and Neuroscience SPREKEN WE OVER HONDERD JAAR NOG OVER DE VRIJE WIL?

and Neuroscience SPREKEN WE OVER HONDERD JAAR NOG OVER DE VRIJE WIL?

Inhoud • Voorwoord

3

• Filosofie, de discussie op dit moment - Jan Verplaetse

7

- Maarten Meester

14

- Verslag filosofiemiddag Ried

32

• Neurowetenschap - Experimenten

36

• Welke haken en ogen zijn er? - Taalprobleem

48

- Demarcatieprobleem

48

- Categoriefout

49

• Conclusies - Jan Verplaetse

51

- Nicole

52

- Linda de Wit

53

- Rob Wijnberg

54

- Hans Huizenga

55

- Eigen conclusie

55

• Overig - Extra opdracht

58

- Proeftoets

60

- Antwoorden bij opdrachten

63

- Bronvermelding

67

Voorwoord Je  kunt  het  een  reeks  toevalligheden  noemen,  of  het  lot,  maar  de  manier  waarop  mijn   profielwerkstuk  tot  stand  is  gekomen  is  niet  heel  erg  'gewoon'  te  noemen.  Het  onderwerp  kiezen   was  een  hel,  ik  wist  dat  ik  iets  met  filosofie  wilde  doen,  maar  dan  zijn  er  nog  heel  veel  leuke   onderwerpen.  Toen  ik  echt  geen  idee  meer  had  wat  ik  moest  kiezen,  koos  ik  voor  de  vrije  wil.  Een   mooi  breed  onderwerp.  Vervolgens  begon  ik  met  goede  moed,  niet  helemaal  wetende  wat  me   allemaal  te  wachten  stond.   Gedurende  het  hele  proces  van  deelvragen  opstellen,  enzovoorts,  was  ik  een  keer  op  yoga  toen  een   van  de  vrouwen  begon  over  filosofie  en  een  of  andere  lezing.  Ik  luisterde  gelijk  aandachDg,  filosofie?   Na  wat  navraag  bleek  er  een  een  filosofische  middag  te  zijn  in  een  piepklein  dorpje  met  een  heuse   filosoof  die  daar  een  lezing  over  een  gekozen  onderwerp  zou  houden.  En  raad  eens  wat  het   onderwerp  voor  deze  zondag  was?  Juist,  vrije  wil!    Nog  toevalliger  is  dat  mijn  leraar,  meneer   Huizenga,  in  precies  datzelfde  minidorpje  woont  en  hij  er  nog  niet  van  had  gehoord.  Zoals  hij  zei   toen  ik  zijn  vraag  beantwoordde  waar  de  middag  plaats  zou  vinden    'Ried,  of  all  places?!' De  lezing  waar  ik  die  dag  naar  heb  geluisterd,  en  de  discussie  die  daarop  volgde,  zijn  uiteindelijk  het   raamwerk  voor  mijn  profielwerkstuk  geworden.  Ik  was  het  die  dag  namelijk  niet  helemaal  eens  met   de  filosoof  in  kwesDe,  en  heb  gevraagd  of  ik  hem  mocht  mailen  met  een  aantal  (kriDek)punten.  Dat   was  prima,  en  hij  heeM  ook  weer  teruggemaild  met  zijn  kriDek,  op  mijn  kriDek. Daarnaast  ben  ik  ook  de  bibliotheek  ingedoken,  reserveerde  ik  alle  mogelijke  boeken  over  vrije  wil,   en  koos  er  voor  om  het  boek  'Zonder  vrije  wil'  van  Jan  Verplaetse  te  gebruiken.  Verder  mailde  ik  een   aantal  filosofen  om  mijn  hoofdvraag  te  beantwoorden,  en  plaatste  ik  een  oproepje  op  mijn  blog  of   mensen  mij  wilden  helpen.   Het  is  grappig  om  erover  na  te  denken  dat  dit  alles  niet  was  gebeurd  als  ik  niet  op  yoga  had  gezeten,   geen  filosofie  had  gekozen,  of  als  ik  zes  jaar  geleden  toch  had  besloten  om  naar  de  school  in  mijn   woonplaats  te  gaan,    in  plaats  van  naar  mijn  huidige  school  waarvoor  ik  elke  dag  een  uur  in  de  bus   moet  ziNen.     Zoals  ik  al  zei,  je  kunt  het  toeval  noemen  of  het  lot.  Deze  tegenstelling  tussen  vrije  toevalligheid  en   voorbestemming  staat  ook  in  de  rest  van  mijn  profielwerkstuk  centraal.  De  parallel  tussen  de  manier   waarop  mijn  profielwerkstuk  tot  stand  is  gekomen  en  het  onderwerp  ervan  vind  ik  wel  leuk,  net   alsof  alle  puzzelstukjes  precies  op  hun  plaats  zijn  gevallen.  Het  moest  gewoon  zo  zijn. Hoe dit profielwerkstuk te gebruiken? Dit  profielwerkstuk  is  natuurlijk  allereerst  een  filosofische  verkenning.  Maar  daarnaast  is  het  ook   bedoeld  als  werkboek  bij  het  examenonderwerp  “Vrije  Wil”.  Het  verslag  van  mijn  onderzoek  heb  ik   daarom  aangevuld  met  discussievragen  voor  in  de  klas,  oefeningen  en  kleine  overpeinzingen  die   andere  leerlingen  met  filosofie  wellicht  kunnen  helpen  bij  het  bestuderen  en  begrijpen  van  het   examenthema  voor  de  komende  jaren.  Ik  hoop  dat  ook  op  andere  scholen  gebruik  zal  kunnen   worden  gemaakt  van  dit  werkboek. Ariska  Bonnema

3

Filosofie, de discussie op dit moment

Inleiding Jan Verplaetse Maarten Meester Verslag filosofische discussie Ried

Inleiding De  geschiedenis  van  de  filosofie  is  duidelijk  een  geschiedenis  van  ontnuchtering.  Aristoteles  dacht   dat  de  aarde  onbeweeglijk  in  het  centrum  van  het  heelal  stond,  met  daaromheen  draaiende   hemellichamen.  Hij  had  een  wereldbeeld  waarin  onze  aarde  bestond  uit  de  elementen  water,  aarde,   vuur  en  lucht.  Dit  wereldbeeld  bleef  tot  in  de  middeleeuwen  staan,  met  als  enige  verschil  dat  men  in   de  middeleeuwen  er  aan  toevoegde  dat  God  de  wereld  geschapen  had. Vervolgens  kwam  de  natuurwetenschappelijke  revoluDe.  Copernicus  kwam  erachter  dat  alle   planeten  rond  de  zon  draaien,  en  dat  de  aarde  dus  helemaal  niet  in  het  midden  van  het  heelal  stond,   Galileo  Galilei  bewees  dit  met  de  eerste  sterrenkijker.  Ons  wereldbeeld  ging  van  een  geocentrisch   naar  een  heliocentrisch  beeld.  Waar  we  eerst  in  het  middelpunt  stonden  bleek  onze  planeet  nu   gewoon  nog  'maar'  om  de  zon  te  draaien.   Ons  mensbeeld  veranderde  geleidelijk,  er  kwam  meer  kriDek  op  de  kerkelijke  leer  en  de  mens  begon   meer  zelf  na  te  denken  in  plaats  van  zich  aan  de  door  de  kerk  opgelegde  regeltjes  te  houden.  Toen   Darwin  zijn  evoluDetheorie  formuleerde  waren  de  reacDes  dan  ook  verschillend.  Het  ging  dan  wel   erg  tegen  de  religieuze  leer  in,  maar  al  snel  was  een  groot  gedeelte  van  de  bovenklasse  overtuigd,   waarna  de  onderklasse  volgde. Onze  planeet  blijkt  niet  in  het  midden  te  staan  en  we   stammen  af  van  apen.  Toch  gaan  we  nog  een  stap  verder   het  diepe  in.  Nietzsche,  de  filosoof  met  de  hamer,   beweerde  dat  wij  irraDonele  kuddedieren  zijn,  en  daarna   komt  Freud  nog  eens  die  net  als  Darwin  stelt  dat  wij  een   dier  zijn,  maar  niet  zo  maar  een  dier,  nee,  een  ziek  dier.   Onze  menselijke  waardigheid  heeM  dus  aardig  wat   klappen  gehad  de  afgelopen  eeuwen.  Gaat  het  nog  een   stap  verder? De  afgelopen  vijfentwinDg  jaar  is  de  ene  na  de  andere  ontdekking  gedaan  op  het  gebied  van  de   cogniDeve  neurowetenschap.  Zo  kwam  Libet  tot  de  conclusie  dat  wanneer  wij  een  beslissing  nemen   deze  een  paar  seconden  terug  al  in  onze  hersenen  is  te  meten,  blijkt  ons  gedrag  verschrikkelijk   manipuleerbaar,  en  zijn  onze  gedragingen  steeds  meer  te  verklaren  aan  de  hand  van  een   hersenscan.  De  neurowetenschap  vormt  dus  een  serieuze  bedreiging  voor  de  vrije  wil.  Daarom  is  de   hoofdvraag  van  mijn  profielwerkstuk  “hebben  we  het  in  de  filosofie  over  honderd  jaar  nog  over  vrije   wil  als  de  neurowetenschappen  met  dezelfde  snelheid  vooruitgaan  als  de  afgelopen  25  jaar?”   6

Jan Verplaetse Volgens  de  Vlaamse  filosoof  Jan  Verplaetse  is  het  al  een  feit  dat  wij  geen  vrije  wil  hebben.  Hij  is  een   harde  incompaDbilist  en  gelooM  dat  het  determinisme  waar  is.  Mensen  zijn  volgens  Verplaetse  dus   niet  verantwoordelijk  voor  hun  daden.  Aan  de  hand  van  een  syllogisme  laat  hij  zien  waarom   verantwoordelijkheid  niet  bestaat  

Het  syllogisme

   

Premisse  1:  Indien  causaal  determinisme  waar  is,  dan  zijn  alternaDeve  opDes  en  broncontrole*   uitgesloten.

 

Premisse  2:  AlternaDeve  opDes  of  broncontrole  zijn  noodzakelijk  voor  verantwoordelijkheid.

 

Premisse  3:  De  alternaDeven  voor  causaal  determinisme  zijn  irrelevant  of  uitgesloten.

 

Conclusie:  Verantwoordelijkheid  is  uitgesloten. 1.  Zowel  compa;bilisten  en  libertaristen  zijn  het  niet  met  Jan  Verplaetse  eens,  zij  geloven  immers  dat   wij  wel  over  een  vrije  wil  en  dus  over  verantwoordelijkheid  beschikken.  Beredeneer  voor  iedere   premisse  of  deze  een  struikelblok  vormt  voor  de  libertaristen  en/of  compa;bilisten. Premisse  2 “AlternaDeve  opDes  of  broncontrole  zijn  noodzakelijk  voor  verantwoordelijkheid”  Om  dit  te  bewijzen   is  intuïDe  nodig.  AlternaDeve  opDes  en  broncontrole  zijn  exact  te  omschrijven,  maar   verantwoordelijkheid  niet.  Op  een  complex  begrip  als  verantwoordelijkheid  hebben  logische   argumenten  geen  vat,  en  ook  aan  empirische  argumenten  heb  je  niets.  Premisse  twee  is  van  een   andere  orde,  haar  waarheid  steunt  op  zogenaamde  intuïDes.  Bij  toetsing  van  premisse  twee  maak  je   gebruik  van  gedachte-­‐experimenten.  Al  zijn  deze,  tezamen  met  onze  intuïDes  niet  de  meest   betrouwbare  bronnen,  we  moeten  het  er  mee  doen.   CompaDbilisten,  degene  die  premisse  2  aanvallen,  denken  dat  psychische  vermogens  die  de  meeste   mensen  beziNen  voldoende  zijn  om  mensen  verantwoordelijk  te  houden,  en  dat  wij  dus  helemaal   geen  broncontrole  nodig  hebben.  Dit  blijkt  uit  het  voorbeeld  van  Frankfurt  waarin  geen  sprake  is  van   broncontrole  maar  de  keuze  nog  steeds  de  jouwe  is  (dokter  Black  experiment).  Dit  vinden   compaDbilisten  genoeg.  Hier  is  de  incompaDbilist  het  niet  mee  eens.  Volgens  hen  vereist   verantwoordelijkheid  niet  alleen  psychologische  zelfcontrole  maar  ook  filosofische  broncontrole.  Om   dit  te  bewijzen  komen  de  incompaDbilisten  met  het  manipulaDe-­‐argument.   *  broncontrole  betekent  dat  jij  de  ulDeme  oorzaak  bent  van  je  handelingen  en  dat  de  keuzes    die  je  maakt  niet   veroorzaakt  zijn  door  eerdere  gebeurtenissen.

7

Manipula7etest Onderzoeker  Joaquim  Brasil-­‐Neto  liet  proefpersonen   hun  handen  samengebald  op  tafel  leggen,  als  zij  een   belsignaal  hoorden  moesten  zij  hun  linker-­‐  en   rechterwijsvinger  strekken.  Hoorden  ze  een  paar   seconden  later  een  klikgeluid,  dan  moesten  zij  een   van  beide  wijsvingers  op  en  neer  bewegen.  De   proefpersonen  mochten  zelf  kiezen  of  zij  de  linker-­‐  of   de  rechterwijsvinger  bewogen.  Alleen  vroeg  Brasil-­‐ Neto  ze  niet  alDjd  dezelfde  hand  te  kiezen  en  niet  voortdurend  af  te  wisselen.  Hun  keuze  moest  zo   persoonlijk  mogelijk  zijn.  Wat  de  proefpersonen  niet  wisten  was  dat  het  klikgeluid  kwam  van  een   transcraniële  magneDsche  sDmulaDe  toestel  wat  neuronen  kan  acDveren  of  blokkeren.  In  80  %  van   de  trials  maakte  de  proefpersoon  dezelfde  keuze  als  het  TMS-­‐toestel.  Daarnaast  hadden  de   proefpersonen  de  invloed  niet  gemerkt,  en  dachten  ze  dat  ze  telkens  zélf  hun  keuze  maakte.   2.  Beredeneer  op  welke  manier  de  incompa;bilist  dit  experiment  kan  gebruiken  tegen  de   compa;bilisten. Drie  verhalen Om  vervolgens  te  bewijzen  dat  broncontrole  echt  noodzakelijk  is  voor  verantwoordelijkheid  wendt   Jan  Verplaetse  zich  tot  een  gedachte-­‐experiment.  In  dit  gedachte-­‐experiment  doet  zich  een   vervelende  situaDe  voor.  Jan  speelt  met  zijn  vrienden  een  spelletje  met  een  pistool  en  schiet  hierbij   zijn  vriend  Paul  dood.  Jan  moet  voor  de  rechter  verschijnen  om  daar  zijn  verhaal  te  doen.  We  weten   van  Jan  dat  hij  erg  slecht  is  in  liegen,  als  hij  liegt  dan  zie  je  het  meteen  en  daarom  doet  hij  dat  nooit. Bij  de  rechtbank  vertelt  Jan  het  volgende  verhaal:  Jan  wilde  Paul  doden.  Hij  wist  welke  hand  Paul  zou   doden.  Hij  wilde  dat  niet  alleen  op  het  moment  van  de  doding,  maar  ook  nu  nog.  Hij  staat  nog   steeds  achter  zijn  beslissing.  Hij  zou  nog  steeds  hetzelfde  doen.  Hij  geeM  allerlei  redenen  waarom  hij   vindt  dat  wat  hij  gedaan  heeM  ook  moest.  Hij  vindt  het  helemaal  niet  vreselijk. 3. Acht  je  Jan  verantwoordelijk  voor  datgene  wat  hij  heeF  aangericht? Stel  je  nu  voor  er  is  een  universeel  TMS-­‐toestel,  zo  een  als  in  het  experiment  van  Brasil-­‐Neto,  maar   dan  een  die  al  onze  neuronen  naar  zijn  hand  kan  zeNen.  Het  toestel  kan  al  voor  de  geboorte   geïmplanteerd  worden  en  kan  elke  neuron  naar  zijn  hand  zeNen,  en  kan  dus  een  volledig   gehoorzame  robot  maken  van  de  drager.  Hij  kan  ook  nooit  in  werking  treden,  in  dat  geval  zit  het   toestel  er  wel,  maar  voert  niets  uit.  Elk  tussenliggend  niveau  is  ook  denkbaar. De  situaDe  is  hetzelfde  als  in  de  zojuist  gestelde  vraag,  Jan  moet  voor  het  gerecht  komen  en  vertelt   daar  zijn  verhaal. 8

Verhaal  1 Jan  voert  aan  dat  hij  helemaal  niet  de  wil  had  om   Paul  te  doden.  Hij  wist  welke  hand  Paul  zou  doden.   Voor,  Djdens  en  na  de  beslissing  had  hij  de   uitdrukkelijke  wil  om  Paul  niet  te  doden.  Maar  om   een  of  andere  reden  werd  deze  wil  niet  gevolgd.  Jan   weet  niet  hoe  het  komt  maar  zijn  wil  was   ondergeschikt  aan  iets  vreemds.   Jan  heeM  een  TMS-­‐toestel  in  zijn  hoofd.  Je  kunt  niet   zien  of  het  aanstaat,  en  of  het  aanstond  op  het  moment  dat  Jan  Paul  vermoordde.  In  dit  geval  zou  Jan   Verplaetse  dus  zeggen  dat  Jan  niet  verantwoordelijk  is,  hij  is  immers  slecht  in  liegen  en  doet  het   daarom  niet  en  daarnaast  zit  er  een  TMS-­‐toestel  in  zijn  brein  wat  als  verklaring  kan  dienen.

Verhaal  2 Jan  voert  aan  dat  hij  inderdaad  de  wil  had  om   Paul  te  doden.  Hij  wist  welke  hand  Paul  zou   doden.  Zijn  linkerhand.  Voor,  Djdens  en  

Verhaal  3 Jan  wilde  Paul  doden.  Hij  wist  welke  hand  Paul   zou  doden.  Hij  wilde  dat  niet  alleen  op  het   moment  van  de  doding,  maar  ook  nu  nog.  Hij  

onmiddellijk  na  de  doding  had  hij  de  wil  om   Paul  te  doden,  maar  toen  hij  zag  wat  hij  had   aangericht  vond  hij  die  beslissing   verschrikkelijk.  Jan  weet  niet  hoe  het  komt,   maar  die  wil  werd  hem  opgedrongen.  Dat  was  

staat  nog  steeds  achter  zijn  beslissing.  Hij  zou   nog  steeds  hetzelfde  doen.  Hij  geeM  allerlei   goede  en  minder  goede  redenen  waarom  hij   vindt  dat  wat  hij  gedaan  heeM  ook  moest.  Hij   vindt  het  helemaal  niet  vreselijk

hij  niet.  Dat  was  zijn  wil  niet.   Ook  hier  blijkt  Jan  een  universeel  TMS-­‐toestel   in  zijn  brein  te  hebben  waarvan  niet  kan   worden  gezien  of  het  aanstaat  of  aanstond  op  

Voor  alle  duidelijkheid  beschikt  Jan  op  dit   moment  over  alle  psychische  vermogens  die   een  compaDbilist  noodzakelijk  acht  om   verantwoordelijk  te  zijn.  Jan  is  ontvankelijk  voor  

het  moment  van  de  daad.  En  ook  hier  biedt   het  TMS-­‐toestel  dat  gevonden  is  door  de   deskundige  een  verklaring.  Hier  zou  volgens   Jan  Verplaetse  de  rechter  Jan  opnieuw  vrij   moeten  spreken.  Dit  geval  is  idenDek  met  een  

redenen,  hij  heeM  de  wil  die  hij  wil  en  hij  kan   handelingen  vermijden.  Hoor  je  alleen  dit   verhaal  lijkt  het  duidelijk.  Jan  is  schuldig  en   verantwoordelijk.  Maar  dan  komt  onze   deskundige  weer  en  vind  opnieuw  een  

geestesgestoorde  in  een  psychoDsche  toestand   die  iemand  vermoord.  Je  kunt  het  diegene  ook   niet  aanrekenen.

universeel  TMS-­‐toestel  in  het  hoofd  van  Jan.  Hij   legt  uit  dat  het  zou  kunnen  dat  het  apparaat   aanstaat  en  alle  handelingen  voor  Jan  heeM   bepaald  vanaf  zijn  geboorte.  

9

4.  Lees  vraag  3.  Sta  je  nog  steeds  achter  het  antwoord  dat  je  daar  hebt  gegeven? Niets  sluit  uit  dat  het  programma  dit  de  handelingen  en  gedachten  van  Jan  heeM  gefabriceerd.  Dat   er  geen  eigen  Jan  is,  alleen  een  TMS-­‐Jan.  Jan  Verplaetses  intuïDe  zegt  dat  Jan  weer  niet   verantwoordelijk  is.  Dit  toont  dus  aan  dat  broncontrole  intuïDef  gesproken  noodzakelijk  is  voor   verantwoordelijkheid.  Jan  kan  alleen  verantwoordelijk  zijn  als  er  een  stukje  eigen-­‐Jan  is  dat  TMS-­‐vrij   is.  Maar  de  manipulaDe  sluit  dit  stukje  eigen-­‐Jan  uit.   Conclusie Hieruit  blijkt  dus  dat  we  moeten  concluderen  dat  broncontrole  noodzakelijk  is  voor   verantwoordelijkheid.  Premisse  2  is  nu  minstens  voor  de  helM  waar,  en  dat  is  voldoende  voor  haar   hele  waarheid.  Premisse  1  en  2  zijn  tot  nu  toe  waar  bewezen. Premisse  3 Premisse  3  stelt  dat  alle  alternaDeven  voor  het  causaal  determinisme  ofwel  uitgesloten  ofwel   irrelevant  zijn.  Het  is  een  anD-­‐libertarisDsch  premisse.   De  alternaDeven  voor  causaal  determinisme  zijn:   •

determinis7sche  acausaliteit:  houdt  in  dat  gevolgen  zich  alDjd  kunnen  voordoen  zonder   oorzaken

•

zwakkere  of  indeterminis7sche  acausaliteit:  houdt  in  dat  dezelfde  oorzaken  verschillende   gevolgen  kunnen  hebben

Hersenwetenschappers  laten  zien  dat  al  onze  beslissingen  causaal  verankerd  zijn,  denk  maar  aan  het   Libetexperiment  (zie  lijst  met  experimenten  blz  36).  Dit  zorgt  er  dus  voor  dat  determinisDsche   acausaliteit  wordt  uitgesloten.  Gevolgen  kunnen  zich  namelijk  niet  voordoen  zonder  oorzaken.   Daarnaast  kan  zwakker  acausaliteit  (toeval)  je  nooit  echt  verantwoordelijkheid  geven,  en  zijn  de   alternaDeven  voor  causaal  determinisme  dus  irrelevant  en  of  uitgesloten  verklaard.  

Conclusie: We hebben geen vrije wil, en zijn dus niet verantwoordelijk voor onze daden.

10

Geen  vrije  wil,  wat  nu? Verschillende  hersenwetenschappers  trokken  een  en  dezelfde  conclusie  namelijk;  de  vrije  wil  bestaat   niet.  Maar  stonden  vervolgens  niet  sDl  bij  de  maatschappelijke  en  sociale  gevolgen  die  deze   conclusie  kan  hebben.  Victor  Lamme  beweert  bijvoorbeeld  dat  we  nog  steeds  verantwoordelijk  zijn:   “Bij  oppervlakkige  beschouwing  lijkt  de  neurowetenschap  te  impliceren  dat  niemand  meer   verantwoordelijk  is  voor  wat  hij  doet.  Maar  dat  is  natuurlijk  onzin.  Het  tegendeel  is  eerder  waar.   Iemand  is  in  alle  omstandigheden  verantwoordelijk  voor  wat  hij  doet”'  Lamme  (2010,  289)”  Dus  je   bent  alDjd  en  overal  verantwoordelijk  voor,  ondanks  het  feit  dat  we  geen  vrije  wil  hebben?  Dit  lijkt   niet  helemaal  te  kloppen.  Daniel  Wegner  doet  ongeveer  hetzelfde.  Eerst  schrijM  hij  een  ellenlang   betoog  waarin  hij  de  vrije  wil  ontkracht,  en  vervolgens  zegt  hij:  'Hoe  dingen  lijken  is  soms   belangrijker  dan  hoe  ze  zijn'.  De  illusie  van  een  vrije  wil  is  dus  belangrijker  dan  de  waarheid,   namelijk;  we  hebben  geen  vrije  wil? Ook  Jan  Verplaetse  is  door  zijn  syllogisme  tot  de  conclusie  gekomen  dat  wij  geen  vrije  wil  hebben,   maar  hij  gaat  een  stap  verder.  Want  wat  zijn  de  maatschappelijke  gevolgen  van  deze  schokkende   bevinding?  Wat  gebeurt  er  met  ons  strafrecht  een  recht  dat  gebaseerd  is  op  schuld?

De  maatschappelijke  gevolgen Allereerst  zijn  mensen  bang.  Bang  dat  het   helemaal  uit  de  hand  gaat  lopen  als  blijkt  dat   wij  geen  vrije  wil  meer  hebben,  en  dus  niet   meer  verantwoordelijk  zijn  voor  onze  daden.   Men  is  bang  dat  de  samenleving  een   ongecontroleerd  zootje  wordt,  maar  dat  is  niet   waar  zegt  Jan  Verplaetse.    Zonder   verantwoordelijk  hebben  mensen  nog  steeds   normen  en  waarden  en  zullen  ze  heus  niet   plotseling  gaan  moorden,  verkrachten  of  stelen. Verder  is  een  verwijtloos  leven  ook  geen  plichtloos  leven.  OMewel,  ook  zonder  verantwoordelijkheid   moet  je  nog  alDjd  verantwoordelijkheid  kunnen  nemen.  Al  bestaat  het  niet  je  kunt  het  wel  opeisen.   Dit  klinkt  erg  paradoxaal,  maar  verantwoordelijkheid  heeM  meer  dan  één  betekenis.   Verantwoordelijkheid  betekent  namelijk  ook  een  geheel  aan  plichten  dat  bij  een  taak,  rol  of  funcDe   hoort,  een  verzameling  normen.  In  die  zin  blijM  verantwoordelijkheid  dus  gewoon  bestaan,  en   kunnen  we  je  vragen  volgens  de  normen  te  gedragen  Een  harde  incompaDbilist  is  niet  tegen  plichten   en  niet  tegen  fouten,  maar  wel  tegen  de  toerekening  van  fouten  die  voortkomen  uit  verzaakte   plichten.  

11

Strafrecht Straffen  en  belonen  gaat  niet  meer,  daar  heb  je  alternaDeve  mogelijkheden  en  broncontrole  voor   nodig.  Helaas  zegt  onze  intuïDe  iets  anders,  die  wil  straffen  wanneer  er  een  verschrikkelijke  misdaad   is  gebeurd.  Maar  een  straffilosofie  op  basis  van  schuld  en  verdienste  mag  dan  wel  onze  intuïDe  aan   haar  kant  hebben,  het  heeM  wel  ernsDge  gebreken.  Het  voornaamste  daarvan  is  dat  ze  irraDoneel   werkt.  Dingen  die  dichter  bij  jezelf  staan  wil  je  harder  straffen  dan  wanneer  er  iets  gebeurd  wat   verder  van  je  af  staat.   Het  strafrecht  komt  dan  ook  niet  ongeschonden  uit  het  syllogisme.  Schuld  is  bij  daar  namelijk  nog   alDjd  het  fundament.  Het  valt  samen  met  nullum  crimen  sine  culpa  (zonder  schuld  geen  misdrijf)   Overtreedt  de  dader  de  strafwet,  maar  draagt  hij  geen  schuld  kun  je  hem  niet  veroordelen.  In  het   determinisDsche  wereld  heeM  niemand  schuld,  en  zou  je  dus  volgens  het  huidige  strafrecht  niemand   kunnen  straffen.  Daarom  moet  er  iets  veranderen.  Jan  Verplaetse  heeM  drie  modellen  opgesteld  die   aangeven  wat  we  met  het  strafrecht  kunnen  doen.

12

Schrap  de  schuld-­‐voorwaarde  model   In  dit  model  is  schuld  niet  meer  nodig   voor  strafrechtelijke  

Preven7emodel Waarom  zou  een  pechvogel  schade  moeten   vergoeden  voor  iets  wat  simpelweg  een  gevolg  is  van   een  gestoord  causaal  netwerk?  Omdat  er  geen  

verantwoordelijkheid  en  civiele   aansprakelijkheid.  En  dus  schrap  je  de   schuldvoorwaarde.  Je  kunt  in  dit   model  alleen  onschuldige  personen   verantwoordelijk  houden  en  

verantwoordelijkheid  of  schuld  is,  is  dit   onrechtvaardig.  Maar  schade  moet  vergoed  worden.   Daarom  verschuiven  we  de  focus  van  schuld  naar   prevenDe.  De  oplossing  hiervoor  is  de  verzekering.  Als   jij  een  fout  maakt,  vergoedt  de  verzekering  de  schade.  

aansprakelijk  stellen.  Dus  ook   minderjarigen,  geesteszieken  of   mensen  die  gedwongen  werden  een   misdrijf  te  plegen.  Grotendeels  is  dat   nu  al  aanwezig:  onschuldige  werkgever  

Jij  betaalt  premie  -­‐  en  er  zijn  natuurlijk   uitzonderingen  voor  zaken  waar  je  nog  steeds   verantwoordelijk  voor  blijM  –  en  de  verzekeraar   draagt  de  gevolgen  van  jouw  falen.

betaald  schade  gemaakt  door   werknemer.  Rijdt  een  auto  een  fietser   aan  omdat  deze  zomaar  overstak?   Autobestuurder  aansprakelijk.  Het   gevolg  is  maatregelenrecht.  Je  bekijkt   welke  maatregel  het  beste  past  bij  de   desbetreffende  dader  en  overtreding.   Als  de  rechter  heeM  aangewezen  wie   'schuldig'  is  (wie  de  misdrijf  begaan   heeM)  wordt  de  dader  gescreend  om   uit  te  vinden  welke  maatregel  het   beste  bij  hem  past.

Het  illusiemodel Er  verandert  helemaal  niets,  alle  begrippen,   beginselen  en  rechtsfiguren  die  vrijewilgevoelig  zijn   blijven  gewoon  bestaan.  We  blijven  woorden  als   'schuld'  en  'verwijtbaar'  gebruiken  en  we  doen   gewoon  alsof  vrije  wil  bestaat.  De  harde   incompaDbilist  combineert  zijn  filosofie  met   maatschappelijk  pragmaDsme:  Op  papier  schrijM  hij   dat  de  dader  bestraM  wordt  omdat  hem  in  het   verleden  iet  te  verwijten  viel,  maar  eigenlijk  dénkt  hij   dat  die  straf  bedoeld  is  met  oog  op  de  toekomst.  

5.  Welk  model  lijkt  jou  het  meest  geschikt?  Leg  uit  waarom.  

13

Maarten Meester 22  oktober  2011,  ik  bevind  me  in  de  oude  melkfabriek  in  Ried,   waar  Sjoukje,  de  gastvrouw  ons  een  warm  welkom  heet.  In  de   oude  ruimte  bevindt  zich  nog  een  Dental  andere  mensen   waaronder  mijn  moeder  en  mijn  filosofieleraar.  Ik  ben   gewapend  met  een  pen  en  opschrijuoekje  om  aantekeningen   te  maken.  Maarten  Meester  houdt  vandaag  een  lezing  over   vrije  wil  en  het  boek  van  Dick  Swaab.  Hij  schraapt  zijn  keel  en   begint  aan  zijn  verhaal….

Dames  en  heren,  hartelijk  welkom.  Wij  gaan  het  vandaag  hebben  over  Wij   zijn  ons  brein  van  hersenwetenschapper  Dick  Swaab.  Met  name  gaan  wij  het   hebben  over  zijn  stelling  dat  ‘alles  wat  we  doen,  denken  en  laten  gebeurt   door  onze  hersenen’  (13)  en  dat  ‘de  vrije  wil  een  illusie’  (460)  is.  Wat   betekent  dat,  als  het  klopt?  Kunnen  we  dan  mensen  nog  wel   verantwoordelijk  houden  voor  hun  daden?  Wat  als  onze  partner  het  dopje   niet  op  de  tandpastatube  heeM  gedaan?  Mogen  we  dan  nog  boos  zijn?  Wat   als  iemand  de  Friese  staartklok  steelt  die  al  generaDeslang  in  onze  familie  is?   Mogen  we  die  persoon  nog  vervolgen?  En  moeten  we  onszelf  nog  wel  goed  gedragen?  Of  kan   niemand  het  ons  verwijten  als  wij  zelf  ’s  nachts  naar  het  Fries  museum  gaan  en  daar  een  nieuwe   staartklok  uitkiezen?   Eerst  even  wat  meer  over  Dick  Swaabs  boek.  De  Dtel  lijkt  voor  zich  te  spreken:  ‘Wij  zijn  ons  brein.  De   eerste  regel  van  de  inleiding  luidt:  ‘Alles  wat  we  doen,  denken  en  laten  gebeurt  door  onze  hersenen.   De  bouw  van  deze  fantasDsche  machine  bepaalt  onze  mogelijkheden,  onze  beperkingen  en  ons   karakter;  wij  zijn  onze  hersenen.’  (13) Swaab  geeM  enorm  veel  voorbeelden  van  hoe  bepalend  de  hersenen  zijn.  Dat  begint  al  in  de   baarmoeder.  Als  de  moeder  veel  stress  ervaart,  rookt,  drinkt  of  veel  giMige  stoffen  binnenkrijgt,   beïnvloedt  dat  de  ontwikkeling  van  de  hersenen  nadelig.  Dat  zorgt  ervoor  dat  het  kind  al  met  een   achterstand  ter  wereld  komt.  De  hersenen  zijn  minder  goed  ontwikkeld,  waardoor  het  kind  later   agressie  gedrag  kan  gaan  vertonen,  minder  goed  kan  leren  –  kortom  een  minder  grote  kans  heeM  om   hoogleraar  neurobiologie  te  worden  en  een  grotere  kans  om  crimineel  te  worden.   Ook  eenmaal  uit  de  baarmoeder  blijven  de  hersenen  zich  ontwikkelen.  Wanneer  de  omgeving  veilig   14

en  sDmulerend  is  en  als  die  aan  het  kind  haalbare  eisen  stelt,  dan  ontwikkelt  het  brein  zich   voorspoedig.  Zo  heeM  iemand  die  in  een  gunsDge  omgeving  opgroeit  grotere  hersenen  dan  wie  dat   voorrecht  mist.   Maar  ook  bij  mensen  die  wel  het  geluk  hebben  dat  hun  moeder  zich  Djdens  de  zwangerschap  goed   gedraagt  en  die  in  een  veilige,  sDmulerende  omgeving  opgroeien,  kan  het  misgaan.  Zo  raakte  de   prefrontale  cortex  van  een  Amerikaanse  rechter  beschadigd  door  granaatscherven  (296).  De   prefrontale  cortex  is  het  deel  van  de  hersenen  dat  cruciaal  is  bij  beslissingen  over  morele  dilemma’s.

U  heeM  misschien  de  film  Sophie’s  Choice  gezien  of  het  boek   gelezen,  over  de  Joodse  moeder  die  in  de  Tweede  Wereldoorlog   moet  kiezen  welke  van  haar  twee  kinderen  in  leven  blijM.  Ieder  van   ons  voelt  direct  dat  je  dit  soort  beslissingen  helemaal  niet  kunt   nemen.  Mensen  bij  wie  de  prefrontale  cortex  beschadigd  is   daarentegen,  gaan  uiterste  raDoneel  met  dat  soort  beslissingen  om.   Zo  ook  de  Amerikaanse  rechter:  nadat  granaatscherven  zijn   prefrontale  cortex  beschadigd  hadden,  voelde  hij  helemaal  niets     meer  voor  de  verdachten.  Nu  heb  ik  tot  nu  toe  vooral  de  horrorverhalen  uit  Swaabs  boek  naverteld,   maar  ik  kan  ook  voorbeelden  geven  die  ieder  van  ons  raken.  Neem  verliefdheid.  Ik  citeer  Swaab   daarover:  ‘Niemand  die  zich  de  heMige  en  plotselinge  gebeurtenissen  van  een  intense  verliefdheid   nog  kan  herinneren,  zal  de  partnerkeuze  classificeren  als  “een  vrije  keuze”  of  “een  weloverwogen   besluit”.  Verliefdheid  op  het  eerste  gezicht  overkomt  je  gewoon,  het  is  pure  biologie,  compleet  met   de  euforie,  alle  heMige  lichamelijke  reacDes  zoals  een  bonzend  hart,  zweten  en  slapeloosheid,  met   de  emoDonele  axankelijkheid,  sterk  gefocuste  aandacht,  het  obsessieve  denken  aan  en  het   beziNerig  beschermen  van  de  partner’.(122-­‐3)

Even  later  schrijM  hij  nog  eens:  ‘Djdens  de  heMige   verliefdheid,  waarbij  al  onze  aandacht  en  energie  op  die  ene   partner  gefocust  wordt,  zijn  het  hersengebieden  diep  onder   de  hersenen,  structuren  die  onbewuste  processen  sturen,   die  de  dienst  uitmaken.’  (123)  Hoe  weet  hij  dat?   Hersenwetenschappers  hebben  hevig  verliefde  mensen  een   foto  van  hun  partner  laten  zien.  Tegelijk  hebben  ze   hersenscans  gemaakt  en  daar  zou  dit  uit  blijken.  Het  gaat   15

vooral  om  het  zogenaamde  belonende  systeem,  dat  dopamine  aanmaakt  waardoor  je  je  preyg   voelt.  Een  systeem,  zegt  Swaab,  dat  ook  een  grote  rol  speelt  bij  verslaving.  Vandaar  de   ontwenningsverschijnselen  als  er  een  eind  komt  aan  de  relaDe.

Zo  staat  Swaabs  boek  vol  met  voorbeelden  van  hoe  wij  uiteindelijk  niet  meer  zouden  zijn  dan  ons   brein.  Ieder  van  u  weet  waarschijnlijk  nog  waar  u  was  toen  u  het  nieuws  hoorde  van  de  aanslagen  op   11  september  2011.  Hoe  komt  dat?  ‘Ik  citeer  weer:  De  amygdala,  (figuur  25.),  die  vlak  voor  de   hippocampus  in  de  temporaalkwab  ligt,  drukt  zijn  stempel  op  een  herinnering  als  er  een  sterke   emoDonele  lading  aan  zit.  Het  stresshormoon  corDsol  is  daarbij  betrokken.  De  amygdala  markeert   een  angsDge  gebeurtenis  op  zo’n  manier  dat  deze  meteen  voorgoed  in  het  langetermijngeheugen   wordt  opgeslagen.’  (312)  

Bovendien,  en  dat  is  cruciaal,  handelt  het  brein  voor  een  groot  deel  onbewust.  Ik  steek  nu  mij  hand   omhoog,  en  u  en  ik  registreren  nu  iets  wat  mijn  brein  al  veel  langer  mee  bezig  was.  Volgens  Swaab   hebben  recente  experimenten  aangetoond  dat  hersenschorsgebieden  een  motorische  handeling  al   ‘zo’n  zeven  tot  Den  seconden  voor  [te]  bereiden  voordat  deze  bewust  wordt.’  (387)  [check]  Het   bewustzijn  is  het  verhaal,  zoals  psychologe  Susan  Blackmore  stelt,  dat  achteraf  verteld  wordt.

6.  Volgens  Searle  is  de  mogelijkheid  om  een  hand  omhoog  te  steken   een  bewijs  dat  we  onszelf  vrij  kunnen  aansturen.  Swaab  is  het  daar   niet  mee  eens  omdat  de  beweging  aantoonbaar  wordt  voorbereid   nog  voordat  iemand  besloten  heeF  de  hand  op  te  steken.  Is  het   voorbeeld  van  Searle  voor  jou  overtuigend?  Zou  DenneS  het  op  dit   punt  met  Searle  eens  zijn? Op  basis  van  van  het  hierboven  vertelde  verhaal  telt  Swaab  dat  wij  ons  brein  zijn  en  dat  vrije  wil  een   illusie  is. Ik  zal  nu  met  drie  punten  van  kriDek  komen.  Daarbij  zeg  ik  nadrukkelijk  –  al  is  dat  u  waarschijnlijk   volkomen  duidelijk  -­‐  dat  ik  zelf  geen  hersenwetenschapper  ben  en  dat  ik  niet  als  zodanig  kan  en  wil   ingaan  op  de  onderzoeken  waarop  Swaab  zich  baseert.

16

Swaab  heeJ  een  te  eenvoudige  visie  op  taal Mijn  eerste  kriDekpunt  luidt  dat  Swaab  een  te  eenvoudige  visie  op  taal  heeM.  Hij  gebruikt  begrippen   alsof  die  geen  geschiedenis  hebben.  Ik  noem  twee  voorbeelden.   Hij  heeM  het  over  depressie.  Dan  schrijM  hij:  ‘Vele  creaDeve  geesten  en  bekende  poliDci  hebben   geleden  aan  een  depressie.  Een  paar  voorbeelden  zijn  Goethe,  Isaac  Newton,  Ludwig  van   Beethoven’  enzovoorts.  (147)  Ik  vind  dit  extra  kwalijk  omdat  Swaab  in  zijn  boek  zijn  opponenten   verwijt  dat  ze  de  recente  vakliteratuur  niet  bijhouden.  Als  Swaab  zelf  dat  had  gedaan,  had  hij  in  De   depressie-­‐epidemie  van  wetenschapsfilosofe  Trudy  Dehue  de  volgende  zinnen  kunnen  lezen:  ‘het   woord  “depressie”  verscheen  midden  negenDende  eeuw  in  de  psychiatrie  en  zou  daarna  regelmaDg   van  betekenis  veranderen.  Lange  Djd  verwees  het  bijvoorbeeld  naar  neerslachDgheid  als  gevolg  van   onverwerkte  ervaringen,  waarbij  de  aard  en  het  verloop  van  het  lijden  verschillend  kon  zijn  voor  elke   persoon.  Pas  vanaf  de  jaren  1980  maakt  dit  “psychodynamische”  model  plaats  voor  een   “enDteitsmodel”  dat  depressie  als  een  op  zichzelf  staande  ziekte  ziet  die  tussen  individuen  alleen   nog  in  sterkte  varieert.’  (18)  Nu  weet  ik  wel  dat  dit  contra-­‐intuïDef  is,  dat  veel  mensen  het  niet  met   Dehue  eens  zullen  zijn  en  zullen  zeggen  dat  depressie  alDjd  al  bestaan  heeM  en  dat  artsen  de  ziekte   alleen  niet  als  zodanig  hebben  herkend,  maar  dat  komt  denk  ik  vooral  doordat  ze  haar  boek  niet   hebben  gelezen  of  de  achtergrond  missen  om  haar  boek  te  kunnen  begrijpen.

Ik  noem  dit  alleen  om  aan  te  geven  dat  Swaab  te  makkelijk  termen  gebruikt.  Hij  doet  dus  alsof   depressie  alDjd  al  bestaan  heeM.  Maar  als  je  Djdgenoten  van  Goethe  of  Newton  of  deze  grote   geesten  zelf  had  gevraagd  of  zij  depressief  waren,  was  je  vol  onbegrip  aangekeken.

Datzelfde  gaat  op  voor  het  simpele  woordje  ‘wij’  in  ‘wij  zijn  ons  brein’.  Daarachter  schuilt  een  uiterst   complexe  discussie  over  wat  een  persoon  is.  Voor  u  is  het  duidelijk  dat  u  niet  uw  buurman  of   buurvrouw  bent  en  niet  de  stoel  waarop  u  zit.  Ieder  van  u  ervaart  zich  waarschijnlijk  als  een  eenheid,   als  een  geheel.  Maar  is  dat  zo  vanzelfsprekend?  Wat  is  er  dan  constant  gebleven  Djdens  uw  leven?   Uw  lichaam  is  voortdurend  veranderd.  Uw  hersenen  hebben  zich  ook  voortdurend  ontwikkeld.  Uw   gedachten  en  denkbeelden.  Wie  of  wat  is  dat  wij  dan,  in  ‘wij  zijn  ons  brein’?        

17

Zo  is  het  ook  met  het  begrip  vrije  wil,  maar  dan  in  een  nog  sterkere  mate,  want  over  weinig   begrippen  is  zo  veel  gefilosofeerd.  In  de  Stanford  Encyclopedia  of  Philosophy  telt  het  lemma  ‘Free   Will’  al  meer  dan  zesduizend  woorden.  Maar  Dick  Swaab  heeM  er  aan  71  genoeg:  ‘In  de  filosofie  is  er   geen  overeenstemming  over  wat  vrije  wil  nu  eigenlijk  is.  In  de  eerste  plaats  dat  een  handeling  pas   vrij  is  als  je  deze  ook  niet  had  kunnen  doen  ( je  moet  alternaDeve  mogelijkheden  hebben).  Een   tweede  punt  is  dat  de  handeling  met  een  reden  verricht  moet  zijn,  Een  derde  kenmerk  van  vrije  wil   zou  zijn  dat  je  het  idee  hebt  dat  je  de  handeling  echt  uit  jezelf  verricht.’  Klaar.  De  dokter  heeM  haast   want  een  volgende  paDënt  wacht,  dat  gevoel  kreeg  ik  vaak  toen  ik  Wij  zijn  ons  brein  las.

Ik  vind  het  eerste  kriDekpunt  zelf  een  beetje  lijken  op  het   onderdeterminaDeargument  van  Descartes.  Het  argument  waarmee  je  eigenlijk  elke   discussie  wel  kunt  beëindigen  door  te  zeggen  'Ja,  maar  wie  weet  zijn  we  wel  gewoon   een  brein  in  een  vat?'.  Je  kunt  iedereen  wel  verwijten  dat  diegene  geen  rekening   houdt  met  de  geschiedenis  van  een  bepaald  begrip.  Verder  gaat  dit  argument  over   het  taalgebruik  van  Swaab  en  niet  over  datgene  waar  Swaab  het  eigenlijk  over  heeM;   de  hersenen.  Op  deze  manier  blijM  Swaabs  argument  over  hersenen  volgens  mij  dus   onaangetast. En  misschien  kunnen  we  ook  maar  beter  niet  sDl  staan  bij  de  geschiedenis  van  een   begrip.  Als  we  voortdurend  moeten  bedenken  'oh  ja,  vroeger  betekende  depressie   dit  en  dit,  maar  nu  dat  en  dat',  daar  wordt  het  allemaal  niet  veel  duidelijker  van.   Misschien  heeM  Swaab  wel  expres  niet  genoemd  dat  depressie  een  veranderlijk   begrip  is,  om  het  nog  leesbaar  te  houden  voor  zijn  lezers. “Maar  als  je  ;jdgenoten  van  Goethe  of  Newton  of  deze  grote  geesten  zelf  had   gevraagd  of  zij  depressief  waren,  was  je  vol  onbegrip  aangekeken.”  Newton  leefde  in   de  achyende  eeuw,  en  volgens  mevrouw  Dehue  bestond  het  begrip  depressie  toen   nog  niet  (“het  woord  'depressie'  verscheen  midden  negenDende  eeuw”).  Maar   omdat  het  begrip  desDjds  nog  niet  bestond  betekent  nog  niet  dat  Newton  er  niet  aan   kon  lijden.    Mijn  vader  is  alDjd  al  dyslecDsch  geweest,  maar  toen  hij  naar  school  ging   wisten  ze  simpelweg  nog  niet  wat  dyslexie  was,  en  konden  ze  er  ook  niet  zo  veel   mee.  Zou  je  terug  in  de  Djd  gaan  en  mijn  vader  en  vragen  of  hij  dyslexie  had,  had  hij  u   ook  erg  vreemd  aangekeken,  terwijl  hij  er  toch  echt  wel  aan  'lijdt'  ook  al  bestond  het   begrip  dyslexie  toen  nog  niet.  “hij  doet  dus  alsof  depressie  al;jd  bestaan  heeF”.  Als  ik   nu  zeg  dat  mijn  vader  dyslecDsch  is  gebruik  ik  het  woord  ook  alsof  het  alDjd  al   bestaan,  terwijl  dat  helemaal  niet  zo  is.  Toch  is  dat  volgens  mij  niet  een  reden  om  het   begrip  dan  maar  niet  te  gebruiken.  Ik  ben  benieuwd  of  u  dit  met  me  eens  bent! 18

Het  spijt  me,  maar  ik  ben  het  volkomen  oneens  met  je.  Volgens  mij  is  het  onmogelijk   om  de  scheiding  te  maken  die  jij  maakt  tussen  ‘het  taalgebruik  van  Swaab’  en  ‘over   datgene  waar  Swaab  het  eigenlijk  over  heeM;  de  hersenen’.  Dat  is  een  oude   filosofische  droom  om  de  bemiddelende  taal  te  schrappen  en  rechtstreeks  over  de   werkelijkheid  te  kunnen…  ja,  wat  eigenlijk?    Ik  denk  niet  alleen  dat  we  niet  zonder   taal  kunnen  als  we  over  de  werkelijkheid  spreken,  ik  denk  dat  die  taal  de   werkelijkheid  ook  deels  schept.  Depressie  is  daar  een  goed  voorbeeld  van,  net  als   dyslexie.  Ik  denk  dat  beide  niet  alDjd  hebben  bestaan.  Mogelijk  had  je  vader  in   vroeger  Djden  ook  verschijnselen  vertoond  die  we  nu  als  symptomen  van  dyslexie   zouden  zien,  daarmee  had  hij  nog  geen  dyslexie  gehad.  Bij  het  begrip  ‘dyslexie’  hoort   wat  de  Franse  filosoof  Bruno  Latour  een  ‘netwerk’  noemt:  een  maatschappij  die   leesvaardigheid  belangrijk  vindt,  deskundigen  die  dyslexie  bestuderen  en   diagnosDceren,  Kurzweil,  extra  Djd  die  leerlingen  krijgen  Djdens  toetsen  enzovoorts.   Het  boek  van  Trudy  Dehue  laat  ook  zien  dat  het  begrip  'depressie'  niet  neutraal  is   maar  deels  ook  een  wereld  schept.  Zij  geef  het  voorbeeld  van  Japan  waar   zwaarmoedigheid  lange  Djd  als  een  teken  van  wijsheid  gold.  Tot  de  farmaceuDsche   industrie  ervoor  zorgde  dat  het  begrip  ‘depressie’  er  ingang  deed,  zo  opgevat  als  dat   een  depressie  een  storing  is  die  je  met  anDdepressiva  moet  bestrijden.  Als  je  niet   naar  de  geschiedenis  van  een  begrip  kijkt,  loop  je  het  risico  mee  te  gaan  met   dergelijke  historisch  bepaalde  en  zeker  niet  belangeloze  interpretaDes.

Vervolgens  haalt  u  nog  aan  dat  in  the  Stanford  Encyclopedia  of  Philosophy  vrije  wil  in   meer  dan  zesduizend  woorden  wordt  beschreven,  terwijl  Dick  Swaab  maar  71   woorden  nodig  heeM.    Dat  hij  minder  woorden  nodig  heeM  komt  op  mij  over  alsof  u   dat  een  slecht  punt  vindt,  de  dokter  heeM  namelijk  'haast'.      Er  is  natuurlijk  ook  een   groot  verschil  tussen  een  Stanford  Encyclopedia  of  Philosophy  en  een   wetenschappelijk  boek  dat  over  ons  brein  gaat.  In  het  eerstgenoemde  boek  gaat  het   om  een  filosofische  benadering  van  het  'vrije  wil'.  Maar  Swaabs  boek  is  toch  een   wetenschappelijk  boek  waarin  de  filosofische  funcDe  van  het  woord  'vrije  wil'    niet  zo   heel  groot  is?  Daarom  hoeM  het  toch  ook  niet  met  zesduizend  woorden  beschreven   te  worden?    Jan  Verplaetse  heeM  slechts  elf  woorden  nodig  om  de  vrije  wil  te   beschrijven  (De  vrije  wil  is:  'het  vermogen  om  vrij  te  beslissen  wat  we  doen,  waarom   en  hoe.'  (zie  'zonder  vrije  wil'  blz  30  ))  Hier  gaat  Verplaetse  dan  wel  een  heel  boek  op   in,  maar  zijn  definiDe  van  vrije  wil  is  ook  erg  kort.  Vindt  u  het  inderdaad  een  punt  van   kriDek  dat  Swaabs  definiDe  zo  kort  is?

19

Ik  noem  de  manier  waarop  hij  de  vrije  wil  neerzet  als  voorbeeld  van  zijn  te  grote   eenvoud.  Natuurlijk  hoeM  je  niet  elk  begrip  met  de  diepgang  van  de  Stanford   Encyclopedia  te  beschrijven,  maar  Swaab  slaat  naar  de  andere  kant  door. Daarbij  kun  je  volgens  mij  Wij  zijn  ons  brein  je  niet  typeren  als  ‘een  wetenschappelijk   boek  dat  over  ons  brein  gaat’.  ‘Alles  wat  we  doen,  denken  en  laten  gebeurt  door  onze   hersenen.’  schrijF  Swaab,  ‘De  bouw  van  deze  fantas;sche  machine  bepaalt  onze   mogelijkheden,  onze  beperkingen  en  ons  karakter;  wij  zijn  onze  hersenen.’  (13)  Dat   gaat  veel  verder  dan  puur  een  uitspraak  over  onze  hersenen.  Swaab  begeeM  zich   hiermee  ook  op  het  terrein  van  de  vrije  wil.  Dan  moet  hij  duidelijker  uitleggen  wat  hij   daaronder  verstaat.  Ik  vind  dat  je  Verplaetse  niet  hetzelfde  verwijt  kunt  maken.  Die   maakt  duidelijk  wat  er  problemaDsch  is  aan  het  begrip  vrije  wil  en  komt  met   alternaDeve  termen,  die  hij  uitgebreid  introduceert.

Vragen 7.  Lijkt  het  taalargument  van  de  filosoof  echt  op  het  onderdetermina;e-­‐argument  van  Descartes,  of   heb  ik  de  filosoof  uiteindelijk  toch  niet  goed  begrepen?

8.  “  Maar  als  de  ;jdgenoten  van  Goethe  of  Newton  of  deze  grote  geesten  zelf  had  gevraagd  of  zij   depressief  waren  was  je  vol  onbegrip  aangekeken.”  Zoals  je  ziet  was  ik  het  hier  niet  mee  eens.  Wat   vind  jij?  Is  het  een  terecht  punt  dat  de  filosoof  hier  van  Swaab  verlangt  dat  hij  voor  hersentoestanden   uit  het  verleden  ook  de  taal  uit  dat  verleden  gebruikt?  Is  het  gemakkelijke  gebruik  van  de  taal  door   Swaab  voor  jou  ook  echt  een  probleem?  Had  mijn  vader  dyslexie  of  niet?

9.  Swaab  is  vanzelfsprekend  erg  te  spreken  over  de  moderne  kennis  van  het  brein.  Hij  gelooF   overduidelijk  in  een  soort  vooruitgang.  De  filosoof  is  daar  wat  voorzich;ger  mee  en  noemt  het   voorbeeld  hoe  in  Japan  zwaarmoedigheid  maatschappelijk  in  hoof  aanzien  stond  en  hoe  het  nu   commercieel  interessant  is  voor  de  farmaceu;sche  industrie.  Ik  vind  die  farmaceu;sche  industrie  met   Lithium,  Ritalin  en  Prozac  wel  een  soort  van  vooruitgang.  Denk  jij  ook  niet  dat  die  Japanse   zwartkijker  niet  liever  een  pil  uit  de  toekomst  had  gehad?

10.  De  filosoof  had  kri;ek  op  de  ‘  haast  van  de  dokter’.  Ik  vond  die  kri;ek  wat  overdreven.  Ben  jij  het   na  het  lezen  van  onze  corresponden;e  met  mij,  of  met  de  filosoof  eens? 20

Swaabs  visie  op  causaliteit Dan  naar  mijn  tweede  serie  kriDekpunten.  Die  betreffen  Swaabs  visie  op  causaliteit,  dus  op   oorzakelijkheid,  hoe  een  oorzaak  een  gevolg  heeM.  U  herinnert  het  zich  nog:  ‘alles  wat  we  doen,   denken  en  laten  gebeurt  door  onze  hersenen’,  schrijM  Swaab.  Hier  lijkt  de  causaliteit  dus  heel   eenvoudig  te  zijn:  het  brein  is  de  oorzaak,  alles   wat  we  doen,  denken  en  laten  zijn  de  gevolgen.   Maar  ook  hier  laat  Swaab  de  relevante   vakliteratuur  links  liggen.  Causaliteit  is  namelijk   om  verschillende  redenen  problemaDsch.   Zo  liet  de  achyende-­‐eeuwse  filosoof  David   Hume  al  zien  dat  we  uit  onze  waarneming  dat   biljartbal  A  in  beweging  komt  als  die  door   biljartbal  B  geraakt  wordt,  niet  mogen  afleiden   dat  biljartbal  B  biljartbal  A  in  beweging  brengt.   We  zien  slechts  een  opeenvolging  van  twee   gebeurtenissen,  we  zien  niet  dat  de  ene   gebeurtenis  de  andere  veroorzaakt.  Dat  is  weer   contra-­‐intuïDef.  Je  ziet  toch  dat  het  ene  op  het  andere  volgt?  Maar  stelt  u  zich  nu  voor,  dat  ik  nu  een   slokje  water  neem  en  daarna  flauwval.  Mag  u  daaruit  afleiden  dat  het  glas  water  ervoor  zorgt  dat  ik   flauwval?  Of  als  we  eerst  een  bliksemschicht  zien  en  dan  gedonder  horen.  Mogen  we  dan  aannemen   dat  de  bliksem  voor  de  donder  zorgt?  En  waarom  mag  dat  bij  de  biljartballen  wel?  In  al  de  drie   gevallen  zien  we  slechts  een  opeenvolging  van  twee  gebeurtenissen,  we  zien  niet  dat  de  ene   gebeurtenis  de  andere  veroorzaakt.   Aannemen  dat  omdat  de  ene  gebeurtenis  op  de  andere  volgt,  er  een  oorzakelijk  verband  is,  is  een   denkfout,  een  drogreden.  Post  hoc  ergo  propter  hoc,  heet  dat  in  vaktermen.  ‘ Telkens  nadat  KriDas   voor  de  tempel  tot  Zeus  heeM  gebeden,  vindt  hij  bij  thuiskomst  een  zak  met  eten  voor  de  deur.  Dus   moet  het  verschijnen  van  dit  eten  wel  het  gevolg  zijn  van  zijn  gebeden.’    De  klassieke  denkers   verwierpen  dit  al.   Maar  zelfs  als  we  causaliteit  niet  al  te  veel  problemaDseren,  speelt  nog  de  vraag:  waar  begint  de   keten?  Komt  biljartbal  A  in  beweging  doordat  die  geraakt  wordt  door  biljartbal  B?  Of  doordat   Raymond  Keulemans  biljartbal  B  een  stoot  heeM  gegeven?  Of  doordat  Keulemans  een  uitnodiging   kreeg  om  deel  te  nemen  aan  toernooi?  Of  doordat  Keulemans  graag  een  nieuwe  auto  wilde  en  het   geld  dat  hij  met  het  toernooi  verdiende  goed  kon  gebruiken?   21

Laten  we  met  deze  problemaDsche  kanten  van  causaliteit  in  ons  achterhoofd  eens  naar  voorbeelden   uit  Swaabs  boek  kijken.  Bewijzen  die  dat  ‘alles  wat  we  doen,  denken  en  laten  gebeurt  door  onze   hersenen’  (13)  en  dat  ‘de  vrije  wil  een  illusie’  (460)  is? We  begonnen  met  het  embryo  van  wie  de  moeder  veel  stress  ervaart,  rookt,  drinkt,  veel  giMige   stoffen  binnenkrijgt,  wat  de  ontwikkeling  van  de  hersenen  nadelig  beïnvloedt.  Gebeurt  hier  ‘alles   wat  het  doet,  denkt  en  laat  door  de  hersenen  van  het  embryo’?  Nee,  het  gedrag  van  de  moeder   zorgt  ervoor  dat  de  hersenen  zich  niet  goed  ontwikkelen,  en  als  we  verder  zoeken  zullen  we  ook   verklaringen  voor  het  gedrag  van  de  moeder  kunnen  vinden  –  ze  zal  heus  niet  voor  niets  zo  zijn  gaan   roken  en  drinken.  

Swaab  noemt  het  voorbeeld  van  het  verwaarloosde  jongetje  JusDn,  van  wie  de  moeder  en   grootmoeder  overleden  toen  hij  nog  een  baby  was.  Hij  groeide  bij  een  hondenfokker  op,  en  die   stopte  JusDn  in  een  hondenkooi  en  besteedde  nauwelijks  aandacht  aan  hem.  Toen  JusDn  zes  jaar   was,  zijn  er  scans  gemaakt  van  zijn  hersenen.  Die  bleken  veel  kleiner  te  zijn  dan  die  van  zijn   leeMijdgenoten.    Gebeurde  alles  wat  JusDn  deed,  dacht  en  liet  door  zijn  hersenen?  Nee,  het  gedrag   van  de  hondenfokker  zorgde  ervoor  dat  de  hersenen  van  JusDn  zich  niet  goed  ontwikkelen,  en  die   hondenfokker  zal  vast  ook  een  interessante  geschiedenis  hebben.  

En  bij  de  Amerikaanse  rechter,  die  door  een  beschadiging  aan  zijn  prefrontale  cortex  zich  niet  meer   kon  inleven  in  de  verdachten.  Kwam  dat  door  de  hersenen?  Nee,  het  kwam  door  de  granaatscherven   die  de  hersenen  geraakt  hadden,  en  die  zullen  wel  weer  uit  een  kanon  a~omsDg  zijn  geweest,  en   dat  kanon  zal  ook  niet  zo  maar  zijn  afgevuurd.

22

Causaliteit  is  inderdaad  een  erg  moeilijk  begrip,  en  zoals  David  Hume  zei  kunnen  we     causaliteit  niet  aanwijzen,  we  nemen  alleen  gebeurtenissen  waar.    Alleen  snap  ik  niet   helemaal  wat  u  vervolgens  doet  met  de  voorbeelden  van  Swaab.   “We  begonnen  met  het  embryo  van  wie  de  moeder  veel  stress  ervaart,  rookt,  drinkt,   veel  giFige  stoffen  binnenkrijgt,  wat  de  ontwikkeling  van  de  hersenen  nadelig   beïnvloedt.  Gebeurt  hier  ‘alles  wat  het  doet,  denkt  en  laat  door  de  hersenen  van  het   embryo’?  Nee,  het  gedrag  van  de  moeder  zorgt  ervoor  dat  de  hersenen  zich  niet  goed   ontwikkelen,  en  als  we  verder  zoeken  zullen  we  ook  verklaringen  voor  het  gedrag  van   de  moeder  kunnen  vinden  –  ze  zal  heus  niet  voor  niets  zo  zijn  gaan  roken  en  drinken.” Het  brein  van  het  embryo  wordt  hier  ten  nadele  beïnvloedt  door  het  gedrag  van  de   moeder.  Stel  dit  zorgt  ervoor  dat  het  kind  een  kleinere  hersencapaciteit  krijgt,  en  dat   kinderen  met  een  kleinere  hersencapaciteit  een  grotere  kans  hebben  om  dief  te   worden. U  zou  dan  zeggen:  Het  gedrag  van  de  moeder  zorgt  ervoor  dat  het  kind  een  dief   wordt.  Dat  is  niet  de  schuld  van  het  kind,  of  van  de  hersenen  van  het  kind.  Bepaalt   het  kind  hier  of  hij  een  dief  wordt?  Of  de  hersens  van  het  kind?  Nee,  de  moeder  want   die  begon  met  roken.   Volgen  mij  slaat  u  een  dan  stap  over.  Het  rook-­‐  en  drinkgedrag  is  de  oorzaak  van  de   kleinere  hersencapaciteit  van  het  kind.  De  kleinere  hersencapaciteit  zorgt  er  weer   voor  dat  het  kind  een  verhoogde  kans  heeM  om  dief  te  worden.  Volgens  mij  zijn  de   hersenen  dan  nog  steeds  bepalend  voor  het  gedrag  van  het  kind.  Is  dit  voorbeeld   daarmee  mogelijk  juist  een  ondersteuning  van  de  stelling  van  Swaab?

Ten  eerste  denk  ik  niet  dat  alleen  het  gedrag  van  de  moeder  bepalend  is.  Ik  spreek   van  ‘causale  ketens’.  Vele  factoren  maken  het  kind  tot  wat  het  is,  en  die  vele  factoren   kun  je  weer  in  verschillende  causale  ketens  plaatsen.  Waar  het  mij  om  gaat  is  dat  het   willekeurig  is  om  1  factor  bepalend  te  noemen.  Waarom  zou  nu  juist  de  kleinere   hersencapaciteit  bepalend  zijn  voor  het  gedrag  van  het  kind?  Het  rook-­‐  en   drinkgedrag  van  de  moeder  was  toch  weer  bepalend  voor  die  kleinere   hersencapaciteit?  En  dat  rook-­‐  en  drinkgedrag  van  de  moeder  zal  ook  weer  ergens   door  bepaald  zijn,  enzovoorts.  Maar  net  zo  goed  zal  die  lieve  oma  ook  van  invloed   zijn,  en  die  strenge  juf,  en  die  verkeerde  voeding.  En  die  lieve  oma  is  ook  niet  toevallig   zo  lief  geworden,  die  juf  niet  zo  streng.  To  be  con;nued.…  

23

 “Dan  het  verwaarloosde  jongetje  Jus;n,  dat  tot  zijn  zevende  opgroeide  in  een   hondenkooi.  Gebeurt  alles  wat  hij  deed,  dacht  en  liet  door  zijn  hersenen?  Nee,  het   gedrag  van  de  hondenfokker  zorgde  ervoor  dat  de  hersenen  van  Jus;n  zich  niet  goed   ontwikkelen,  en  die  hondenfokker  zal  vast  ook  een  interessante  geschiedenis  hebben.” U  zegt:  “het  gedrag  van  de  hondenfokker  zorgde  ervoor  dat  de  hersenen  van  JusDn   zich  niet  goed  ontwikkelen”  (En  dus  gebeurde  niet  alles  door  de  hersenen) Het  gedrag  van  de  hondenfokker  zorgde  er  inderdaad  voor  dat  de  hersenen  van  JusDn   zich  niet  goed  ontwikkelden.  JusDns  hersenen  bepalen  dan  misschien  alles  wat  hij   doet,  denkt  en  laat,  maar  hier  kon  JusDn  niets  aan  doen.  Dit  is  iets  wat  met  hem   gebeurt,  hij  heeM  hier  zelf  geen  invloed  op.  In  dit  verhaal  over  JusDn  komen  JusDns   hersenen  eigenlijk  niet  eens  ter  sprake.  Alleen  de  zieke  geest  van  de  hondenfokker   komt  aan  bod,  en  zoals  u  zelf  zegt  zal  hij  'vast  een  interessante  geschiedenis  hebben'.   En  die  interessante  geschiedenis  van  de  hondenfokker  heeM  zijn  brein  dusdanig   beïnvloedt  dat  hij  kinderen  in  hondenkooien  opsluit.    “En  bij  de  Amerikaanse  rechter,  die  door  een  beschadiging  aan  zijn  prefrontale  cortex   zich  niet  meer  kon  inleven  in  de  verdachten.  Kwam  dat  door  de  hersenen?  Nee,  het   kwam  door  de  granaatscherven  die  de  hersenen  geraakt  hadden,  en  die  zullen  wel   weer  uit  een  kanon  aloms;g  zijn  geweest,  en  dat  kanon  zal  ook  niet  zo  maar  zijn   afgevuurd.” Ik  denk  dat  ook  deze  Amerikaanse  rechter  er  niets  aan  kan  doen  dat  hij  een   granaatscherf  in  zijn  hoofd  kreeg.  Als  hij  daar  namelijk  invloed  op  had  gehad  had  hij   vast  wel  gezorgd  dat  het  niet  was  gebeurd.  Dat  hij  zich  niet  meer  kan  inleven  in  zijn   verdachten  is  volgens  mij  juist  een  bewijs  dat  alles  door  de  hersenen  gebeurt!  Dick   Swaab  stelt:    “alles  wat  we  doen,  denken  en  laten  gebeurt  door  onze  hersenen.”  In  dit   geval  is  er  iets  mis  met  de  prefrontale  cortex  van  de  rechter.  Waardoor  alles  wat  de   beste  man,  doet,  denkt  of  laat  verandert  wat  terug  valt  te  zien  want  hij  kan  zich  niet   meer  kan  inleven  in  zijn  verdachten.  Dus  door  een  verandering  in  de  hersenen   verandert  het  doen  denken  en  laten  van  iemand.  Wat  dus  betekent  dat  als  zijn   hersenen  gewoon  hadden  gefuncDoneerd  ook  dan  alles  wat  iemand  doet,  denkt  of   laat  door  zijn  hersenen  werden  bepaald.  

Dit  is  hetzelfde  punt  als  boven.  Ik  zie  niet  in  waarom  je  uit  een  complex  geheel  van   bepalende  factoren  de  hersenen  als  de  bepalende  factor  mag  nemen.  

24

HeeM  Swaab  het  nu  volledig  mis?  Nee,  dat  ook  weer  niet.  Uiteraard  spelen  de  hersenen  een  grote   rol  in  wie  we  zijn,  wat  we  denken,  doen  en  laten,  ze  maken  onderdeel  uit  van  de  causale  ketens.   Maar  ik  zie  niet  in  waarom  ze  een  grotere  rol  zouden  spelen  dan  de  rest  van  ons  lichaam,  onze   sociale  omgeving,  de  technologie  waarmee  we  ons  omringen,  enzovoorts,  waarom  ze  aan  het  begin   van  die  causale  ketens  zouden  staan.  Ik  hoop  dan  ook  dat  dit  boek  van  Dick  Swaab  deel  uitmaakt  van   een  serie,  en  dat  hierna  zullen  volgen:  Wij  zijn  ons  lichaam,  Wij  zijn  onze  technologie,  Wij  zijn  onze   taal,  Wij  zijn  onze  cultuur,  enzovoorts.

“Maar  ik  zie  niet  in  waarom  ze  een  grotere  rol  zouden  spelen  dan  de  rest  van  ons   lichaam,  onze  sociale  omgeving,  de  technologie  waarmee  we  ons  omringen,   enzovoorts,  waarom  ze  aan  het  begin  van  die  causale  ketens  zouden  staan.” Allereerst  spelen  onze  hersenen  wel  degelijk  een  grotere  rol  dan  bijvoorbeeld  ons   lichaam.  Als  de  rechter    zijn  been  was  kwijt  geraakt  door  een  granaatscherf  had  dit   niet  tot  gevolg  gehad  da  hij  niets  meer  voelde  voor  zijn  verdachten.  Verder  heeM   Swaab  nergens  genoemd  (of  ten  minste  niet  in  de  stukjes  die  u  aanhaalt)  dat  onze   hersens  aan  het  begin  de  causale  ketens  staan.  Hij  zegt  volgens  mij  alleen  dat  het   brein  de  oorzaak  is,  maar  niet  dat  het  de  ul;eme  (eerste)  oorzaak  is.  

Swaab  schrijM:  ‘Alles  wat  we  doen,  denken  en  laten  gebeurt  door  onze  hersenen.  De   bouw  van  deze  fantas;sche  machine  bepaalt  onze  mogelijkheden,  onze  beperkingen   en  ons  karakter;  wij  zijn  onze  hersenen.’  (13)  Waarin  verschilt  dat  van  de  uitspraak   dat  het  brein  de  ul;eme  (eerste)  oorzaak  is? Jij  schrijM:  ‘Allereerst  spelen  onze  hersenen  wel  degelijk  een  grotere  rol  dan   bijvoorbeeld  ons  lichaam.  Als  de  rechter  zijn  been  was  kwijtgeraakt  door  een   granaatscherf  had  dit  niet  tot  gevolg  gehad  dat  hij  niets  meer  voelde  voor  zijn   verdachten.’  Hoezo  bewijst  dit  dat  de  hersenen  een  grotere  rol  spelen?  En  waarvoor   een  grotere  rol?  Misschien  was  de  rechter  wel  een  gepassioneerd  wielrenner  en  was   hij  het  rechter  zijn  moe.  Dan  had  hij  het  zelf  misschien  een  veel  grote  inbreuk  op  zijn   leven  gevonden  als  hij  een  been  was  kwijtgeraakt.   En  dat  misschien  kunnen  we  weghalen  als  het  om  een  professionele  hoogspringer   gaat.

25

Vragen 11.  Ben  je  het  ook  met  de  filosoof  eens  dat  Swaab  zich  bezondigt  aan  de  post  hoc  ergo  propter  hoc?  Sluit   de  visie  van  Swaab  over  causaliteit  daarmee  nu  wel  of  niet  aan  bij  de  visie  van  Hume? 12.  Heb  je  in  5  VWO  ook  ‘  the  concept  of  mind’  behandeld?  Daarin  benoemt  Ryle  in  het  argument  van   Descartes  een  categoriefout.  Mijn  filosofieleraar  zegt  dat  hij  in  onze  corresponden;e  ook  een   categoriefout  onderscheidt.  Zie  jij  het  ook? 13.Maak  een  argumentenkaart  van  enerzijds  de  argumenta;e  van  Swaab  (en  mij)  en  anderzijds  die  van   de  filosoof  over  causaliteit.  Wat  valt  er  op? 14.  Mijn  filosofieleraar  vroeg  me  het  verschil  tussen  modernisme  en  postmodernisme  nog  eens  uit  te   leggen.  Hij  vroeg  me  vervolgens  of  ik  deze  tegenstelling  ook  terugzag  in  onze  corresponden;e.  Wat  denk   jij? 15.  DenneS  beschrijF  het  Cartesiaanse  theater  als  een  fou;eve  voorstelling  van  ons  bewustzijn.  Eigenlijk   gaat  het  weer  over  categoriefouten.  Kunnen  we  in  het  boek  van  Swaab  ook  spreken  van  een  Cartesiaans   theater?

  26

 

 

 

 

 

Cartesiaans  theater

Swaab  is  niet  radicaal  genoeg Je  zou  het  ook  zo  kunnen  formuleren:  Swaab  confronteert  ons  nog  eens,  met  een  door   beroepsdeformaDe  getekende  blik,  met  wat  we  uit  andere  vakgebieden  allang  hadden  kunnen   weten.  Darwin  heeM  al  laten  zien  hoe  ons  handelen  een  evoluDonaire  basis  heeM  –  overigens  noemt   Swaab  Darwin  zelf  vaak.  Freud  heeM  al  gewezen  op  de  grote  rol  van  het  onbewuste.  Ook  Freud   noemt  Swaab  al  zelf:  'Ons  gedrag  wordt  dus,  in  voortdurend  eerbetoon  aan  Sigmund  Freud,   grotendeels  door  onbewuste  processen  gestuurd.  Wat  Swaab  niet  noemt  is  dat  de  filosofie  de   stroming  van  het  structuralisme  veel  heeM  afgedaan  aan  de  vrije  wil.  Het  structuralisme  heeM  –  de   naam  zegt  het  al  –  laten  zien  hoe  we  bepaald  worden  door  structuren.  De  taal  is  een  goed   voorbeeld.  Als  we  over  onszelf  gaan  spreken,  doen  we  dat  in  een  taal  die  aan  ons  voorafgaat,  die  een   geschiedenis  heeM  waar  wij  ons  alleen  maar  in  kunnen  voegen.  Dat  blijkt  denk  ik  duidelijk  bij  het   onderwerp  waar  we  het  vandaag  over  hebben:  ook  al  geloven  we  niet  in  vrije  wil,  dan  nog  spreken   we  daarover  in  een  taal  waarin  het  concept  al  ingebakken  zit.  Neem  alleen  al  het  feit  dat  we   aannemen  dat  mensen  reden  hebben  voor  hun  handelen  en  geen  oorzaken.  Vandaag  is  het  een   mooie  dag.  Misschien  zei  u  vanochtend  wel:  ik  heb  vandaag  zin  om  lekker  in  de  zon  te  gaan  liggen.   Niet:  mijn  lichaam  heeM  endorfine  en  serotonine  nodig. Zo  kom  ik  op  mijn  derde  bezwaar  tegen  Swaabs  boek:  het  is  niet  radicaal  genoeg.  Als  de  vrije  wil  een   illusie  is,  dan  heeM  dat  veel  grote  gevolgen  dan  hij   denkt.  Hij  noemt  homoseksualiteit:  ‘Pas  in  1992  werd  

‘Swaab  stelt  ook  dat  de  vrije  wil  een  

homoseksualiteit  verwijderd  uit  de  ICS-­‐10  (Interna;onal  

illusie  is,  wat  dus  wil  zeggen  dat  ook  

Classifica;on  of  Diseases).  Tot  die  Djd  heeM  men   tevergeefs  geprobeerd  om  homoseksuelen  van  hun  

mensen  met  normaal  ontwikkelde   hersenen  geen  vrije  wil  hebben.’

vermeende  hersenziekte  te  “genezen”  door   gevangenisstraf,  en  door  middel  van  alle  mogelijke   vreselijke  ingrepen,  die  geen  van  alle  hielpen.  Ik  ben  benieuwd  hoe  lang  het  duurt  voordat  voor   andere  gedragingen,  waarbij  nu  nog  van  de  vrije  wil  wordt  uitgegaan,  zoals  agressief  en  delinquent   gedrag,  pedofilie,  kleptomanie,  en  stalken,  hetzelfde  inzicht  zal  doorbreken,  en  geaccepteerd  zal   worden  dat  ook  dit  gedrag  geen  kwesDe  van  vrije  wil  is,  met  alle  consequenDes  van  dien.’  (392) Het  lijkt  hier  alsof  Swaab  mensen  onderscheidt  met  normaal  ontwikkelde  hersenen,  die  wel  een  vrije   wil  hebben,  en  mensen  met  beperkte  ontwikkelde  hersenen,  die  geen  vrije  wil  hebben.  Maar  zoals   we  weten  stelt  hij  ook  dat  de  vrije  wil  een  illusie  is,  wat  dus  wil  zeggen  dat  ook  mensen  met  normaal   ontwikkelde  hersenen  geen  vrije  wil  hebben.  En  als  dat  zo  is,  kun  je  je  afvragen  waarom  voor  deze   27

groep  mensen  niet  ook  hetzelfde  inzicht  moet  doorbreken,  en  dat  geaccepteerd  zal  worden  dat  ook   hun  gedrag  geen  kwesDe  van  vrije  wil  is,  met  alle  consequenDes  van  dien.  Die  gezonde  hersenen   sturen  hen  dan  toch  net  zo  goed?  En  zij  hebben  er  toch  ook  niet  voor  gekozen  om  gezonde  hersenen   te  hebben?   Dat  past  ook  veel  beter  bij  wat  Swaab  zelf  schrijM  in  het  hoofdstuk  over  moreel  gedrag.  Daar  zegt  hij   dat  we  in  onze  hersenen  een  moreel  netwerk  [hebben]  waarvoor  de  neurobiologische  bouwstenen   Djdens  de  evoluDe  stapsgewijs  zijn  ontwikkeld.’  (295) Iemand  die  de  consequenDe  wel  trekt,  is  de  Belgische  filosoof  Jan  Verplaetse.  In  zijn  recente  boek   Zonder  vrije  wil  probeert  hij  eerst  aan  te  tonen  dat  de  vrije  wil  niet  bestaat  en  kijkt  hij  daarnaar  wat   de  consequenDes  zijn.  Zo  komen  we  bij  de  vraag  die  ik  u  in  het  begin  stelde,  een  vraag  die  ik  aan   Verplaetse  dank:  stelt  u  zich  nu  voor  dat  ik  u  er  in  de  komende  45  minuten  van  weet  te  overtuigen   dat  de  vrije  wil  een  illusie  is,  wie  van  u  gaat  er  dan  verkrachten,  roven,  moorden? Niemand,  en  dat  klopt,  volgens  Verplaetse.  Die  kans  is  minder  groot  dan  verwacht,  zegt  hij.  Een   groot  deel  van  ons  moreel  handelen  vindt  toch  al  onbewust  plaats.  Dat  valt  ook  te  verklaren  vanuit   de  evoluDetheorie:  we  zijn  sociale  dieren,  het  vergroot  onze  overlevingskansen  als  we  in  ons  gedrag   rekening  houden  met  anderen.

De  ring  van  Gyges Het  hoofdpersonage  in  de  mythe  is  Gyges  een  schaapherder  die  na  een   aardbeving  plots  de  toegang  van  een  grot  ontwaart.  Aangelokt  door  het   onbekende  betreedt  Gyges  de  grot.  Hij  vindt  daar  een  graf  in  de  vorm  van  een   bronzen  paard  waarin  een  man  opgebaard  ligt.  De  hand  van  de  dode  is   getooid  met  een  prachDge  gouden  ring.  Gyges  neemt  het  kleinood  en  stelt   vast  dat  de  ring  magische  eigenschappen  bezit.  Wanneer  hij  het  zegel  van  de   ring  naar  de  handpalm  toe  draait,  wordt  Gyges  onzichtbaar.  Met  behulp  van   de  ring  slaagt  Gyges  er  in  bode  te  worden  aan  het  hof  van  koning  Candaules  Eens  doorgedrongen   aan  het  koninklijke  hof  gebruikt  hij  zijn  ring  om  de  koningin  te  verleiden.  Samen  ruimen  ze   Candaules  uit  de  weg  en  eigent  Gyges  zich  de  troon  toe. Vragen 16.  Maarten  Meester  schrijF  "en  dit  klopt,  volgens  Verplaetse".  Klopt  het  ook  volgens  Tolkien?  Leg  uit   hoe  het  verhaal  van  de  ban  van  de  ring  een  antwoord  geeF  op  precies  deze  vraag. 17.Denk  jij  dat  je  immoreel  zult  handelen  als  je  onzichtbaar  kon  worden?  Wat  zou  je  doen?  

28

Ik  neem  aan  dat  de  meeste  van  jullie  het  met  mij  eens  zijn  dat  dit  een  onwenselijke  gedachte  is  dat   filosofen  de  vrije  wil  zouden  verdedigen  alleen  maar  omdat  het  goed  voor  de  samenleving  zou  zijn. Verplaetse  meent  dat  we,  zelfs  als  we  erachter  komen  dat  er  wel  een  vrije  wil  bestaat,  maar  beter  een   moraal  erop  na  zouden  houden  waarin  we  veronderstellen  dat  die  vrije  wil  niet  bestaat.   18.  Is  deze  gedachte  van  Verplaetse  op  dezelfde  manier  net  zo  onwenselijk?  Leg  uit. Plato  is  van  mening  dat  een  mens  vanzelf  het  juiste  doet  al  hij  maar  het  inzicht  heeM  wat  het  juiste  is.  Hij   is  daarmee  een  moreel  determinist.  Alle  kwaad  is  daarom  te  bestrijden  met  voorlichDng  en  kennis. 19.  Is  de  levensloop  van  Gyges  een  tegenvoorbeeld  dat  Plato’s  ongelijk  bewijst?  Leg  uit  waarom  (niet).

Ten  tweede  gaat  een  deel  van  ons  rechtstelsel  al   niet  meer  alleen  uit  van  vrije  wil  en  eigen   verantwoordelijkheid.  Denk  aan  objecDe  of  risico-­‐ aansprakelijkheid:  het  gaat  er  niet  om  of  iemand   schuldig  is,  het  gaat  erom  dat  een  persoon  of   rechtspersoon  aansprakelijk  is.  Je  ziet  ook  steeds   meer  mediaDon,  bemiddeling,  Daarbij  gaat  het  er   niet  om  een  schuldige  aan  te  wijzen  maar  een   situaDe  te  vinden  waarin  de  betrokken  parDjen   zich  kunnen  vinden.  Je  ziet  het  bijvoorbeeld  ook   bij  foutparkeren  waar  je  een  administraDeve   regeling  krijgt  en  geen  boete, Ten  derde  denk  ik  dat  ons  recht  nooit  alleen  op  schuld  en  boete  gebaseerd  is  geweest.  We  sluiten   mensen  ook  op  om  te  zorgen  dat  ze  geen  nieuwe  misdaden  begaan  of  om  hun  gedrag  te  kunnen   corrigeren.  Maar  ondanks  die  verzachtende  omstandigheden  heeM  het  ingrijpend  gevolgen  als  de   vrije  wil  een  illusie  is.  We  zijn  gewend  om  te  denken  en  praten  in  termen  van  schuld  en  boete,  en  dat   kan  niet  meer.  We  zullen  van  een  strafrecht  over  moeten  gaan  op  een  maatregelenrecht.  We  kunnen   nog  steeds  iemand  opsluiten,  maar  nu  niet  meer  als  straf  maar  als  maatregel  –  weer  om  herhaling  te   voorkomen  of  om  iemand  te  kunnen  corrigeren.  Daarbij  zal  de  nadruk  komen  te  liggen  op  prevenDe.  

29

We  krijgen  veel  meer  snelheidsbegrenzers,  alcoholsloten,  verkeersdrempels,  camera’s  en   opvoedcursussen.  We  krijgen  ook  een  maatschappij  met  een  veel  grotere  rol  voor  verzekeraars.   Ouders  zullen  een  verzekering  moeten  afsluiten  voor  het  geval  dat  hun  kind  misdadiger  wordt,  en  als   je  meerderjarig  wordt,  zul  je  die  zelf  moeten  betalen.  HeeM  je  moeder  niet  gerookt,  gedronken  et   cetera,  dan  zul  je  minder  premie  betalen.  De  verzekeraars  zullen  ook  eisen  stellen.  Kinderen  na  acht   uur  niet  meer  op  straat.  Jijzelf  moet  na  22.00  binnen  blijven,  of  waarom  niet  direct  bij  iedereen  een   chip  ingebouwd  die  alarm  slaat  zodra  de  drager  ervan  in  de  buurt  van  een  bank  of  een  kunsthandel   komt? Dit  zal  ook  voor  ons  persoonlijke  leven  enorme  gevolgen  hebben.  We  kunnen  niet  meer  boos   worden  op  elkaar,  hoogstens  als  een  middel  om  elkaar  tot  goed  gedrag  aan  te  zeNen.  We  kunnen   elkaar  niets  meer  verwijten  –  Verplaetse  spreekt  van  een  verwijtloze  samenleving.  Maar,  zegt  hij:  dat   is  niet  zo  erg,  want  verwijten  lossen  meestal  toch  niet  op.  Daar  ben  ik  het  mee  eens,  en  vandaar  dat   ik  met  een  paradoxale  oproep  wil  besluiten.  Stel  dat  we  toch  een  vrije  wil  hebben,  dan  nog  denk  ik   dat  we  er  juist  uit  vrij  wil  voor  moeten  kiezen  om  te  streven  naar  een  verwijtloze  samenleving,  een   samenleving  dus  die  ervan  uitgaat  dat  de  vrije  wil  niet  bestaat.

Uw  laatste  argument  is  dat  Swaab  niet  radicaal  genoeg  is  in  zijn  boek.  Wat  we  ons   kunnen  afvragen  is  of  het  wel  de  taak  is  van  Swaab  om  dit  te  doen.  Zoals  Verplaetse   zegt,  we  kunnen  de  hersenwetenschappers  dankbaar  zijn  voor  het  feit  dat  ze  de  vrije   wil  als  onderwerp  zo  hoog  op  de  agenda  hebben  gezet,  maar  hersenfeiten  alleen  zijn   niet  genoeg  om  de  vrije  wil  te  ontkrachten.  Daarnaast  zegt  Verplaetse  ook  dat   hersenwetenschappers  er  filosofisch  gezien  'niets  van  bakken'  het  zijn  'filosofische   analfabeten'.   Zoals  u  al  heeM  aangegeven  worstelt  Swaab  met  taal  en  concepten  van  het  'zelf',  'vrije   wil'  of  verantwoordelijkheid.  Ik  geloof  ook  wel  dat  dit  klopt.  Het  lijkt  erop  dat  Swaab   hier  tegen  de  grens  van  de  wetenschappelijke  methode  aanloopt  en  we  te  maken   krijgen  met  het  demarcaDeprobleem;  wat  is  wel  en  wat  is  geen  wetenschap?  Ligt  hier   dan  niet  een  mooie  opdracht  voor  filosofen  om  dit  verder  uit  te  werken?  Wat  denkt   u?

30

Als  Swaab  zich  tot  zijn  vakgebied  had  beperkt,  had  hij  dat  niet  hoeven  doen.  Maar  hij   kijkt  juist  vanuit  zijn  specialisme  naar  een  enorm  scala  aan  onderwerpen  die  dat   vakgebied  te  buiten  gaan,  en  als  hij  dan  toch  bezig  is  kan  hij  nog  wel  even  doorzeNen.   Bovendien  lijkt  het  me  inconsequent  dat  hij  niet  duidelijk  stelt  dat  mensen  met   gezonde  hersenen  ook  door  hun  hersenen  bepaald  worden.  Je  laatste  opmerking  is   mooi.  Ik  ben  het  niet  eens  met  Douwe  Draaisma’s  schoenmaker-­‐blijf-­‐bij-­‐je-­‐leest-­‐ kriDek  op  Swaab  (zie  de  Academische  boekengids  op  internet).  Ik  vind  het  juist   bewonderenswaardig  dat  Swaab  buiten  de  grenzen  van  zijn  vakgebied  treedt.  Alleen   vind  ik  dat  hij  dat  wel  erg  oppervlakkig  doet  en  vooral,  dat  hij  erg  stellig  is.  Dan  is  het   inderdaad  aan  wetenschappers  uit  andere  disciplines  om  hem  te  corrigeren.  Waarbij   filosofen  volgens  mij  mede  tot  taak  hebben  begrippen  te  analyseren  en  de  genealogie   van  begrippen  te  laten  zien.

Vragen De  filosoof  en  ik  zijn  het  in  deze  afsluiDng  eens  dat  er  een  schone  taak  ligt  voor  de  filosofie  om  de   haasDge  en  enigszins  onzorgvuldige  wetenschappers  wat  te  corrigeren  en  de  nuance  terug  te   brengen  in  de  discussies  over  de  vrije  wil.  Toch  zal  dit  niet  makkelijk  worden,  want  die  vele   wetenschappers  die  zijn  niet  zonder  redenen  zo  onvoorzichDg  en  stellig;  nuance  verkoopt   tegenwoordig  niet  zo  best.  Maar  filosofen  kunnen  diezelfde  truc  niet  herhalen,  immers  je  kunt  niet   op  een  schreeuwerige  manier  beweren  dat  er  juist  genuanceerder  gedacht  moet  worden.  Maar   tegelijkerDjd  lijkt  het  me  ook  betrekkelijk  zinloos  om  op  een  kantoortje  op  de  universiteit  een   genuanceerde  gedachte  voor  in  de  bureaulade  te  formuleren.   20.  Hoe  zou  de  filosofie  in  de  21ste  eeuw  die  temperende  invloed  kunnen  uitoefenen  in  het  publieke   domein?  Of  ben  jij  misschien  van  mening  dat  dit  geen  opdracht  voor  de  filosofie  is?

31

Verslag discussie Ried Na  de  lezing  van  de  filosoof  was  er  Djd  voor  een  korte  discussie  over  het  onderwerp  vrije  wil.  De   discussie  ging  van  hot  naar  her,  maar  zat  toch  wel  een  soort  rode  draad  in,  iedereen  had  er  moeite   mee  om  de  vrije  wil  te  ontkennen.  Dit  om  verschillende  redenen.  

Diversiteit:  Er  was  iemand  die  zei  dat  de  diversiteit  heel  belangrijk   is.  Ik  geloof  dat  hij  daarmee  bedoelde  dat  er  een  alternaDeve   opDe  is,  en  dat  we  dus  wel  iets  anders  zouden  kunnen  kiezen.   Zonder  vrije  wil  viel  volgens  deze  man  de  diversiteit  weg,  omdat   er  geen  alternaDeve  opDes  meer  zijn.  Je  kunt  alleen  maar  datgene   kiezen  wat  je  kiest. Iden7teit:  Meerdere  mensen  vonden  dat  wanneer  je  niet  zelf   beslist  je  idenDteit  wegvalt.  Ik  zou  dus  geen  Ariska  meer  zijn  als  ik   niet  uit  vrije  wil  mijn  keuzes  maak.  

Verantwoordelijkheid:  Het  is  veel  makkelijker  om  in  vrije  wil  te  geloven,  want  zo  kun  je  iemand  iets   verwijten,  ergens  verantwoordelijk  voor  houden.  Als  er  geen  vrije  wil  is,  kun  je  ook  niet  spreken  van   verantwoordelijkheid.  Je  kunt  het  iemand  moeilijk  aanrekenen  dat  hij  jouw  boek  heeM  gestolen  als   hij  daar  verder  niet  zo  heel  veel  aan  kan  doen.  Zodra  de  vrije  wil  wegvalt  kun  je  mensen  dus  niet   meer  opsluiten  omdat  ze  ergens  verantwoordelijk  voor  zijn.  Dit  is  een  moeilijk  punt,  want  betekent   dit  dat  we  alle  gevaarlijke  gekken  en  moordenaars  maar  rond  moeten  laten  lopen?  

Zin  van  het  leven:  Er  was  iemand  die  zei  'maar  als  we  geen  vrije  wil  hebben,  dan  spring  ik  liever  voor   de  trein'.  Ik  kan  me  wel  voorstellen  waarom  iemand  dat  zegt.  Ik  zelf  dacht  eerst  ook,  'wat  heeM  het   leven  nog  voor  zin  als  je  uiteindelijk  zelf  absoluut  geen  inbreng  hebt'.  Maar  naarmate  ik  meer  ben   gaan  lezen  over  het  onderwerp  begrijp  ik  dat  leven  zonder  vrije  wil  ook  voordelen  kent.  Verder   verandert  er  niets  aan  jou  als  persoon,  behalve  dan  de  visie  de  je  op  het  leven  hebt.  (als  je  geen  vrije   wil  hebt,  heb  je  die  ook  nooit  gehad,  en  tot  nu  toe  heeM  je  brein  je  dan  zo  voor  de  gek  gehouden  dat   je  dacht  dat  je  het  wel  had)  Het  is  niet  zo  dat  jij  van  het  ene  op  het  andere  moment  een  mens  bent   met  vrije  keuzes  en  het  volgende  moment  een  soort  robot.  Je  mensbeeld  verandert,  maar  jij  blijM   dezelfde  persoon.

21.  Bedenk  waarom  de  diversiteit  niet  zal  wegvallen,  waarom  je  nog  steeds  wel  iden;teit  kan  hebben   en  waarom  je  nog  steeds  misdadigers  op  kunt  sluiten  als  de  vrije  wil  niet  bestaat.   32

33

De neurowetenschap

Zoals je ziet is de filosofische discussie in volle gang. Maar filosofen zijn niet de enige die zich bemoeien met het vrije wil debat. Wetenschappers vinden het ook een interessant onderwerp en uit verschillende neurologische experimenten zou zijn gebleken dat wij geen vrije wil hebben. Daarom nu het volgende hoofdstuk: De neurowetenschap en haar visie op de vrije wil.

Experimenten Hét  experiment  waaruit  zou  blijken  dat  vrije  wil  niet  bestaat  is  het  Libetexperiment  maar  het  vindt   zijn  oorsprong  bij  een  bevinding  van  twee  Duitse  onderzoekers,  Kornhuber  en  Deecke,  die  de   bereidheidspotenDaal  ontdekten. Kornhuber  en  Deecke Door  Kornhuber  en  Deecke  werd  in  1960  ontdekt  dat  ons  brein  bij  acDeve  en  een  passieve  reacDe   een  ander  hersengolfpatroon  laat  zien.  Bij  een  passieve  acDe:  'Sluit  je  hand  wanneer  je  een  Dk  op  je   rug  voelt',    is  de  lijn  op  de  EEG  (elektro-­‐encefalograaf,  een  apparaat  waarmee  je  hersengolfpatronen   meet)  vlak  terwijl  bij  een  acDeve  acDe:  'Staat  de  klok  op  10  uur  sluit  dan  je  hand',  een  sDjgend   patroon  dat  circa  één  seconde  voor  de  acDe  begint  is  waar  te  nemen.  Ze  noemden  het  moment   voorafgaande  aan  de  beslissing  bereidheidspotenDaal. 22.  Is  er  bij  Kornhuber  en  Deecke  ook  sprake  van  een  Cartesiaans  theater?

Het  Libetexperiment   Libet  kwam  hierop  met  het  briljante  idee  om  proefpersonen  het  bewegingsmoment  zélf  te  laten   kiezen,  om  erachter  te  komen  of  een  neuraal  beginpunt  van  een  vrijwillige  handeling  samenvalt  met   het  vormen  van  de  intenDe  of  de  beslissing  om  die  handeling  uit  te  voeren.  Hierbij  onderscheidde   Libet  twee  verschillende  soorten  beslissingen: • spontane  beslissingen;  een  die  uit  het  niets  opborrelt • geplande  beslissingen;  beslissingen  waarbij  de  proefpersoon  enige  vorm  van  voorbereiding   of  planning  ervoeren.  

36

Libet  laat  zijn  onderzoek  draaien  om  een  heel  simpele  vingerbeweging  om  de  meetresultaten  zo  min   mogelijk  te  compliceren.  Maar  het  idee  is  dat  de  resultaten  ook  gelden  voor  andere  vrijwillige   handelingen.  Om  te  meten  wanneer  iemand  een  bewuste  intenDe  vormt  om  een  vingerbeweging  te   maken,  bedenkt  hij  het  volgende.  Aan  proefpersonen  wordt  gevraagd  om  naar  een  klok  te  kijken   waarvan  de  wijzer  in  2.56  seconden  ronddraait.  Op  het  moment  dat  een  proefpersoon  vrijwillig   besluit   de  gevraagde  vingerbeweging  te  maken  moet  hij  onthouden  waar  de  wijzer  van  de  klok  stond.   Wanneer  tegelijkerDjd  de  bereidheidspotenDaal  gemeten  wordt,  blijkt  keer  op  keer  dat  de  bewuste   intenDe  pas  optreedt  nadat  de  bereidheidspotenDaal  al  gemeten  is.  Bij  spontane  beslissingen  is  het   bereidheidspotenDaal  400  –  700  milliseconden  voor  de  handelingen  te  meten  en  bij  een  geplande   beslissing  is  dit  700  milliseconden.  Met  andere  woorden:  de  bewuste  beslissing  om  een   vingerbeweging  te  maken  is  niet  de  werkelijke  oorsprong  van  de  vingerbeweging.  

Conclusie Libet  toonde  hiermee  aan  dat  onbewuste  breinprocessen  aan  bewuste  breinprocessen  voorafgaan.   Dus  dat  de  beslissing  in  onze  hersenen  al  genomen  was,  voordat  wij  het  gevoel  kregen  'en  NU  ga  ik   de  klok  stopzeNen'.  

Vragen 23.  Op  welke  manier  is  de  bereidheidspoten;aal  relevant  voor  filosofische  discussie  over  vrije  

wil?

Volgens  Marc  Slors  is  die  koppeling  tussen  het  bewuste  en  het  zelf  echter  helemaal  niet  zo   onvermijdelijk  als  die  lijkt.  Dat  blijkt  eigenlijk  al  zodra  je  je  eigen  alledaagse  ervaringen  serieus   neemt.  ‘Stel:  je  loopt  in  het  bos,  ziet  daar  een  eekhoorntje  klem  ziNen  onder  een  dikke  tak,  en  Dlt   die  tak  op  om  het  diertje  te  bevrijden.  Hoe  moet  je  begrijpen  wat  daar  precies  gebeurt?  Volgens  mij   denk  je  niet:  “Ik  ben  iemand  die  van  dieren  houdt.  Dit  dier  zit  bekneld.  Ergo:  ik  moet  het  nu  gaan   37

bevrijden.”  Zo’n  soort  redenering  zou  je  verwachten  als  de  visie  klopt  dat  je  zelf  steeds  maar  bewust   beslissingen  neemt,  maar  in  de  prakDjk  heb  je  dat  eekhoorntje  al  bevrijd  voordat  je  eraan  toe  bent   gekomen  om  na  te  denken.   Slors  bedoelt  maar:  handelen  zonder  dat  je  van  tevoren  goed  weet  wat  je  precies  gaat  doen  is   mensen  heel  vertrouwd.  In  de  prakDjk  nemen  we  het  niet  zo  nauw  met  de  eis  dat  er  bewuste   beslissingen  aan  een  handeling  vooraf  moeten  gaan  om  echt  zelf  te  handelen  en  dus  van  vrije  wil  te   kunnen  spreken.  We  hoeven  dan  ook  niet  zo  van  streek  te  raken  als  de  wetenschap  aan  dat  verband   tornt.’   24.  Ben  jij  het  met  Marc  Slors  (hoogleraar  cogni;efilosofie)  eens,  of  geloof  je  dat  het  Libetexperiment   daadwerkelijk  de  vrije  wil  ontkracht.  Waarom  wel/niet? Libet  gaat  er  vanuit  dat  wij  ons  bewustzijn  zijn.  Als  je  dit  vergelijkt  met  een  auto  dan  meent  Libet  dat   hij  heeM  ontdekt  dat  wij  zelf  niet  achter  het  stuur  ziNen,  maar  op  de  bijrijderstoel.  Daarom  meent  hij   te  mogen  concluderen  dat  we  geen  vrije  wil  hebben.   25.  Vind  jij  de  vergelijking  goed  gekozen? Marc  Slors  reageert  in  een  lezing  op  Libet  en  verandert  de  vergelijking.  Hij  zegt  dat  er  weliswaar  een   registrerend  bewustzijn  op  de  bijrijderstoel  zit,  dezelfde  bijrijder  die  ook  registreert  wat  je  zegt  als  je   praat,  maar  dat  het  zeluewustzijn  dat  onze  idenDteit  bepaalt  en  ons  gedrag  ten  diepste  bepaalt  de   TomTom  is.  Jan  Verplaetse  zat  ook  in  het  publiek  en  reageerde  met  een  logische  vraag. 26.  Welke  vraag  zou  jij  Marc  Slors  over  de  TomTom  stellen?  Weet  je  er  ook  een  antwoord  op? Free  will  or  free  won't?

Libet  zelf  had  als  libertarist  moeite  met  zijn  conclusie,  en  wilde  redden  wat  er  te  redden  viel.    Hij   vroeg  zijn  proefpersonen  vetobeslissingen  te  nemen;  een  beslissing  waarbij  je  besluit  iets  niet  te   doen  wat  je  je  al  had  voorgenomen.  Je  hebt  je  bijvoorbeeld  voorgenomen  om  een  boze  mail  naar   iemand  te  sturen  die  je  onjuist  heeM  behandeld,  je  hebt  de  mail  al  klaar  staan  maar  voor  je  op   verzenden  drukt  bedenk  je  je,  zo  kun  je  een  conflict  of  ruzie  vermijden.  In  het  geval  van  het   experiment  moesten  de  proefpersonen  tot  de  ronddraaiende  klok  bijna  op  10  uur  stond  de  intenDe   38

hebben  om  hun  vuist  te  sluiten,  maar  zo  kort  mogelijk  voor  Den  uur  moesten  ze  zich  voornemen  om   hun  besluit  te  laten  varen.  Ze  mochten  hun  vuist  niet  sluiten.  Tussen  de  1  en  700  milliseconden   voordat  je  het  besluit  laat  varen  treedt  er  weer  een  bereidheidspotenDaal  op.  Maar  zo'n  100   milliseconden  voor  Den  uur  valt  het  hersenpatroon  sDl.  De  vetobeslissing  lijkt  dus  uit  de  lucht  te   vallen.  Je  mag  dan  wel  geen  free  wil  hebben,  maar  dan  heb  je  tenminste  nog  een  free  won't. 27.  Wat  denk  jij,  zou  er  hier  sprake  kunnen  zijn  van  datgene  wat  Jonathan  Haidt  in  ons  boek  noemt   dat  wetenschappers  eerder  op  zoek  gaan  naar  een  experiment  dat  zijn  of  haar  theorie  of  opvaqng   ondersteunt?  Zo  ja,  hoe  geloofwaardig  acht  jij  de  conclusies  dan  die  aan  dit  experiment  verbonden   zijn? 28.  Is  "free  won't"  weleen  vorm  van  vrijheid?  Geef  een  ondersteunende  argumenta;e  voor  zowel  een   beves;gend  als  ontkennend  antwoord  op  deze  vraag.

Pepsi-­‐Proef In  de  ‘Pepsi-­‐proef’  worden  aan  twee  groepen  (A,  B)   Amerikaanse  proefpersonen  drie  glazen  cola   voorgezet,  die  telkens  zijn  ingeschonken  uit  duidelijk   zichtbare  flesjes:  een  van  Pepsi-­‐Cola,  een  van  Coca-­‐ Cola,  en  een  van  Shoppers.  Aan  de  proefpersonen   wordt  gevraagd  welke  ze  de  lekkerste  vinden.  Vooraf  is   aan  groep  A  de  opdracht  gegeven  zich  te  herinneren   wat  ze  ervoeren  op  11  september  2001,  en  aan  groep   B  werd  gevraagd  zich  de  antrax-­‐affaire  van  2001/2002   te  binnen  te  brengen.  Ook  is  vastgesteld  door  een   enquête  dat  Coca-­‐Cola  bij  Amerikanen  meer   naDonalisDsche  gevoelens  oproept  dan  Pepsi. Wat  is  het  resultaat  van  de  proef?  In  groep  A  kiest  80%  voor  Coca-­‐Cola  en  in  groep  B  kiest  60%  voor   Pepsi,  terwijl  Coca-­‐Cola  er  maar  20%  scoort.  Gevraagd  naar  de  redenen  voor  hun  voorkeur  zeggen   de  proefpersonen  van  alles  over  de  smaak  en  de  bubbels  van  de  drankjes.  Deze  moDveringen  zijn   aantoonbaar  raDonalisaDes,  omdat  de  proefpersonen  in  feite  werden  bedrogen:  in  alle  glazen  zat   hetzelfde  drankje  van  het  merk  Shoppers.  Het  grote  verschil  tussen  groep  A  en  groep  B  is  nu  te   verklaren  door  de  onbewuste  invloed  van  de  voorafgaande  herinneringen  aan  11  september  bij   groep  A  en  aan  de  antrax-­‐affaire  bij  groep  B.  De  eerste  roepen  bij  Amerikanen  sterke  naDonalisDsche   gevoelens  op,  terwijl  de  tweede    dit  niet  doet.

39

Conclusie Victor  Lamme  concludeert  hieruit  het  volgende:  ‘In  ieder  geval  wordt  uit  dit  soort  experimenten   duidelijk  dat  onze  keuzes  niet  veel  meer  kunnen  zijn  dan  een  optelsom  van  de  indrukken  die  de   wereld  heeM  achtergelaten  in  ons  brein,  bewust  en  vooral  ook  onbewust.  De  geschiedenis  van  ons   brein  bepaalt  onze  keuzes’   29.  Stel  Swaab  heeF  gelijk,  wij  zijn  ons  brein,  is  het  dan  nog  een  probleem  dat  de  geschiedenis  van   ons  brein  onze  keuzes  bepaalt? Twee  soortgelijke  testen  met  verschillende  uitkomsten In  beide  testen  konden  proefpersonen  een  stukje  tekst  lezen  over  twee  verschillende  universa,   moesten  er  daarna  vragen  over  beantwoorden Test  Nahmias: Stel  je  voor  dat  we  in  de  volgende  eeuw  alle  natuurweNen   hebben  ontdekt  en  dat  we  een  supercomputer  hebben  gebouwd   die  uit  deze  natuurweNen  en  de  huidige  toestand  van  alles  wat   nu  gebeurt  in  onze  wereld,  perfect  kan  afleiden  wat  er  op  elk   volgend  moment  gebeurt.  En  dit  met  de  nauwkeurigheid  van   100% OF Stel  je  voor  dat  er  een  wereld  bestaat  waarin  alle  overtuigingen   en  waarden  van  iedereen  volledig  bepaald  worden  door  zijn  of   haar  genen  en  door  zijn  of  haar  omgeving.   Test  Nichols  en  Knobe: Universum  A:  stel  je  een  universum  A  voor  waarin  ALLES  wat  gebeurt,  volledig  veroorzaakt  is  door   wat  eraan  voorafgaat... Universum  B:  stel  je  een  universum  B  voor  waarin  bijna  alles  wat  gebeurt,  volledig  veroorzaakt  is   door  wat  eraan  voorafgaat. Samenvayng: Het  cruciale  verschil  is  dat  universum  A  elke  beslissing  volledig  veroorzaakt  wordt  door  wat  eraan   voorafgaat  –  gegeven  het  verleden,  moet  elke  beslissing  zich  voordoen  zoals  ze  zich  voordoet.   Echter,  in  universum  B  zijn  de  beslissingen  niet  volledig  veroorzaakt  door  het  verleden  en  hoeM  elke   menselijke  beslissing  zich  niet  voor  te  doen  zoals  ze  zich  voordoet.  

40

In  beide  testen  werden  vervolgens  situaDes  geschetst  waarin  een  hoofdpersoon  een  keuze  of  een   beslissing  moest  maken.  Hieruit  volgde  vragen  zoals  'Is  Pietje  in  Universum  A  verantwoordelijk  voor   zijn  keuze?'  (Test  Nicolas  en  Knobe)  Of  'Is  Mark  verantwoordelijk  als  hij  besluit  te  liegen  tegen  die   fiscus  in  het  eerste  geschetste  universum?'  (Test  Nahmias) De  testresultaten  waren  verschillend.  Bij  de  test  van  Nahmias  vond  de  overgrote  meerderheid  (83%)   dat  de  hoofdpersoon  verantwoordelijk  bleef  voor  een  morele  overtreding  in  een  determinisDsch   universum.    Terwijl  bij  de  test  van  Nicolas  en  Knobe  84  %  de  hoofdpersoon  in  een  determinisDsch   universum  als  niet  verantwoordelijk  werd  beschouwd.    OMewel  83%  van  de  proefpersonen  in  de   studie  van  Nahmias  en  de  zijnen  gelooM  dat  je  verantwoordelijk  voor  je  keuze  om  te  gaan  joggen  in   een  determinisDsch  universum,  terwijl  84  %  van  de  proefpersonen  in  de  studie  van  Nichols  en  Knobe   denkt  dat  je  in  een  determinisDsch  universum  niet  verantwoordelijk  bent  als  je  friet  voor  lunch   kiest?   Verschil  in  woordkeus  blijkt  bepalend  voor  het  antwoord.  Andere  woorden  prikkelen  andere   intuïDes.  Universum  A  en  opDe  2  van  beide  studies  zijn  even  causaal  determinisDsch  maar  voor   leken  klinkt  dat  van  Nahmias  minder  dwingend.   30.    Kun  je  uiteindelijk  zeggen  voor  welke  par;j  (libertaristen,  compa;bilisten  of  deterministen)  dit   experiment  posi;ef  is?  Leg  uit  waarom.   31.  Leg  uit  waarom  voor  een  compa;bilist  als  Marc  Slors  de  vraag  of  het  determinisme  waar  is   helemaal  niet  terzake  doet.

Manipula7etest Onderzoeker  Joaquim  Brasil-­‐Neto  liet  proefpersonen  hun  handen  samengebald  op  tafel  leggen,  als   zij  een  belsignaal  hoorden  moesten  zij  hun  linker-­‐  en  rechterwijsvinger  strekken.  Hoorden  ze  een   paar  seconden  later  een  klikgeluid,  dan  moesten  zij  een  van  beide  wijsvingers  op  en  neer  bewegen.   De  proefpersonen  mochten  zelf  kiezen  of  zij  de  linker-­‐  of  de  rechterwijsvinger  bewogen.  Alleen  vroeg   Brasil-­‐Neto  ze  niet  alDjd  dezelfde  hand  te  kiezen  en  niet  voortdurend  af  te  wisselen.  Hun  keuze   41

moest  zo  persoonlijk  mogelijk  zijn.  Wat  de  proefpersonen  niet  wisten  was  dat  het  klikgeluid  kwam   van  een  transcraniële  magneDsche  sDmulaDe  toestel  wat  neuronen  kan  acDveren  of  blokkeren.  In  80   %  van  de  trials  maakte  de  proefpersoon  dezelfde  keuze  als  het  TMS-­‐toestel.  Daarnaast  hadden  de   proefpersonen  de  invloed  niet  gemerkt,  en  dachten  ze  dat  ze  telkens  zélf  hun  keuze  maakte.   Onbewuste  wil Een  proefpersoon  staat  voor  een  spiegel  terwijl  iemand  anders  zijn  armen  onder  de  oksels  van  de   proefpersoon  doorsteekt.  Er  worden  opdrachten  omgeroepen  (bijvoorbeeld:  krab  je  neus,  zwaai  met   je  rechterhand)  die  worden  uitgevoerd  door  de  tweede  persoon.  De  proefpersoon  ervaart  dat  hij   degene  is  die  de  bewegingen  via  zijn  wil  bestuurt,  terwijl  dit  natuurlijk  niet  het  geval  is. 32.  Bedenk  welke  conclusies  je  aan  de  manipula;etest  en  de  onbewuste  wil  kunt  toekennen  en  of   deze  een  voordeel  zijn  voor  de  libertaristen,  compa;bilisten  of  deterministen.   Onbewust  immoreler? ZevenDg  studenten  lazen  een  bewering  in  de  trant  van  'zoals  alles  in  het  universum  volgt  alle   menselijk  gedrag  ulDem  begrepen  te  worden  uit  voorafgaande  gebeurtenissen  en  kan  dit  gedrag   ulDem  begrepen  worden  in  termen  van  moleculaire  bewegingen.'  Of  'alle  gedrag  is  bepaald  door   hersenacDviteit  die  op  haar  beurt  bepaald  is  door  een  combinaDe  van  geneDsche  en   omgevingsfactoren.'  Een  controlegroep  las  neutrale  teksten  of  beweringen  die  een  vrije  wil   verdedigden  zoals  'ik  ben  in  staat  om  de  geneDsche  en  omgevingsfactoren  die  mijn  gedrag  soms   beïnvloeden  op  zij  te  zeNen'.   De  onderzoekers  ontwierpen  situaDes  waarin  het  erg  verleidelijk  was  om  bedrog  te  plegen,  je   egoïsDsch  te  gedragen  door  iemand  niet  te  helpen  of  zelfs  agressie  te  tonen.  De  studenten  konden   spieken,  een  dollar  stelen  van  de  proefleider  of  pikante   kruiden  strooien  in  het  eten  van  mensen  die  zojuist  hadden   ‘We  weten  allemaal  dat  deze   gezegd  dat  ze  geen  pikant  eten  lusNen.  Bij  bijvoorbeeld  de   gedachten  niet  de  oorzaak  van   rekensommetjes  spiekte  de  controlegroep  bij  9/20  sommen   de  handeling  zijn.’ en  de  anD-­‐vrijewilgroep  bij  12/20  sommen.  Over  de  hele  lijn   hielpen  ze  minder,  stalen  ze  meer  en  deden  ze  sDekem  meer   spicy  stuff  in  het  eten  van  mensen.   33.  Als  blijkt  dat  we  geen  vrije  wil  hebben,  zou  jij  dan  eerder  geneigd  zijn  tot  het  begaan  van  kleine   misdaden? 34.  Moeten  wij  filosofen  tegen  beter  weten  in  volhouden  dat  er  een  vrije  wil  bestaat  als  dat  leidt  tot   een  lager  aantal  misdaden?

42

Gedachte-­‐experiment:  Epiphenia Epiphenia  was  een  opmerkelijke  planeet.  Op  het  eerste  gezicht   hetzelfde  als  de  aarde,  en  toch  waren  haar  bewoners  duidelijk   anders.  Zoals  een  van  hen,  Huxley,  uitlegde  aan  de  aardling  Dirk   die  Epiphenia  bezocht.  De  Epiphenianen  hadden  lang  geleden   'ontdekt'  dat  hun  gedachten  hun  acDes  niet  beïnvloedden.   Gedachten  waren  alleen  maar  het  effect  van  een  lichamelijk   proces,  en  niet  omgekeerd.  Dirk  stond  perplex.  ´Dat  kun  je  toch   niet  geloven´  protesteerde  hij.  ´Bijvoorbeeld  toen  wij  elkaar  in   deze  bar  ontmoeten,  zei  je  ´Ik  zou  een  moord  doen  voor  een   biertje´,  en  je  bestelde  er  een.  En  toch  zeg  je  dat  de  gedachte  ´ik   wil  een  biertje´  geen  effect  had  op  je  handelen?' 'Natuurlijk  niet',  antwoordde  Huxley,  alsof  het  een  idiote  vraag  was.  'We  hebben  gedachten  en  deze   gaan  vaak  vooraf  aan  onze  handelingen.  Maar  we  weten  allemaal  dat  deze  gedachten  niet  de   oorzaak  van  de  handeling  zijn.  Mijn  lichaam  en  geest  waren  al  bezig  met  het  bestellen  van  een   biertje.  De  gedachte  'ik  zou  een  moord  doen  voor  een  biertje'  was  gewoon  iets  wat  opeens  in  mijn   hoofd  opkwam  als  resultaat  van  datgene  wat  er  in  mijn  geest  en  lichaam  gebeurde.  Gedachten   veroorzaken  geen  handelingen.' 'Voor  Epiphenianen  misschien,'  antwoordde  Dirk.    'Ik  zie  anders  niet  wat  er  zo  anders  is  aan  mensen'   zei  Huxley,  en  een  ogenblik  lang  kon  Dirk  het  ook  niet  zien. Uitleg

De  reden  waarom  dit  het  einde  van  de  wereld  zou  betekenen,  is  dat  alles  wat  we   geloven  over  wie  we  zijn,  gebaseerd  is  op  het  idee  dat  gedachten  onze  handelingen   veroorzaken.    Als  alles  wat  er  in  onze  hoofd  omgaat  geen  invloed  hee>  op  dat  we     eigenlijk  doen,  is  de  wereld  op  de  manier  waarop  wij  er  over  nadenken,  een  illusie.   De  Amerikaanse  filosoof  Jerry  Fodor  zei  ooit  dat  als  het  epifenomenalisme  waar  zou  zijn,  dit  het   einde  van  de  wereld  zou  betekenen.  Epifenomenalisme  is  de  opvayng  dat  gedachten  en  andere   mentale  gebeurtenissen  niks  veroorzaken  in  de  fysieke  wereld,  inclusief  onze  handelingen.  Meer   nog,  onze  geest  en  lichaam  werken  als  een  soort  pure  fysieke  machine,  en  onze  bewuste  ervaringen   zijn  maar  een  bijproduct,  veroorzaakt  bij  de  machine,  maar  zonder  er  invloed  op  te  hebben. Maar  is  dit  echt  de  consequenDe  van  het  aanvaarden  van  het  epifenomenalisme?  Het  denkbeeldige   land  'epiphenia'  is  gemaakt  om  het  idee  te  testen  of  niemand  kan  leven  met  het  de  waarheid  van   het  epifenomenalisme.  De  suggesDe  is  dat  mensen  het  epifenomenalisme  gaan  zien  als  een  brute   43

waarheid  die  hun  leven  verder  niet  beïnvloed.  Het  cruciale  punt  is  dat  hoe  het  voelt  om  een   Epiphenianen  te  zijn,  precies  hetzelfde  voelt  als  het  zijn  van  een  mens.  In  beide  gevallen  vergezelt  de   gedachte  de  handelingen  op  dezelfde  manier.  Het  enige  verschil  is  dat  de  Epiphenianen  niet  geloven   dat  hun  gedachten  er  toe  doen. Is  het  echter  echt  mogelijk  om  te  scheiden  van  het  geloof  wat  we  op  dit  moment  hebben  over  de   relaDe  van  gedachten  en  handelingen?  Mensen  zoals   Fodor  denken  van  niet,  maar  het  is  verre  van   De  conclusie  van  de   duidelijk  waarom  deze  scheiding  niet  bereikt  kan   worden.  Neem  bijvoorbeeld  een  situaDe  waarin  je   gedachten  belangrijk  lijken.  Laten  we  zeggen,  je   probeert  een  oplossing  te  vinden  voor  een  moeilijk   wiskundig  probleem.  Uiteindelijk  komt  het  ‘eureka’-­‐ moment.  Geven  je  gedachten  in  dit  geval  een  uitleg   voor  je  handelen?

neurowetenschap  lijkt   ondubbelzinnig:   er  is  géén  vrije  wil

Nou  nee.  Waarom  kan  ik  niet  geloven  dat  het  bewustzijn  van  gedachten  maar  een  bijproduct  is  van   een  berekening  van  datgene  wat  zich  op  hersenniveau  afspeelt?  Het  kan  een  noodzakelijk  bijproduct   zijn.  Maar  net  als  het  geluid  wat  een  kokend  water  maakt,  is  het  een  onvermijdelijk  bijproduct  van   het  verhiNen  van  het  water  zonder  de  betekenis  dat  de  eieren  koken,  zo  gedacht  kan  het  bewustzijn   een  noodzakelijk  bijproduct  zijn  van  neurale  berekening  dat  zelf  geen  oplossing  voor  het  probleem   fabriceert. Zeker,  als  je  denkt  over  denken,  lijkt  er  iets  onwillekeurigs  aan  te  zijn.  Oplossingen  'komen  tot  ons',   wij  niet  tot  hen.  Reflecteer  hoe  het  echt  voelt  om  te  denken,  en  het  idee  dat  het  een  bijproduct  is   van  een  proces  waar  je  je  niet  van  bewust  bent,  en  misschien  lijkt  het  dan  niet  eens  zo  bizar.

Vragen 35.  Stel  je  wordt  wakker  en  weet  niet  of  je  op  aarde  of  op  Epiphenia  bent.  Verzin  een  experiment  dat   uitwijst  of  je  op  aarde  of  op  Epiphenia  bent. 36.  Epiphenia  en  het  dokter  Black  experiment  zijn  gedachte-­‐experimenten  en  verschillen  daarmee   dus  wezenlijk  van  de  neurowetenschappelijke  experimenten  die  Swaab  en  Lamme  aanvoeren  in  hun   inbreng  in  de  discussie  over  de  vrije  wil.  Stel  dat  er  over  honderd  jaar  geen  discussie  over  de  vrije  wil   meer  is,  omdat  we  eruit  zijn  dat  het  wel  of  niet  bestaat.  Verwacht  jij  dan  dat  een  gedachte-­‐ experiment  of  een  laboratoriumexperiment  doorslaggevend  zal  zijn  geweest?  

44

De conclusie van de neurowetenschap lijkt ondubbelzinnig, er is géén vrije wil. Maar voordat wij deze conclusie aanvaarden gaan we kijken welke haken en ogen er zoal aan het onderzoek naar vrije wil zitten. Daarom nu het volgende hoofdstuk 'De haken en ogen'.

45

Haken en ogen

Demarcatieprobleem Taalprobleem Categoriefout

Demarca7eprobleem: We  kunnen  ons  allereerst  afvragen  of  het  wel  de  taak  van  de  hersenwetenschapper  is  om  de  vrije  wil   te  ontkrachten.  Krijgen  we  hier  niet  te  maken  met  het  demarcaDeprobleem,  wat  is  wel,  en  wat  is   geen  wetenschap?  Zijn  de  experimenten  waar  'wetenschappers'  hun  uitspraken  op  berusNen,  wel   echt  wetenschappelijk?  Tot  nu  toe  is  er  nog  geen  geldig  criterium  gevonden  om  pseudo-­‐wetenschap   en  wetenschap  van  elkaar  te  onderscheiden.  Daarom  is  het  ook  heel  belangrijk  om  je  gezonde   verstand  te  gebruiken  bij  kijken  naar  conclusies  die  worden  getrokken  uit  'wetenschappelijke'   experimenten.   Taalprobleem Taal  is  communicaDe,  maar  taal  is  ook  miscommunicaDe.  Hersenwetenschappers  hebben  het   bijvoorbeeld  vaak  over  vrije  wil  als  bewuste  aansturing,  terwijl  filosofen  het  meestal  over  vrije  wil  als   voorwaarde  voor  verantwoordelijkheid  hebben.  Toch  zeggen  ze  het  beide  over  dé  vrije  wil  te   hebben.     WiNgenstein  stelde  dat  filosofische   problemen  terug  te  brengen  zijn  op   taalproblemen.  Het  gaat  erom  hoe  we  de   taal  gebruiken.  We  mogen  het  volgens   WiNgenstein  niet  hebben  over  dingen  waar   we  niets  van  weten.  Zo  kunnen  we  het   volgens  WiNgenstein  niet  over  God  hebben,   we  weten  niet  wat  of  wie  het  is,  we  weten   niet  eens  of  hij  bestaat.  Een  zinnetje  waarin   wordt  verwezen  naar  God  is  volgens  hem  dus   betekenisloos.  Als  je  ergens  op  een  zinnige   manier  over  wilt  praten  moet  je  alDjd  aan   kunnen  wijzen  waar  je  het  over  hebt.  Zonder   de  betekenis  van  die  woorden  weten  we  zelf  niet  waar  we  het  over  hebben  en  mogen  we  er  niet   over  spreken.  Als  we  het  over  een  boek  hebben,  kunnen  we  het  boek  aanwijzen  en  dus  kunnen  we   erover  spreken.  Maar  hoe  zit  het  met  de  vrije  wil?  Kunnen  we  het  aanwijzen?  Weten  we  precies   waar  we  het  over  hebben?  Is  het  hele  vrije  wil-­‐debat  niet  gewoon  één  grote  miscommunicaDe? Misschien  moeten  we  toch  maar  doen  wat  WiNgenstein  ons  in  de  vorige  eeuw  adviseerde;   “waarover  men  niet  kan  spreken,  daarover  moet  men  zwijgen.”

Categoriefout DenneN  levert  kriDek  op  de  conclusies  die  uit  het  Libet-­‐experiment  getrokken  worden,  namelijk  dat   vrije  wil  als  bewuste  aansturing  niet  bestaat.  Dit  berust  volgens  hem  namelijk  op  een  verkeerde   48

manier  van  denken  over  ons  bewustzijn  als  een  plaats  van  waaruit  we  ons  lichaam  aansturen.  Dit   hebben  wij  te  danken  aan  Descartes.  DenneN  illustreert  zijn  theorie  aan  de  hand  van  de   homunculus,  een  klein  mannetje  dat  in  het  Cartesiaanse  theater  zit,  waarin  de  film  van  onze   bewuste  ervaringen  wordt  afgespeeld.  De  homunculus  lijkt  een  soort  punt  waaruit  wordt   geoordeeld  over  de  'film'  zonder  dat  het  er  een  onderdeel  van  is. Volgens  DenneN  is  ons  bewustzijn  echter  geen  'punt'  waar  op  duidelijke  DjdsDppen  informaDe   binnenkomt,  er  dus  geen  Cartesiaans  theater,  en  geen  onstoffelijk  mannetje  in  je  hoofd.  Jij  bent   daarentegen  het  geheel  van  je  hersenen,  en  je  mentale  vermogens  moet  je  begrijpen  als   uitgesmeerd  over  Djd  en  ruimte.   Als  dit  zo  is  heeM  Libet  dus  onderzoek  gedaan  naar  een  punt  in  ons  brein  wat  er  helemaal  niet  is,  en   zijn  zijn  onderzoeksresultaten  dus  niet  geldig  om  de  conclusie  aan  te  verbinden  dat  wij  geen  vrije  wil   als  bewuste  aansturing  hebben.  

Dit  is  misschien  eenvoudiger  te  begrijpen  met  het  voorbeeld  van  de  teamgeest.  Stel  dat  je  op  bezoek   bent  bij  een  honkbalwedstrijd  en  je  hebt  een  onwetende  bezoeker  meegebracht  uit  een  ander   cultuur.  Je  laat  hem  van  alles  zien,  de  tribune,  de  werpers,  de  binnenvelders,  de  honklopers,  de   knuppels  enzovoorts.  Vervolgens  vraagt  je  bezoeker  'maar  waar  is  de  teamgeest?'  Je  kunt  deze  vraag   niet  beantwoorden  want  de  teamgeest  is  geen  'ding'  wat  je  kunt  aanwijzen.  Zo  is  het  volgens   DenneN  ook  met  het  bewustzijn.  

49

Conclusie

De  persoonlijke  gevolgen Jan  Verplaetse  besloot  een  dag  te  niets  te  verwijten,  maar  dit  betekende  bijna  het  einde  van  zijn   huwelijk  omdat  zijn  opmerkingen  koud  en  gevoelloos  overkwamen.  Je  kunt  bijna  niet  om  de   verwijtcultuur  heen:  elkaar  dingen  verwijten,  praten  over  verwijten  vormt  sociale  banden.  Maar   verwijten  maken  natuurlijk  ook  huwelijken,  vriendschappen  en  andere  dingen  kapot.  Zonder   verwijten  zou  je  je  Djd  en  energie  wel  op  een  relaxtere  wijze  kunnen  gebruiken,  je  legt  je  neer  bij   de  natuur  der  dingen,  je  laat  de  cirkel  de  cirkel  zijn  en  geniet  van  de  dingen  die  hun  eigen  gang   gaan  zonder  druk  en  drang.  Dat  klinkt  toch  erg  posiDef?  Maar  er  zijn  natuurlijk  nog  steeds   spanningen  en  conflicten.  Hoe  ga  je  hiermee  om  zonder  verwijten  te  maken?  Door  in  plaats  van   aan  te  vallen  te  vragen  om  opheldering  (van:  Je  had  me  toch  kunnen  bellen!  naar:  Waarom  heb  je   me  niet  gebeld?')  

Gevoelswezens Mensen  zijn  gevoelswezens,  wat  je  ergert  en  kwaad  maakt  spreekt  tot  je  gevoelens,  en  het  harde   incompaDbilisme  stelt  je  voor  met  deze  emoDes  te  breken.  Verwijten  zijn  emoDebommen,  ze   leveren  veel  energie  op  om  dingen  aan  te  pakken  te  veranderen.    Het  is  dan  ook  niet  uitgesloten   dat  een  harde  incompaDbilist  vlugger  opgeeM.  Jan  Verplaetse  heeM  zijn  hoofdopdracht  voltooid   door  te  tonen  waarom  het  harde  incompaDbilisme  behalve  filosofisch  correct  ook  leeuaar  is.  Wat   wij  daar  verder  mee  doen  is  aan  ons.  

51

Conclusie Jan  Verplaetse  geeM  heel  duidelijk  aan  dat  deze  verwijten  die  wij  maken  veel   meer  voor  ons  betekenen  dan  dat  wij  alleen  iemand  anders  de  schuld  willen   geven.  Verwijten  binden,  leveren  energie  en  daarnaast  kun  je  er  bijna  niet  om   heen  in  onze  huidige  Djd.  Jan  Verplaetse  vermeldt  dan  ook  vaak  in  zijn  boek  dat   een  leven  zonder  verwijten  niet  'voor  morgen'  is.  Wij  als  mensheid  zijn  er  nog   niet  klaar  voor.    Onze  taal,  ons  denken  en  doen  is  zo  gevormd  dat  het  bijna  niet   zonder  verwijten  kan.  Daarom  zouden  we  het  volgens  hem  denk  ik  over  honderd  jaar  nog  steeds   over  vrije  wil  hebben,  ondanks  het  feit  dat  het  volgens  Jan  Verplaetse  zelf  totale  onzin  is.  

Nicole  –  studente  humanis7ek Er  zijn  nu  al  zoveel  geluiden  (uit  vooral  de  wetenschappelijke  hoek)  dat  de  vrije  wil  een  illusie  is.   Het  is  heel  fascinerend  en  nu  juist  zo'n  actueel  onderwerp,  dat  het  moeilijk  is  om  te  zeggen  wat   interessant  en  relevant  is  over  honderd  jaar.  DesalnieNemin  denk  ik  dat  de  vrije  wil  nog  steeds  een   onderwerp  van  discussie  kan  zijn  in  2112.  Of  het  nu  een  illusie  is  of  niet,  het  onderwerp  spreekt  tot   de  verbeelding  en  bovendien  gaat  het  heel  erg  tegen  het  gevoel  in  van  veel  mensen  als  je  zegt  dat   de  vrije  wil  niet  bestaat.  Ik  denk  niet  dat  mensen  kunnen  accepteren  dat  ze  gedetermineerde   wezens  zijn,  axankelijk  van  wat  hun  hersenen  hun  vertellen  en  van  hoe  de  omgeving  hen   beïnvloedt. Daarnaast,  ook  al  zeggen  figuren  als  Swaab  dat  alles  bepaald  wordt  door  de  hersenen,  krijg  je  nog   een  probleem:  hoe  worden  de  hersenen  dan  aangestuurd?  Zo  heb  je  bijvoorbeeld  het  idee  van  de   homunculus,  een  klein  mannetje  dat  in  de  hersenen  huist  en  daar  alles  aanstuurt.  Natuurlijk   geloven  we  allang  niet  meer  in  zoiets  (dit  was  meer  uit  de  Djd  van  Descartes,  als  ik  het  goed  heb),   maar  het  is  wel  een  probleem.  Hoe  kan  het  dat  de  hersenen  alles  al  van  tevoren  bepalen?  Op  dat   soort  vragen  is  (volgens  mij)  nog  geen  antwoord  en  ik  denk  dat  het  nog  wel  even  duurt  voordat  we   alles  weten  over  het  brein  en  hoe  alles  werkt. Kortom,  ik  denk  dat  de  vrije  wil  over  honderd  jaar  nog  steeds  een  interessant  onderwerp  in  de   filosofie  kan  zijn.  Op  zijn  minst  zal  het  op  ethisch,  juridisch  en  poliDek  gebied  relevant  zijn,  omdat   de  afwezigheid  van  de  vrije  wil  nog  wat  implicaDes  heeM  (verantwoordelijkheid,  straf,  beleid).

52

Linda  de  Wit  –  studente  filosofie Hoe  lang  het  nog  gaat  duren  weet  ik  niet,  maar  ik  ben   ervan  overtuigd  dat  ook  de  discussie  over  de  vrije  wil   geheel  (behalve  op  ethisch  vlak)  zal  worden   overgenomen  door  de  wetenschap.  Of  de  vrije  wil  nu   wel  of  niet  bestaat:  het  speculeren  van  de  filosofie   biedt  slechts  argumenten  maar  geen  zekerheid,  die   alleen  de  wetenschap  in  staat  is  te  geven. Het  meest  aannemelijk,  en  de  situaDe  die  het  sterkst   kan  aantonen  dat  de  filosofie  zijn  stem  hierin  moet   opgeven,  lijkt  mij  dat  er  door  de  wetenschap  in  onze   hersenen  verklaringen  zullen  worden  gevonden  voor   onze  beslissingen  en  dat  men  er  achter  zal  komen  dat   er  niet  zoiets  als  een  vrije  wil  bestaat.  De  reden  is  een  strikt  determinisme,  waarin  geen  plaats  is   voor  toeval  en  daarmee  vrije  wil. Van  toeval  kan  alleen  sprake  zijn  als  zich  een  gebeurtenis  zou  voordoen  die  niét  is  veroorzaakt  of   die  in  strijd  is  met  voorafgaande  oorzaken.  Is  een  gebeurtenis  wél  veroorzaakt,  dan  is  ze   logischerwijs  niét  toevallig.  Maar  alle  gebeurtenissen,  ook  onze  beslissingen,  hebben  een  oorzaak.   Er  is  niets  dat  zo  maar,  vanuit  het  niets,  autonoom  plaatsvindt.  En  alles  houdt  zich  aan  de   natuurweNen  en  gegeven  omgevingsfactoren.  Als  wij  dus  overal,  tot  in  de  kleinste  details,  weet   van  zouden  hebben,  zouden  we  alles  kunnen  voorspellen. In  dit  determinisDsche  wereldbeeld  past  geen  vrije  wil.  Het  is  een  absurd,  antropocentrisch  idee   dat  onze  hersenen  als  énige  in  de  wereld  niet  zijn  onderworpen  aan  de  natuurweNen.  Ook   hersenprocessen  zijn,  denk  ik,  causaal  en  zullen  op  den  duur  kunnen  worden  uitgelegd  door  de   wetenschap.  We  moeten  onze  hersenen  niet  overschaNen  alleen  omdat  we  nog  niet  weten  hoe  ze   precies  werken.  Dat  wat  wij  toeval  of  vrije  wil  noemen,  zijn  dingen  waarvan  wij  de  oorzaak   vanwege  onze  eigen  beperkingen,  of  die  van  de  wetenschap,  niet  kennen. Er  is  echter  is  één  moeilijkheid  hierin  en  die  wordt  gegeven  door  de  kwantumfysica.  Op  het  niveau   van  deze  allerkleinste  deeltjes  lijkt  het  alsof  toeval  bestaat.  De  filosoof  John  Searle  zegt  dat  áls  de   vrije  wil  bestaat,  deze  zich  hier  moet  bevinden  (hoewel  men  zich  kan  afvragen  hoe  vrij  de  vrije  wil   is  als  deze  puur  toevallig  is).  Maar  ook  hier  zal  de  ontwikkeling  van  de  wetenschap  ons  uitsluitsel   moeten  geven. Of  we  nu  wel  of  niet  over  een  vrije  wil  beschikken,  de  filosofie  zal  ons  een  echt  antwoord  schuldig   moeten  blijven.  En  zo  verliest  ze  steeds  meer  terrein.

53

Rob  Wijnberg  –  filosoof Ja,  over  honderd  jaar  hebben  we  het  nog  steeds  over  de  vrije  wil,  omdat   het  niet  te  bewijzen  en  ook  niet  te  ontkrachten  is  of  de  vrije  wil  nu  echt   ‘bestaat’  of  niet.  Dat  komt:  we  ervaren  allemaal  vrije  wil;  en  ervaring  is  niet   ‘objecDef’  vast  te  stellen  (of  te  ontkrachten). De  inzichten  uit  de  neurologie  ‘ontkrachten’  de  vrije  wil  dan  ook  maar  ten   dele.  Althans,  ze  laten  zien  dat  er  in  ons  brein  processen  plaats  vinden  die   onze  wil  sturen  –  misschien  zelfs  wel  voordat  we  ons  besluiten  bewust  zijn. Maar  wie  zegt  dat  die  processen  zelf  niet  weer  aangestuurd  worden  door  onze  ‘ik’?  De  vrije  wil   gaat,  kortom,  over  de  vraag  of  we  een  ‘ik’  hebben  –  en  die  vraag  is  niet  ‘oplosbaar’,  hoogstens  op   heel  veel  verschillende  manieren  te  beantwoorden. Overigens  is  de  vrij  wil  ook  de  voorwaarde  voor  het  hebben  van  een  moraal,  dus  mocht  de  vrije  wil   ooit  definiDef  ontkracht  worden  (waarvan  ik  dus  niet  denk  dat  dat  kan),  dan  is  het  nog  maar  de   vraag  of  we  er  zo  makkelijk  afscheid  van  nemen,  want  dat  betekent  dat  we  ook  geen  moraal  meer   kunnen  hebben,  en  dus  ook  geen  rechtstaat,  of  regels,  of  wat  dan  ook.  Dus  ja,  de  vrije  wil  blijM  nog   eeuwen  een  filosofisch  onderwerp  van  jewelste. Overigens  denk  ik  dat  dit  voor  alles  opgaat,  want  ik  ben  –  zoals  je  dat  in  de  filosofie  noemt  –  een   anD-­‐fundamentalist. Dat  betekent  dat  ik  niet  geloof  dat  ‘de  werkelijkheid’  een  raDoneel  fundament  heeM.  En  dat   betekent  weer  dat  ik  niet  denk  dat  er  maar  1  juiste  manier  is  waarop  je  de  werkelijkheid  kunt  zien. En  zolang  dat  zo  is,  zal  er  eeuwig  discussie  blijven  over  wat  ‘waar’,  ‘echt’  en  ‘werkelijk’  is.

54

Hans  Huizenga  –  docent  filosofie   Over  honderd  jaar  hebben  we  het  in  de  filosofie  vast  nog  over  de  vrije  wil.   Maar  de  discussie  erover  zal  helemaal  niet  meer  lijken  op  de  discussie  zoals   we  die  nu  voeren.  Op  de  havo  gebruik  ik  het  boek  “De  Grote  Vragen”  van   Donald  Palmer  als  methode  voor  de  filosofielessen.  De  Dtel  suggereert  dat  er   essenDële  vragen  bestaan,  die  door  de  geschiedenis  van  de  filosofie  steeds   opnieuw  gesteld  worden  en  dat  deze  vragen  de  motor  van  diezelfde   geschiedenis  zijn.  Ik  geloof  dat  niet  helemaal.  Want  de  kwesDe  van  de  vrije   wil  ging  ten  Djde  van  bijvoorbeeld  Spinoza  helemaal  niet  over  de  aansturing   door  het  brein  of  over  zoiets  als  een  bereidheidspotenDaal.  Ten  Djde  van  Spinoza  werd  zijn  filosofie   vooral  als  een  religieuze  en  poliDeke  stellingname  gezien  en  wel  eentje  die  je  alleen  goed  begrijpt   tegen  het  decor  van  de  poliDeke  en  religieuze  geschiedenis  van  de  republiek.  Hetzelfde  geldt  ook   voor  Hume  en  ondanks  het  feit  dat  Hume  nog  alDjd  heel  relevant  is  in  de  discussie  van   tegenwoordig,  toch  geloof  ik  dat  we  ook  Hume  elke  filosofische  generaDe  weer  anders  zullen   moeten  interpreteren.   De  geschiedenis  dendert  door,  en  hopelijk  zullen  er  elke  generaDe  weer  bevoorrechten  opstaan  die   zichzelf  de  luxe  gunnen  om  diezelfde  vragen  tegen  een  nieuw  decor  opnieuw  te  beantwoorden.   Hun  antwoorden  zullen  weinig  tot  geen  invloed  op  diezelfde  geschiedenis  hebben,  maar  net  als  de   regenboog  zijn  het  toch  vaak  dit  soort  epifenomenen  die  het  leven  de  moeite  waard  maken. Mijn  conclusie En  wat  denk  ik?  Hebben  we  het  over  honderd  jaar  nog  over  vrije  wil?  Ik  denk   het  wel.  Ons  gevoel  zal  alDjd  blijven  zeggen  dat  wij  vrije  wil  hebben,  hoe  hard   onze  raDo  ons  ook  verteld  dat  dit  niet  zo  is.  Dus  ik  denk  dat  zelfs  als  de   hersenwetenschap  morgen  tot  de  conclusie  komt  dat  wij  geen  vrije  wil  hebben,   dat  dit  wel  voor  veel  opschudding  zorgt,  maar  dat  het  net  als  in  het  gedachte-­‐ experiment  van  de  Epiphenianen  uiteindelijk  geen  verschil  maakt.    Als  wij  geen   vrije  wil  hebben,  is  deze  er  nooit  geweest  en  dan  hebben  onze  hersenen  ons   tot  nu  toe  zo  goed  voor  de  gek  kunnen  houden  dat  wij  het  niet  eens  hebben  gemerkt.  Daar   houden  ze  heus  niet  opeens  mee  op  als  wordt  bewezen  dat  alles  causaal  bepaald  is.  Daarom  is  ook   mijn  conclusie  dat  we  het  over  honderd  jaar  nog  steeds  over  vrije  wil  kunnen  hebben  in  de   filosofie.    

Wat is jouw conclusie na het lezen van deze lesbrief? 55

Overig

Extra opgave Proeftoets Enkele antwoorden Bronvermelding

Extra opgave 1) Vul op chronologische volgorde de volgende namen in: Aristoteles, Augustinus, David Hume, G.E. Moore, Immanuel Kant, Jean Paul Sartre, John Stuart Mill, Peter Strawson, Plato, Socrates, Thomas Hobbes. 2) Vul de tweede kolom van de tabel in met de eeuw waarin de desbetreffende filosoof leefde. Filosoof

Eeuw

Harry  Frankfurt

LeeM  nog

Charles  Taylor

LeeM  nog

Thomas  Nagel

LeeM  nog

John  Gray

LeeM  nog

John  MarDn  Fisher

LeeM  nog

Derk  Pereboom

LeeM  nog

Jonathan  Haidt

LeeM  nog

58

Uitspraak

3) Hieronder staat een aantal uitspraken. Plaats de letter van de uitspraak bij de juiste filosoof in de derde kolom. A.  Mensen  boeken  moreel  gezien  geen  vooruitgang,  alleen  op  technologisch  gebied  wordt  er  vooruitgang   geboekt. B.  De  rede  is  de  slaaf  van  de  passies. C.  Je  natuurlijke  aard  ligt  besloten  in  feiten  over  datgene  waar  je  van  houdt. D.  Het  ononderzochte  leven  is  het  niet  waard  geleefd  te  worden. E.  Je  bent  vrij  wanner  je  niet  belemmerd  wordt  in  datgene  wat  je  wilt  doen. F.  Het  is  onmogelijk  een  eigen  ethiek  te  hebben. G.  Iemand  die  er  niets  aan  kan  doen,  kun  je  wel  vragen  er  iets  aan  te  doen.   H.  We  zijn  veroordeeld  vrij  te  zijn. I.  Zonder  totale  controle  mag  je  nog  steeds  verantwoordelijk  gehouden  worden.   J.  Immoreel  gedrag  is  verleidelijk  voor  ons  gedeelte  van  de  ziel  wat  gericht  is  op  lust. K.  Zonder  vrije  wil  geen  persoon. L.  Rechtvaardigheid  is  toevallig. M.  Niet  alleen  begrijpen  wat  goed  is,  maar  ook  de  wil  hebben  het  te  doen. N.  Of  we  nu  een  vrije  wil  hebben  of  niet,  we  blijven  elkaar  toch  wel  verantwoordelijk  houden  op  basis  van  onze   emoDonele  betrokkenheid.   O.  De  mens  heeM  als  animal  raDonale  ook  zintuiglijke  kennis  nodig.   P.  Mensen  baseren  hun  kennis  en  oordelen  niet  op  reflecDe  maar  op  intuïDe.   Q.  Om  jezelf  te  verwerkelijken  moet  je  je  eigen  karakter  ontwikkelen  en  uitvinden  van  wat  voor  leven  je  gelukkig   wordt. R.  Zelfs  als  het  determinisme  waar  is  kunnen  we  dingen  onderscheiden  die  we  niet  hebben  gedaan  maar  wel   hadden  kunnen  doen.  

4)  “Immoreel  gedrag  komt  voort  uit  onwetendheid.”  Deze  houding  van  Socrates  vind  je  bij  meerdere  filosofen   terug.  Welke  filosofen  zijn  dat,  en  op  welke  manier  komt  deze  houding  naar  voren  in  hun  filosofie?

5)  Geloof  jij  net  als  Socrates  en  Plato  dat  een  mens  die  volledig  doordrongen  is  van  wat  het  juiste  is  om  te  doen,   ook  niet  kan  kiezen  om  het  kwade  te  doen?  

59

Proeftoets Filosofie “Vrije Wil”, V6 hele boek

Tekst 1: Eerst doen, dan geloven Als  je  blij  bent  lach  je,  maar  het  omgekeerde  geldt  ook:  als  je  lacht  word  je  blijer.  Dat  gebeurt  vanzelf.   De  hersenen  voelen  dat  de  lachspieren  zijn  aangespannen,  en  koppelen  dat  automaDsch  aan  een  blij   gevoel.  Dat  gebeurt  zelfs  wanneer  je  je  er  niet  van  bewust  bent  dat  je  lacht.  In  een  onderzoek  keken   deelnemers  naar  cartoons  en  moesten  daarbij  een  pen  in  de  mond  houden.  De  ene  helM  moest  de   pen  horizontaal  tussen  de  tanden  houden  zonder  hem  met  de  lippen  aan  te  raken.  Probeer  maar   eens;  de  lachspieren  in  je  kaak  spannen  zich  vanzelf  aan.  De  andere  helM  moest  het  uiteinde  van  de   pen  tussen  de  lippen  houden  zonder  de  tanden  te  gebruiken.  Je  spant  dan  vanzelf  de  spieren  aan   waarmee  je  droevig  kijkt.  Na  afloop  bleek  dat  de  eerste  groep  de  cartoons  leuker  vond  dan  de   tweede  groep.  Vergelijkbare  resultaten  zijn  gevonden  voor  tal  van  bewegingen  en  houdingen.  In  de   psychologie  staan  deze  effecten  bekend  als  embodiment:  wat  je  lichamelijk  ervaart,  vertaalt  zich   rechtstreeks  naar  een  mentale  ervaring.  Zo  kijken  mensen  posiDever  tegen  iets  aan  wanneer  ze  hun   arm  gebogen  houden  in  plaats  van  gestrekt  (geassocieerd  met  een  ontvangende  of  juist  een   afwerende  houding)  of  wanneer  ze  onbedoeld  ja  schudden  in  plaats  van  nee,  doordat  ze  een  balletje   volgen  dat  op  en  neer  beweegt  in  plaats  van  heen  en  weer. Ook  externe  fysieke  prikkels  kunnen  gedachten,  gevoelens  en   gedrag  kleuren.  Mensen  die  iets  zwaars  in  hun  handen  hebben  of   een  enquête  invullen  op  een  zwaar  klembord,  schaNen  de   waarde  van  buitenlandse  munten  hoger  in,  denken  dieper  na  en   vinden  datgene  waarover  ze  op  dat  moment  nadenken   belangrijker.  Mensen  die  een  kop  warme  koffie  vasthouden,   oordelen  posiDever  over  anderen  en  zijn  vrijgeviger  dan  mensen   met  een  kop  ijskoffie  in  hun  handen.  Het  gevoel  van  fysieke   warmte  leidt  dus  tot  een  warmere  opstelling.  Omgekeerd  werkt   dit  trouwens  ook:  als  mensen  zich  verlaten  voelen,  krijgen  ze  het  fysiek  kouder.  Kennelijk  zijn   lichaam  en  geest  helemaal  niet  zo  gescheiden  als  we  -­‐  in  de  koele  geest  van  Descartes  -­‐aannemen.   Roos  Vonk  07-­‐10-­‐2009  

60

1.  Leg  aan  de  hand  van  de  voorbeelden  uit  tekst  uit  wat  epifenomenalisme  inhoudt.  Zou  je  de  auteur   op  basis  van  deze  tekst  als  epifenomenaliste  beschouwen?  MoDveer  je  antwoord.  (2p) 2.  Zou  Descartes  het  mechanisme  van  embodiment  kunnen  verklaren?  Leg  uit  aan  de  hand  van   Descartes’  opvayng  over  de  verhouding  tussen  de  passies  van  de  ziel  en  van  het  lichaam.  Besteed  in   je  antwoord  aandacht  aan  ‘animale  geesten’.  (3p) In  de  laatste  regels  schrijM  Roos  Vonk  dat  de  koele  geest  van  Descartes  concludeerde  dat  lichaam  en   geest  totaal  gescheiden  zijn.   3.  Leg  uit  waarom  de  dualist  Descartes  in  zijn  filosofie  over  passies  toch  voornamelijk  over   lichamelijke  processen  schrijM?  (1p) Roos  Vonk  noemde  Descartes  expliciet  in  de  laatste  zin  van  dit  citaat.  Volgens  DenneN  is  Descartes’ filosofie  nog  sterk  van  invloed  zelfs  op  mensen  die  op  het  eerste  gezicht  de  filosofie  van  Descartes   afwijzen.  Ondanks  de  afwijzing  van  het  substanDedualisme  kunnen  mensen  namelijk  nog  best   andere  elementen  van  Descartes’  theorie  overnemen.  In  dit  verband  noemt  DenneN  het   Cartesiaanse  theater  in  het  bijzonder. 4.  Leg  uit  wat  DenneN  bedoelt  met  het  cartesiaanse  theater  en  geef  aan  of  Roos  Vonk  in  tekst  1  ook   verwijst  naar  een  vorm  van  een  cartesiaans  theater.  Leg  daarbij  uit  wat  de  term  “homunculus”   inhoudt  (3p) 5.  Wat  bedoelt  DenneN  met  de  stelling  dat  de  vrije  wil  is  uitgesmeerd  over  de  Djd?  Laat  zien  hoe  hij   gebruik  maakt  van  de  resultaten  van  neurologische  experimenten  om  zijn  stelling  te  bekrachDgen.   (2p)   DenneN  is  een  overtuigd  atheïst,  geheel  in  overeenstemming  met  zijn  filosofie.  Hij  heeM  daarom  in   het  conservaDeve  en  religieuze  Amerika  nogal  wat  vijanden. 6.  Waarom  is  het  idee  van  bovennatuurlijke  krachten  voor  veel  mensen  aantrekkelijk? Leg  vervolgens  uit  op  welke  manier  Kant  het  bovennatuurlijke  een  plaats  heeM  gegeven  in  zijn   filosofie.  Mag  die  aantrekking  een  rol  spelen  in  de  prakDsche  uitwerking  van  een  filosofische   theorie?  Zo  nee,  waarom  niet?  Zo  ja,  onder  welke  voorwaarden?    (3p) 61

De  experimenten  waarover  Roos  Vonk  spreekt,  de  experimenten  waarnaar  DenneN  verwijst  en  ook bijvoorbeeld  het  experiment  van  Libet  betreffen  allemaal  de  relaDe  tussen  onze  hersenacDviteit  en onze  ervaring. 7.  Leg  uit  waarom  een  mechanisDsche  kijk  op  ons  bewustzijn  problemaDsch  is.  Geef    argumenten   tegen  de  idenDteitstheorie  van  Smart.  (2p) 8.  Is  de  mechanisDsche  kijk  op  ons  bewustzijn  ook  problemaDsch  voor  Hume?  Leg  in  je  antwoord  uit   hoe  Hume  de  relaDe  tussen  oorzaak  en  gevolg  beschouwt  en  welke    conclusie  hij  vervolgens  trekt   over  het  zelf.  (2p) 9.  Leg  uit  op  welke  manier  de  theorie  van  Frankfurt  van  grote  invloed  is  geweest  op  de  discussie  over   de  verenigbaarheid  van  de  vrije  wil  en  het  determinisme.  Waarom  is  de  theorie  van  Frankfurt   aantrekkelijk  voor  de  aanhangers  van  het  determinisme?  (2p) Ook  Mill  heeM  grote  problemen  met  een  mechanisDsche  volgzaamheid.  Hij  breekt  een  lans  voor  het karakter.    10.  Leg  uit  waarom  de  mens  beter  te  vergelijken  is  met  een  boom  dan  met  een  robot  en  waarom   het  calvinisme  volgens  Mill  niet  past  bij  het  christendom.  Denk  je  dat  DenneN  het  met  Mill  op  deze   beide  punten  eens  zou  zijn?  Leg  uit.  (4p) 11.  Waarom  zijn  handelingen  volgens  Mill  minder  vrij  dan  opvayngen?  Geef  in  je  antwoord  aan   welke  eisen  Mill  stelt  aan  zowel  de  vrijheid  van  handelen  als  aan  de  vrijheid  van  denken.    (2p) 12.  Wat  denk  je  nu  zelf?  Neem  een  beargumenteerd  standpunt  in  over  de  vraag  of  de  rede  de  slaaf   van  de  passies  is.  Leg  in  je  antwoord  een  verband  met  de  theorie  van  Frankfurt.  (2p) 13.  We  zijn  nu  een  Djdje  onderweg  met  dit  onderwerp.  Waarom  is  dit  onderwerp  eigenlijk  van   belang?  Leg  uit  welke  vooronderstellingen  over  de  menselijke  natuur  en  samenleving  een  rol  spelen   bij  de  verschillende  opvayngen  (voorwaarde  voor  verantwoordelijkheid,  zelfverwerkelijking  en   aansturing)  over  de  vrije  wil?  Geef  daarbij  per  perspecDef  aan  wat  er  in  dit  debat  op  het  spel  staat.   Doe  dit  aan  de  hand  van  de  actualiteit.  (3p)

62

Antwoorden

Vraag  1 Over  premisse  1  wordt  niet  moeilijk  gedaan.  Premisse  1  is  een  ‘als…dan’-­‐redenering,  en  iedereen,  zowel   libertarist  als  hard  incompaDbilist  is  het  met  deze  stelling  eens. Premisse  2  wordt  aangevallen  door  de  compaDbilisten.  CompaDbilisten  denken  namelijk  dat   verantwoordelijkheid  zonder  alternaDeve  opDes  of  broncontrole  (ulDeme  oorzaak-­‐principe)  kan.   (Een  compaDbilist  moet  nu  aantonen  dat  beide  kenmerken  niet  noodzakelijk  zijn  voor   Premisse  3  wordt  aangevallen  door  de  libertaristen  zij  geloven  namelijk  niet  dat  de  alternaDeven  voor   causaal  determinisme  irrelevant  zijn  of  uitgesloten.   (Libertaristen  staan  nu  wel  voor  een  dubbele  opdracht.  Ze  moeten  bewijzen  dat  de  alternaDeven  voor   causaal  determinisme  irrelevant  EN  uitgesloten  zijn.  Als  ze  dit  hebben  gedaan  hebben  ze  dus   aangetoond  dat  verantwoordelijkheid  niet  is  uitgesloten.  Ze  kunnen  dan  nog  een  stap  verder  gaan  door   proberen  te  bewijzen  dat  verantwoordelijkheid  wél  bestaat.) Vraag  2 De  incompaDbilist  toont  hiermee  aan  dat  psychische  vermogens  alleen  niet  genoeg  zijn  om  te  spreken   van  een  'eigen  keus'  waar  je  iemand  verantwoordelijk  voor  kunt  houden,  zoals  de  compaDbilisten   denken.  In  het  geval  van  de  manipulaDetest  dachten  de  proefpersonen  wel  dat  ze  zelf  een  keuze  maakte,   maar  werden  ze  eigenlijk  gewoon  bestuurd  door  een  apparaat.

Antwoorden extra opgave Filosoof  (vraag  1)

Tijd  (vraag  2)

Uitspraak  (vraag  3)

Socrates

D

AugusDnus

5e  eeuw  voor   Christus 4e  eeuw  voor   Christus 4e  eeuw  voor   Christus 4e/5e  eeuw

Thomas  Hobbes

16e/17e  eeuw

E  

David  Hume

18e  eeuw

B

Immanuel  Kant

18e  eeuw

K

John  Stuart  Mill  

19e  eeuw

Q

G.E.  Moore

19e/20e  eeuw

R  

Jean  Paul  Sartre

20e  eeuw

H

Peter  Strawson

20e  eeuw

N

Harry  Frankfurt

LeeM  nog

C  

Charles  Taylor

LeeM  nog

F

Thomas  Nagel

LeeM  nog

L

John  Gray

LeeM  nog

A  

John  MarDn  Fisher

LeeM  nog

I

Derk  Pereboom

LeeM  nog

G  

Jonathan  Haidt  

LeeM  nog

P  

Plato Aristoteles

J O M

63

Vraag  4:

Je  vindt  dit  terug  bij  Plato,  Aristoteles  en  Derk  Pereboom

• • •

Plato:  Het  redelijke  deel  van  het  tweespan,  de  paardenmenner  moet  inzicht  hebben  in  het  goede,  anders   krijgt  het  ongehoorzame  paard  dat  gericht  is  op  verleiding    en  het  kwade  de  overmacht. Aristoteles:  Volgens  Aristoteles  moeten  we  allereerst  kennis  hebben  van  het  goede  (algemene  kennis),   zonder  deze  kennis  zouden  wij  immoreel  verdrag  vertonen.  Dus  ook  bij  Aristoteles  komt  immoreel  gedrag   voort  uit  onwetendheid. Derk  Pereboom:    Hij  gelooM  dat  de  vrije  wil  niet  bestaat.  Als  deze  niet  bestaat  komt  slecht  gedrag  dus  niet   voort  uit  de  vrije  wil  om  kwaad  te  doen.  Immoreel  gedrag  lijkt  dan    voort  te  komen  uit  onwetendheid  en   een  gebrek  aan  opvoeding.    

De  rest  van  de  antwoorden  zijn  vooral  eigen  mening  vragen  of  discussievragen.  Komt  u  er  echt  niet  uit   dan  kunt  u  alDjd  mailen  naar  [email protected].

Antwoorden proeftoets

1. Epifenomenalisme  is  de  theorie  dat  bewustzijn  weliswaar  lichamelijk  is,  maar  zelf  geen  invloed  op   dat  lichaam  uit  kan  oefenen  1p Nee,  immers  “als  mensen  zich  verlaten  voelen  krijgen  ze  het  fysiek  kouder”.  Dat  betekent  dus  dat   Vonk  onderkent  dat  de  geest  invloed  heeM  op  het  lichaam.  1p 2. Nee,  Descartes  kan  het  verschijnsel  'embodiment'  niet  verklaren,  omdat  hij  uiteindelijk  het   interacDeprobleem  niet  weet  op  te  lossen.  1p Dit  interacDeprobleem  houdt  in  dat  de  dualist  Descartes  niet  weet  te  verklaren  hoe  lichaam  en   geest  elkaar  beïnvloeden.  De  ziel  valt  uiteen  in  passies  en  acDes.  Passies  zijn  gewaarwordingen   vanuit  het  lichaam  die  pas  door  bemiddeling  van  de  ziel  kunnen  worden  opgevolgd  door  acDes.   Hij  noemt  daarbij  slechts  de  pijnappelklier  aangezien  we  daar  maar  één  van  hebben,  maar  weet   niet  hoe  het  werkt.  1p. Hij  heeM  een  dappere  poging  gedaan  om  toch  een  gedeelte  te  verklaren  met  de  introducDe  van   animale  geesten.  Dit  zijn  ijle  deeltjes  in  het  lichaam,  die  wel  de  lichamelijke  reflexen  kunnen   verklaren  en  die  wij  mensen  gemeenschappelijk  hebben  met  de  dieren-­‐robots.  Maar  dit   mechanisme  verklaart  alleen  reflexen  die  zonder  tussenkomst  van  de  ziel  plaatsvinden.  Maar  bij   'embodiment'  is  er  wel  degelijk  een  lichamelijke  invloed  op  de  geest.  Dit  strookt  niet  met  de   vooronderstelde  onaxankelijkheid  van  lichaam  en  geest  in  het  substanDedualisme.  1p 3. Descartes  schrijM  over  lichamelijke  processen  om  te  verklaren  waarom  veel  menselijke   kenmerken  en  gedragingen  overeenkomen  met  dierlijke  kenmerken.  De  werking  van  deze   processen  wordt  onderscheiden  van  het  bewustzijn  dat  alleen  mensen  kennen.  Zo  kan  Descartes   volhouden  dat  dieren  geen  ziel  hebben  en  mensen  wél.  En  dat  paste  goed  bij  zijn  wereldbeeld.   1p 4. Het  cartesiaanse  theater  waar  DenneN  over  spreekt  is  de  veronderstelling  dat  er  een  centrale   plek  in  ons  brein  is  waar  het  bewustzijn  zetelt  en  waar  de  lichamelijke  gewaarwordingen  als  een   film  voorbijtrekken.  1p Het  bewustzijn  wordt  daarin  dus  onderscheiden  van  de  hersenfuncDes.  Het  is  een  mini-­‐mannetje   (homunculus)  in  ons  brein  dat  in  het  theater  zit  te  oordelen.  Dit  is  een  hardnekkige  misvayng   volgens  DenneN.  1p

64

Roos  Vonk  wijst  in  de  tekst  op  de  wisselwerking  tussen  lichamelijke  omstandigheid  en  de   on)bewuste  ervaring.  Zij  kiest  daarin  het  perspecDef  van  de  observerende  buitenstaander  en   daarin  is  geen  cartesiaans  theater  te  bekennen.  1p 5. Bij  het  idee  van  een  centraal  punt  in  ons  brein  waar  de  uiteindelijke  beslissingen  worden   genomen,  zoals  beschreven  in  het  cartesiaans  theater  past  de  veronderstelling  dat  deze   beslissing  duidelijk  in  de  Djd  gemarkeerd  kan  worden.  Volgens  DenneN  lost  deze  veronderstelling   vanzelf  op  wanneer  we  de  voorstelling  van  het  cartesiaanse  theater  opgeven.  Immers  wanneer  je   de  morele  actor  (de  homunculus)  verdeelt  over  meerdere  plaatsen  en  momenten  in  het  brein,   dan  moet  je  dat  met  de  vraag  naar  de  vrije  wil  ook  doen.  1p Met  deze  opmerkingen  vervalt  ook  de  conclusie  die  aan  de  hand  van  het  onderzoek  van  Libet   veelvuldig  werd  getrokken,  namelijk  dat  ons  brein  al  heeM  besloten  vóórdat  we  ons  daarvan   bewust  zijn.  In  deze  conclusie  zit  de  vooronderstelling  dat  het  bewustzijn  gescheiden  van  ons   brein  bestaat.  Als  je  echter  accepteert  dat  ons  hele  brein  onderdeel  van  ons  bewustzijn  is,  dan   vervalt  ook  de  problemaDek  die  Libet  meende  te  hebben  opgeworpen.  1p 6. Veel  mensen  vinden  het  idee  van  bovennatuurlijke  krachten  aantrekkelijk  omdat  het  goed   aansluit  bij  het  veelal  religieus  geöriënteerde  substanDedualisme  dat  hen  troost  schenkt  wanneer   zij  over  vergankelijkheid  reflecteren.  1p Kant  tracht  het  bovennatuurlijke  in  de  noumenale  wereld  te  plaatsen,  gescheiden  van  de   fenomenale  wereld.  Deze  noumenale  wereld  is  uiteindelijk  onkenbaar  en  speculaDef.  Toch  heeM   Kant  deze  noumenale  wereld  nodig  om  zinvol  te  kunnen  leven,  omdat  hij  het  determinisme  niet   kan  accepteren.  Zo  zijn  er  meer  geweest.1p Nee,  dat  kan  ik  niet  billijken.  Filosofen  moeten  streng  zijn,  het  strengst  voor  zichzelf.  De  rede  kan   geen  zin  aan  het  bestaan  geven  en  ook  niet  omgaan  met  het  idee  dat  het  bestaan  zin  dient  te   hebben.  1p óf Ja,  dat  kan  ik  wel  billijken  zolang  iemand  maar  kristalhelder  is  over  zijn  moDeven  en  aannames  en   die  nooit  ongefundeerd  aan  anderen  oplegt.  Kants  oplossing  om  twee  boeken  te  schrijven   (zuivere  rede  vs  prakDsche  rede)  is  wat  mij  betreM  wel  zo  transparant,  zowel  vanuit  de  methode   als  vanuit  de  moDvaDe  van  de  boeken.  1p 7. Een  mechanisDsche  kijk  op  ons  bewustzijn  is  problemaDsch  omdat  we  (nog)  niet  kunnen   verklaren  hoe  de  eigenschappen  van  onze  ervaringen  zich  verhouden  tot  de  eigenschappen  van   hersenprocessen.  Wij  kunnen  zelf  geen  bewuste  machines  nabouwen.  1p Zo  kunnen  we  van  de  idenDteitstheorie  van  Smart  verlangen  dat  hij  verklaart  hoe  een   hersenprocessen  intenDoneel  is  en  ergens  over  gaat.    Immers  als  een  gedachte  en  een   hersenproces  echt  idenDek  zijn  moeten  we  aantonen  dat  alles  wat  we  over  het  ene  kunnen   beweren  ook  voor  het  andere  geldt.  Dus  mijn  hersenproces  in  kwadrant  D45  sub  4  gaat  over  een   vork?  Dat  lijkt  nogal  belachelijk  (en  is  het  ook).  1p 8. Voor  Hume  is  de  mechanisDsche  kijk  op  het  bewustzijn  helemaal  niet  problemaDsch  omdat  hij  als   scepDcus  eigenlijk  geen  causaliteit  erkent.  Hij  ziet  de  relaDe  tussen  oorzaak  en  gevolg  slechts  als   een  aangeleerde  herkenning  van  vaste  opeenvolgingen,  zonder  dat  daar  een  dieper  begrip  over   een  causaliteit  aan  ten  grondslag  kan  liggen.  Hij  meent  dat  we  vanuit  de  herhaalde  herkenning   65

van  een  patroon  waarin  een  mentaal  besluit  door  een  lichamelijke  acDe  wordt  opgevolgd  door   inducDe  concluderen  dat  er  een  verband  bestaat  tussen  wil  en  daad.  1p Hume  accepteert  daarom  alleen  maar  dat  we  plaNe  verlangens  kennen,    maar  niet  dat  er  zoiets   bestaat  als  een  zelf  dat  tussen  tegengestelde  verlangens  kan  bemiddelen.  Sterker  nog,  voor   Hume  is  het  zelfs  essenDeel  dat  we  noodzakelijk  of  mechanisDsch  handelen  om  überhaupt  vrij  te   kunnen  zijn.  Immers  als  onze  wil  en  daad  niet  alDjd  zo  strak  op  elkaar  zouden  volgen,  zouden  we   immers  niet  vrij  zijn  te  handelen.  1p 9. De  theorie  van  Frankfurt  behelst  een  rangordelijke  schikking  van  verlangens.  Hogere  orde-­‐ verlangens  staan  dichter  bij  iemands  idenDteit.  Het  ordende  principe  in  deze  schikking  is  de   liefde.  Als  je  deze  schikking  goed  ordent,  zul  je  jezelf  kunnen  verwerkelijken.  Maar  als  deze   ordening  niet  goed  lukt  kan  het  voorkomen  dat  een  lager  verlangen  sterker  is  dan  een  hoger   verlangen  en  iemand  verleid  wordt  te  doen  wat  hij  liever  zou  laten.  Op  deze  manier  is  het   mogelijk  over  vrijheid  en  onvrijheid  (en  dus  verantwoordelijkheid)  te  oordelen  zelfs  als  er  geen   alternaDeve  mogelijkheden  zijn.  1p Je  zult  verleidingen  weerstaan  en  gedisciplineerd  je  grootste  verlangen  kunnen  najagen.  Het   maakt  niet  uit  of  deze  diepste  verlangens  gedetermineerd  zijn,  toch  kan  iemand  zichzelf   verwerkelijken  en  zich  vrij  voelen  zichzelf  te  realiseren.  (Billy  EllioN:  “I  dunno  …  it's  like  …   electricity”)  1p 10. Volgens  Mill  is  een  mens  tot  meer  in  staat  dan  het  nalopen  en  opvolgen  van  protocollen  en   regels.  De  mens  is  daarom  meer  dan  een  robot.  1p  

Het  calvinisme  past  niet  bij  het  christendom  omdat  in  het  calvinisme  volgzaamheid  en  plicht   centrale  waarden  zijn.  Deze  waarden  botsen  volgens  Mill  met  de  natuur  van  de  mens,  zoals  die   door  God  geschapen  is.  Hij  ziet  het  als  een  christelijk  gebod  om  je  talenten  te  ontwikkelen.  Daar   valt  zelfstandigheid  en  kriDsche  reflecDe  dus  ook  onder.  1p

 

Volgens  DenneN  zijn  mensen  beter  te  vergelijken  met  robots,  maar  dan  wel  een  erg  complexe   robot,  samengesteld  uit  andere  robots.  Wij  zijn  namelijk  robots.  Volgens  DenneN  is  het   christendom  als  geheel  een  achterhaald  idee  en  daarin  passen  calvinisme  en  de  rest  van  het   christendom  juist  erg  goed  bij  elkaar;  ze  ontkennen  immers  allebei  de  werkelijke  natuur  van  de   mens  en  het  bestaan  in  het  algemeen.  2p

11. Handelingen  zijn  minder  vrij  dan  opvayngen  omdat  opvayngen  minder  snel  begrensd  worden   door  de  vrijheid  van  anderen.  De  grenzen  van  zowel  denken  als  handelen  worden  door  Mill   bepaald  a.d.h.v.  Het  schadebeginsel.  Dat  betekent  dat  iedereen  vrij  is  om  te  denken  en  handelen   tot  het  moment  dat  hij  andermans  vrijheid  beperkt.  1p  

Het  ligt  voor  de  hand  dat  handelingen  sneller  anderen  beperken  dan  meningen  of  opvayngen.   Opvayngen  beperken  anderen  in  de  regel  niet.  1p

12. Een  beargumenteerd  standpunt  m.b.t.  de  rede  als  slaaf  van  de  passies  1p.  

Een  adequate  en  consistente  verwijzing  naar  Frankfurts  theorie  1p.

13. Driemaal  een  consistente  illustraDe  over  het  belang  van  onderzoek  naar  vooronderstellingen  over   de  natuur  van  de  mens  in  de  discussie  over  vrije  wil  per  perspecDef  uit  Vrije  Wil.  3p

66

Bronvermelding The  pig  that  wants  to  be  eaten  –  Julian  Baggini Vrije  wil  –  Tsjeerd  van  de  Laar  en  Sander  Voerman Hoezo  vrije  wil?  –  Maureen  Sie   Zonder  vrije  wil  –  Jan  Verplaetse Het  oog  in  de  storm  deel  2  –  Ellen  Geerlings  

Dankwoord Ik  wil  mijn  filosofieleraar,  Hans  Huizenga,  bedanken  voor  het  begeleiden  en   helpen  bij  mijn  profielwerkstuk,  het  bedenken  van  opdrachten,  het  beschikbaar   stellen  van  de  proeMoets  en  het  beantwoorden  van  mijn  talloze  mailtjes.   Ik  wil  Maarten  Meester  graag  bedanken  omdat  ik  zijn  speech  mag  gebruiken  voor   mijn  profielwerkstuk.   Ook  zou  ik  Rob  Wijnberg  willen  bedanken  omdat  hij  de  enige  filosoof    is  die  heeM   gereageerd  op  mijn  mailtje  met  de  vraag  of  hij  zijn  visie  wilde  mailen.    (en  dat   terwijl  ik  een  stuk  of  Den  filosofen  heb  gemaild  ) Ik  wil  Linda  de  Wit  en  Nicole  graag  bedanken  voor  het  reageren  op  mijn  blog  door   middel  van  het  sturen  van  een  mailtje  en  het  verwoorden  van  hun  mening. En  als  laatste  wil  ik  Ulrike  Staring  bedanken  voor  het  meegaan  naar  de  filosofische   middag  in  Ried  en  het  controleren  van  mijn  spelling  en  taalgebruik.

67

V

rije wil, het examenonderwerp van dit

jaar. Een uiterst boeiend onderwerp waar veel over te zeggen valt. Ik vind het zelfs zo interessant dat ik (uit vrije wil?) besloot om mijn profielwerkstuk over dit onderwerp te doen. Het onderwerp vrije wil mag nu dan misschien heel populair zijn, maar is dat het over honderd jaar nog steeds als hersenwetenschappers misschien wel hebben bewezen dat we helemaal geen vrije wil hebben? Zouden mensen niet liever leven met de illusie dan dat ze de waarheid onder ogen zien? Welke experimenten zijn er eigenlijk die wat te maken hebben met het vrije wil debat? En wat denken filosofen, is vrije wil over honderd jaar nog een veelbesproken onderwerp?