Bij kindermishandeling denken we vaak aan slaan en blauwe plekken. Terwijl de meeste mishandelde kinderen door hun ouders of verzorgers verwaarloosd worden. Edith Geurts, inhoudsdeskundige bij Augeo academy, licht toe welke vier vormen van verwaarlozing je kunt onderscheiden, wat je merkt aan kinderen en wat jij kunt doen. Tekst: Edith Geurts
Emotionele mishandeling wordt ook wel psychische of geestelijke mishandeling genoemd. Emotionele mishandeling is een 'actieve' vorm van kindermishandeling. Dat betekent dat een ouder het kind actief emotionele schade toebrengt. Het gaat om het stelselmatig uitschelden, treiteren, vernederen, bedreigen, kleineren, overvragen, isoleren of elk ander gedrag dat een negatieve invloed kan hebben op de emotionele ontwikkeling van een kind. Bij emotionele mishandeling is er sprake van een chronisch patroon van negatieve uitingen van de ouder die het gevoel van eigenwaarde van het kind aantasten en ondergraven. Een ouder zegt bijvoorbeeld regelmatig tegen zijn kind dat het dom is, dat het ongewenst is of maakt het kind met opzet bang. Maar ook een kind altijd verbieden vriendjes mee naar huis te nemen, dreigen een geliefd huisdier pijn te doen als het kind niet luistert of het kind de schuld geven van een verbroken relatie of een echtscheiding zijn voorbeelden van emotionele mishandeling. Ook kunnen ouders te hoge eisen stellen door een kind bijvoorbeeld te dwingen zindelijk te worden, terwijl het kind daar gezien zijn ontwikkeling nog niet aan toe is. Of dwingen een hoger schoolniveau te behalen dan het kind aankan.
Ouders die hun kinderen emotioneel mishandelen doen dat vaak uit frustratie: zij reageren hun problemen en frustraties af op hun kind. Vaak willen deze ouders het wel anders doen, maar kunnen dat niet. Ook kan het zijn dat ze zich er niet van bewust zijn dat wat zij doen schadelijk is voor hun kind. Bijvoorbeeld omdat ze psychisch of lichamelijk ziek zijn en daardoor niet zien welke behoeften hun kinderen hebben, of omdat ze relatieproblemen hebben. Ook kan het zijn dat ouders helemaal niet weten welk gedrag normaal is voor een kind en wat ze wel en niet van een kind op een bepaalde leeftijd mogen en kunnen verwachten. Er zijn ook ouders die denken dat als hun kinderen vervelend zijn, dit persoonlijk bedoeld is. Ze hebben niet in de gaten dat een kind een heel groeiproces doormaakt en dat daar ook vervelend gedrag en testgedrag bij hoort.
Als gevolg van emotionele mishandeling komt het zelfvertrouwen van kinderen zwaar onder druk te staan. Het kind voelt zich onzeker en weinig waard. Klachten of gedragingen die kunnen opvallen aan kinderen die emotioneel mishandeld worden, zijn: • psychosomatische klachten, zoals buikpijn, hoofdpijn of flauwvallen; • eet- en slaapproblemen; • overdreven veel huilen of helemaal niet huilen; • extreem zenuwachtig, gespannen of schrikachtig; • wantrouwig naar volwassenen; • extreem gevoelig voor complimenten; • teruggetrokken, eigen fantasiewereld; • faalangst, gebrek aan zelfvertrouwen; • gevoelens van depressiviteit; • imiteren van volwassenen, vooral in het taalgebruik.
Lichamelijke verwaarlozing, ook wel fysieke verwaarlozing genoemd, gaat om het ‘nalaten’ van zorg ofwel het niet naar behoren uitvoeren van de pedagogische taak. Verwaarlozing is daarmee een 'passieve’ vorm van kindermishandeling. In het geval van lichamelijke verwaarlozing komen ouders stelselmatig onvoldoende tegemoet aan de lichamelijke basisbehoeften van het kind. Dat betekent dat het kind niet de verzorging krijgt waar het kind gezien zijn leeftijd en ontwikkelingsniveau behoefte aan heeft. Het krijgt bijvoorbeeld langdurig te weinig, slechte of onregelmatig voeding, onvoldoende hygiëne, te weinig of gebrekkig toezicht waardoor het in gevaarlijke situaties kan belanden, onvoldoende bescherming tegen kou door te weinig, te dunne of kapotte kleren of geen medische zorg als het dat wel nodig heeft. Verwaarlozing gaat niet over die ene keer dat een kind geen brood mee heeft naar school, een keer de luier te laat verschoond krijgt of van de trap valt omdat een ouder even met iets anders bezig is. Dan spreken we van onoplettendheid. Verwaarlozing is stelselmatig en onderdeel van een patroon. Lichamelijke verwaarlozing komt het meest voor in de eerste twee levensjaren van een kind. Dat is de periode van snelle groei en grote afhankelijkheid van volwassenen. Lichamelijke verwaarlozing is vaak het gevolg van de beperkte mogelijkheden van ouders om de behoeften van hun kinderen te vervullen. Vaak zijn ouders zich er onvoldoende van bewust dat hun kind van hen afhankelijk is. Ze hebben onvoldoende kennis over de ontwikkeling van kinderen en manieren waarop ze die ontwikkeling kunnen stimuleren. Ook kan het zijn dat ze bepaalde opvoedingsvaardigheden missen. Maar ook kan sprake zijn van onverschilligheid, een gebrek aan interesse en betrokkenheid: de ouders willen niet voor hun kinderen zorgen of anderen die daartoe wel in staat zijn voor hun kinderen laten zorgen. Tot slot kan lichamelijke verwaarlozing ontstaan als ouders fysiek of emotioneel onvoldoende aanwezig voor hun kinderen, zonder dat ze ervoor zorgen dat anderen het van hen overnemen. Het gaat dan bijvoorbeeld om verslaafde ouders of over ouders die heel vaak weg zijn.
De gevolgen van deze vorm van verwaarlozing zijn vooral te zien in het lichamelijke welzijn van het kind. Maar ook het gedrag van het kind verandert door lichamelijke verwaarlozing. Klachten en gedragingen die je bij lichamelijk verwaarloosde kinderen ziet, zijn bijvoorbeeld: • huidinfecties of vaak luizen; • luieruitslag; • slecht verzorgde wondjes; • slecht verzorgd, vale huidskleur, stinkende kleding; • slecht verzorgd gebit, rotte tanden; • vertraagde ontwikkeling van de psychomotoriek en de spraak; • het gaat weinig of nooit naar de dokter, is onvoldoende ingeënt en is vaak niet tegen ziektekosten verzekerd; • allerlei lichamelijke letsels als gevolg van onvoldoende toezicht of bescherming.
Lichamelijke verwaarlozing door ondervoeding zorgt voor groei- en ontwikkelingsachterstand bij het kind. Dan is er sprake van 'organic failure to thrive': het kind kan niet 'gedijen'. Dat betekent dat kinderen als gevolg van een tekort aan benodigde voedingstoffen te weinig of helemaal stoppen te groeien. Met alle gevolgen van dien.
Emotionele verwaarlozing wordt ook wel affectieve, psychische of geestelijke verwaarlozing genoemd. Het verschil met emotionele mishandeling is dat er bij emotionele verwaarlozing een gebrek aan contact is. Het is een passieve vorm van kindermishandeling.
In het geval van emotionele verwaarlozing geven ouders een kind stelselmatig onvoldoende aandacht of genegenheid: ze negeren de basale behoeften van het kind aan liefde, warmte, geborgenheid en steun. Een ouder die zijn kind emotioneel verwaarloost, knuffelt het bijvoorbeeld nooit, troost het niet als het verdrietig is, negeert het als het om aandacht vraagt, speelt niet met het kind of luistert niet als het kind iets vertelt.
Een kind wordt niet van de ene op de andere dag emotioneel verwaarloosd. Het is een proces van interactie tussen ouder en kind. Je kunt niet zeggen dat een
kind op donderdag om 15.15 uur emotioneel wordt verwaarloosd. Emotionele verwaarlozing is een patroon dat ontstaat. De ouder-kindrelatie kenmerkt zich door liefdeloosheid en afwijzing. Er gaan steeds meer stemmen op om ook verwende kinderen te scharen onder de emotioneel verwaarloosde kinderen. Het gaat dan om de kinderen die alles krijgen wat ze willen, zowel emotioneel als materieel. Ook voor hen geldt dat de ouders onvoldoende tegemoet komen aan de emotionele basisbehoeften.
Verwaarlozing is in het algemeen het gevolg van de beperkte mogelijkheden van ouders om de behoeften van hun kinderen te vervullen. Dat geldt zowel voor lichamelijke als voor emotionele verwaarlozing. Ouders weten niet hoe ze op hun kind moeten reageren; ze hebben onvoldoende kennis over de ontwikkeling van kinderen en manieren waarop ze die ontwikkeling kunnen stimuleren. Ook kan het zijn dat ouders onverschillig zijn over hun kind, dat zij simpelweg geen interesse in hun kind hebben en zich niet betrokken voelen. Tot slot kan verwaarlozing ontstaan als ouders fysiek of emotioneel onvoldoende aanwezig voor hun kinderen, zonder dat ze ervoor zorgen dan anderen het van hen overnemen. Het gaat dan bijvoorbeeld om verslaafde ouders of over ouders die heel vaak weg zijn.
Baby's ontwikkelen zich in interactie met hun ouders. De ontwikkeling van kinderen wordt ernstig geschaad als ouders emotioneel afwezig zijn, niet met het kind spelen, niet tegen het kind praten en lachen en niet op het kind reageren. Het kind is als het ware op zichzelf aangewezen en leert bijvoorbeeld niet om gevoelens op een goede manier te interpreteren, verwerken en uiten. Dit heeft ook weer gevolgen voor zijn sociale ontwikkeling. Klachten en gedragingen die emotioneel verwaarloosde kinderen kunnen laten zien, zijn bijvoorbeeld: • spraakproblemen of een geestelijke ontwikkelingsachterstand; • passief, lusteloos, niet geïnteresseerd in spelen; • apathisch, toont geen gevoelens; • heel aanhalig of juist helemaal niet; • impulsief, destructief, geen rem op emoties; • moeilijk contact mee te maken; • wantrouwig; • vertoont eisend gedrag; • het kind is een echt allemansvriendje, is nooit eenkennig maar durft geen echte relatie aan te gaan; • het heeft een negatieve zelfwaardering; • het heeft het gevoel alleen te staan.
Verschillende auteurs wijzen erop dat ook ernstige emotionele verwaarlozing leidt tot een achterstand in hun groei en ontwikkeling, ook al krijgen ze genoeg lichamelijke zorg. Een tekort aan emotionele zorg kan leiden tot een groeiachterstand zonder organische oorzaak: 'non-organic failure to thrive'.
Bij kinderen die getuige zijn van huiselijk geweld hebben we het over kinderen die op de één of andere manier merken dat er sprake is van geweld in de thuissituatie, of daaraan blootgesteld worden. We spreken vaak van kinderen die ‘getuige zijn van huiselijk geweld’, vaak gaat het om kinderen die getuige zijn van geweld tegen hun moeder, gepleegd door hun vader of de (ex-) vriend van hun moeder. Een Amerikaanse onderzoeker heeft ontdekt dat er tien manieren zijn waarop kinderen getuige kunnen zijn van het geweld tussen hun ouders: 1. Voor de geboorte: de moeder kan als zij zwanger is worden mishandeld. Zij wordt angstig en gestrest of het ongeboren kind wordt per ongeluk geraakt. 2. Ooggetuige: als een kind in dezelfde ruimte is als waar het geweld zich afspeelt. 3. Oorgetuige: als het kind het geweld hoort terwijl het in de kamer ernaast is. 4. Bemiddelaar: het kind springt tussen de ouders of schreeuwt tegen de pleger om het geweld te proberen te stoppen of belt de politie. 5. Direct slachtoffer: het kind kan per ongeluk geraakt worden, doordat het bijvoorbeeld bij zijn moeder op schoot zit of ook zelf lichamelijk mishandeld worden door een of beide ouders. 6. Deelnemen aan het geweld: gedwongen of aangemoedigd door de pleger of het kind doet de pleger na verloop van tijd na. 7. Confrontatie met de effecten op korte termijn, bijvoorbeeld verwondingen bij zijn vader of moeder. 8. Confrontatie met de effecten op langere termijn, bijvoorbeeld een verhuizing naar een opvanghuis of scheiding van de ouders. 9. Indirecte getuige: het kind hoort anderen vertellen over het geweld, terwijl het zelf niet aanwezig was. 10. Geen getuige: het kind merkt op geen enkele manier dat er sprake is van geweld en heeft er ook nooit over horen vertellen.
De laatste twee punten zijn alleen mogelijk als het geweld eenmalig was, het echt op een andere locatie plaatsvond of het kind niet thuis was. Er wordt wel eens gezegd dat getuige zijn een vorm van emotionele verwaarlozing is: het kind leeft in een chronisch onveilige situatie.
Er zijn twee 'soorten' partnergeweld: intiem terrorisme en wederzijds partnergeweld. De eerste ontstaat doordat de pleger (meestal de man) macht en controle wil uitoefenen over zijn partner. Deze vaders willen vaak ook controle hebben over hun kinderen en zijn meestal extreem streng en afwijzend naar hun kind. De moeders zijn vaak bang dat hun vader het kind ook zal slaan. Daardoor kunnen ook zij extreem streng zijn voor hun kind, om ervoor te zorgen dat het zich goed gedraagt en geen aanleiding vormt voor een geweldsuitbarsting.
Wederzijds partnergeweld ontstaat als ouders een ongezonde relatie hebben, bij wie de ruzies ontaarden in geweld. Deze ruzies bestaan uit ernstige verbale agressie en lichamelijk geweld van beide kanten. Het is aannemelijk dat de kans groot is dat een kind deze ruzies op de een of andere manier meekrijgt. Vaak denken, en hopen, ouders dat hun kind niets van het geweld merkt. Ze zijn zich er niet van bewust dat hun kind veel meer doorheeft dan zij willen: het ligt in zijn bedje te slapen, het is nog veel te jong om er iets van te merken of het is zo lekker aan het spelen in de achtertuin. Ook weten veel ouders niet dat een kind ernstige gevolgen kan ondervinden van het geweld. Pas als iemand ze wijst op de klachten van hun kind, zien ze het kind werkelijk.
Kinderen die getuige zijn van geweld tussen hun ouders, leven constant in onveiligheid. Het is heel verwarrend als de twee personen van wie een kind afhankelijk is en van wie het houdt, elkaar kwaad doen. Kinderen kunnen daar ernstige klachten door krijgen; klachten die sterk lijken op die van kinderen die direct slachtoffer zijn van geweld. Klachten en gedragingen die kinderen die getuige zijn vaak hebben, zijn bijvoorbeeld: • angst en gevoelens van onveiligheid; • voortdurend op zijn hoede, schrikachtig; • psychosomatische klachten, zoals buikpijn, hoofdpijn, flauwvallen; • veel huilen; • vastklampen aan de moeder; • schaamtegevoelens (om de thuissituatie, om het gedrag van de ouders); • schuldgevoelens; • gevoelens van machteloosheid; • leerproblemen, zich moeilijk kunnen concentreren; • agressief en destructief gedrag; • depressieve gevoelens; • teruggetrokken, leven in een fantasiewereld.
Maak je je zorgen over een kind? Praat met de ouders zodra je iets opvalt en bespreek je zorgen met een collega. Je kunt altijd advies vragen bij een AMK of SHG. Wil je meer leren over wat jij kunt doen om kinderen in de knel te helpen? Kijk dan eens op www.onderwijsenkindermishandeling.nl.
Edith Geurts is redactielid van het online Tijdschrift over kindermishandeling en huiselijk geweld en inhoudsdeskundige over kindermishandeling bij Augeo academy. Fotograaf: Jeroen Poortvliet.
