www.kennisnetwerkkrimp.nl
HAN-0596
jaar KKNN
VOORWOORD
INSPIRERENDE LEEFBAARHEIDS INITIATIEVEN
A
lweer vijf jaar bestaat het Kennisnetwerk Krimp NoordNederland. Er is de afgelopen jaren al veel kennis gedeeld. Voor mij, nieuw op dit dossier sinds de Provinciale Statenverkiezingen kan ik niet ver terugblikken met u, dit geldt ook voor mijn collega-gedeputeerden uit Groningen en Drenthe, Eelco Eikenaar en Henk Jumelet. Met de komst van dit boekje word ik al geïnspireerd door de mooie leefbaarheidsinitiatieven in het Noorden.
kingskrimp niet tegenhouden, maar we kunnen wél proberen de krimp in goede banen te leiden, nieuwe oplossingen te zoeken voor de veranderende vraag en de landing te verzachten. Dat kan alleen wanneer overheden en maatschappelijke partners de komende jaren samen verder optrekken. De kennis die we opdoen moeten we met elkaar delen om niet steeds opnieuw het wiel te hoeven uitvinden. Het KKNN speelt hierin een belangrijke rol.
Krimp in goede banen leiden Het delen van kennis over Krimp, hoe doe je dat? Krimp is het teruglopen van het inwoneraantal en het ontstaan van een meer eenzijdige leeftijdsopbouw van de bevolking (vergrijzing). Dat wordt veroorzaakt doordat mensen weggaan, besluiten zich niet te vestigen of minder kinderen krijgen. Op de krimp zelf hebben we geen invloed. We kunnen bevol-
Leefbaarheid Want waar we gezamenlijk invloed op hebben is het algemene beleid op het terrein van onderwijs, infra, economie, natuur en sportvoorzieningen. Daarmee maken we onze omgeving mooier, sterker en groener. Dus: leefbaarder. Het gaat dus feitelijk over leefbaarheid. En die term zou ik in het vervolg ook intensiever willen gebruiken.
Samenwerken Alleen door samen te werken kunnen we onze omgeving leefbaar houden. En dit wordt ook ingezien door de samenleving. U komt prachtige voorbeelden tegen in dit boekje van ‘onderop’ om de leefbaarheid te behouden. Namens de drie gedeputeerden Krimp Noord-Nederland (Eelco Eikenaar, Henk Jumelet en ondergetekende) Johannes Kramer, gedeputeerde provincie Fryslân Stuurgroep lid KKNN
1
INHOUDSOPGAVE
2
ULRUM
Lokaal initiatief Project Ulrum 2034
20
WINSUM (FRYSLÂN)
WENJEN YN WINSUM
22
VRIES
Stichting Plaats de Wereld
24
ONDERDENDAM
Verzoamelstee
26
DONGERADEEL
Dorpsontwikkelingsmaatschappijen (DOM)
28
EELDERWOLDE
Aanleg Moestuin Eelderwolde
30
ALTEVEER-KERKENVELD
Speel-, doe- en wandelbos Alteveer- Kerkenveld
32
EASTERMAR
Lokaal Loket
34
RUINERWOLD
Herinrichting Dijkhuizen Ruinerwold
36
VOORWOORD
Inspirerende Leefbaarheidsinitiatieven
SNAKKERBUREN
Dorpstún Snakkerburen
4
OOST-GRONINGEN
Koploperproject: verduurzaming van mkb
38
HIJKEN
Oprichting klokkenstoel voor Hijken
6
GARYP
Herbestemming Zuivelfabriek Garyp
40
WARFFUM
Herbestemmen Huiskamercafé Warffum
8
RODERESCH
Herbestemming basisschool/realisatie dorpshuis
42
GORREDIJK
Vrijwilligers houden Buitenzwembad Gorredijk in bedrijf
10
DELFZIJL
Bewonersbedrijf Delfzijl Noord
44
SCHOONEBEEK
Herinrichting park Schoonebeek
12
GERKESKLOOSTER-STROOBOS Opstart Generatiehuis in Gerkesklooster-Stroobos
46
HOLWIERDE
Buurtsupermarkt met meerwaarde
14
DE MARNE
Virtueel platform Hotel De Marne
48
BOLSWARD
Samenwerking sportclubs in Sporthart Bolsward
16
KLOOSTERBUREN
Gebiedsontwikkeling SintJan
50
DIEVERBRUG
Versterking eenheid en sociale draagkracht
18
COLOFON
52
3
SNAKKERBUREN
DORPSTUIN GROEIT UIT TOT ICOONPROJECT
Dorpstún Snakkerburen
Contactpersonen: Geartsje Janssen en Theo van der Molen 06 30312891
www.dedoarpstun.nl
In Snakkerburen, een dorp tegen Leeuwarden, bevond zich een verwaarloosde kwekerij. Stichting Doarpstún Snakkerburen zag kansen ter bevordering van de leefbaarheid in het dorp en maakte zich hard voor een dorpstuin waar mensen elkaar kunnen ontmoeten en met elkaar samen kunnen werken. Met vallen en opstaan, is er een fantastische tuin gerealiseerd die in 2014 tot Icoonproject van Friesland werd uitgeroepen.
W
at begon als een moestuintje van 30m², veranderde in 2001 in een tuinproject van maar liefst 2 ha. De gemeente gaf het terrein in pacht aan de stichting. Enthousiaste vrijwilligers uit het dorp en ook uit Lekkum, Miedum en Leeuwarden meldden zich en akkerden er vrolijk op los. Toch temperde het enthousiasme in de loop der tijd en de tuin moest een tijdje haar poorten sluiten. Impuls door re-integratiebedrijf Na gesprekken met de gemeente werd besloten 20 medewerkers van een reintegratiebedrijf bij de Dorpstuin te betrekken. Die impuls gaf de Dorpstuin de nodige vitaliteit. Het re-integratiebedrijf ging failliet, maar de medewerkers zijn gebleven en hebben zich bij de overige vrijwilligers gevoegd, nu zo’n 60 in totaal.
Voorbeeldtuin De Dorpstuin is een voorbeeldtuin met groenten, fruit en bloemen. Er zijn diverse thematuinen zoals de rozen-, vlinder-, kruiden- en bloementuin. Men gebruikt alleen organische meststoffen en zelfgemaakte compost. De Dorpstuin deelt haar kennis met andere stadstuinen en er zijn geregeld rondleidingen. Daarnaast zijn er activiteiten voor kinderen en/of volwassenen, zoals het oogstfeest, diverse concerten, iepenloftspul en educatieve projecten. In diverse fietsroutes is een stop bij de Dorpstuin opgenomen. ■
Omzet Er is nu sprake van een bijzonder rendabele tuin: op jaarbasis wordt een omzet bereikt van maar liefst € 20.000,- . De Dorpstuin heeft een eigen winkel waar de oogst wordt verkocht aan donateurs. Van de opbrengsten kopen de tuinders weer zaai- en pootgoed, en materialen. 5
HIJKEN
met een dakje, waaronder de klok hangt. Een specialist hielp de stichting aan een ontwerp voor het gevaarte. Hiermee toog men naar de gemeente en die zegde een plek toe op De Brink.
KERKKLOK KEERT TERUG
Geluidsrapport Vervolgens begon een lange tocht langs commissies. Het materiaal en de vorm van de klokkenstoel moesten worden besproken, er moest een geluidsrapport komen, enzovoort. Ondertussen kwam er een tip dat een oud-ijzer-handelaar een kerkklok had. Na een geluidstest bleek de klok, 270 kilo zwaar, binnen de geluidsnormen te blijven. Voor € 2.500 was de klok van de stichting.
Oprichting klokkenstoel voor Hijken Contactpersoon: Oeds Keizer 06-20857107
[email protected]
Het dorp miste hem. Vroeger was hij altijd luid en duidelijk aanwezig: de kerkklok van Hijken. Hij luidde om de mensen op te roepen ter kerke te gaan, luidde op 4 en 5 mei, tijdens Oud & Nieuw. Maar hij luidde ook als een dorpsgenoot was overleden…
U
it gesprekken met de begrafenisvereniging maakte kerkrentmeester Oeds Keizer op dat ouderen het heel jammer vonden dat er op begrafenissen geen klokgelui meer was. Sinds de fusie van de hervormde met de gereformeerde kerk, had Hijken haar klok verloren. Omdat het Keizer ook wel persoonlijk aan het hart ging, besloot hij zich in te spannen voor de terugkeer
6
van een kerkklok en hij richtte samen met een aantal mede-enthousiastelingen Stichting Klokkenstoel Hijken op. Klokkenstoel Hijken kent een pittoresk kerkgebouwtje. Het heeft geen toren om een klok in te hangen. Daarom besloot Keizer dat er een klokkenstoel moest komen. Het gaat dan om een vrijstaande, houten stellage
Steenlegging door jongste en oudste inwoner Nu was er nog zo’n € 50.000 nodig. De verwerving ging niet zonder slag of stoot, maar uiteindelijk bleken diverse fondsen, de gemeente, de provincie, bedrijven en particulieren bereid geldelijke steun te bieden. Na vier lange jaren was het op 26 juni 2015 eindelijk zover: de eerste steenlegging. De jongste en oudste inwoner van het dorp verrichtten de ceremonie om te onderstrepen dat de klok voor iedere Hijkenaar is. Drie lokale aannemers zijn aan de slag gegaan om de ‘stoel’ te bouwen. Deze staat inmiddels. Voor 5 december 2015 moet de klok gereed zijn; een traditie in ere hersteld. ■
7
WARFFUM
Ontmoetingsplaats Het haveloze pand zal opnieuw een bestemming krijgen als huiskamercafé. Niet met gezette tijden en commerciële horeca activiteiten, maar meer als ontmoetingsplaats waar Warffumers en mensen van buiten elkaar ontmoeten. Het huiskamercafé is een prima plek voor cursussen, kleinschalige culturele activiteiten, verjaardagspartijen, bridge, enzovoort.
WARME HUISKAMER VOOR WARFFUM
Herbestemmen Huiskamercafé Warffum
Contactpersonen: Jan Dirk Gardenier 06-52325952 Henk van Welzen 06-22960691
Facebook/Huiskamercafé Noorderkerkpad
Het voormalig huiskamercafé in Warffum vormde jarenlang een rotte kies in het dorp. Eind jaren 80 kwam het leeg te staan en sindsdien was het overgeleverd aan de weerselementen. Totdat een groep bewoners zich het lot van de kerkpaden in Warffum aantrok, waartoe ook Noorderkerkpad 13 behoort.
‘W
aar is de eigenaar?’ zo luidde de hamvraag. Niemand die het wist. Na jaren speuren werd hij eindelijk gevonden in het westen van het land. Na lang aarzelen was hij bereid het pand te verkopen aan twee Warffumers. Het duo richtte samen stichting Noorderkerkpad op en bracht het pand daarin onder. 8
Hulp in natura Inmiddels is het pand geheel gestript en is de tuin aangepakt. Er is een aannemer in de arm genomen die samen met diverse vrijwilligers de klus moet klaren. Naast de provincie en gemeente heeft de stichting subsidie gekregen van Stichting Doen, Oranjefonds en Rabobank. Ook hulp in natura, zoals een container voor het afvoeren van het sloopafval door de gemeente en bouwmateriaal van lokale ondernemers, maakt mogelijk dat het pand wordt opgeknapt. Durf te beginnen De aankoop, renovatie en herbestemming van het huiskamercafé vormt een langdurig traject dat al in 2008 startte. De initiatiefnemers geven dan ook aan dat je over een lange adem moet beschikken. Op een gegeven moment moet je ook durven beginnen. Dan kun je op steeds meer belangstelling rekenen onder dorpsbewoners en door jong en oud bij de plannen te betrekken, groeit het enthousiasme. Het dorp is een ontmoetingsplaats rijker en een rotte kies armer. ■
9
GORREDIJK
BUITENZWEMBAD GORREDIJK DRIJFT OP VRIJWILLIGERS
Vrijwilligers houden Buitenzwembad Gorredijk in bedrijf
Contactpersoon: Twan van Duijven
[email protected]
www.dedelte.nl
Facebook/Zwembad De Delte
De Delte beleefde dit jaar een uitstekend jaar: maar liefst 15.500 bezoekers namen een frisse duik in het Gorredijkse buitenzwembad. Daarnaast werd het zwembad nog eens zo’n 2.000 keer gebruikt voor trainingen en groepen. Prachtige resultaten voor een bad dat er bijna niet meer was. Dankzij een burgerinitiatief en de inzet van vele vrijwilligers kon het bad behouden blijven.
H
et buitenbad maakte deel uit van sportaccommodatie Kortezwaag. Het complex inclusief de buitenbaden is van de gemeente en wordt geëxploiteerd door een ondernemer. Hij haalde onvoldoende rendement uit het buitenbad en wilde het sluiten. Dit was schrikken voor de zwemliefhebbers. En zeker voor de zwemvereniging! Waar moesten ze nu heen? Was dit het einde voor de club? Barricades Na aanvankelijke scepsis – ‘Gorredijk is geen dorp dat op de barricades gaat’ luidde het commentaar – besloot Plaatselijk Belang Gorredijk niet zomaar akkoord te gaan met de sluiting van het bad. Er werd een enquête gehouden onder de dorpelingen om de behoefte aan het buitenbad te peilen. Die bleek groot. Net zo groot als de bereidheid om zich als vrijwilliger in te zetten voor het bad. Openingstijden met 100% verruimd In 2014 werd het bad nog draaiende gehouden door de ondernemer. Zijn tekort kreeg hij deels aangezuiverd van de gemeente. Maar 2015 was het schluss. Gelukkig kon Stichting De Delte toen het stokje overnemen. Er was in allerijl een gedegen vrijwilligersorganisatie opgezet. Die bleek over zoveel capaciteit te beschikken dat het bad haar openingstijden met 100% verruimd zag!
10
Startsubsidie Op twee betaalde krachten na, twee zzp’ende badmeesters, wordt alles gedaan door vrijwilligers. Zij bemensen de kassa, doen de schoonmaak en het onderhoud, houden toezicht, enzovoort. De gemeente blijft verantwoordelijk voor de installaties. Bovendien bood ze een startsubsidie van € 10.000,-, maar wel met de boodschap dat zij niet voornemens was een structurele bijdrage te willen nemen in het aanvullen van exploitatietekorten. Aantrekkelijk houden Stichting De Delte heeft het bad dit jaar open kunnen houden, maar is zich terdege bewust dat er ook geïnvesteerd moet worden om het zwembad aantrekkelijk te houden voor het publiek. Er is dit jaar een bescheiden winst gemaakt. Echt veel geld zou er overblijven als de torenhoge energiekosten konden worden gedrukt. Maar dat vergt natuurlijk de nodige investeringen. Kortom een ‘kip-ei verhaal’. ■
11
SCHOONEBEEK
REUR VOOR DE DEUR Volgens een groep van zeven plaatselijke ondernemers, Reur voor de deur, is het park aan de Burgemeester Osselaan in Schoonebeek sterk verloederd. De groep wil het park graag opknappen en herinrichten. Het doel is tweeledig: 1) de uitstraling van Schoonebeek verbeteren en 2) het park weer toegangsvriendelijk voor omwonenden maken.
D
e betrokken ondernemers hebben in nauwe samenwerking met de gemeente een plan opgesteld voor het park. Zo moet het park nieuwe paden en banken krijgen en moet een aantal bomen gekapt worden. Inmiddels is er subsidie aangevraagd en ook al toegekend door de gemeente, de provincie en het Plaatselijk belang.
Herinrichting park Schoonebeek Contactpersoon: Wobbe Katoen
[email protected]
12
Omwonenden willen participeren Momenteel ligt het project (even) stil, omdat omwonenden kennismaakten met het initiatief en eigenlijk ook wel wilden participeren in de planvorming. Ondernemers en omwonenden moeten nu met elkaar in gesprek om de plannen bij te stellen en daarna zal de gemeente met een nieuwe bestektekening komen.
Doelgroepen betrekken Wat duidelijk wordt uit dit project, is dat initiatiefnemers altijd voor voldoende draagvlak moeten zorgen en alle doelgroepen moeten betrekken in hun planvorming. Anders loopt het spaak. Verder blijkt dat als men in samenspraak met de gemeente plannen maakt, die laatste sneller bereid is om financieel over de brug te komen met subsidie. Vaak ook is subsidiëring door de gemeente een voorwaarde voor subsidiëring door de provincie. ■
13
HOLWIERDE
SUPERMARKT GROSSIERT IN DIENSTEN
Buurtsupermarkt met meerwaarde Contactpersoon: Johan van Omme
[email protected]
www.holwierde.net/superrr/
14
‘Als er geen supermarkt meer is, dan is het dorp eigenlijk ook niets meer’, zo verwoordde een inwoonster van Holwierde het voor de camera van de regionale omroep. Daarom werd er hard gevochten voor het behoud van de winkel. De oplossing lag uiteindelijk in een bundeling van diensten én in dagbesteding. Die laatste krijgt een steeds bredere uitrol over het dorp.
I
n de jaren 90 kreeg Holwierde een compleet nieuwe supermarkt. Verschillende eigenaren passeerden de revue, want geen één lukte het om rendabele omzetcijfers te behalen. Vervolgens participeerde Superrr in de winkel. Ook deze formule bood geen succes, omdat te weinig reïntegrerenden een plek in de winkel vonden en de vergoedingen ook nog eens terugliepen. Op 1 januari 2013 gaf de winkelier aan te willen stoppen. Het dorp was in rep en roer en massaal bezocht men een in allerijl belegde vergadering van Dorpsbelangen. De winkel moest blijven! Toevallig woonde ook een medewerkster van ’s Heeren Loo, een zorginstantie voor mensen met een verstandelijke beperking, de vergadering bij. Opsteker Al snel kwam het tot overleg tussen Dorpsbelangen en ’s Heeren Loo. Er werden afspraken gemaakt over dagbesteding van cliënten in de supermarkt. Een mooie opsteker. En na een verbouwing had ook de apotheekhoudende huisarts zich in het winkelpand gevestigd. Steeds meer activiteiten vonden hun weg naar de winkel die zich ondertussen ook postagentschap mocht noemen.
ZZP’ers Bezoekers kunnen nu aan een grote ontmoetingstafel koffie drinken en gebruik maken van een computer met internet. Voor niet ervaren gebruikers staan vrijwilligers klaar om ze te helpen met het digitale medium. Voor kinderen worden cupcake-workshops georganiseerd, Halloween avonden, enzovoort. Er zijn plannen een klusjesdienst voor ouderen op te zetten en misschien lukt het met specifieke voorzieningen ZZP’ers naar het pand te trekken. Verkoop van pindakaas Dagbesteding en vrijwilligerswerk functioneren zo goed, dat het steeds verder wordt uitgerold over Holwierde. Naast het werk in de supermarkt, bezorgen de cliënten van ’s Heeren Loo boodschappen, lappen ze ramen, en verzorgen ze educatieve projecten op de schooltuin. Met deze toenemende activiteiten ontstaat een steeds interessanter verdienmodel. Geld van de provincie of gemeente krijgt de supermarkt niet. Enerzijds wil men de overheid ook buiten de deur houden om er de vaart in te houden. Anderzijds is men wel van mening dat de gemeente onvoldoende gebruik maakt van de ontplooide initiatieven. De verkoop van pindakaas staat bij Dorpsbelangen niet voorop, wel de bevordering van de leefbaarheid door ontmoeting en saamhorigheid. ■ 15
BOLSWARD
SPORTHART BUNDELT SPORTKRACHT
Een dalend ledental, minder inkomsten uit contributie en minder vrijwilligers: alle sportverenigingen in Bolsward worden ermee geconfronteerd. Terwijl de kosten voor materialen en onderhoud op hetzelfde niveau blijven. Vijf clubbestuurders staken de koppen bij elkaar en concludeerden dat samenwerking niet alleen noodzakelijk is voor behoud van de sport, maar tevens tot versterking kan leiden. Hun krachten zijn nu gebundeld in ‘Sporthart Bolsward’. elk clubje afzonderlijk bij de gemeente je hand ophouden, maar veel slimmer is het de krachten te bundelen om te zien hoe je elkaar kunt helpen en versterken. Pas dan moet je, met een gezamenlijk actieplan, bij de gemeente aankloppen. Dat was de filosofie van vijf sportbestuurders die leidde tot de oprichting van Sporthart Bolsward. Gebrek aan vrijwilligers Een probleem dat alle sportclubs kennen, is een gebrek aan vrijwilligers. Dat gaat ook ten koste van het onderhoud van het sportpark. Talant en WIL, die mensen met een verstandelijke beperking begeleiden, zochten werk in Bolsward voor hun cliënten. Via Sporthart kwamen beide organisaties in contact met de sportverenigingen. Een link was snel gelegd, zodat de eerste cliënt snel aan het werk kon in de groenvoorziening op sportpark Het Bolwerk.
Samenwerking sportclubs in Sporthart Bolsward Contactpersoon: Sjoerd IJdema
[email protected]
Facebook/SporthartBolsward
V
oor sportief Bolsward stond het er niet rooskleurig voor: het zwembad stond op het punt van sluiten, de sporthal was oud en versleten, de voetbalvelden lagen er slecht bij, enzovoort. Dan kun je als
Resocialisatieprojecten Waarom zouden de cliënten van Talant en WIL niet inzetbaar zijn als kantinehulp of als schoonmaakhulp? Zijn voor onderhoudsklussen e.d. wellicht mensen uit resocialisatieprojecten in te schakelen? Kortom, van het ene idee kwam het andere. Het geld dat de wethouder zo bespaart op het onder
houd van het sportpark, wil het Sporthart graag inzetten voor een nieuw sportpark in 2020, waar de clubs gezamenlijk gebruik van maken. Ook dit project is inmiddels gestart. Vijf werkgroepen werken samen aan de eerste houtskoolschets van sport in Bolsward. Verbinding zoeken Inmiddels zijn er vier bijeenkomsten geweest waar de sportclubs en betrokkenen met elkaar de verschillende projectideeën en voortgang hebben besproken. De clubs gebruiken nu meer elkaars accommodaties, delen elkaars materialen en willen meer expertise uitwisselen. Er lopen contacten met scholen om maatschappelijke stages te organiseren en men zoekt verbinding met de buurt. Steeds meer bewoners melden zich om ook een steentje bij te dragen. Iedereen is gelijk Stop met klagen als je iets signaleert, luidt het motto in Bolsward. Probeer verandering zelf te organiseren. Kijk eerst wat je zelf kunt doen en klop pas aan bij de gemeente als je haar echt nodig hebt. Blijf communiceren met de achterban en organiseer steeds een vervolgmoment in het proces. Alleen dan is succes haalbaar volgens het Sporthart. En last but not least: iedereen is gelijk! ■ 17
DIEVERBRUG
De Drentse Hoogvaart snijdt dwars door het dorpje Dieverbrug en daarmee ook door de bevolking. De westkant is georiënteerd op Diever, de oostkant op Dwingeloo. Dat geldt voor scholen, sportclubs, winkels, enzovoort. Er zijn zelfs twee buurtverenigingen. Plaatselijk Belang wil die tweedeling opheffen. Zij vindt verbinding noodzakelijk, o.a. vanwege ontwikkelingen in de zorg.
Foto: Grenzeloos Media/Arjan Jonkers
PLAATSELIJK BELANG WIL TWEEDELING OPHEFFEN
Versterking eenheid en sociale draagkracht
Contactpersoon: Martha Pluim (Plaatselijk Belang) 0521571777
[email protected]
18
V
oor een buitenstaander lijkt de situatie onbegrijpelijk: het dorp telt slechts 200 inwoners, maar de ene helft kent de andere helft nauwelijks. Moeders ontmoeten elkaar niet op het schoolplein, omdat de kinderen of naar Diever of naar Dwingeloo op school gaan. Op een Chinees restaurant en twee kleinere horecabedrijven na, bezit het dorp geen voorzieningen. Eenheid en sociale draagkracht Een absurde tweedeling, vonden enkele ‘import bewoners’. Bovendien worden eenheid en sociale draagkracht steeds belangrijker in een tijd van overheidsbezuinigingen. Tijd voor vereniging! Zij richtten vorig jaar Plaatselijk Belang op. Als eerste aanzet tot verbinding, hebben de buurtverenigingen allebei een afgevaardigde in het bestuur van Plaatselijk Belang, dat vijf mensen telt. Noaberschapzorg in ere herstellen Inmiddels is gestart met het opzetten van een inventarisatie van de dorpsbehoeften. Er zijn contacten met Sociaal Team Westerveld en Plaatselijk Belang ziet het
als haar taak om problemen te signaleren en door te spelen naar de gemeente. Daarnaast wil zij ook bewoners activeren: let op elkaar, neem contact op met het sociaal team als je verontrust bent over iemand. Kortom, de aloude noaberschapszorg wordt in ere hersteld. Zoeken naar ontmoetingsplek Gezocht wordt nog naar een plaats voor ontmoeting. In het voorjaar vond er weliswaar een gezamenlijke maaltijd plaats bij de Chinees, waaraan zo’n 100 dorpsbewoners deelnamen, maar het restaurant vormt nu niet echt een permanente ontmoetingsplek. Laat niet af dat er toch al diverse gemeenschappelijke activiteiten zijn georganiseerd, zoals een succesvolle garagesale waar veel mensen, ook van buiten het dorp, op afkwamen. Een ander bijzonder evenement was het samen versieren van de brug die de beide dorpskanten met elkaar verbindt. Hoe symbolisch! ■
19
W
ULRUM
ie Ulrum in 2010 bezocht, reed een zieltogend dorp binnen. Winkels stonden leeg, het verzorgingstehuis zou in 2012 haar deuren sluiten, diverse woningen waren dringend aan onderhoud toe en terreinen lagen braak. Dit moest worden aangepakt, de leefbaarheid stond zwaar onder druk! Na het opstellen van projectplan Ulrum 2034, zocht Project Ulrum 2034 samenwerking met de gemeente, provincie, woningstichting, kennisinstituten en vele experts. De ruimhartige financiële bijdrage van de provincie en de tomeloze inzet van de dorpsbewoners maakte veel mogelijk.
PROJECT ULRUM 2034 VERLANGT NIEUWE HOUDING VAN OVERHEID Lokaal initiatief Project Ulrum 2034 Contactpersoon: Roelof Noorda 0595-402626 06-22933880
[email protected] www.project2034.nl www.deelnulrum.nl
www.werknulrum.nl
www.dorpszorgulrum.nl
Met lede ogen zag Dorpsbelangen Ulrum de leegloop aan van openbare functies in het dorp. Om Ulrum toch leefbaar te houden, lanceerde Dorpsbelangen Project Ulrum 2034. De weinige functies die er nog zijn wil men behouden en versterken. Daarbij wordt een nieuwe houding van de overheid verlangd: regisserend en faciliterend. Initiatieven en uitwerking liggen bij de bevolking!
20
Koopwoningen opplussen Omdat een groot aantal particuliere woningen was verouderd, werd een Opplus- en Verduurzamingprogramma gestart. Eigenaren die hieraan wilden meedoen kregen een subsidie van 40% op de kosten. Zoveel mogelijk werden lokale aannemers ingeschakeld. De beide programma’s mogen een groot succes genoemd worden, want inmiddels zijn er al zo’n 130 woningen aangepakt! Koopwoning ruilen voor huurwoning De woningbouwvereniging blijft niet langs de zijlijn staan; zij gaat vanaf het voorjaar van 2016 zo’n 40 woningen opplussen. Verder zijn er plannen voor een ruilverkaveling: eigenaren van slechte woningen kunnen hun woning ruilen voor een goede huurwoning. De grond waarop 30 inmiddels gesloopte woningen stonden, wordt aangekocht van de woningbouwvereniging. Die zal het geld aanwenden voor een ander project in het dorp. De grond zal worden samenge-
voegd met een achterliggend plantsoen, met een prachtig gerestaureerd, voormalig station als blikvanger. Binnenkort zullen de eerste twee kunstwerken bij de toegangswegen van het dorp worden geplaatst. Deze kunstwerken hebben een relatie met de geschiedenis van het dorp. Dörpszörg Een voormalig winkelpand gaat na een verbouwing dienst doen als ontmoetingspunt voor ouderen en zal onderdak bieden aan Jeugd & Gezin van de GGD. Met honderd vrijwilligers is DörpsZörg opgestart dat informele zorg verbindt met formele zorg. Hierin gaan ook drie thuiszorgorganisaties samenwerken onder leiding van één zorgcoördinator en er komt nog een klussendienst. Nieuwe tijd aangebroken In Ulrum leeft sterk het besef dat er een nieuwe tijd is aangebroken: de tijd dat de overheid overal leuke dingen ging creëren en in stand hield is voorbij, en die tijd zal waarschijnlijk ook niet meer terugkomen. Aan de andere kant zijn burgers heel goed in staat om zaken zelf te regelen. Voorwaarde is wel de overheid bij de initiatieven te betrekken (wet- en regelgeving) en alles overzichtelijk te houden. Dat geldt ook voor andere partijen zoals woningcorporaties. Doe je dat, dan kun je een heel eind komen in je dorp. Ulrum levert het bewijs! ■
21
WINSUM (FRYSLÂN)
WENJEN YN WINSUM
In Winsum zijn enkele jaren terug 22 woningen gesloopt. Omdat de woningcorporatie zich terugtrekt van het platteland, dus ook uit Winsum, besloot Vereniging Dorpsbelang Winsum de handschoen op te pakken: ze stelde zelf een plan op ter herontwikkeling van het gebied (De Driehoek). ‘Dóór en vóór het dorp’ luidt het credo. Naam van het project: ‘Wenjen yn Winsum’ ofwel ‘Wonen in Winsum’.
enquête spraken de dorpsbewoners zich duidelijk uit voor starters-, sociale huur- en levensbestendige woningen. Op grond daarvan zijn gesprekken gestart met de gemeente Littenseradiel, woningcorporatie Elkien, Steevast Ontwikkeling BV, Bouwbedrijf Van der Sloot Winsum, Thuiszorg Zuidwest Friesland en Projectbureau Noordwest Fryslân (provincie).
WENJEN YN WINSUM Contactpersoon:
Mw. S. Kijlstra-Frieswijk 0517-341641
[email protected]
www.winsum.nu/33/
wenjen-yn-winsum.html
Facebook/Wenjen in Winsum
P
rojectleider Cees Zeldenrust, zelfstandig VROM-adviseur, ondersteunt de bewoners. Samen met de werkgroep ‘Wenjen yn Winsum’ heeft hij uitgangspunten en doelstellingen geformuleerd. In een
22
Belangstelling overtrof stoutste verwachtingen Samen met Elkien, Steevast Ontwikkeling en het plaatselijke bouwbedrijf is een planvoorstel ontwikkeld met ruimte voor sociale huur- en koopwoningen, een aantal commerciële ruimtes en het concept Vriendenerf (geschakelde woningen met enkele gemeenschappelijke ruimtes). Nadat het dorp via de jaarvergadering van de Vereniging Dorpsbelang op 31 maart 2015 op de hoogte was gesteld van de conceptplannen, is er op 18 juni 2015 een Woonbeurs georganiseerd op de bouwlocatie. De belangstelling overtrof de stoutste verwachtingen. Jong en oud lieten zich uitvoerig informeren. Inmiddels hebben veertien belangstellenden zich aangemeld voor
het Vriendenerf, zeven voor de sociale koop- en huursector en twee voor de commerciële ruimten. Er wordt nu druk gewerkt aan het concretiseren van de plannen, zodat ze als aanvragen voor een omgevingsvergunning (de vroegere bouwvergunning) kunnen worden ingediend. Woningcorporatie weer betrokken bij dorp De meerwaarde van het project is dat het een plan is vóór en dóór het dorp. Het speelt in op de lokale vraag en er is breed maatschappelijk draagvlak. Met de introductie van het Vriendenerf kunnen ook inwoners van hogere leeftijd in Winsum blijven wonen. Het wordt ook gewaardeerd dat woningcorporatie Elkien weer actief betrokken is bij het dorp. Het behoud en versterken van de leefbaarheid van Winsum lijken gegarandeerd door het ontwikkelen van woningen voor diverse doelgroepen en de combinatie met enkele commerciële ruimten, gezamenlijke hobbyruimtes van het Vriendenerf, de ligging direct nabij de plaatselijke supermarkt en ook de samenwerking met o.a. een zorginstelling. Kijk naar behoefte Andere partijen kunnen van het project leren dat het belangrijk is om eerst goed in beeld te krijgen waaraan een dorp behoefte heeft. Daartoe is het nuttig om een plaatselijke werkgroep in te schakelen, want zij weet precies wat er in het dorp leeft en verschaft direct betrokkenheid en draagvlak. ■
23
VRIES
Groene kennis overdragen De locatie, hartje Vries, biedt veel ruimte voor ontmoeting. Er ligt een enorme lap grond om het pand dat inmiddels is omgetoverd tot een dorpstuin. Jong en oud tuinieren hier en zo wordt ‘groene kennis’ op een natuurlijke manier overgedragen aan volgende generaties. Verhoogde zaaibakken stellen ook de wat strammere dorpsbewoner in staat te tuinieren.
DORPSTUIN CENTRUM VAN (PLAATS) DE WERELD
Dorpstuindiners De oogst uit de dorpstuin leidt tot leuke activiteiten als samen koken en dorpstuindiners. Verder zijn er exposities en workshops zoals stoffen verven met planten, vacht vilten, houtbewerking, enzovoort. De opbrengsten worden gedeeld met goede doelen in de Derde Wereld. Een team van vrijwillige professionals biedt zowel aan scholen als geïnteresseerde inwoners wereldeducatie.
Veelal zijn het belangenverenigingen die dorpsinitiatieven opstarten. In Vries is het echter een betrokken echtpaar dat een dorpstuin en een open atelier heeft opgericht. Hun motto is samen ontdekken hoe we de wereld eerlijker en schoner kunnen maken. Stichting Plaats de Wereld
0592-795340 / 06-52212806
[email protected]
www.plaatsdewereld.nl
24
Y
vonne en Johan Westerhof zijn echte globetrotters. Niet zozeer met het doel om in een resort te liggen bruinbakken, wel om culturen te ontmoeten. Om de wereld nu een klein
beetje eerlijker en schoner te maken besloten ze thuis, in Vries, stichting Plaats De Wereld op te richten. Als basis dient de voormalige gemeentewerf van het dorp die de stichting huurt van de gemeente.
Materiaal geschonken De hele organisatie telt maar liefst 70 vrijwilligers. Johan is de enige die op uurbasis betaald wordt uit de activiteiten van de stichting. Voor het opstarten van de dorpstuin kon Plaats de Wereld een beroep doen op subsidies van de gemeente, de provincie, het Oranjefonds en het VSB fonds. Met gratis aangeboden materialen en vele handen van vrijwilligers kreeg het pand een make over. Jaarlijks krijgt Plaats De Wereld zo'n 4000 bezoekers over de vloer. ■
25
ONDERDENDAM
DORPSHUIS ALS STUWENDE KRACHT
Onderdendam wil de functies van het dorpshuis uitbreiden, zodat het niet alleen een centrum is voor ‘normale’ dorpshuisactiviteiten, maar ook voor Wmo & naoberschap, Recreatie & Toerisme en vrijwilligerswerk. Om alles in goede banen te leiden, wil men graag een dorpsondersteuner aanstellen. Zij vormt de ogen en oren van het dorp en is tevens het zorg- en participatieaanspreekpunt voor zowel burgers als professionele, maatschappelijke organisaties. voor computerlessen, informatieve ochtenden, gezamenlijke maaltijden en uitstapjes. Verder is er een gezamenlijke activiteitenagenda met de dorpsschool. Zo versterkt De Verzoamelstee de sociale cohesie en vergroot ze de samen-redzaamheid van ouderen met dorpsgenoten.
Verzoamelstee
Contactpersoon: Inge Zwerver 050-3062900
Facebook/Verzoamelstee Onderdendam
E
en van de stuwende krachten in Onderdendam is De Verzoamelstee: ouderen ontmoeten elkaar (onder begeleiding van vrijwilligers) wekelijks in het dorpshuis
Aanspreekpunt voor de gemeente De Verzoamelstee vormt het aanspreekpunt voor de gemeente Bedum voor Wmo ontwikkelingen. De kracht van de Verzoamelstee is dat het voor en door dorpsbewoners wordt georganiseerd. Dit dorpsnetwerk groeit steeds groter. Hierdoor zijn nieuwe ambities ontstaan: er is een vast gezicht nodig als aanspreekpunt dat tevens vertrouwenspersoon is en verbindingen legt tussen ouderen, zorg en vrijwilligerswerk. Deze dorpsondersteuner komt in dienst van de Verzoamelstee en zal betaald worden uit inkomsten uit Wmo en het dorpshuis. Verbouwing dorpshuis: investering in de toekomst Het dorpshuis is een belangrijk onderdeel van de toekomst van
Onderdendam. Het wordt geheel door vrijwilligers gerund en biedt onderdak aan verenigingen, activiteiten en ontmoeting. Ook de Verzoamelstee ontplooit hier haar activiteiten en in het voorjaar van 2015 kreeg ook de jeugd hier een eigen plek. Het dorpshuis is net verbouwd. Veel dorpsbewoners hebben belangeloos meegewerkt. Het dorpshuis is nu een licht, warm en toegankelijke gebouw met een prachtig terras aan het water. Dit terras is gedurende de zomermaanden geopend op zaterdag en zondag. Vrijwillgers voorzien de toeristen van koffie én informatie over de streek. Spil van het dorp De nieuwe ambities van het dorpshuis? Nóg meer de spil van het dorp zijn door de krachten van het dorp slim te bundelen. Ook ontwikkelt het dorpshuis plannen om het ‘zorgen voor elkaar’ met elkaar te organiseren in het dorp. Dit doet ze samen met de Verzoamelstee. Op deze manier vergroot het dorp haar zelfstandigheid en heeft zij een passend antwoord op de terugtredende overheid. Maar samenwerking met de overheid én zorg blijft cruciaal in dit geheel. Niet te ingewikkeld Het succes in Onderdendam toont dat initiatieven niet te ingewikkeld moeten zijn. Men moet gewoon klein beginnen en vooral doen! Wat in Onderdendam bijzonder goed verloopt, bij zowel dorpshuis als Verzoamelstee, is het betrekken van alle achtergronden en leeftijden. Het dorp zit vol talenten die kracht en enthousiasme in zich dragen. Alle inzet wordt gewaardeerd, groot én klein, en iedereen telt mee! ■ 27
DONGERADEEL
DORPSAANGEZICHT ZONDER ROTTE KIEZEN
‘De aandacht ligt niet langer op de kwantiteit, maar meer op de kwaliteit van wonen en de leefomgeving. Dongeradeel heeft mooie dorpen met een sterke sociale samenhang en een prima zelforganiserend vermogen. Dat moet zo blijven!’ Zo staat het in een flyer van de gemeente die aangeeft te willen samenwerken met alle Dorpsbelangen en andere externe partijen aan een leefbaarheidsplan. Het experiment Beschermde Dorpsgezichten was het eerste project dat werd opgepakt en met succes.
H Dorpsontwikkelingsmaatschappijen (DOM) Contactpersoon Evert Dijkstra
[email protected]
Facebook/Dorpsontwikkeling Dongeradeel
et experiment startte twee jaar terug in Holwerd, Ee, Metslawier en Paesens-Moddergat. In deze beschermde dorpsgezichten slaat de krimp hard toe in de vorm van leegstand en verpaupering. Om het tij te keren is in elk dorp een Dorpsontwikkelingsmaatschappij (DOM) opgericht. Daarin hebben dorpsbewoners zitting die een sterk sociaal netwerk bezitten en het dorp door en door kennen.
mers, het Waddenfonds en andere fondsen, maar is nog niet gevonden. Meldt een burger zich nu bij de DOM met een subsidieaanvraag, dan vindt een beoordeling plaats (eventueel met ingehuurde expertise). Na goedkeuring zal de aanvraag worden behandeld door de Koepel, waarin de voorzitters van de vier DOM’s, twee wethouders en een ambtelijk secretaris met elkaar overleg voeren. Bij deze Koepel ligt de eindbeslissing.
Verbeteren van particuliere woningen De DOM beschikt over drie ‘potjes’ geld ter ondersteuning van het dorp. Het eerste potje is bedoeld voor het verbeteren van particuliere woningen, het tweede voor verbetering van openbare ruimten en het laatste is bestemd voor sociale activiteiten. De gemeente staat hierbij op afstand en houdt zich alleen bezig met de juridische en financiële voorwaarden.
Minder rotte kiezen Het DOM-systeem werkt goed! Er zijn inmiddels al 120 aanvragen behandeld en daarvan is 90% gehonoreerd. Veelal gaat het om het verbeteren van gevels van particuliere woningen, zodat het beschermd dorpsgezicht geen of in elk geval minder rotte kiezen vertoont. Maar ook het aanpakken van drukke dorpswegen valt binnen de keuzeafweging van de DOM of het aanstellen van een jeugdwerker, en het verbeteren van een Vlasmuseum. Uiteindelijk zal de DOM-methodiek ook worden uitgerold over de andere dorpen in de gemeente Dongeradeel en de regio Noordoost Fryslân. ■
Subsidieaanvraag van burger De provincie en gemeente hebben elk € 750.000 beschikbaar gesteld voor de DOM’s. Een zelfde som wordt nog gezocht onder externen zoals onderne28
29
EELDERWOLDE
MOESTUIN: ONTMOETINGSPLEK BIJ UITSTEK
Hoe kun je de leefbaarheid in een wijk vergroten, de integratie van ex-verslaafden bevorderen en een boerderij behoeden voor de ondergang? Met een gemeenschappelijke moestuin! Want een moestuin is een ontmoetingsplek bij uitstek. Dat kunnen de bewoners van Ter Borch in Eelderwolde volmondig beamen.
H
et initiatief voor de moestuin kwam in 2014 van Verslavingszorg Noord Nederland (VNN). In de wijk Ter Borch van Eelderwolde bezit zij een gezinskliniek, De Borch. Hier wonen (ex)verslaafde ouders met hun kinderen voor een termijn van maximaal een jaar. Het vormt de laatste fase van een re-integratietraject naar een normaal leven. Die integratie zou eigenlijk al moeten beginnen in de wijk. En wat werkt nu beter dan een gemeenschappelijke moestuin voor héél de wijk?
Aanleg Moestuin Eelderwolde
Contactpersoon: Mark Lazonder
[email protected]
Facebook/De Onlanderij
30
Enthousiaste omwonenden Er werd volop geflyerd in de wijk om de omwonenden enthousiast te krijgen voor het idee. En dat lukte: zo’n twintig gezinnen bezochten de inloopavond van VNN. Er werd een kernteam opgericht dat als eerste taak had het vinden van een geschikte locatie. Toevallig bleek Natuurmonumenten een bestemming te zoeken voor haar boerderij aan de rand van de wijk. Na een aantal gesprekken stelde Natuurmonumenten een deel van de boerderij beschikbaar voor de moestuin.
Stichtingsvorm om continuïteit te waarborgen Voor het benodigde tuinmateriaal stelde o.a. het fonds Vitaal Platteland van de Provincie Drenthe € 3.500,- beschikbaar. Om de continuïteit te waarborgen kreeg het project een stichtingsvorm, Stichting De Onlanderij, vernoemd naar het natuurgebied waaraan de wijk grenst. Van haar leden vraagt de stichting een kleine contributie en daarnaast is ook een bedrijf bereid gevonden een som geld te doneren. Contact en cohesie Maart 2015 kon de schop letterlijk in de grond. Het perceel beslaat 900m² en vormt één oppervlakte; privédomeintjes zijn er niet. Achterliggende filosofie is dat voor gemeenschappelijk werk meer onderling overleg nodig is en juist dat bevordert het contact en de cohesie. Het komt de leefbaarheid zeker ten goede, beamen buurtbewoners. Ze ontmoeten nu mensen waar ze anders nooit mee in contact kwamen. En ook basisscholen en de BSO hebben hun plek gevonden in de tuin. Missie geslaagd! ■ 31
RUINERWOLD
Eindelijk een toezegging Een ‘geluk’ was dat de riolering in de straat vervangen moest worden. Het bedrag voor het herstraten werd gelijk in het nieuwe plan gestopt. De provincie zegde een BDU subsidie1 toe voor het verbeteren van de verkeersveiligheid ter waarde van 20% van de aanneemsom. Via Vitaal Platteland en ‘Bewust Verlichten’ is er vanuit de regio Zwolle subsidie verstrekt, die door de provincie Drenthe is aangevuld. Uiteindelijk bleef er een tekort over van 650 duizend euro. De gemeente aarzelde lang, maar in september 2015 kwam een toezegging.
DORPSSTRAAT LEIDT DE WEG NAAR DORPSPARTICIPATIE
Zelf uitvoeren Intussen zat de werkgroep niet op haar handen. Ze wilde het plan graag zelf uitvoeren en na een periode van verdieping in participatiebeginselen startte de aanbesteding. De voorkeur ging uit naar lokale ondernemers, maar kwaliteit was leidend.
Herinrichting Dijkhuizen Ruinerwold Contactpersoon: Wim Slomp
[email protected]
Facebook/Herinrichting Dijkhuizen Ruinerwold
In het kader van de dorpsvisie ontwierp Dorpsbelangenvereniging Ruinerwold Berghuizen een actieplan voor Dijkhuizen, de hoofdstraat in het dorp. Deze straat is al langer een doorn in het oog van velen en moet veiliger en aantrekkelijker worden. Het inleveren van een schetsontwerp aan de wethouder was de start van een fraai staaltje dorpsparticipatie.
I
n 2011 werd een speciale werkgroep opgericht die zich op de dorpsstraat richtte. Met hulp van een aantal deskundigen en een landschaps architect kwam het in 2012 tot een schetsontwerp. Op het verlanglijstje stond een 30
32
km zone, een drempelvrije straat, meer groen, de creatie van een dorpsplein voor activiteiten en een gelijkblijvend aantal parkeerplaatsen. Een stevig plan waaraan een dito prijskaartje hing: € 1.3 miljoen.
Smaakt naar meer Het hele traject voorafgaand aan de werkzaamheden, die overigens binnenkort aanvangen, kostte maar liefst 3 jaar. Er was veel overleg met de dorpsbewoners over het ontwerp, het moest allemaal in de vrije tijd, en participatie was nieuw voor de werkgroep. Ondanks alle hobbels smaakt het naar meer. Want natuurlijk valt er ook te participeren in de zorg, woningbouw, jeugdwerk, de herbestemming van gebouwen, etc.. ■
1
Brede Doel Uitkering verkeer en vervoer
33
EASTERMAR
LOKAAL LOKET EASTERMAR
Lokaal Loket
Contactpersoon: Nico Hoekstra 0512-471792
www.eastermar.nl/verenigingen/fer-foar-doarpsbelang/lokaal-loket
In Eastermar zag men de kanteling in de zorg met enige verontrusting tegemoet. Waren de dorpelingen zich wel bewust van de veranderingen? Was er voldoende besef dat er meer op de eigen schouders terecht zou komen? Een werkgroep stuurde een enquête rond en dit was het begin van het Lokaal Loket Eastermar.
T
oen de protestantse kerk De Buorren leeg kwam te staan door een fusie van kerkelijke gemeentes, stond in het najaar van 2012 een groep Eastermarders op om een nieuwe bestemming te zoeken voor het dorpsbeeld bepalende gebouw. Terwijl deze mensen plannen ontwikkelden, ontstond het idee om de planvorming breder te trekken; om tot een totale Dorpsvisie te komen. Want met een terugtrekkende overheid en een kantelende zorg, kun je maar beter voorbereid zijn op de dingen die komen. Behoefte? Alle 600 huishoudens, ontvingen een enquête in de bus. ‘Waar hebt u behoefte aan?’ en ‘Wilt u wat doen voor de gemeenschap?’ vormden de kernvragen. 75 bewoners namen de moeite om de enquête in te vullen en persoonlijk terug te brengen bij één van de deelnemende middenstanders. Ziekenhuisbezoek Er was vooral behoefte aan vervoer. Niet verwonderlijk, want Eastermar was al een tijdje zijn vaste buslijn kwijt en een taxibedrijf was ook niet voorhanden. En dat terwijl het dorp diverse alleenstaande ouderen telt die regelmatig naar een andere plaats moeten voor een ziekenhuis-
34
bezoek, nieuw orthopedisch schoeisel nodig hebben, of gewoon eens een leuk cadeautje willen kopen, want het dorp biedt met alleen een supermarkt en een slager vooral de dagelijkse boodschappen aan. Telefonische piketdienst Wat hoopvol was, was het grote aantal mensen dat in de enquête aangaf wel iets te willen doen als vrijwilliger. En zo ontstond het initiatief voor een Lokaal Loket. Een aantal vrijwilligers gaf aan elke werkdag van 9 uur tot 12 uur bij toerbeurt een soort telefonische piketdienst te willen draaien. Zo circuleert de mobiele telefoon van het loket door het dorp. Nog niet spectaculair Voorwaarde voor het inroepen van hulp is dat de hulpvrager de onkosten van de hulpverlener vergoedt. Voor een ritje naar het ziekenhuis moet de ‘patiënt’ dus wel de benzinekosten betalen. De cijfers van het aantal keren dat het Lokaal Loket gebeld is, zijn nog niet spectaculair, maar dat zal zeker toenemen. Het initiatief is ook pas in februari 2015 van start gegaan. Een onderzoek naar de bekendheid met het fenomeen op de braderie deze zomer, toonde aan dat Eastermar heel goed weet heeft van het Lokaal Loket. Vooralsnog beperkten de diensten zich tot korte autoritjes, stofzuigen en het opruimen van een tuin waarin een uit de bocht gevlogen auto geparkeerd stond. ■
35
ALTEVEER-KERKENVELD
BELEVINGSBOS BIEDT BETERE LEEFOMGEVING
Speel-, doe- en wandelbos Alteveer- Kerkenveld Contactpersoon: Roel Bruins
[email protected]
Een klein bos achter de speeltuin in (Alteveer-) Kerkenveld is veel omwonenden een doorn in het oog. Het is verwaarloosd en sommige dorpelingen menen het te moeten gebruiken als hondenuitlaatplek en stortplaats voor tuinafval. Tijd voor actie! Met de realisatie van een speel-, doe- en wandelbos slaat het dorp vele vliegen in één klap.
P
laatselijk Belang had in 2011 al een Dorpsvisie opgesteld waarin geschetst wordt hoe het leven in Kerkenveld er over 30 jaar idealiter uitziet. Vele keukentafelgesprekken gingen hieraan vooraf, inwoners van 8 tot 88 werden geïnterviewd. Hierbij kwam ook het bos achter de speeltuin ter sprake. Zou het niet leuk zijn om hier, net als in andere gemeenten, een soort belevingsbos van te maken? Belangstelling van scholen en zorg centrum Belangstelling genoeg: de openbare school zou het bos kunnen gebruiken voor educatieve doeleinden met een vlindertuin, moestuin, en nestkasten. Voor de bewoners van het zorgcentrum in de buurt zou het een prachtig plekje vormen voor een korte wandeling. Een bezoek aan Veeningen, dat al eerder een dergelijk bos realiseerde, versterkte het enthousiasme onder Plaatselijk Belang.
En diverse lokale bedrijven bieden hun hulp aan met materiaal en gereedschap. Langdurig traject Inmiddels is er een schetsontwerp en samen met CMO STAMM, BOKD en Landschapbeheer Drenthe is Plaatselijk Belang de financieringsmogelijkheden aan het aftasten. Een deel van het benodigde geld is al toegezegd door gemeente De Wolden, Stichting Marius Tonckenfonds en het RaboStimuleringsfonds. Verzoeken bij het Oranjefonds en de provincie Drenthe lopen nog. Hoewel het een langdurig traject is (het loopt al 1,5 jaar), blijft het enthousiasme overeind, zo verzekert men in Kerkenveld. ■
Vrijwilligers mobiliseren Punt is wel dat het bos in particulier eigendom is. De eigenaar is bereid het bos van de hand doen. Kortom, Plaatselijk Belang moet op zoek naar geld. Voor de aanleg van paden, tuinen, nestkastjes, natuurlijke speelattributen, enzovoort, zijn voldoende vrijwilligers te mobiliseren. 36
37
OOST-GRONINGEN
KOPLOPERS BRENGEN REGIO ECONOMISCHE EN SOCIALE WINST
Koploperproject:
verduurzaming van mkb Contactpersonen: Ada Kruiter
[email protected] Jaap de Vries
[email protected]
Reina Boels-Feikens
[email protected] Steven Volkers
[email protected]
www.koploperproject-groningen.nl
Het midden- en kleinbedrijf (mkb) is van enorme waarde voor de werkgelegenheid. Versterking van dat mkb, juist in de krimpgebieden, vormt dan ook een versterking van je regionale economisch potentieel. Een consortium ziet zich uitgedaagd om het mkb in Oost Groningen te verduurzamen, want dat levert die bedrijven economische en sociale winst op en maakt ze tot Koplopers in de regio.
W
illen mkb’ers verduurzamen, dan moeten zij vaak dure specialisten inhuren om hun bedrijf te laten doorlichten. Vier lokale organisaties, DZyzzion, NoordBaak, Rein Advies en CirculairActief besloten naar Fries voorbeeld het Koploperproject te ontwikkelen, dat dankzij de steun van een aantal Noordoostelijke gemeenten en de provincie resulteerde in een betaalbaar duurzaamheidstraject. Duurzamer ondernemen Vanuit de deelnemende gemeenten vormen drie tot vijftien bedrijven een Koplopergroep. Zij krijgen één jaar lang hulp om duurzamer te ondernemen. Ook de gemeentelijke organisatie kan zich aansluiten. Een deskundig adviseur licht elke deelnemende organisatie door op duurzaamheid en maatschappelijk verantwoord ondernemerschap en stelt een aantal aanbevelingen op. De deelnemers gaan hier vervolgens mee aan de slag.
banden die de lokale en regionale economie weer versterken. Juist in krimpgebieden is dit van groot belang. Kennis delen met de omgeving Niet alleen de Koplopers winnen met het project - zij leren bijvoorbeeld hun afval- en energiekosten te reduceren - ook de werknemers en de sociale omgeving profiteren. De medewerkers raken betrokken bij verduurzaming en tijdens het Koploper eindsymposium van het project delen de ondernemers hun kennis met de omgeving. Tussentijds score Het Koploperproject in Oost Groningen startte in januari 2015. De deelnemers vormen een enthousiaste groep en er is nu al een hecht Koplopernetwerk dat op allerlei manieren met elkaar de samenwerking zoekt. Een mooie tussentijdse score! ■
Lokale en regionale economie versterken Diverse keren komen de Koplopers bij elkaar om ervaringen uit te wisselen. Vaak leidt dit tot nieuwe samenwerkingsver38
39
GEZOCHT: ‘MELKKOE’ VOOR HERBESTEMMING ZUIVELFABRIEK Herbestemming Zuivelfabriek Garyp
Contactpersoon: Johan Timmermans 0511-5219 9 9
[email protected]
www.detsjoender.nl/transformatie-melkfabriek-garyp.html
40
Hij sprak veel mensen met ‘strikjes’, maar niemand was bereid enig risico te nemen. Daarom nam Johan Timmermans de herbestemming van de zuivelfabriek in Garyp zelf maar ter hand. Inmiddels vormt het markante complex, met een woon-, zorg- en kinderopvangfunctie, het kloppend hart van het Friese dorp.
Foto: Primafocus
GARYP
D
e teloorgang van voormalig zuivelfabriek De Eendracht ging Timmermans, eigenaar van een bouwbedrijf, aan het hart. Het verval was zo ernstig, dat er bomen door het dak groeiden. De eigenaar, die er een machinefabriek in had gevestigd, wilde het pand wel aan Timmermans verkopen. Echter op één voorwaarde: dat het zou blijven bestaan. Belangstellende projectontwikkelaars genoeg, maar die wilden het complex allemaal platgooien. Melkkoe In 2011 was de koop een feit en Timmermans gebruikte de zuivelfabriek als opslagplaats en timmerfabriek. Tijdelijk, want voor een herbestemming van het pand was een grotere ‘melkkoe’ nodig dan het eigen bouwbedrijf. Vooral omdat Timmermans het complex naar een hoger niveau wilde tillen. Het liefst met een publieke functie. Gelukkig was daar de huisarts. Die hield praktijk in een noodvestiging en was bereid 1/8 van de zuivelfabriek te kopen. Vervolgens volgden gesprekken met de gemeente, zorgaanbieders, de kinderopvang en peuterspeelzaal. De gemeente was enorm enthousiast en coöperatief, blij verlost te zijn van de rotte kies. Andere instanties hielden zich nog wat op de vlakte, omdat men zich niet wilde binden aan langdurige contracten.
Alles alleen doen Het kostte enkele slapeloze nachten, maar Timmermans ging aan de slag. Het wiel moest in beweging! Voor financiering hoefde hij niet aan te kloppen bij de bank. Google bracht de oplossing: het Nationaal Restauratiefonds. Dit was bereid een lening te verstrekken voor het gehele project. Daarnaast kwamen gemeente Tytsjerksteradiel en provincie Fryslân met een ISV subsidie over de brug. November 2013 ging de bouw van start. Augustus 2014 vond de oplevering plaats. Die snelheid verklaart Timmermans uit het feit dat hij alles alleen deed: hijzelf is eigenaar, opdrachtgever, architect en aannemer. Geen tijdrovende bouwvergaderingen, niet hoeven wachten op beslissingen en geen discussies over meer- of minderwerk. Gewoon slagkracht! Trots Naast de huisarts biedt het complex ook onderdak aan het Zorgloket, de peuterspeelzaal en kinderopvang, zes zorgwoningen en een kapsalon. Alleen de huisarts is eigenaar, de rest huurt. Waar aanvankelijk scepsis overheerste, is het dorp nu enorm trots op de herbestemming. Inmiddels heeft Timmermans zijn oog alweer gericht op een volgend project: een oude, vervallen monumentale boerderij waarin hij zes starterwoningen gaat bouwen. ■ 41
RODERESCH
EEN DORPSHUIS VOOR 1 EURO
Sinds 2014 staat de dorpsschool in Roderesch leeg. ‘Wat gaan jullie er mee doen?’, vroegen Stichting RAS en Dorpsbelangen aan de gemeente. Toevallig hadden beide organisaties zojuist een gezamenlijke enquête gehouden onder de bewoners van Roderesch, Alteveer en Steenbergen (RAS) en ontdekt dat er vraag was naar een groter dorpshuis. Voor 1 euro was de gemeente bereid het eigendom
Herbestemming basisschool/ realisatie dorpshuis
Contactpersoon: Janneke Ulrich
[email protected] 06-22826535
www.rashuys.nl
Foto: Marcel J. de Jong
van het voormalige schoolgebouw over te dragen.
E
r was al een dorpshuis in Roderesch, De Roegte, maar dat was te klein en de activiteiten liepen terug. Tijd voor nieuw elan: in een groter dorpshuis zouden nieuwe activiteiten ontplooid kunnen worden zoals toneel, schilderen, meditatie, yoga en natuureducatie. De gymzaal biedt volop ruimte voor sport en spel. Met ook een horecavoorziening (en een –vergunning op stapel) is het nieuwe dorpshuis prima in staat vergaderingen te faciliteren. Vaste huurders Omdat de gemeente het oude schoolgebouw wilde behouden - het is een karakteristiek pand - stemde het graag in met de plannen van de dorpsverenigingen. Wel verlangde zij een gezond financieel plaatje. Stichting RAS ging snel aan de slag met een lokale aannemer, architect en schildersbedrijf om een begroting op te maken. Met een aantal vaste huurders, zou alles prima in orde komen.
42
Zelf subsidie ophalen De huurders werden al snel gevonden: een adviesbureau, een fysiotherapiepraktijk en een dagbestedingbedrijf vinden er thans onderdak. De begroting ging uit van € 124.000,-. Hiervan wilde de gemeente € 90.000,- voldoen. De overige gelden haalde de stichting zelf op in de vorm van subsidies van de provincie, de NAM, en het Oranjefonds. Zelf bouwwerkzaamheden uitvoeren Door de bouwwerkzaamheden zoveel mogelijk met vrijwilligers uit te voeren - denk aan elektriciteit aanleggen - zelf het schilderwerk ter hand te nemen, enzovoort en door sponsors te zoeken voor bouwmaterialen, wist men de verbouwkosten goed in de hand te houden. Meestal zorgt het beheer van een pand voor flinke exploitatiekosten, maar door hiervoor vrijwilligers in te schakelen, worden deze kosten uitgespaard. ■
43
DELFZIJL
het LSA verschafte wel alle knowhow voor het oprichten van Bewonersbedrijf Delfzijl Noord. Gelukkig kwamen de provincie en gemeente samen met de benodigde 2 ton subsidie over de brug. Het bewonersbedrijf opereert vanuit de Brede School. Hier houdt de zakelijk leider kantoor en een medewerkster bestiert de horeca. Zij zijn de enige betaalde krachten.
BEWONERSBEDRIJF SUCCESVOL IN DELFZIJL NOORD
In Nederlandse steden worden steeds meer bewonersbedrijven opgericht. Het zijn bedrijven van, voor en door bewoners (op basis van vrijwilligheid). In Delfzijl Noord vindt het concept een vruchtbare bodem: onder de vleugels van het bewonersbedrijf is een repaircafé opgezet, een textielwinkel, een groenvoorziening en nog veel meer.
Bewonersbedrijf Delfzijl Noord Contactpersoon: Silly Udema
s.udema@bewonersbedrijfdelfzijlnoord www.bewonersbedrijfnoord.nl
Facebook/ Bewonersbedrijf Delfzijl Noord
44
I
n 2012 hoorde een groep Delfzijlsters van het Landelijk Samenwerkingsverband Actieve Bewoners (LSA). Deze organisatie stimuleert het opzetten van bewonersbedrijven zodat wijken zich economisch, fysiek en sociaal kunnen ontwikkelen. Na een startsubsidie van het LSA moeten de bewonersbedrijven zoveel mogelijk hun eigen broek ophou-
den. Het bestuur van een bewonersbedrijf bestaat uit een groepje bewoners. Zij bepaalt of het nodig is om voor bepaalde activiteiten beroepskrachten in te huren. Te laat voor subsidie Helaas waren de Delfzijlsters net te laat met hun subsidieaanvraag, maar uiteindelijk was er toch nog blijdschap want
Successen Het bewonersbedrijf draait nu een jaar. Mooie successen zijn de overdracht van het beheer en onderhoud voor Groen voor Rood (een belevingstuin, boomgaard, schooltuin, etc.) door de gemeente aan het bewonersbedrijf. In het stadscentrum is een leegstaande winkel in gebruik genomen door textielwerkgroep Hip&Happy en een groep Antilliaanse vrouwen wil een cateringbedrijf opzetten. Ambitieuze toekomstplannen zijn er ook: het bewonersbedrijf wil een eigen wijkcentrum ontwikkelen omdat veel bewoners zich niet thuis voelen in het kolossale Brede School-gebouw. Het nieuwe wijkcentrum moet de sociale verbinding in de wijk vergroten. Subsidie aanvragen is lastig Wat als lastig wordt ervaren, is het subsidietraject. Er is veel professionaliteit nodig om financiële ondersteuning aan te vragen. Het bestuur van het bewonersbedrijf probeert waar ze kan de diverse initiatieven te helpen, maar erkent dat ook zij soms professionele ondersteuning moet inhuren. ■
45
GERKESKLOOSTER-STROOBOS
DORPSE DROMEN KOMEN IN VERVULLING MET GENERATIEHUIS
Opstart Generatiehuis in Gerkesklooster-Stroobos
Contactpersoon: Annemarie van Garderen
[email protected]
www.lokaal-11.nl
46
Mensen hebben vaak wel ideeën over hoe ze dingen kunnen verbeteren, maar wachten meestal op de overheid. In Gerkesklooster-Stroobos is een groepje mensen opgestaan dat onder de noemer Dorpse Dromen mooie ideeën is gaan verzamelen. Een ervan is een Generatiehuis, een heldere droom die momenteel haar verwezenlijking krijgt.
E
r zijn al meer Dorpse Dromen uitgekomen in GerkeskloosterStroobos. Er was bijvoorbeeld een tijdelijke skatebaan voor de jeugd, pizzabakken bij De Herberg en een demonstratie worst maken bij de slager. Losse activiteiten, maar wel in het teken van onderlinge verbinding. Het Generatiehuis is van een andere orde. Het moet een permanent huis van Zorg en Ontmoeting worden, zodat dorpsgenoten hun hele leven in het dorp kunnen blijven wonen. Hulp kan gevraagd en geboden worden vanuit ieders talenten en mogelijkheden. Niet alleen ouderen vinden een plek in het Generatiehuis, de naam zegt het al, juist ook kinderen en jeugd worden verwelkomd. Leven is meer dan zorg Naast de vele vrijwilligers die het Generatiehuis zullen dragen zal er in het gebouw ruimte zijn voor professionele zorgondersteuning zoals wijkverpleging, fysiotherapie en een huisarts. Maar het belangrijkste lijkt vooralsnog een centrale ontmoetingsruimte waar gekookt en gegeten kan worden. Daarnaast komen er een boomgaard en moestuin, bibliotheek/leeszaal en speellokaal. Juist de verbinding tussen jong en oud die we met alle aparte (zorg) instellingen een beetje zijn kwijt geraakt staat centraal in het Generatiehuis. Er zijn werkgroepen in het leven geroepen die een en ander gaan verwezenlijken, met eigen middelen en in eigen tijd.
Organische ontwikkeling Een ruimte voor het Generatiehuis is al gevonden: de voormalige basisschool, eigendom van de Gemeente. Nu biedt de school nog onderdak aan vluchtelingen, maar op korte termijn betrekken de werkgroepen ieder een eigen lokaal. Het Generatiehuis zal zich organisch ontwikkelen, voor en door dorpsgenoten, als antwoord op de kanteling van zorg en samenleving. Ook de gemeente geeft hierin blijk serieus werk te willen maken van de kanteling: het initiatief wordt ondersteund en het gebouw beschikbaar gesteld zonder een vooraf vastgesteld businessplan. Buiten oude kaders Of het problemen gaat opleveren als vrijwilligers de zorg voor bijvoorbeeld dementerende ouderen op zich nemen, iets dat normaliter toch via talloze protocollen verloopt? Nee, is het idee in Gerkesklooster-Stroobos. We moeten met z’n allen juist weer meer voor elkaar zorgen, thuis of zoals hier, in het Generatiehuis. Daarmee treed je vanzelf buiten de bestaande kaders en regelgeving, ontstaat er weer meer ruimte voor zorg met aandacht. Ter geruststelling: de tientallen vrijwilligers die zich nu al bereid hebben verklaard te willen meewerken hebben allemaal hun talenten; onder hen ook professionele verpleegkundigen en verzorgenden. ■
47
HOTEL DE MARNE ZET TOERISME OP DE KAART Virtueel platform Hotel De Marne Contactpersoon: Joke Kops
[email protected] www.hoteldemarne.nl
Facebook /Hotel De Marne
Foto: Jitske Hagens
DE MARNE
Hotel De Marne is een van de grootste hotels van Nederland. Het is echter geen echt hotel, wel een virtueel platform waarop tientallen ondernemers, van B&B-houders tot galeries zich hebben verenigd. Er is geen kwaliteitskeurmerk, wel een gedeelde gedachte dat de toeristen op zoek zijn naar diversiteit en streekeigen gastheerschap. En daar staat men zich trots op voor.
A
l langer was de Bende van Acht actief in De Marne; een open netwerk van kleinschalige ondernemers op het gebied van toerisme, recreatie, cultuur, natuur en streekproducten. Ze hoopten met allerlei initiatieven toeristen te bewegen tot een langere verblijfsduur en herhalingsbezoek aan de Marne. Toen de Bende hoorde van de plannen voor de bouw van een groot wellness hotel in de haven van Lauwersoog, vond men de tijd rijp voor de volgende stap: Hotel De Marne. Sneeuwbaleffect ‘Als we nu eens al onze krachten bundelen in één portal: Hotel De Marne’, zo bedachten ze, ‘dan hebben we een hotel met een areaal van 24.000 ha., tellen we 50 locaties met 25 slaap- en 10 eetgelegenheden’. Het idee werd direct geregistreerd en wereldkundig gemaakt op diverse ondernemersbijeenkomsten. Al snel besloten de eerste Marnse ondernemers zich aan te sluiten. Een sneeuwbaleffect ontstond en het aantal geïnteresseerden groeide en groeide. Provincie, gemeente, Leader en de Rabobank toonden zich bereid het portal te financieren.
Gelijkwaardig en medeverantwoordelijk Om iedereen een gelijkwaardig aandeel in het ‘hotel’ te geven, maar ook om te garanderen dat iedereen zich medeverantwoordelijk zou voelen, werd besloten een coöperatie op te richten om het ‘bedrijf’ van Hotel De Marne te kunnen runnen. Na een lange zomer werken ging in september 2014 de website met zo’n 60 ondernemers de lucht in. Nieuwe manier van ondernemen Het belangrijkste doel van Hotel De Marne is zichtbaarheid op de toeristische landkaart. Dat lukt goed met de inzet van ludieke marketingacties en leuke weetjes op Facebook. Er ontstaat nu - een jaar later - ook een zekere hechtheid onder de ondernemers. Men kent elkaar, verwijst naar elkaar door, beveelt elkaar aan. Een nieuwe manier van ondernemen is ontstaan, die eigenlijk wel heel erg lijkt op hoe men vroeger het ondernemerschap op het platteland beleefde: samen, met elkaar. ■
49
KLOOSTERBUREN
COÖPERATIE ZORGT VOOR LEEFBAARHEID EN VITALITEIT
Gebiedsontwikkeling SintJan
Contactpersoon: Anne Hilderink
[email protected]
www.sintjankloosterburen
Facebook/ Sint Jan Kloosterburen
50
In Kloosterburen wil stichting SintJan wonen, werken, zorg en cultuur borgen in de gemeenschap om de leefbaarheid en vitaliteit van Kloosterburen en haar omgeving te versterken. De stichting staat een integrale aanpak voor en die werpt zijn vruchten af: de krimp is in het Groningse dorp tot stand gebracht.
E
en tiental jaar terug zag het dorp met lede ogen toe dat de gemeente, de woningbouwcorporatie en zorginstellingen zich terugtrokken uit het dorp. Hierdoor kwam de lokale ouderenzorg onder druk te staan, de kloostertuin werd te duur in onderhoud, winkels verdwenen en monumenten kwamen leeg te
staan. In antwoord hierop werd in 2006 stichting SintJan opgericht. Die zette in op een integrale aanpak. Ze wilde de kloostertuin herontwikkelen, ouderen- en gehandicaptenzorg opzetten en monumenten herbestemmen. Helaas kreeg men de handen niet op elkaar voor de integrale aanpak. Coöperatie en exploitatie Toch ging SintJan niet bij de pakken neerzitten. Ateliers van de Zorg en Ateliers voor Duurzaamheid en Ecologie ontwikkelden initiatieven die uiteindelijk toch een realisatie kregen. Gehandicapten vinden inmiddels dagbesteding in het dorp en huisvesting in een vleugel van het woonzorgcentrum ‘t Olde Heem, dat hiermee haar zorgfunctie versterkt ziet. Op 21 juni 2015 werd de Kloostertuin heropend. Nieuwe bruggen en paden verbinden drie stroken met een bos- en pluktuin, een boomgaard en een groente- en bloementuin. Een coöperatie, Klooster&Buren is verantwoordelijk voor de exploitatie. Opbrengsten komen uit de verkoop van groente, educatieve projecten en toekomstige horecafaciliteiten, inclusief keuken ten behoeve van maaltijdbereidingen voor ouderen en het maken van streekproducten die o.a. via internet zullen worden verkocht. Toeristische kaart Met de bouw van een kluizenarij van stro is een experiment voor energiearm wonen gestart. Daarin participeren diverse
hogescholen en aannemers. De dorps bibliotheek kan openblijven met inzet van vrijwilligers. Het jaarlijkse SintJansfeest, waar streekproducten, oude ambachten, muziek, cultuur en kunst centraal staan, heeft Kloosterburen op de toeristische kaart gezet. Zorgsteunpunt Afgelopen september is een zorgsteunpunt geopend. Dit richt zich niet specifiek op ouderen of gehandicapten, maar op alle inwoners van de vijf dorpen van voormalig gemeente Kloosterburen. Voordat die keus werd gemaakt, inventariseerden experts de zorgbehoefte in het dorp. De leden van de coöperatie zullen zaken als vervoer naar de dokter, boodschappen doen, ouderenbezoek, enzovoort, zelf uitvoeren. Voor intensieve hulp worden professionals ingehuurd van o.a. ouderen- en thuiszorg. Het project is een pilot van Menzis, de gemeente en het Zorg Innovatie Forum. Uit de PGB’s kunnen de professionals betaald worden. Regie bij coöperatie Alles gebeurt onder regie van de coöperatie die inmiddels 143 leden telt. Er wordt zoveel mogelijk op vrijwillige basis gewerkt, maar soms is hulp van professionals onontbeerlijk. Zij worden overigens niet ingehuurd, wel worden ze medeverantwoordelijk gesteld voor projectonderdelen en uit het uiteindelijke succes kunnen ze opbrengsten genereren. ■ 51
COLOFON
ISBN/EAN: 978-90-819356-8-5 Bewoners aan zet: 24 kleurrijke initiatieven in Noord-Nederland is een uitgave van het Kennisnetwerk Krimp Noord-Nederland ter ere van het 5-jarig bestaan. November 2015
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar worden gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Teksten: Eduard van den Hoff Tekst & Publiciteit Eindredactie: Rixt Froentjes Vormgeving: Canon Nederland NV Drukwerk: Grafische Industrie De Marne B.V. Kennisnetwerk Krimp Noord-Nederland
[email protected] www.kennisnetwerkkrimp.nl
Het Kennisnetwerkkrimp Noord-Nederland (KKNN) is een netwerk van organisaties die zich bezighouden met de effecten
van krimp (bevolkingsverandering) in Noord-Nederland. Het netwerk is ván en vóór de drie noordelijke provincies, gericht
op het delen van kennis, en waar nodig deze kennis te vergroten en te verdiepen. Eén loket van het Noorden en voor het Noorden.
52
www.kennisnetwerkkrimp.nl
HAN-0596
jaar KKNN
