a) (b) (b) (c) (c) (c) (c) (c) (c) (c) (c) (c) (c)
BNP per capita t.o.v. de EU 58,3% 52,8% 30,5% 29,2% 23,7% 27,8% 16,3% 18,0% 38,1% 18,2% 21,4% 58,7% 45,1%
International Monetary Fund, World Economic Outlook Database, April 2007
XXI
Bijlage 1.5: Werkloosheidsgraad in Spanje en Portugal, 1983-1988
Portugal Spanje
1983 7,90 17,50
1984 10,40 20,30
1985 8,60 21,60
1986 8,60 21,20
1987 7,10 20,50
1988 7,00 19,50
International Monetary Fund, World Economic Outlook Database, April 2007
Bijlage 1.6: Inflatie in Spanje en Portugal, 1983-1988
Portugal Spanje
1983 25,10 12,20
1984 29,30 11,30
1985 19,30 8,80
1986 11,70 8,80
1987 9,40 5,20
1988 9,60 4,80
International Monetary Fund, World Economic Outlook Database, April 2007
Bijlage 2: Aandeel migranten in de totale bevolking, in procent
Totale bevolking Litouwen Polen Tsjechië Estland Hongarije Letland Slowakije Slovenië
3.414.304 38.161.313 10.234.092 1.346.097 10.087.065 2.300.512 5.387.285 200.114
Gemigreerd aandeel 62.770 394.180 28.860 6.155 18.885 32.785 61.185 555
in % 1,84% 1,03% 0,28% 0,46% 0,19% 1,43% 1,14% 0,28%
Home Office, 2007 en UNStats, Demographic
XXII
Bijlage 3.1: Procentuele toename van de migratiestromen ten opzichte van 2003
Duitsland Verenigd Koninkrijk Zweden Finland Denemarken Luxemburg Nederland Spanje Oostenrijk EU-15
2004 34,0%
2005 52,1%
301,2%
467,3%
99,9% 54,8% 21,5% 75,5% 156,7% 65,2% 77,1% 59,7%
164,8% 69,7% 167,0% 146,1% 201,2% 77,8% 81,0% 88,9%
Eurostat, eigen bewerking
Bijlage 3.2: Migratie vanuit de EU-8 naar Zweden, 2000-2005
Tsjechië Estland Letland Litouwen Hongarije Polen Slovenië Slowakije Totaal
2000 77 264 150 146 146 649 11 61 1504
2001 80 271 157 213 167 809 21 48 1766
2002 99 290 161 259 222 1065 12 68 2176
2003 83 277 152 230 159 1017 16 47 1981
2004 88 403 206 438 228 2458 34 105 3960
2005 113 383 232 695 269 3420 36 97 5245
Eurostat, eigen bewerking
XXIII
Bijlage 3.3: Migratie vanuit de EU-8 naar Finland, 2000-2005
Tsjechië Estland Letland Litouwen Hongarije Polen Slovenië Slowakije Totaal
2000 31 655 35 20 128 41 2 14 926
2001 28 1090 62 39 104 62 0 17 1402
2002 20 1163 38 62 61 61 1 14 1420
2003 34 1102 46 33 46 73 4 14 1352
2004 31 1699 76 77 77 119 2 12 2093
2005 36 1852 86 73 77 125 5 41 2295
Eurostat, eigen bewerking
Bijlage 3.4: Migratie vanuit de EU-8 naar Denemarken, 2000-2005
Tsjechië Estland Letland Litouwen Hongarije Polen Slovenië Slowakije Totaal
2000 265 606 460 747 150 595 18 54 2895
2001 233 620 445 831 164 730 21 64 3108
2002 205 706 417 798 121 821 29 71 3168
2003 145 684 337 673 135 861 28 77 2940
2004 158 710 344 904 183 1171 30 73 3573
2005 172 795 420 1088 252 2010 50 123 4910
Eurostat, eigen bewerking
Bijlage 3.5: Migratie vanuit de EU-8 naar Luxemburg, 2000-2005
Tsjechië Estland Letland Litouwen Hongarije Polen Slovenië Slowakije Totaal
2000 30 17 0 8 46 56 8 12 177
2001 24 9 2 7 43 60 7 8 160
2002 17 10 5 10 33 97 11 14 197
2003 52 32 17 29 60 117 33 44 384
2004 85 62 79 46 84 194 47 77 674
2005 132 95 78 86 136 262 76 80 945
Eurostat, eigen bewerking
XXIV
Bijlage 3.6: Migratie vanuit de EU-8 naar Nederland, 2000-2005
Tsjechië Estland Letland Litouwen Hongarije Polen Slovenië Slowakije Totaal
2000 284 39 39 83 466 1316 40 242 2509
2001 315 47 50 136 544 1437 50 280 2859
2002 261 38 82 155 434 1593 56 217 2836
2003 243 47 56 161 379 1530 49 164 2629
2004 457 126 140 458 565 4484 65 454 6749
2005 453 103 155 378 594 5651 82 503 7919
Eurostat, eigen bewerking
Bijlage 3.7: Migratie vanuit de EU-8 naar Spanje, 2000-2005
Tsjechië Estland Letland Litouwen Hongarije Polen Slovenië Slowakije Totaal
2000 435 28 79 1434 205 3834 55 360 6430
2001 504 71 205 2304 280 3672 46 390 7472
2002 427 99 207 1991 298 3875 59 415 7371
2003 554 80 258 1762 345 4649 92 457 8197
2004 873 139 287 3042 597 7520 152 933 13543
2005 951 144 333 2889 759 8479 159 857 14571
(Eurostat, eigen bewerking)
Bijlage 3.8: Migratie vanuit de EU-8 naar Oostenrijk, 2000-2005
Tsjechië Estland Letland Litouwen Hongarije Polen Slovenië Slowakije Totaal
2000 1314 12 71 84 2408 3442 511 1894 9736
2001 1380 17 57 101 3039 3497 614 2473 11178
2002 1000 0 0 0 2200 2500 400 2200 8300
2003 1100 0 0 0 2500 2900 400 2300 9200
2004 1399 63 127 182 3171 7170 595 3588 16295
2005 1317 49 86 254 3549 7108 563 3724 16650
(Eurostat en OECD, 2007, eigen bewerking)
XXV
