Analyse Nederlandse wapenexport 2012

Analyse Nederlandse wapenexport 2012

Campagne tegen Wapenhandel, februari 2014 Frank Slijper


CAMPAGNE TEGEN WAPENHANDEL

Kantoor Amsterdam Anna Spenglerstraat 71 1054 NH Amsterdam tel/fax 020 6164684

[email protected] bank NL11 TRIO 0390 4073 80 www.stopwapenhandel.org

De Campagne tegen Wapenhandel is een onafhankelijke stichting die onderzoek doet, campagne voert en het maatschappelijk debat over wapenhandel en wapenproductie stimuleert. Deskundig, betrokken en effectief. De Campagne tegen Wapenhandel is voor haar werk afhankelijk van giften. Help mee met een gift op rekening NL11 TRIO 0390 4073 80 tnv Campagne tegen Wapenhandel te Amsterdam.

Colofon Uitgave: Campagne tegen Wapenhandel, februari 2014 Auteur: Frank Slijper Coverfoto: DSM Dyneema en het Turkse FNSS tekenen samenwerkingsovereenkomst tijdens wapenbeurs IDEF in Ankara. Op de achtergrond minister Hennis van Defensie. (foto DSM Dyneema). Deze analyse is mede mogelijk gemaakt dankzij financiële steun van PAX en Oxfam Novib

2



Inhoudsopgave

Overzicht Nederlandse wapenexport 2012

4

Inleiding

5

1. Nederlandse wapenhandel in perspectief

6

2. Nederlandse wapenexport per bestemming

11

3. Doorvoer van wapens via Nederland

17

4. Export van ‘dual use’ goederen

21

5. Conclusies en aanbevelingen

23

3



Overzicht Nederlandse wapenexport 2012 De waarde van de Nederlandse wapenexport bedroeg in 2012 941 miljoen euro. Ruim een derde daarvan – ruim 342 miljoen euro – komt voor rekening van Defensie dat voor dat bedrag munitie, mijnen en raketonderdelen in Duitsland heeft laten ontmantelen/vernietigen. Strikt genomen een export van militaire goederen, maar uiteindelijk niet ter bewapening van een ander land. Gecorrigeerd hiervoor resteert een netto wapenexport van 608 miljoen euro. •

• Door bovengenoemde export van te ‘demilitariseren’ munitie heeft Duitsland de Verenigde Staten afgelost als belangrijkste exportbestemming; de afgelopen tien jaar zijn beide landen samen goed geweest voor bijna 30% van de totale Nederlandse wapenexport. Dat beeld is vertekend doordat een aanzienlijk deel van de export naar bijv. de VS wapenonderdelen (o.a. voor F-16 gevechtsvliegtuigen; Patriotraket) betreft die na assemblage door de Amerikaanse fabrikant naar derde landen geëxporteerd worden. Die eindbestemming komt niet naar voren in de exportvergunningen. Andere opvallende grote afnemers in 2012 zijn Qatar, Algerije, Turkmenistan, Indonesië, Thailand en Marokko, allen voor exporten tussen de 10 en 40 miljoen euro. •

Naast Turkmenistan zijn ook voor andere notoire mensenrechtenschenders wapenexportvergunningen afgegeven: Saoedi-Arabië, de Verenigde Arabische Emiraten en Bahrein. In het laatste geval ondanks regeringsbeleid niet aan Bahrein te leveren. •

Daarmee kan geconcludeerd worden dat Nederland geen lering heeft getrokken uit alle ophef rond de Arabische lente over wapenleveranties aan dictatoriale regimes. •

Meer in het algemeen koerst Nederland onder Rutte meer dan ooit aan op exportsteun aan de militaire industrie. Zowel op wapenbeurzen als tijdens handelsmissies worden wapenfabrikanten in toenemende mate vergezeld door ministers en andere hoogwaardigheidsbekleders. •

Wat betreft de doorvoer van wapens via Nederland vallen een aantal wapenvrachten op naar bijvoorbeeld Jordanië, Koeweit, Madagaskar, Mexico en Qatar. Verder gaan tienduizenden vuurwapens en tientallen miljoenen stuks munitie naar de VS. •

· Ten aanzien van de export van militair gevoelige dual use goederen zijn Zuid-Korea en India de grootste afnemers van nachtzichtapparatuur voor hun krijgsmachten. Bijzonder opmerkelijk is een vergunning voor informatiebeveiligingsapparatuur en software met bestemming Syrië – onduidelijk is waar die voor dient.

4



Inleiding Steeds meer informatie over wapenhandel is tegenwoordig in het publieke domein aanwezig. De Nederlandse overheid publiceert overzichten van verleende exportvergunningen en wie de weg weet kan op gespecialiseerde websites de nodige informatie vinden. Maar cijfers en systemen vertellen maar een deel van het verhaal. Wapenhandel moet gezien worden in de context van conflictdreiging, economische ontwikkeling en mensenrechten. Wat zijn de consequenties van een export voor de inwoners van het bestemmingsland? En voor de buurlanden? Om een dergelijke analyse te maken plaatst de Campagne tegen Wapenhandel gegevens over de Nederlandse wapenexport in een bredere context. Ook in deze negende ‘Analyse Nederlandse wapenexport’ geeft de Campagne tegen Wapenhandel inzicht in en commentaar op de ontwikkelingen op wapenhandel gebied. Een samenvatting van de belangrijkste ontwikkelingen in de Nederlandse wapenhandel in 2012 vindt u op de vorige pagina. Het rapport beschrijft in het eerste hoofdstuk de Nederlandse wapenexport op hoofdlijnen: omvang, aard en internationaal perspectief. Het daaropvolgende hoofdstuk beschrijft een selectie opvallende bestemmingen van exporten van militair materieel - ook daar waar het gaat om kwesties uit 2013, om te voorkomen dat nog verder achter de feiten wordt aangelopen door de trage wijze van rapporteren door de overheid. Het derde hoofdstuk gaat in op de doorvoer van wapens via Nederlands grondgebied. Het vierde hoofdstuk geeft een analyse van de vergunningen voor zogeheten dual use exporten in 2012. In het slothoofdstuk komen de belangrijkste conclusies en aanbevelingen aan de orde.

5



1. Nederlandse wapenhandel in perspectief De totale waarde van de in 2012 afgegeven wapenexportvergunningen bedraagt 941 miljoen euro. Daarbij dient opgemerkt te worden dat ruim een derde daarvan – 342 miljoen euro – voor rekening komt van munitie, mijnen en raketonderdelen die Defensie in Duitsland heeft laten ontmantelen/vernietigen. Strikt genomen een export van militaire goederen, maar uiteraard geen 'normale' wapenverkoop. Gecorrigeerd hiervoor blijft een bedrag van ruim 608 miljoen euro over. In 2011 bedroeg de waarde van de wapenexportvergunningen 715 miljoen euro. Nadat tussen 2005 en 2010 exportwaarden (ruim) boven de een miljard euro zaten1, is de laatste twee jaar dus sprake van een flinke daling. Naar verwachting zal de exportwaarde voor 2013 wel weer een stuk hoger liggen. Alleen al de vergunningen voor wapenexporten naar Indonesië (348 miljoen euro), Oman (64 mln), Singapore (52 mln) en Algerije (24 mln), zoals die in 2013 bekend werden, zijn samen al hoger dan de totale export naar niet-NAVO landen de laatste paar jaar was (zie onderstaande staafdiagram). Figuur 1: Nederlandse wapenexport 2003 - 2012 (waarde afgegeven vergunningen in miljoenen euro’s)

bron: Ministerie van Buitenlandse Zaken, “Het Nederlandse wapenexportbeleid in 2012”, bijlage 2

Die daling in de Nederlandse wapenexport zien we ook terug bij SIPRI, het in Stockholm gevestigde onderzoeksinstituut, waar Nederland voor de periode 2008 tot en met 2012 is teruggevallen naar een elfde plek (zie tabel 1). Voor alleen 2012 staat Nederland negende. Niettemin staat Nederland, gerekend over de afgelopen tien jaar, nog altijd als 's werelds zevende wapenexporteur te boek. Daarbij valt op dat het de voorhoede vormt van een groep van zes landen die elkaar niet veel ontlopen.

1

Met uitzondering van 2007 (874 miljoen euro)

6



Tabel 1: ’s Werelds grootste wapenexporterende landen 2003 t/m 2012 1 VS 2 Rusland 3 Duitsland 4 Frankrijk 5 VK 6 China 7 Nederland 8 Italië 9 Spanje 10 Oekraïne 11 Israel 12 Zweden 13 Zwitserland 14 Canada 15 Zuid-Korea Totaal alle landen

75.455 62.766 20.714 17.901 9.949 8.925 6.188 5.802 5.743 5.165 5.004 4.676 2.691 2.570 1.223 247.090

2008 t/m 2012 VS Rusland Duitsland Frankrijk China VK Spanje Italië Oekraïne Israel Nederland Zweden Zwitserland Canada Noorwegen

40.495 35.184 9.919 8.042 6.462 4.997 4.036 3.159 3.087 2.694 2.673 2.600 1.432 1.240 746 133.468

2012 VS Rusland China Oekraïne Duitsland Frankrijk VK Italië Nederland Spanje Israel Zweden Canada Zwitserland Zuid-Korea

8.760 8.003 1.783 1.344 1.193 1.139 863 847 760 720 533 496 276 210 183 28.172

Bron: SIPRI Arms Transfers database: http://portal.sipri.org/publications/pages/transfer/tiv-data NB: getallen betreffen geen exportwaarden, maar SIPRI’s ‘Trend Indicator Value, die uitgaat van de relatieve waarde van de geleverde wapens – zie: http://www.sipri.org/databases/armstransfers/background/background_default#TIV-tables)

Het overzicht in de tabel op de volgende pagina laat een min of meer ongewijzigd beeld zien, met Duitsland en de Verenigde Staten ruim als belangrijkste bestemming. Dat heeft vooral te maken met een nauwe industriële samenwerking met die landen in het kader van gemeenschappelijke wapenprojecten, zoals bijvoorbeeld de Boxer en Fennek pantservoertuigen (Duitsland) en de Amerikaanse Patriotraket en de gevechtsvliegtuigen F-16 en F-35 (JSF). Onderdelen van die wapensystemen worden in Nederland gemaakt en veelal in het buitenland in het eindproduct gebouwd. Een deel van die wapensystemen is voor de Nederlandse en Amerikaanse krijgsmacht, maar bijvoorbeeld in het geval van de F-16 is de productie nog uitsluitend gericht op exportorders uit derde landen. Dat de Nederlandse export van onderdelen daarvoor toch als uitvoer naar de VS geboekt wordt vertekent het beeld van Duitsland en vooral de VS als grote klanten van de Nederlandse wapenindustrie. Buiten de EU/NAVO blijft Indonesië de belangrijkste bestemming. Dat zal ook zo blijven nu in 2013 een vergunning van 345 miljoen euro is verstrekt voor de bouw van twee fregatten (zie ook volgend hoofdstuk). Verder zijn er geen opmerkelijke verschuivingen of nieuwe afnemers onder de dertig belangrijkste bestemmingslanden.

7



Tabel 2: Belangrijkste dertig bestemmingen Nederlandse wapenexport 2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

20032012

Duitsland VS NAVO/EUa Indonesië

84,29 237,21 1,69 5,02

88,19 75,35 19,83 1,22

383,89 92,71 42,50 13,46

76,12 63,54 41,75 278,19

70,88 121,52 86,62 0,07

157,05 56,34 131,93 316,42

148,99 178,28 59,23 0,23

71,55 318,18 125,27 3,12

56,91 146,84 53,78 46,08

375,25 78,17 209,29 12,83

1513,12 1368,14 771,89 676,64

Griekenland Marokko Chili Portugal VK

431,66 0,54 0,52 2,47 21,69

161,43 0,13 0,55 1,00 21,18

3,26 0,18 295,62 81,34 22,62

4,11 0,04 98,46 23,49

0,37 12,22 0,61 41,64

6,16 2,04 319,41 33,12

1,77 555,00 1,77 7,98 36,08

53,21 0,60 104,51 1,57 18,66

5,37 2,48 0,02 78,01

0,60 10,00 0,77 0,53 25,31

667,94 566,49 518,94 414,93 321,80

Frankrijk Zuid-Korea Canada Turkije Venezuela

12,42 99,93 2,32 75,42 -

56,44 114,97 2,81 3,50 27,62

20,27 9,75 4,79 12,42 7,67

50,52 3,88 31,70 43,70 196,42

47,13 2,78 3,47 2,63 -

10,84 0,99 93,57 20,91 -

44,05 9,29 84,97 66,42 -

12,54 6,01 4,48 9,02 -

41,30 9,26 15,72 7,80 -

7,23 12,09 12,08 4,44 -

302,74 268,95 255,91 246,26 231,71

3,54 4,22 7,19 -

10,99 21,27 5,84 -

1,93 32,49 21,95 -

4,30 40,69 9,59 20,01

170,56 23,75 2,23 101,23

15,03 3,02 8,66 3,50

3,21 9,77 19,32 0,62

3,95 1,73 27,04 0,22

2,63 14,86 31,73 0,17

0,85 4,23 7,16 1,47

216,99 156,03 140,71 127,22

Polen Spanje Zweden Colombia Egypte

89,07 4,41 4,07 -

0,48 2,50 3,98 0,03

5,31 7,02 9,73 40,36

3,41 5,19 2,88 0,29

0,49 67,47 23,05 14,69

2,42 20,51 3,39

0,06 2,76 12,12 1,03 1,27

0,04 7,54 2,70 89,79 8,21

8,38 7,74 12,98 0,01 0,16

2,81 1,34 7,80 9,33

110,05 108,39 99,82 90,83 77,73

Jordanië Maleisië Noorwegen Japan India

15,20 2,80 5,27 1,53 8,72

0,03 2,34 0,33 5,55 0,39

1,59 6,60 14,11 5,00

2,11 2,09 3,82 5,30

0,67 1,47 4,89 7,78 21,89

2,76 3,97 2,13 11,05 1,47

29,10 2,20 2,93 10,78 9,44

29,73 53,34 2,48 16,41 2,68

0,10 39,48 1,70 11,61

0,04 6,18 8,53 1,67 1,57

77,53 76,10 74,73 74,40 68,07

Thailand Letland Totaal alle landen

0,45 -

0,67 -

2,80 -

7,36 57,04

5,74 0,08

0,67 0,16

18,61 -

19,02 -

0,75 0,03

11,65 -

67,72 57,31

1.151

644

1.175

1.125

874

1.258

1.410

1.047

710

941

Denemarken Italië Taiwan Oman

10.339b

a ‘NAVO/EU’ omvat vergunningen voor de levering van onderdelen van defensiematerieelprojecten voor NAVO- en EU-lidstaten. b Door afrondingsverschillen verschilt dit cijfer van de som van alle totalen per jaar.

bron: Jaarrapporten Nederlands wapenexportbeleid 2003-2012

Handelsmissies en wapenbeurzen Parallel met de krimp in de wapenexport geven de twee kabinetten Rutte vol gas om de Nederlandse militaire industrie te ondersteunen. Soms gebeurt dat door marineschepen ‘uit te lenen’ ter promotie van de Nederlandse militaire industrie. Zo was het door Damen Schelde Naval Shipbuilding (DSNS) gebouwde marineschip ZrMs Groningen prominent aanwezig op de Londense DSEi in september 2013 – een van ’s werelds grootste wapenbeurzen. Niet alleen Damen, maar ook radar- en vuurleidingspecialist Thales Nederland kon op de Groningen potentiële klanten laten zien hoe het de nieuwste snufjes

8



in marineschepen bouwt.2 Onder de genodigden op de DSEi waren delegaties uit bijvoorbeeld Colombia, Irak, Israël, Libië, Pakistan, Saoedi-Arabië en Turkmenistan – door de Britse regering zelf gekarakteriseerd als landen waarvoor de meeste serieuze zorgen gelden ten aanzien van de mensenrechtensituatie.3 Ook tijdens de Russische maritieme wapenbeurs IMDS in Sint Petersburg in juli 2013 verleende de marine hand- en spandiensten voor de militaire industrie met de aanwezigheid van het fregat Evertsen en de onderzeeër Dolfijn, onder meer met een grote netwerkreceptie aan boord van de Evertsen met afgevaardigden van Russische en Nederlandse overheid en industrie, waaronder Damen Shipyards en Thales.4 Een en ander werd nog eens dunnetjes overgedaan tijdens de NEVA beurs in september, ditmaal aan boord van marinefregat De Zeven Provinciën.5 Minister van Defensie Hennis bracht een bezoek aan de Turkse wapenbeurs IDEF 2013 en bezocht daar onder meer de stand van Microflown AVISA. Tijdens de beurs tekende DSM Dyneema in haar bijzijn een contract met pantservoertuigbouwer FNSS. DSM gaat voor het Turkse bedrijf meewerken aan een Maleisische order voor 257 pantservoertuigen.6 Eerder in 2012 vonden ook al twee missies naar Turkije plaats. In mei 2012 waren de toenmalige ministers van Defensie en Economische Zaken, CDA’ers Hillen en Verhagen, aanwezig bij de ondertekening van contracten tussen Nederlandse en Turkse wapenfabrikanten, aan boord van het voor de gelegenheid in de Bosporus aangemeerde fregat Evertsen. Premier Rutte en minister Ploumen van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking brachten in november dat jaar een bezoek, met in hun kielzog een grote handelsdelegatie. Ploumen tekende bij die gelegenheid een overeenkomst om de luchtvaartindustrie van beide landen beter met elkaar te laten samenwerken.7 Minister Kamp van Economische Zaken stak tenslotte samen met luchtmachtgeneraal Starink de Nederlandse (militaire) luchtvaart een hart onder de riem tijdens de Paris Air Show in juni 2013.8 Nederland zet onder premier Rutte flink in op de ondersteuning van handelsmissies.9 Alleen al in 2013 werd een recordaantal van 27 handelsmissies genoteerd. Daarbij komt de Nederlandse militaire industrie – vooral Thales Nederland, Stork/Fokker en Damen ook uitgebreid aan bod. Onderstaand overzicht laat een aantal recente handelsmissies zien waarbij de militaire industrie vertegenwoordigd was en waarbij in een groot aantal gevallen ook samenwerkings- of handelsovereenkomsten werden getekend. 2

‘Groningen paradepaardje defensiebeurs’, Alle Hens, september-oktober 2013; http://thalesalerts.nl/2013/September/Thales%20op%20DSEI%202013.doc/ 3 https://www.gov.uk/government/news/update-on-countries-featured-in-human-rights-and-democracy-report 4 ‘Nederlandse Marine op defensiebeurs in Sint-Petersburg’ (http://www.nlrf2013.nl/2013/07/nederlandse-marine-opdefensiebeurs-in-sint-petersburg/) 5 Jaap Wolting, ‘Innovatief partnerschap’, Alle Hens, september-oktober 2013; Gail van den Hanenberg, ‘Holland goes Russia’, Maritime by Holland Magazine, July/August 2013. 6 Dennis-P. Merklinghaus, ‘IDEF 2013 – Turkey Demonstrates Growing Defence Capabilities’, Military Technology, oktober 2013; Arjen van der Ziel, ‘De Turkse drone verkoopt goed’, de Volkskrant, 15 mei 2013 7 Frank Slijper, ‘Analyse Nederlandse wapenexport 2011’, Campagne tegen Wapenhandel december 2012, p.18 8 ‘Deal Signing Day for Dutch Minister’, Aviation Week ShowNews, 20 juni 2013 9 ‘Fors meer handelsmissies’, nieuwsbericht, 19 december 2013 (http://www.rijksoverheid.nl/nieuws/2013/12/19/forsmeer-handelsmissies.html)

9



Tabel 3: Overzicht Nederlandse militaire industrie op handelsmissies (2012/3) bestemming Turkije Turkije Brazilië

datum Mei 201210 November 201211 November 201212

ministers etc. Hillen (Def), Verhagen (EZ) Rutte (PM/AZ), Ploumen (BuHa) Willem-Alexander & Maximá, Ploumen (BuHa)

India

November 201213

Singapore

Januari 201314

China Somalië China Qatar

Mei 201315 Oktober 201316 November 201317 November 201318

De ‘Rotterdam’/Vice-Adm.l Borsboom Beatrix, Willem-Alexander & Maximá, Ploumen Ploumen Ploumen Rutte, Ploumen Kamp (EZ)

militaire industrie Damen, Thales, Fokker o.a. Fokker, NLR Thales, NLR, NAG (Netherlands Aerospace Group) Thales, Fokker, Imtech Thales, Damen NLR, Fokker Damen, IHC Merwede Fokker, NLR, Damen Damen

Openbaarheid van informatie Jarenlang kon Nederland gezien worden als voorloper in het openbaar maken van informatie over de Nederlandse wapenexport. Het was in 1999 een van de eerste EU landen die met een openbaar jaarrapport inzicht gaf in de omvang en bestemmingen van de Nederlandse wapenexport. Daarnaast was Nederland in 2004 een van de eerste landen die – onder druk van de Tweede Kamer - overzichten van exportvergunningen publiek beschikbaar maakte. Vlak daarvoor had de Campagne tegen Wapenhandel samen VPRO-radioprogramma Argos via de Wet Openbaarheid van Bestuur al dergelijke overzichten gekregen. Dat was een grote ommezwaai in de openheid over wapenexporten. In 2012 tenslotte begon de regering, wederom onder parlementaire druk, met de versnelde publicatie van vergunningen voor wapenexporten vanaf 2 miljoen euro aan nietNAVO/EU lidstaten.19 Op die manier kan de Kamer haar controlerende taak dichter op de actualiteit uitvoeren. Hoewel al in juni 2011 toegezegd, verscheen die eerste rapportage

10

http://www.defensie.nl/actueel/nieuws/2012/05/24/46196109/Minister_Hillen_haalt_banden_met_Turkije_aan_video en http://www.destentor.nl/nieuws/algemeen/economie/11082593/Verhagen-met-handelsmissie-naar-Turkije.ece 11 http://www.rijksoverheid.nl/nieuws/2012/11/06/nederland-en-turkije-trekken-geld-uit-voorvliegtuigindustrie.html?ns_campaign=nieuwsberichten-ministerie-van-buitenlandse-zaken&ns_channel=att 12 http://thalesalerts.nl/2012/november/Handelsmissies.doc/ en http://www.nag.aero/nieuws/nieuwsbericht/handelsmissie-brazilie.html 13 http://nos.nl/artikel/444587-rdam-op-handelsmissie-in-india.html 14 http://www.rijksoverheid.nl/nieuws/2013/01/25/ploumen-opent-onderzoekscentrum-van-thales-in-singapore.html; http://www.telegraaf.nl/binnenland/21243084/__Koningin_begint_met_zaken_doen__.html 15 http://www.nu.nl/economie/3417484/handelsmissie-china-tekent-eerste-contracten.html en ‘Ploumen met handelsmissie naar China’, persbericht ministerie van Buitenlandse Zaken, 2 mei, 2013; Tweede Kamer, vergaderjaar 2012-2013, 33400 V nr.154 16 http://www.rijksoverheid.nl/nieuws/2013/10/28/minister-ploumen-met-nederlandse-bedrijven-in-somalie.html 17 Tweede Kamer, vergaderjaar 2013-2014, 33750 XVII, nr.52, http://www.damen.com/en/news/2013/11/strengtheningthe-dutch-chinese-ties 18 http://www.rijksoverheid.nl/regering/bewindspersonen/henk-kamp/agenda/publieke-optredens-25-tot-en-met-29november 19 Zie Kamerstukken 22054 nrs. 164, 165 en 181 uit 2011

10



‘nieuwe stijl’ pas op 12 april 2012, voor een exportvergunning voor Thailand.20 Sindsdien zijn tot eind 2013 twaalf van dergelijke vergunningen gemeld21; twee daarvan in 2012. In het geval van een vergunning voor Turkmenistan is in augustus 2012 “abusievelijk” niet gerapporteerd, aldus de regering22 (zie volgend hoofdstuk). Maar ook andere grote vergunningen uit 2012 zijn niet aan de Kamer gemeld, zoals bijvoorbeeld in het geval van Algerije, Indonesië, Marokko en Qatar (zie verder volgend hoofdstuk). Naar onze indruk is dat gebeurd vanwege een erg enge interpretatie van de rapportageplicht, waarbij wel heel gemakkelijk exporten als ‘onderdeel’ en niet als los militair product zijn beschouwd. De ontwikkeling in de informatievoorziening is zonder twijfel positief te noemen. Tegelijk moet geconstateerd worden dat ondanks herhaald beloofde beterschap de verstrekking van die informatie bijzonder traag verloopt en zelfs steeds later plaats vindt. Het jaarrapport 2012 verscheen pas op 11 november 2013 en de eerste vier maandoverzichten van wapenexportvergunningen voor 2012 verschenen pas half november online – bijna twee jaar na dato. Alle resterende overzichten (incl. doorvoer en dual use) voor 2012 zijn eind januari 2014 nog steeds verschenen. Zo loopt de publicatie van maandoverzichten begin 2014 maar liefst 20 maanden achter. Het blijft moeilijk te begrijpen waarom dit zoveel tijd moet kosten. Al jaren vraagt ook de Tweede kamer om snellere publicatie van zowel jaarrapport als maandoverzichten. Sinds 200923 werkt de overheid aan een nieuw systeem waarmee de informatieverstrekking versneld zou moeten worden, maar vier jaar en vele beloftes later is die switch klaarblijkelijk nog steeds niet gemaakt. Het lijkt het zoveelste gemankeerde automatiseringsproject bij de overheid.24 Tussenhandel Sinds 2012 geldt de nieuwe Wet Strategische Diensten voor de dienstverlening die betrekking heeft op strategische goederen. Het stelt regels voor drie vormen van dienstverlening: niet-fysieke overdracht van programmatuur en technologie, technische bijstand en tussenhandeldiensten. In het jaarrapport 2012 van de regering wordt vreemd genoeg geen woord gewijd aan de wet, laat staan een overzicht van onder de wet vallende vergunningen en meldingen. Het zou consistent zijn wanneer de overheid, analoog aan de bestaande vergunningsoverzichten voor uitvoer en doorvoer van strategische goederen, overzichten van meldingen en vergunningen krachtens de Wet Strategische Diensten op haar website plaatst en een samenvattend verslag opneemt in het jaarrapport over het wapenexportbeleid.

20

Kamerstuk 22054 nr. 192; zie elders in dit rapport meer over wapenexporten naar Thailand. Voor Algerije (2), Egypte (2), Indonesië (2), Jordanië, Oman (2), Singapore, Taiwan en Thailand, 22 Kamerstuk 22054 nr. 223 (aanbieding rapport “Het Nederlandse wapenexportbeleid in 2012”) 23 Zie Kamerstuk 22054 nr. 154 (verslag Algemeen Overleg Wapenexportbeleid van 6 oktober 2009) 24 Jan Tromp, ‘Met ict licht overheid zichzelf op’, De Volkskrant, 29 juni 2013 21

11



2. Nederlandse wapenexport per bestemming Algerije Na jaren afwezigheid levert Nederland weer militaire goederen aan Algerije. Uit de overheidscijfers blijkt dat in 2012 voor 34 miljoen euro aan wapenexportvergunningen is verstrekt25, hoewel dat niet per brief apart aan de Tweede Kamer is gemeld, zoals gebruikelijk bij grote exportvergunningen. Het gaat daarbij om “elektronicaboxen” die een Duitse fabrikant inbouwt in pantservoertuigen die het levert aan het Algerijnse leger. Een opmerkelijke vergunning gezien het gewelddadige recente verleden in Algerije en de rol van het leger daarin. Het zijn de eerste vergunningen nadat de export van nachtzicht- en communicatieapparatuur voorpaginanieuws was in 1997, vanwege de toen volop woedende burgeroorlog. In 2013 zijn daar nog twee grote vergunningen ter waarde van in totaal 24 miljoen euro bij gekomen.26 In het ene geval gaat het om "data management systemen" ter waarde van 3,1 miljoen euro voor de marine. In het andere geval bouwt Thales Nederland radar en ‘command, control and communication’ (C3) systemen voor drie in China gebouwde korvetten. Deze vergunningen kunnen niet los gezien worden van de bewapeningsspiraal en animositeit tussen Algerije en buurland Marokko, waarbij Nederlandse bedrijven aan beide landen verkopen. In 2008 sloot Damen Schelde Naval Shipyards (DSNS) een order voor de levering van drie SIGMA fregatten voor een bedrag van maar liefst 555 miljoen euro. Volgens SIPRI was Algerije voor de periode 2007-2012 ’s werelds achtste wapenimporteur; Marokko nummer 19. Ter vergelijking: van 2002-2007 was Algerije nummer 24 en Marokko nummer 59. Het Westen richt zich in toenemende mate op de export van militair materieel naar NoordAfrika, vooral op het gebied van de marine. Daarmee slaat het twee vliegen in een klap. De industrie krijgt exportorders die een afnemende binnenlandse vraag (lees: defensiebezuinigingen) compenseren en tegelijk helpen de Noord-Afrikaanse landen Europa in het tegengaan van migratiestromen. Bahrein In de begeleidende brief van de regering bij het rapport ‘Het Nederlandse wapenexportbeleid in 2012’ wordt uit de doeken gedaan hoe tegen de regels in drie vergunningen zijn afgegeven voor Bahrein, “terwijl het beleid was om aanvragen op dat land aan te houden. Hier wreekt zich dat de uitvoerende dienst op grond van een basisinstructie werkt, waarin is opgenomen dat de dienst bepaalde aanvragen zelfstandig af mag doen, terwijl de tijdelijke maatregel dat voor de bestemmingen Bahrein en Jemen ongedaan maakt. Dat laatste is drie maal over het hoofd gezien. De dienst is op die fout aangesproken en naar aanleiding van overleg tussen de Minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking, de Staatssecretaris van Financiën en de algemeen directeur Douane zijn de interne protocollen van de dienst aangescherpt.” Dat neemt niet weg dat per 9 september 2013 is besloten om vergunningaanvragen voor wapenexport naar Bahrein en Jemen niet langer te blokkeren, maar van geval tot geval apart te beoordelen, “aangezien de situatie in deze landen overzichtelijker is geworden en 25

‘Het Nederlandse wapenexportbeleid in 2012 – Rapportage van de minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking en de minister van Buitenlandse Zaken’, november 2013, bijlage 1 26 Frank Slijper, ‘Algeria, Morocco naval built-up supports EU anti-immigration policies (and the Dutch arms industry)’, Explosive Stuff Weblog, 1 november 2013 (http://www.stopwapenhandel.org/node/1574)

12



derhalve toetsing mogelijk is.”27 Overzichtelijk lijkt in dit verband een weinig gelukkige term, of men moet er mee bedoelen dat de repressie van burgerrechten onverminderd hard is gebleven - zo niet straffer - sinds het begin van de Arabische lente.28 In Jemen is de situatie bovendien volslagen chaotisch en lijkt het land af te glijden naar een burgeroorlog. Egypte Drie jaar na de val van dictator Hosni Mubarak is de situatie in Egypte nog altijd gespannen en onzeker. In de periode tussen de verkiezing van Moslim Broederschap leider Mohamed Morsi tot president, eind juni 2012, en de militaire staatsgreep die hem op 3 juli 2013 in de gevangenis deed belanden, verleende de Nederlandse regering twee grote wapenexportvergunningen, die het op 8 oktober 2012, resp. 5 maart 2013 aan de Tweede Kamer meldde. De eerste vergunning, ter waarde van ruim 3,5 miljoen euro, is voor radarapparatuur van Thales Nederland, die op een in de VS gebouwd marineschip is gemonteerd. De andere vergunning ter waarde van 6 miljoen euro is voor de installatie van communicatiesystemen aan boord van eveneens in de VS gebouwde ‘Fast Missile Craft’, met raketten bewapende marineschepen. Hoewel de brief aan de Kamer geen nadere details noemt, is bekend dat de Amerikaanse werf VT Halter Marine vier van dergelijke schepen heeft gebouwd; twee zouden er inmiddels zijn geleverd, de andere twee in de loop van 2014. Hoewel de VS de levering van Abrams tanks, F-16 gevechtsvliegtuigen en Apache gevechtshelikopters tot nader order heeft uitgesteld, is voor de schepen wel groen licht gegeven, omdat ze specifiek ter verdediging van het Suezkanaal zouden dienen.29 Op 21 augustus 2013 kondigde de Europese Unie een beperkt wapenembargo tegen Egypte af.30 Naar verluidt zijn inmiddels alle Nederlandse vergunningen voor Egypte opgeschort. Of bovengenoemde Nederlandse vergunningen op dat moment al waren uitgeleverd is niet bekend. Indonesië Als belangrijkste afzetgebied van Nederlandse wapensystemen buiten de NAVO was Indonesië ook in 2012 goed voor de nodige orders. Vergunningen ter waarde van bijna 13 miljoen euro werden afgegeven. Geen daarvan is apart per brief aan de Kamer gemeld, zoals gebruikelijk is bij exporten boven de 2 miljoen euro. Tussen 2003 en 2012 bedroeg de Nederlandse wapenexport naar de archipel 677 miljoen euro. Dat bedrag bevat nog niet de grootste order in een paar jaar voor Damen Schelde Naval Shipyards (DSNS). Nadat in 2012 al overeenstemming was bereikt31 vroeg DSNS in 2013 een vergunning aan voor de levering van twee deels in Indonesië te bouwen SIGMA fregatten van het type PKR 10514. Vanwege de betrokkenheid bij de bouw van 27

Begeleidende brief bij ‘Het Nederlandse wapenexportbeleid in 2012 – Rapportage van de minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking en de minister van Buitenlandse Zaken’, november 2013 28 Amanda Ufheil-Somers and Foreign Policy in Focus, ‘The US Continues to Stand By Bahrain’, The Nation, 13 januari 2014 (www.thenation.com/blog/177895/us-continues-stand-bahrain); ‘Bahrain crackdown intensifies amid U.S. retreat’, Washington Post editorial , 17 november 2013 (http://www.washingtonpost.com/opinions/bahrain-crackdownintensifies-amid-us-retreat/2013/11/16/a5377240-4d5c-11e3-ac54-aa84301ced81_print.html) 29 Christopher P. Cavas, ‘Egypt Receives 1st US-Built Missile Craft’, Defense News, 19 november 2013 (http://www.defensenews.com/article/20131119/DEFREG04/311190035) 30 ‘Council conclusions on Egypt’, Brussel, 21 augustus 2013 31 Frank Slijper, ‘Trade and aid: yet another Dutch warship for Indonesia’, Explosive Stuff weblog, 13 juni 2012 (http://www.stopwapenhandel.org/node/1329)

13



scheepswerf PT Pal op Surabaya vindt ook verkoop van technologie plaats. De waarde van de op 4 juni 2013 aan de Tweede Kamer gemelde order bedraagt 345 miljoen euro – de grootste Nederlandse wapenexportvergunning sinds 2009. TACTICOS gevechtssystemen en SMART-S Mk2 en andere radarsystemen worden door Thales Nederland geleverd, dat op zijn beurt samenwerkt met PT LEN Industri.32 Ook werd in november 2013 een vergunning afgeven voor de export ter waarde van 3 miljoen euro voor communicatiesystemen voor Indonesische duikboten die in Zuid-Korea worden gebouwd. Naast Indonesië zijn ook andere landen in de regio, zoals Singapore, Maleisië, Thailand en Vietnam, druk doende hun duikbootmacht uit te bouwen.33 Dat past in een bredere trend van toenemende wapenaankopen. Het Indonesische wapenbudget zou volgens de planning 71% stijgen tussen 2011 en 2015, van 1,25 naar jaarlijks 2,14 miljard dollar. Het land heeft de afgelopen tijd amfibische voertuigen en gevechtsvliegtuigen besteld in Rusland en acht Apache gevechtshelikopters bij Boeing in de VS (met Nederlandse onderdelen). Merkwaardig genoeg is Indonesië tot zeer recent ook Nederland’s grootste ontvanger van donorgeld geweest, in 2011 bedroeg dat nog 71 miljoen euro. Zo gaan ontwikkelingshulp en militaire opbouw klaarblijkelijk hand in hand. Jordanië Juist in tijden van bezuinigingen is de verkoop van overtollig geraakt Defensiematerieel een beproefd middel om gaten in de begroting te dichten. In september 2013 verkocht Nederland voor een nog onbekend bedrag vijftien F-16s aan Jordanië, dat er in 2009 ook al zes had overgenomen.34 Eerder in 2010 kocht het een grote partij landmachtspullen: 121 M-109 kanonnen, 510 YPR en M-577 pantservoertuigen, 467 militaire trucks en munitie voor bijna 30 miljoen euro. Tussen 2003 en 2012 was dat goed voor in totaal 77,5 miljoen euro. Momenteel staat een andere order voor 60 stuks luchtafweergeschut (PRTL: pantserrupsvoertuigen tegen luchtdoelen) in de wacht.35 Ondanks een slechte mensenrechtensituatie en de precaire situatie in de regio – denk aan de buurlanden Israël, Libanon en Syrië – ziet Nederland de levering van grote partijen wapens aan Jordanië niet als problematisch. Dat het een belangrijke westerse partner is in de War on Terror, speelt zonder twijfel een positieve rol in de beoordeling van exportvergunningen. Toch vallen de vergunningen niet te rijmen met de wapenexportcriteria zoals die in Europees verband zijn afgesproken. Immers, de kans op gebruik van de gevechtsvliegtuigen in een binnenlands of regionaal conflict is reëel. Libië In cijfers over 2012 komt Libië als bestemming niet voor. Toch meldden Libische media de levering van Nederlandse patrouilleschepen alsook de opleiding van marinepersoneel in Nederland.36 Onduidelijk is om welk bedrijf het zou gaan. Een en ander maakt deel uit van 32

http://thalesalerts.nl/2013/November/Grote%20order%20voor%20Indonesische%20schepen.doc/ Kyle Mizokami, ‘Asia’s Submarine Race‘, 13 november 2013 (http://news.usni.org/2013/11/13/asias-submarine-race) 34 Frank Slijper, ‘More Dutch F-16s for Jordan’, Explosive Stuff Weblog, 3 oktober 2013 (http://www.stopwapenhandel.org/node/1570) 35 Kamerstuk 22054, nr. 218 36 ‘Four navy boats arrive in Benghazi’, 15 januari 2013 (http://www.libyaherald.com/2013/01/16/four-new-navy-boatsarrive-in-benghazi/); Ahmed Elumani, ‘Navy takes delivery of new French fast patrol boats’, Libya Herald, 20 mei 33

14



een groter bewapeningsprogramma, waaronder ook allerlei vaartuigen uit Frankrijk en Zuid-Korea. Een in Defense News opgevoerde kenner noemt de Nederlandse levering van ‘rigid-hull inflatable boats’, snelle bootjes die bijvoorbeeld ook door Nederlandse mariniers worden gebruikt.37 Of hiermee dezelfde of een andere order wordt bedoeld is niet duidelijk. Wel is duidelijk dat de militaire industrie zich verdringt om aan Libië te kunnen leveren. Ook vanuit Italië en Groot-Brittannië azen wapenfabrikanten op orders.38 Marokko Voor tien miljoen euro is in 2012 voor Marokko een exportvergunning afgegeven, maar het is nog niet bekend waarvoor. Vreemd genoeg is hier ook geen melding van gedaan aan de Tweede Kamer, zoals normaal bij exporten boven de 2 miljoen euro aan nietNAVO/EU landen. Oman Ondanks hardnekkige geruchten dat toenmalig koningin Beatrix bij haar bezoek aan Oman in 2011 een goed woordje zou doen voor scheepsbouwer Damen39, die in de race was voor een order voor marineschepen, ging uiteindelijk de eer naar concurrent ST Marine uit Singapore, zo bleek medio 2012. Voor Thales Nederland maakte het weinig verschil: voor beide opties zou het radarapparatuur en andere militaire elektronica leveren.40 De order bedroeg 60 miljoen euro, zo blijkt uit de vergunning die begin 2013 is toegewezen. Een andere order van 4 miljoen euro werd in april 2013 aan het parlement gemeld. Damen liep wel weg met een order voor de bouw van een opleidingsschip voor de marine van Oman, een grote stalen klipper.41 Dat de banden met Oman goed zijn bleek ook uit een bezoek in april 2013 van een groep officieren uit Oman aan de Nederlandse krijgsmachtdelen.42 Tenslotte zijn Nederlandse toeleveranciers betrokken bij de bouw van 12 F-16s voor Oman door Lockheed Martin.43 In 2012 zelf bedroeg de vergunningwaarde voor Oman slechts anderhalf miljoen euro; op basis van bovengenoemde orders zal het voor 2013 een van de belangrijkste bestemmingen blijken te zijn. Hoewel Oman lof wordt toegezwaaid als bemiddelaar, ondermeer rond Iran’s nucleaire programma44, steekt het enorme bedragen in de eigen bewapening. Naar schatting 8% 2013 (http://www.libyaherald.com/2013/05/21/navy-takes-delivery-of-new-french-fast-patrol-boats/#axzz2piMckBSQ); Oscar Nkala, ‘Libya receives 30 French patrol boats, expects 25 more from South Korea’, 22 mei 2013 (http://www.defenceweb.co.za/index.php?option=com_content&view=article&id=30568:libya-receives-30-frenchpatrol-boats-expects-25-more-from-south-korea&catid=51:Sea&Itemid=106) 37 Tom Kington, ‘Training of Libyan Recruits May Spur Procurement Deals’, Defense News, 24 januari 2014 (http://www.defensenews.com/article/20140124/DEFREG01/301240037) 38 ‘Europe’s armsmakers scramble for Libya’, UPI, 18 februari 2013 (http://www.upi.com/Business_News/SecurityIndustry/2013/02/18/Europes-armsmakers-scramble-for-Libya/UPI-49391361224084/#ixzz2LMP1f8V8); Chris Stephen en Nick Hopkins, ‘Royal Navy sends warship to Libya to showcase defence equipment’, Guardian, 17 februari 2013 (http://www.guardian.co.uk/world/2013/feb/17/royal-navy-warship-libya-defence) 39 Arjen van der Ziel, ‘Order fregatten achter bezoek Beatrix aan Oman’, Volkskrant, 3 maart 2011 40 http://www.asdnews.com/news-43969/Thales_lands_contract_for_Omani_Patrol_Vessels.htm 41 http://www.damen.com/en/news/2013/05/new-sail-training-vessel-for-royal-navy-of-oman 42 http://www.defensie.nl/actueel/nieuws/2013/04/05/46204429/Delegatie_Oman_bezoekt_Defensie 43 Andrea Shalal-Esa, ‘Lockheed sees F-16 fighter jet production continuing through 2020’, Reuters, 14 december 2013 (http://www.reuters.com/article/2013/12/14/lockheed-f-idUSL2N0JT03T20131214) 44 Jay Solomon, ‘Oman Stands in U.S.’s Corner on Iran Deal’, Wall Street Journal, 29 december 2013 (http://online.wsj.com/news/articles/SB10001424052702304753504579284870097243180)

15



van het Bruto Nationaal Product (BNP) gaat op aan Defensie, een percentage dat vrijwel geen ander land ter wereld overtreft. Qatar In 2012 werd een vergunning gegeven voor de grootste order uit Qatar in tien jaar. Voor 40 miljoen euro levert Thales Nederland radar en ‘command, control and communication’ (C3) systemen voor schepen van de Qatarese marine.45 Vreemd genoeg is de vergunning daarvoor niet aan het parlement gerapporteerd, zoals gebruikelijk bij exporten boven de 2 miljoen euro naar niet-NAVO/EU landen. Minister Kamp van Economische zaken bracht in november 2013 een bezoek aan een werf van Damen in Qatar.46 Qatar kwam de afgelopen jaren nadrukkelijk in het nieuws als een van de grote buitenlandse steunpilaren van het gewapende verzet in eerst Libië en later Syrië.47 Saoedi-Arabië In 2012 verleende Nederland toestemming voor de export van militaire goederen naar Saoedi-Arabië ter waarde van 6,6 miljoen euro. Hoewel onduidelijk nog is waarvoor de vergunning(en) zijn geweest, is het bekend dat Thales Nederland SOTAS communicatieapparatuur levert voor Saoedische Abrams tanks.48 Ondanks de apert slechte mensenrechtensituatie, ondanks de Saoedische militaire inmenging in bijvoorbeeld Bahrein en Jemen, en ondanks een in 2011 door een meerderheid van de Tweede Kamer aangenomen motie om geen militaire goederen aan dit land te leveren49, achten de laatste twee regeringen Rutte goede handelsrelaties met het land van hoger belang dan de strikte toepassing van de wapenexportcriteria.50 Thailand Op 4 april 2012 werd een vergunning ter waarde van 10,3 miljoen euro verstrekt voor vuurleidingssystemen voor de modernisering van drie Khamronsin-klasse patrouilleschepen van de Thaise marine.51 Ondanks voortdurende instabiliteit en de dreiging van een zoveelste militaire coup, ziet Nederland geen aanleiding de militaire handel met Thailand aan banden te leggen. Hoewel het in dit geval gaat om een order voor de marine, werden in voorgaande jaren evengoed wapenexporten voor de landmacht goedgekeurd. Daarnaast is een punt van zorg dat Thailand’s defensiebegroting sinds 2004 meer dan tachtig procent is gestegen, gecorrigeerd voor inflatie. Ook Nederland heeft daarvan aardig geprofiteerd: voor 68 miljoen euro verkocht het tussen 2003 en 2012 militair materieel aan Thailand. Turkmenistan 45

‘Het Nederlandse wapenexportbeleid in 2012 – Rapportage van de minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking en de minister van Buitenlandse Zaken’, november 2013, bijlage 1 46 http://www.rijksoverheid.nl/regering/bewindspersonen/henk-kamp/agenda/publieke-optredens-25-tot-en-met-29november 47 Amena Bakr en Mariam Karouny, ‘Qatar, allies tighten coordination of arms flows to Syria’, Reuters, 14 mei 2013 (http://www.reuters.com/article/2013/05/14/us-syria-qatar-support-idUSBRE94D0GT20130514) 48 http://thalesalerts.nl/2011/februari/SOTAS%20USA.docx/ 49 Frank Slijper, ‘Analyse Nederlandse wapenexport 2011’, Campagne tegen Wapenhandel december 2012, p.11 50 zie voor die criteria: ‘Het Nederlandse wapenexportbeleid in 2012 – Rapportage van de minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking en de minister van Buitenlandse Zaken’, november 2013, pagina 6-7 51 Frank Slijper, ‘Arms deal with Thailand a novelty in reporting’, Explosive Stuff Weblog, 20 april 2012 (http://www.stopwapenhandel.org/node/1299)

16



Op een vergunning ter waarde van zeven miljoen euro in 201152 volgde in 2012 een nieuwe grote order voor Thales Nederland. Daarover schrijft de regering in haar begeleidende brief bij het jaarrapport wapenexportbeleid 2012: “Over één vergunning die wel aan de selectiecriteria voor versnelde rapportage voldeed, is abusievelijk geen Kamerbrief verzonden. In augustus 2012 werd namelijk een vergunning met een waarde van € 19,25 miljoen afgegeven voor de uitvoer via Turkije van een aantal rondzoekradarsystemen, bestemd voor patrouillevaartuigen van de Turkmeense kustwacht. Hoewel de mensenrechtensituatie in Turkmenistan nog altijd zorgwekkend is, is geoordeeld dat noch de radarsystemen noch de patrouillevaartuigen een bijdrage kunnen leveren aan mensenrechtenschendingen. Ook bestaan er zorgen over regionale onenigheid over de afbakening van de grenzen in de Kaspische Zee. Dit dispuut heeft echter niet tot gewapende botsingen geleid. Alles overziend resulteerde de toetsing aan de criteria van het Gemeenschappelijk Standpunt 2008/944/GBVB tot een positief besluit.” Kortom: er zit dan wel een brute dictator, maar het is geen punt het regime van militair materieel te voorzien.

3. Doorvoer van wapens via Nederland Voor de doorvoer van wapens via Nederland gelden verschillende regels, afhankelijk van de aard van de goederen als ook de herkomst en bestemming. In het kort komt het er op neer dat voor doorvoer van militaire goederen afkomstig uit én op weg naar landen van buiten de NAVO of EU (plus Australië, Japan, Nieuw-Zeeland en Zwitserland - in het jargon: ‘EU/NAVO+’) een vergunningplicht geldt die vergelijkbaar is aan de export van wapens vanuit Nederland. In het geval van wapenzendingen waarbij of herkomst of bestemming EU/NAVO+ is gold tot voor kort alleen een meldplicht. Naar aanleiding van enkele controversiële zendingen de afgelopen jaren is sinds 1 juli 2012 daaraan een uitzondering toegevoegd. Sindsdien geldt ook voor doorvoer van militaire goederen afkomstig uit EU/NAVO+ landen en op weg naar niet-EU/NAVO+ landen een vergunningsplicht, mits het gaat om vuurwapens en munitie, dan wel complete wapensystemen (militaire voertuigen, vliegtuigen, vaartuigen) en mits bovendien sprake is van overlading.53 De vergunningplicht geldt dus voor de hypothetische zending Tsjechische mitrailleurs die onderweg naar Mexico in Rotterdam van vrachtwagen op schip wordt overgeladen, maar niet voor het hypothetische Amerikaanse vliegtuig met granaten voor Bahrein dat op Schiphol stopt om bij te tanken, terwijl de granaten aan boord blijven. In het licht van deze meest recente aanscherping in de regelgeving valt op dat een aantal gemelde wapenvrachten niet aan die vergunningplicht onderworpen lijkt te zijn geweest. Hieronder geven we een aantal voorbeelden van wapenvrachten vanuit EU landen naar onder meer Jordanië, Koeweit, Madagaskar, Mexico en Oman waarbij niet duidelijk is of de vergunningsprocedure is doorlopen. Dat wil zeggen: ze staan alleen als melding genoemd in de doorvoeroverzichten. Een aantal van die landen komt weliswaar ook voor in het 52

Frank Slijper, ‘Analyse Nederlandse wapenexport 2011’, Campagne tegen Wapenhandel december 2012, p.18-19 Staatscourant 2012 nr. 11112, 5 juni 2012; Staatsblad 2012 nr. 225, 24 mei 2012; Regeringsbrief aan de Tweede Kamer, “Aanpassingen in het wapenexportbeleid”, 10 juni 2011. Zie ook Frank Slijper, ‘Analyse Nederlandse wapenexport 2011’, Campagne tegen Wapenhandel december 2012, p.21 53

17



overzicht van doorvoervergunningen in het jaarrapport van de regering, maar onduidelijk is of het hier (deels) om de zelfde transporten gaat.54 Wat dat betreft zou het zicht op de doorvoer helderder zijn wanneer de overzichten van de doorvoer duidelijk maken of er alleen gemeld is, of dat ook vervolgens een vergunningsaanvraag is vereist. In een niet al te ver verleden gebeurde dat ook al, maar is die manier van rapporteren daarna achterwege gebleven. Overigens zijn er vijf wapenvrachten wel tegengehouden in 2012. Bijlage 4 van ‘Het Nederlandse wapenexportbeleid in 2012’ noemt drie zendingen voor Cuba (straaljagermotor, raketmotoren en onderdelen van tanks), een voor Thailand (kogelpatronen) en een voor Birma/Myanmar (helikopterdelen). In 2012 is van 1131 wapenzendingen melding gemaakt. In 2008 lag dat aantal nog twee keer zo hoog: 2269 militaire doorvoerzendingen. In de tussenliggende jaren is dat gestaag verder gedaald. Daarmee lijkt de strengere controle op de doorvoer van wapens via Nederland effect te sorteren, hoewel natuurlijk de vraag is of de afname in doorvoermeldingen in Nederland niet parallel loopt met een toename in de ons omringende landen. Ruim de helft van de gemelde doorvoer heeft betrekking op losse wapens en kleine hoeveelheden munitie die door bijvoorbeeld jagers of sportschutters worden meegenomen op reis. Dergelijke meldingen (voorzien van de toevoeging ‘v.v.’, oftewel vice versa) komen vele tientallen malen voor op bestemmingen als Canada (39), Tanzania (264), VK (40) Zambia (40) en Zuid-Afrika (139). Op een handvol zendingen na55 gaat de meeste doorvoer via Schiphol (847 vrachten) en Rotterdam (276). Niettemin blijven nog altijd opmerkelijke wapenvrachten via Nederlands grondgebied plaatsvinden. Onderstaande zendingen zijn terug te vinden in door de Campagne tegen Wapenhandel samengestelde jaaroverzichten van vergunningen.56 Algerije Zo’n 200.000 kilogram militaire communicatie apparatuur gaat verdeeld over negen vluchten van de VS via Schiphol naar Algerije. Israël Via Schiphol lopen twee vrachten van Amerikaanse delen van militaire vliegtuigen, cq. helikopters naar Israël. Jordanië Negen vrachten naar Jordanië zijn in 2012 gemeld aan de Douane, waaronder Amerikaanse militaire helikopteronderdelen, twintig Belgische machinegeweren en tweehonderd Duitse pistolen. De enige vracht die in de tweede helft van 2012, dus na de gewijzigde regels, is gemeld is een Tsjechische zending van 1,2 miljoen vuurwapenpatronen die via Rotterdam naar Jordanië is vertrokken is op 9 oktober 2012 54

‘Het Nederlandse wapenexportbeleid in 2012 – Rapportage van de minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking en de minister van Buitenlandse Zaken’, november 2013, bijlage 3 55 Via Maastricht (4), Hazeldonk (2), Eemshaven en Meer. 56 http://stopwapenhandel.org/informatie/Overheid/overheid

18



aangemeld. Op basis van de nieuwe regels zou daarvoor een vergunningplicht hebben moeten gelden, ervan uitgaand dat zo’n zending in Rotterdam is overgeladen (van vrachtwagen op schip, of van rivierschip op zeeschip). Kazakstan In de categorie curiosa: op 28 juni 2012 wordt de doorvoer via Schiphol van een uit Zwitserland afkomstig 24 karaats gouden pistool met bestemming Kazakstan gemeld. Koeweit Vanuit België (2x) en Italië (3x) gaan via Nederland machinegeweren en bijna 7 miljoen patronen voor diverse kalibers vuurwapens naar Golfstaat Koeweit. Twee Italiaanse meldingen worden na juni gedaan. Madagaskar Per boot uit Rotterdam gaan 73.000 stuks uit Italië afkomstige munitie naar Madagaskar, het Afrikaanse eiland dat na een militaire coup in 2009 geplaagd wordt door politieke onrust. De melding dateert van 13 november 2012, maar nergens blijkt uit dat daarvoor een vergunningsprocedure is doorlopen. Marokko Vanuit Zwitserland gaat via de Rotterdamse haven een vracht met ruim 47 duizend kilogram van de zeer explosieve stof ‘penthrite’ of PETN naar Marokko.57 Het is ook een van de hoofdbestanddelen voor Semtex’ en wordt gebruikt bij de productie van klein kaliber munitie. De stof geniet verder ook populariteit voor het plegen van aanslagen, niet in de laatste plaats omdat het moeilijk te detecteren is.58 Het is onmogelijk het karakter van deze zending te beoordelen. Hier wreekt zich dat de overheid geen informatie over de aard van de ontvanger wil verstrekken, in dit geval zeer relevant. Mexico Uit Spanje komen 4,4 miljoen patronen voor diverse kalibers vuurwapens, die in Rotterdam naar Mexico verscheept worden. Het land is al jaren berucht vanwege het grote aantal moorden en verdwijningen, dat verder is geëscaleerd sinds de in 2006 afgekondigde ‘war on drugs’. Moordcijfers komen uit op 100.000 voor de periode 20062012.59 Ook hier betreft het een melding onder het nieuwe doorvoerregime, waarbij een vergunningsprocedure doorlopen zou moeten zijn. Oman Vijftien zendingen met militaire goederen worden aangemeld, waaronder 200 stuks traangasmunitie, 151 machinegeweren en meer dan 3 miljoen stuks vuurwapenmunitie. Wederom is onduidelijk of alle meldingen na 30 juni 2012 daadwerkelijk tot een vergunning hebben geleid.

57

Melding van 13 januari 2012 http://en.wikipedia.org/wiki/Pentaerythritol_tetranitrate 59 Nik Steinberg, ‘Vanished: The Disappeared of Mexico’s Drug War’, (gepubliceerd in Foreign Policy) , 8 januari 2014 (http://www.hrw.org/news/2014/01/08/vanished-disappeared-mexicos-drug-war) 58

19



Pakistan Tien vrachten met onderdelen van militaire helikopters vliegen in 2012 vanuit de VS via Schiphol naar Pakistan. Qatar Tussen de vier meldingen van wapendoorvoer naar Qatar is er een Franse vracht met onder meer 16.530 traangasgranaten en 1250 rubber kogels.60 Verenigd Koninkrijk Tussen de tientallen wapenvrachten naar het Verenigd Koninkrijk vallen twee Amerikaanse transporten op van samen bijna 75 miljoen stuks munitie.61 Vanuit Zwitserland gaan tussen april en juni drie vrachten met samen 60.000 handgranaten naar onze westerburen. Verenigde Staten Afgezien van de eerder genoemde vergunningen voor jacht- en schietsportdoeleinden (die ‘meereizen’ en dus geen handel zijn), is de VS met stip de belangrijkste bestemming voor doorgevoerde wapens: 210 commerciële, dan wel militaire zendingen worden in 2012 gerapporteerd62, vrijwel allemaal vuurwapens, munitie of onderdelen daarvan. Dat is geen verrassing, want al jaren gaan grote hoeveelheden vuurwapens en munitie vanuit vooral Rusland naar de VS. Ook in eerdere rapporten hebben wij gememoreerd dat zowel vanwege het grote aantal vuurwapenslachtoffers binnen de VS, maar ook vanwege de ontwrichtende (meestal illegale) doorverkoop van wapens naar landen in Midden en ZuidAmerika wij deze handel met de VS via de Rotterdamse haven meer dan zorgelijk vinden.63 Een greep uit de grootste vrachten wapens die, merendeels via de Rotterdamse haven, naar de VS verscheept worden levert een onthutsend beeld op: ruim 1900 geweren uit Portugal, 2768 uit Spanje, 3735 uit Rusland, 5418 uit Slowakije en 14.350 uit Servië. Vanuit Roemenië gaat een vracht van 2600 machinepistolen naar de VS, vanuit Polen en Kroatië komen vrachten met een mix van 3722, resp. ruim 23.000 pistolen en (machine)geweren. In totaal meer dan 58.000 vuurwapens. Als het gaat om munitie lopen de aantallen in de tientallen miljoenen stuks. In 2012 werden ruim 37 miljoen stuks Russische patronen plus 32 miljoen stuks patroonhulzen via Rotterdam doorgevoerd.64 Via de Eemshaven ging een vracht met 38 miljoen stuks Zweedse vuurwapenmunitie naar de VS.65 Tenslotte waren er ook vrachten Oekraïense (13 miljoen), Tsjechische (6 miljoen), Deense (1,8 miljoen) en Montenegrijnse (1,6 miljoen) munitie die via Rotterdam de Atlantische Oceaan overstaken.

60

Melding van 23 mei 2013 Meldingen van 29 maart en 15 augustus 2012 62 De rapportages van de overheid laten helaas in het midden voor welk ‘type’ eindbestemming de vergunning is. Een onderscheid naar overheid (krijgsmacht, politie), handel of persoonlijk bezit zou verhelderend zijn. 63 Zie bijvoorbeeld ook: Marguerite Ward, ‘Guns to Gardening: Ending the Illegal Arms Trade’, World Policy Blog, 19 november 2013 (http://www.worldpolicy.org/blog/2013/11/19/guns-gardening) 64 Tientallen meldingen verspreid over het hele jaar. 65 Melding van 9 oktober 2012 61

20



4. Export van ‘dual use’ goederen Net als voor militaire goederen geldt voor de uitvoer van zogeheten dual use goederen – met zowel militaire als civiele toepassingen - een vergunningplicht. Het gros van die vergunningen is voor civiele bestemmingen, maar al jaren is onduidelijk welke vergunningen wel een militaire relevantie hebben. Het gaat dan vooral om nachtzichtapparatuur en sommige radar. Mede ook in het licht van de aandacht voor het Syrische chemische wapenprogramma is ook de export van bepaalde chemicaliën naar niet-verdragstaten van belang. Daarover verderop in dit hoofdstuk meer. In de begeleidende brief bij het jaarrapport stelt de regering dat, zoals “met uw Kamer is afgesproken”, het rapport dit jaar ook een paragraaf bevat over “ontwikkelingen op het terrein van de exportcontrole op dual use goederen”.66 Daarbij wordt gerefereerd aan de op 5 juli 2012 door een meerderheid van de Tweede Kamer ingestemde motie Peters/El Fassed, die de regering verzoekt “in de jaarrapportage van het wapenexportbeleid vanaf 2013 een hoofdstuk op te nemen met daarin een overzicht van de "dual use"-goederen met uitsluitend eindgebruik van leger, politie en andere veiligheidsdiensten vanaf een drempelwaarde van 2 mln.”67 De regering neemt in het jaarrapport echter alleen maar een overzicht op van de beleidsontwikkelingen op dit gebied en niet, zoals de wens van de Kamer was, een overzicht van relevante verstrekte exportvergunningen. Het is een slechte zaak dat niet aan die wens tegemoetgekomen is. Daarom blijft nog steeds onduidelijk welke dual use exportvergunningen in 2012 zijn afgegeven voor gebruik door leger, veiligheidsdiensten en politie. Wij gaan er van uit dat het volgende jaarrapport alsnog gehoor geeft aan bovenstaande motie. Opvallende vergunningen in 2012 Hieronder genoemde zendingen zijn terug te vinden in door de Campagne tegen Wapenhandel samengestelde jaaroverzichten van vergunningen.68 Onder de in omvang grootste vergunningen bevinden zich vooral veel “apparatuur en software voor informatiebeveiliging”. Die zeer brede omschrijving geeft weinig houvast, maar volgens de overheid gaat het meestal om 'intra-company' vergunningen of leveranties aan andere elektronicafabrikanten. In een deel van die gevallen is de relatie met encryptie reden voor de vergunningplicht.69 Voor welk gebruik dan ook precies bestemd, in 2012 werden soortgelijke vergunningen afgegeven voor exporten naar “diverse landen via VAE” (450 miljoen euro70), Libanon

66

Begeleidende brief bij ‘Het Nederlandse wapenexportbeleid in 2012’ Tweede Kamer, vergaderjaar 2011-2012, 22054 nr.196 68 http://stopwapenhandel.org/informatie/Overheid/overheid 69 Frank Slijper, ‘Nederlandse export van dual-use goederen in kaart gebracht’, Campagne tegen Wapenhandel, juli 2012, p.7 70 Vergunning van 17 april 2012 67

21



(131 miljoen71), Pakistan (121 miljoen72), Jordanië (109 miljoen73), Irak (90 miljoen74) en Libië (14 miljoen75). Verreweg het meest opmerkelijk in deze categorie is echter een vergunning van 1,26 miljoen euro voor de export naar Syrië, via Libanon. In de context van de burgeroorlog en het tamelijk uitgebreide wapenembargo, met inbegrip van veel ICT-technologie, zou de regering minimaal nadere tekst en uitleg over deze vergunning moeten verschaffen.

Optische apparatuur Al jaren vormt een aantal vergunningen voor zogeheten “tweede generatie beeldversterkerbuizen” een belangrijk deel van de dual use export voor militair gebruik. Deze buizen vormen het hart van vizieren en nachtkijkers. Ook gaan aanzienlijke hoeveelheden camera’s voor militair gebruik naar het buitenland. Een deel van dergelijke exporten gaat volgens de vergunning naar civiele gebruikers, maar in veel gevallen blijft het onderscheid civiel/militair geheel achterwege. Zoals uit onderstaand overzicht blijkt ging in 2012 de meeste militair gerelateerde dual-use export naar Zuid-Korea en India. Overigens weigerde Nederland een vergunning voor de uitvoer van beeldversterkerbuizen voor politie en beveiligingsdiensten in Rusland.76 Tabel 4: Overzicht grootste vergunningen voor optische apparatuur 2012 Datum Afgifte

Omschrijving goederen

Opgegeven gebruik

Land van eindbestemming

07-02-2012

Beeldversterkerbuizen

Tbv militair gebruik (landmacht)

Zuid-Korea

31-08-2012



India via Frankrijk

9.742.079

04-01-2012

Camera's

Tbv civiel gebruik

Diverse landen

9.486.421

07-02-2012



Zuid-Korea

4.428.640

10-11-2012


Nachtzichtsystemen tbv civielgebruik

Rusland

4.400.000

09-10-2012

Camera's

Surveillance en beveiligingsdoeleinden

Qatar

2.525.380

24-04-2012


Tbv de jacht

Rusland

2.030.484

09-11-2012

Camera's


Rusland

1.869.600

16-04-2012

Camera's


Qatar

1.497.752

02-02-2012

Camera's


Oman

1.152.647

26-01-2012

Camera's


Oman

1.132.962

25-10-2012



Zuid-Korea

890.000

27-01-2012



India

694.200

27-01-2012



India

578.500

20-02-2012

Camera's


Brazilië via Rusland

560.000

25-10-2012

Camera's


Saoedi-Arabië

521.939

13-12-2012



China

501.600

71 72 73 74 75 76

waarde(€) 18.059.880

Vergunningen van 20 maart, 1 mei en 10 september 2012 Vergunningen van 20 maart en 1 mei 2012 Vergunningen van 20 maart en 1 mei 2012 Vergunning van 14 november 2012 Vergunningen van 23 juli en 14 september 2012 ‘Het Nederlandse wapenexportbeleid in 2012’, bijlage 4

22



Conclusies en aanbevelingen · De publicatie van exportvergunningen voor strategische goederen (dat wil zeggen: uitvoeren doorvoervergunningen voor militaire goederen en uitvoervergunningen voor dual use goederen) is niet eerder zo traag geweest. Sommige overzichten van vergunningen worden pas na 20 maanden openbaar. Dit hindert de controle van het wapenexportbeleid door de Tweede Kamer. · Hoewel gelukkig een begin is gemaakt met de versnelde bekendmaking van grote wapenexportvergunningen is dat in 2012 niet altijd gebeurd. Naast een door de regering zelf erkende vergissing in het geval van Turkmenistan, zijn ook andere grote vergunningen uit 2012 niet aan de Kamer gemeld, zoals bijvoorbeeld voor Algerije, Indonesië, Marokko en Qatar. · Ten aanzien van de doorvoer van wapens blijft onduidelijk of meldingen van doorvoer naar niet-NAVO/EU landen die vanaf 1 juli 2012 onder de verscherpte vergunningsplicht vallen, ook inderdaad een vergunningsprocedure doorlopen. Nadere uitleg in de vergunningsoverzichten is zeer gewenst. · Ten aanzien van de export van militair gevoelige dual use goederen heeft de regering verzuimd een overzicht daarvan te geven in het jaarrapport, zoals via een meerderheid van de Kamer per motie was verlangd. · Ten aanzien van de per 2012 geldende Wet Strategische Diensten was het logisch geweest wanneer de regering ook een verslag hiervan in haar jaarrapport had opgenomen, niet in de laatste plaats een overzicht van de onder deze Wet verstrekte vergunningen. Ook zouden vergunningen en meldingen, analoog aan de andere vergunningsoverzichten op de exportcontrole website van de Rijksoverheid gepubliceerd moeten worden.

23



Recente publicaties Campagne tegen Wapenhandel Wapenproductie als banenmotor? Nederland en het defensie industrie beleid, december 2013 Piraterij, private beveiliging en wapenexport, juli 2013 Guns, Debt and Corruption: Military spending and the EU crisis, april 2013 (met TNI) Analyse Nederlandse wapenexport 2011, december 2012 Militarisering van security, november 2012 Pensioenfondsen in kernwapens, oktober 2012 Duurzame energie voor duurzame vrede, september 2012 (met Projectgroep Energie en Geopolitiek) Nederlandse export van dual-use goederen in kaart gebracht, juli 2012 Naar een restrictiever Europees wapenexportbeleid, juli 2012 Alternatief jaarverslag EADS, mei 2012 Europa en de wapenhandel, van exportcontrole tot industriebeleid, voorjaar 2012 (met Ander Europa) Analyse Nederlandse wapenexport 2010 /Analysis of Dutch arms exports 2010, december 2011 Lessons from MENA – Appraising EU transfer of military and security equipment to the Middle East and North Africa, november 2011 (met Univ. Gent en Saferworld) Introductie Nederlandse wapenhandel, oktober 2011 European technology arming the world - European Aeronautic Defence and Space Company EADS, mei 2011 Vrij verkeer - Nederlandse wapendoorvoer onder de Algemene Douanewet, januari 2011 De opkomst van de nieuwe huurling. Over private diensten in de militaire- en veiligheidssector, januari 2011

24

Analyse Nederlandse wapenexport 2012

Recommend Documents