‘Alcohol(voorlichting): een ander verhaal!’ Resultaten van het evaluatieonderzoek in 2008/2009 Achtergrond De negen gemeenten van West-Friesland, de gemeente Schagen, organisaties in de preventieve gezondheidszorg, zoals de GGD Hollands Noorden en Brijder Verslavingszorg, de Politie NoordHolland Noord, het Openbaar Ministerie en het Programmabureau Integrale Veiligheid Noord-Holland Noord hebben gezamenlijk het initiatief genomen om de problematiek van alcohol- en druggebruik bij de jeugd op de politieke agenda te zetten. Deze aanpak kreeg een extra impuls toen rijk en gemeenten in 2007 een convenant sloten, met afspraken over alcoholmatiging en veiligheid. In 2008 is vervolgens een convenant gesloten, tussen een groot aantal basisscholen in West-Friesland en de gemeenten, met afspraken over structurele alcoholvoorlichting op de basisscholen door middel van het project ‘Alcohol een ander verhaal’. ‘Alcohol een ander verhaal’ (AEAV) AEAV is een lesmethode voor alcoholvoorlichting voor groep 7 en 8 van het basisonderwijs. Het is onderdeel van het door het Trimbos instituut ontwikkelde preventieprogramma ‘De gezonde school en genotmiddelen’ (www.dgsg.nl). Als voorbereiding op de uitvoering van AEAV in de klas wonen de leerkrachten een korte voorbereidende bijeenkomst bij die verzorgd wordt door Brijder Verslavingszorg. AEAV bestaat uit drie verhaallijnen, waarbij het accent meer of minder op kennis of gedrag ligt. De leerkracht kiest één van deze verhaallijnen. In 2008/2009 is alle leerkrachten aanbevolen om de verhaallijn ‘Het Voorlichtingsbureau’ te gebruiken. Kenmerkend voor de lesmethode AEAV is dat de leerlingen zelf zeer actief zijn, op zoek gaan naar informatie, leren zich een mening te vormen en rollenspellen uitvoeren. Het project sluit af met een ouderavond. De kinderen nodigen hun ouders hiervoor uit en presenteren wat ze gemaakt en geleerd hebben. Op de ouderavond is ook een medewerker van Brijder Verslavingszorg aanwezig om informatie te geven over alcohol en opvoeding aan de ouders.
Een goed begin is het halve werk! •
Vier op de tien basisscholen heeft AEAV uitgevoerd.
•
Bijna 1100 leerlingen en 900 ouders zijn bereikt met de alcoholvoorlichting.
•
Leerlingen geven AEAV een dikke 8 en doen meer kennis op over de gevolgen van alcohol.
•
Leerkrachten zijn positief kritisch over AEAV.
•
Ouders worden zich meer bewust van de gevolgen van alcohol drinken op jonge leeftijd
•
Ouders praten vaker met hun kind over alcoholgebruik en maken hierover ook afspraken.
•
Alle ouders en de helft van de leerkrachten zijn het ermee eens dat scholen aandacht besteden aan alcoholvoorlichting.
Aanbevelingen » »
AEAV verdient de aandacht op alle basisscholen. Het betrekken van ouders is en blijft belangrijk. 1
Het evaluatieonderzoek: doel en aanpak
Opzet vergelijkend onderzoek
Doel van het evaluatieonderzoek is het krijgen van inzicht in de effecten, de waardering, het bereik en de uitvoering van AEAV. De resultaten worden gebruikt om de keuze voor AEAV te verantwoorden en om de uitvoering van AEAV in de toekomst te verbeteren. Het evaluatieonderzoek is uitgevoerd door de GGD Hollands Noorden in samenwerking met Brijder Verslavingszorg en de scholen. Voor alle scholen in West-Friesland en Schagen is bijgehouden of zij AEAV hebben uitgevoerd in het schooljaar 2008/2009 en zo ja, hoeveel leerlingen het programma hebben doorlopen en hoeveel ouders aanwezig waren op de ouderavond (bereik). Op alle deelnemende scholen is middels vragenlijsten aan leerlingen, leerkrachten en ouders gevraagd wat zij vonden van AEAV (uitvoering en waardering). Om de respons te bevorderen konden scholen meedoen aan een posterwedstrijd. Op een kleiner aantal scholen is een vergelijkend onderzoek uitgevoerd naar de effecten van AEAV op kennis, houding, sociale invloed en self-efficacy1 (zie tekst naast dit kader).
Voor het vergelijkend onderzoek naar de effecten van AEAV zijn negen experimentele scholen uit drie gemeenten vergeleken met acht controlescholen uit drie andere gemeenten in West-Friesland. Op alle scholen is een voormeting en een nameting na drie tot vier weken gehouden onder alle leerlingen van groep 8. Op beide momenten hebben de leerlingen in de klas een vragenlijst ingevuld met vragen over kennis, intentie, sociale invloed en self-efficacy1. De resultaten van de voormeting verschilden niet tussen de experimentele en de controlegroep en de groepen zijn dus vergelijkbaar. Zeven procent van de kinderen geeft aan af en toe, maar niet elke week alcohol te drinken. In de experimentele groep werd AEAV uitgevoerd tussen de voor- en nameting. In de controlegroep werd in dezelfde periode geen aandacht besteed aan alcoholvoorlichting. Bij de samenstelling van de experimentele en de controlegroep is rekening gehouden met de grondslag van de school en het opleidingsniveau van de moeder. Hierdoor zijn de groepen zo vergelijkbaar mogelijk. Beide groepen bevatten scholen op Rooms Katholieke, Openbare of Protestants Christelijke grondslag en in beide groepen is 35% tot 40% van de moeders laag opgeleid (ten hoogste VMBO). Voor alle leerlingen is toestemming van de ouders verkregen voor deelname aan het onderzoek. 96% van de leerlingen heeft meegedaan en twee maal een vragenlijst ingevuld. Alle deelnemende leerlingen kregen als bedankje een theemok.
Bereik van AEAV »
Vier op de tien basisscholen heeft AEAV uitgevoerd
Van de 108 basisscholen in West-Friesland en Schagen hebben 43 scholen (40%) AEAV uitgevoerd in het schooljaar 2008/20092. Er zijn grote verschillen tussen gemeenten. In de gemeenten Hoorn en Enkhuizen heeft geen enkele basisschool AEAV uitgevoerd, in de gemeente Drechterland hebben alle basisscholen meegedaan. In de overige gemeenten heeft 38% tot 86% van de scholen AEAV uitgevoerd.
»
Bijna 1100 leerlingen en 80% van hun ouders zijn bereikt
Op de deelnemende basisscholen hebben 919 leerlingen uit groep 8 en 151 leerlingen uit groep 7 AEAV gevolgd. Van 846 leerlingen (79%) was minstens één ouder/verzorger aanwezig op de ouderavond. _______________________________ 1
Self-efficacy of eigen-effectiviteit is de mate waarin jongeren inschatten erin te slagen om in allerlei situaties het gewenste gedrag te vertonen en wordt algemeen beschouwd als één van de drie determinanten van gedragsverandering. De andere determinanten zijn attitude en sociale invloed. 2 Inclusief de gemeente Drechterland die AEAV in 2007/2008 heeft uitgevoerd.
2
Uitvoering en waardering voor AEAV »
Alle scholen kozen voor de verhaallijn ‘Het Voorlichtingsbureau’
De verhaallijn ‘Het Voorlichtingsbureau’ bestaat uit vijf episodes. De meeste tijd en aandacht is besteed aan de episode ‘klanten aan de balie’ (circa 3 uur), waarin leerlingen informatie opzoeken en presenteren over de (schadelijke) gevolgen van alcoholgebruik, en aan de voorbereiding van de ouderavond (circa 2,5 uur). Wat minder tijd is er besteed aan ‘nee zeggen’, ongeveer 2 uur. In totaal zijn de leerlingen gemiddeld ruim 10 uur met AEAV in de klas aan het werk geweest, meestal verspreid over een periode van één à twee weken. Daarnaast zijn de leerkrachten gemiddeld 7 uur bezig geweest met de voorbereidingen van AEAV.
»
Leerlingen geven AEAV een dikke acht
De leerlingen zijn positief over het programma en geven voor AEAV als totaal gemiddeld een rapportcijfer van 8,2. Meer dan 90% van de leerlingen vond de lessen leuk, zeggen hun best te hebben gedaan en veel geleerd te hebben. De opening van het voorlichtingsbureau op de ouderavond wordt het meest gewaardeerd (gemiddeld cijfer 8,6), het zoeken naar informatie het minst (gemiddeld cijfer 7,5). »
Bewustwording bij de ouders
Tweederde van de ouders zegt aan het einde van de ouderavond zich (veel) meer bewust te zijn geworden van de gevolgen van alcohol drinken op jonge leeftijd. Elf procent zegt zich niet meer bewust te zijn geworden en 22% een beetje bewust. Negen van de tien ouders is van plan om, voordat hun kind naar de middelbare Een ouder: ‘’Ik vind het prettig dat er op school ook school gaat, in gesprek te gaan met hun aandacht aan drinken wordt besteed. Daardoor heb ik kind over de gevolgen van alcohol, de het gevoel er niet alleen voor te staan”. leeftijd waarop hun kind mag drinken en het omgaan met groepsdruk. Bijna driekwart van de ouders (75%) is zeker van plan de regel ‘geen alcohol voor je 16e te handhaven, 4% is dit (misschien) niet van plan. Vrijwel alle ouders (99%) zijn het er (helemaal) mee eens dat er op school alcoholvoorlichting wordt gegeven. De ouderavond wordt met gemiddeld een 8 beoordeeld. »
Leerkrachten zijn positief kritisch over AEAV
Het programma krijgt als eindcijfer een 7,9 van de leerkrachten. Leerkrachten rapporteren dat de kinderen met grote betrokkenheid aan het project hebben gewerkt, erg veel plezier met elkaar hebben gehad tijdens het werken aan AEAV en zich werkelijk hebben verdiept in het onderwerp. Ook vinden alle leerkrachten AEAV een goede manier om ouders te betrekken bij alcoholvoorlichting. Bijna alle leerkrachten (88%) vinden AEAV een leuke manier om te werken aan alcoholvoorlichting, zijn tevreden over de materialen die horen bij AEAV en vinden de aanwezigheid van iemand van Brijder Verslavingszorg op de ouderavond zinvol. Minder eensgezind zijn de leerkrachten over het verplichtend karakter van AEAV. Acht leerkrachten (47%) vinden voorlichting over genotmiddelen een taak van het basisonderwijs, twee leerkrachten (2%) vinden van niet en zeven leerkrachten (41%) zijn het hier deels mee (on)eens. Alle leerkrachten vinden voorlichting over genotmiddelen in ieder geval ook een taak van de ouders. De voorbereidende bijeenkomst van de Brijder Verslavingszorg kan volgens de leerkrachten verbeterd worden door meer op de inhoud en methodiek van AEAV in te gaan en meer handvatten aan te bieden voor de voorbereiding van de ouderavond. De resultaten van bovenstaande dienen wel voorzichtig te worden geïnterpreteerd, omdat slechts 17 van de 43 leerkrachten (40%) de vragenlijst hebben ingevuld.
3
De winnende poster uit Andijk De winnende poster is gemaakt door de kinderen van groep 7/8 van basisschool de Piramide uit Andijk. Deze poster is door de GGD verspreid in Andijk als voorlichtingsmateriaal en publieksinformatie over AEAV. Als beloning zijn de kinderen op uitnodiging van het Trimbos instituut en in het kader van de campagne ‘Een alcoholvrij afscheid van de basisschool’ naar Madurodam geweest en hebben zij in Den Haag hun poster aan minister Rouvoet aangeboden.
Effecten van AEAV1 »
Meer kennis over alcohol
Kinderen die AEAV hebben gevolgd hebben na afloop significant meer kennis over (de gevolgen van) alcoholgebruik en de specifieke gevolgen daarvan bij jongeren dan kinderen die AEAV niet hebben gevolgd (gemiddeld 3,5 punt meer op een 16-puntsschaal). Kinderen die vooraf minder kennis hebben leren het meeste van AEAV.
»
Vaker een gesprek en afspraak met de ouders
Kinderen die AEAV hebben gevolgd hebben significant vaker een gesprek en afspraak met hun ouders over de leeftijd waarop ze mogen gaan drinken (41%) dan kinderen die AEAV niet hebben gevolgd (29%). »
Geen effect op sociale invloed, intentie en self-efficacy
AEAV leidt er niet toe dat kinderen meer sociale steun ervaren van ouders en/of vrienden om tot het 16e jaar geen alcohol te drinken. Ook leidt AEAV er niet toe dat kinderen vaker de intentie hebben om geen alcohol te gaan drinken voor het 16e jaar of denken beter in staat te zijn om nee te zeggen (selfefficacy). Een mogelijke verklaring hiervoor is dat al voor de start van AEAV 82% van de kinderen niet van plan is om alcohol te gaan drinken. Ook denken de kinderen al voor de start van AEAV dat ze goed in staat zullen zijn om nee te zeggen tegen alcohol.
1
De effectevaluatie is uitgebreider beschreven in een artikel dat in september 2009 is aangeboden aan het tijdschrift voor gezondheidswetenschappen (TSG): ‘Alcohol Een Ander Verhaal, een gecontroleerde effectstudie op de basisschool’. Heemskerk M, van den Brink M, Steenhuis I, de Boer M, Breebaart G.
4
Conclusies •
AEAV is op minder scholen uitgevoerd dan verwacht en niet alle gemeenten hebben meegedaan. Over het verplichtend karakter van AEAV wordt wisselend gedacht door de leerkrachten.
•
Door AEAV zijn veel ouders bereikt en actief betrokken bij het (toekomstig) drinkgedrag van hun kinderen. Ouders gaan vaker over alcoholgebruik in gesprek met hun kinderen en maken vaker afspraken over de leeftijd waarop hun kind mag gaan drinken.
•
Door AEAV hebben kinderen meer kennis gekregen over (de risico's van) alcoholgebruik op jonge leeftijd, maar AEAV lijkt (nog) geen effect te hebben op andere gedragsdeterminanten. In groep 8 hebben de meeste kinderen nog de gewenste attitude en zijn ze niet plan alcohol te gaan drinken voor hun 16e.
•
Het lespakket AEAV wordt goed gewaardeerd door leerlingen, ouders en leerkrachten. De leerkrachten zijn minder tevreden over de voorbereidende bijeenkomst van Brijder Verslavingszorg.
Aanbevelingen •
Voor komend schooljaar wordt duidelijker afgesproken dat gemeenten en wethouders verantwoordelijk zijn voor de deelname van scholen. Ook zullen de ervaringen met AEAV in het schooljaar 2008/2009 breed worden verspreid om de motivatie van scholen te bevorderen.
•
Het betrekken van ouders bij de alcoholvoorlichting is en blijft heel belangrijk.
•
De bijeenkomst van Brijder zal worden verbeterd door meer in te gaan op inhoud en methodiek van AEAV en de voorbereiding van de ouderavond. Ook zal meer aandacht worden besteed aan de andere verhaallijnen teneinde de gewenste attitude en intentie te verstevigen. In deze verhaallijnen ligt meer de nadruk op nee zeggen en weerstand bieden aan groepsdruk.
•
Het is belangrijk om de gewenste attitude en intentie te bestendigen door alcoholvoorlichting te continueren op de middelbare school, bijvoorbeeld via het programma Elektronische LeerOmgeving (ELO) van De Gezonde School en Genotmiddelen.
Met dank aan De evaluatie van AEAV kon alleen worden uitgevoerd met de medewerking van vele scholen, leerkrachten, de leerlingen en hun ouders, waarvoor onze hartelijke dank.
COLOFON Uitgave:
GGD Hollands Noorden, Sector GBO, Postbus 324, 1740 AH Schagen
E-mail:
[email protected]
Tekst:
Gea Breebaart, Mandy van den Brink, Monique Heemskerk
Kenmerk:
GBO U.2009-3305
Datum:
november 2009
Deze samenvatting van het evaluatieonderzoek kunt u ook www.ggdhollandsnoorden.nl, www.westfrisland.nl en www.kennislokaal.nl.
downloaden
van
de
websites
5
