Ik ben de Vrije Universiteit bijzonder dankbaar dat zij mij dit eredoctoraat toekent. Het is bijzonder voor mij omdat het een Nederlandse universiteit is en de banden tussen Vlaanderen en Nederland altijd bijzonder zullen blijven. Natuurlijk sta ik hier vooreerst als Europeeër en minder als Vlaming en als Belg. Nu ik mij aan een universiteit bevind zeg ik dat ik mij soms als een intellectueel beschouw in de politiek. Soms als een politicusintellectueel. Een politicus is ook een leraar en niet alleen een luisteraar. Hij probeert mensen voor zijn opvattingen te winnen en niet alleen de megafoon te zijn van heersende meningen of gevoelens in de samenleving. In die zin ben ik ook een professor-politicus. De samen-leving is trouwens moeilijk te lezen dezer dagen. Niet alleen in de Unie maar zelfs wereldwijd. Een beeld gebracht door Teilhard de Chardin in de jaren vijftig klinkt nu wat vreemd maar is relevanter dan ooit : ’wij maken niet alleen een storm mee maar een klimaatverandering’ De politiek hier en elders ondergaat nieuwe ontwikkelingen in de samenleving : de culturele revolutie van Mei ’68, het vreedzaam verdwijnen van het communisme en het uiteenvallen van het Sovjet Imperium, de Arabische Lente, de bankencrisis, de eurozonecrisis, de vluchtelingenstroom. Ik spreek dan nog niet over de weergaloze opgang van China en de vreedzame val van apartheid. Geen enkele toekomstwatcher had dit voorzien. Nooit bewoog zoveel op zo weinig tijd. Wij zijn vaak op aanpassen en op achtervolgen aangewezen. Niet alleen de burgers maar ook de leiders
ademen soms machteloosheid uit. Maar daar mag het niet bij blijven zoniet belanden we in ‘Das Regime der Ohnmächtigen’. De Europese Unie heeft ook Europa van gedaante doen veranderen maar dat is het resultaat van een politieke keuze. Geen toeval of geen externe gebeurtenis. De Unie is deel gaan uitmaken van ons politiek DNA of van onze ‘way of life’. Mochten de stichters in 1950 vandaag naar de Unie kijken, ze zouden nauwelijks kunnen geloven dat we niet meer met 6 maar met 28 zijn, niet meer met 180 miljoen maar met meer dan 500, met een eengemaakt Duitsland en een gemeenschappelijke munt. Zij zouden niet alleen naar de problemen kijken maar ook naar de verwezenlijkingen. Kunnen wij ons nog een Europa indenken zonder de Unie ? Een non Europa ? Beeld u de bankencrisis in zonder euro. Munten zouden wild herwaarderen en deprecïeren naargelang de toestand van hun nationale banken. Wellicht een chaotische toestand die de gemeenschappelijke markt op de rand van de afgrond zou hebben gebracht. De concurrentieverhoudingen tussen de landen zouden immers drastisch gewijzigd worden in functie van de toestand van hun financïele instellingen, niet van de gezondheid van hun bedrijfsleven. De paradox is dat de euro toen stabiliteit bracht. Beeld u een vluchtelingencrisis in zonder EU. De oorlog in Syrïe zou ook hebben plaats gehad zonder het bestaan van een EU. De natiestaten zouden zich gebarricadeerd hebben.
Iedereen -en niet alleen Hongarije- zouden zich trachten te verschansen achter prikkeldraad en muren. Een beggar-myneighbour policy. Het zou de oorlogsvluchtelingen niet tegengehouden hebben te proberen. Ze zetten er immers massaal hun leven voor op het spel. Zo’n nationale reflexen zouden zeker aanleiding geven tot grote spanningen tussen landen, tot geweld zelf. Er is al voor minder oorlog gevoerd. Degenen die kritiek hebben op de Schengenzone zouden moeten beseffen wat de kost van non-Europe is. Eén Hongarije kan men nog gedogen maar als iedereen hetzelfde doet wordt het onleefbaar. Ik spreek dan nog niet eens over het menselijk aspect. De paradox is dat de huidige toestand meer stabiliteit brengt dan in het pré-EU. Ik ben er steeds door getroffen dat de problemen in de Unie vaak onmiddellijk omgeturnd worden tot vragen over de raison d’être van de Unie. Moeiteloos schakelt men over van een probleem naar hét probleem. Dat komt natuurlijk omdat de Europese gedachte op politiek vlak jong is, nauwelijks zeventig jaar oud. Frankrijk en Duitsland zijn ofwel politiek ofwel cultureel al duizend jaar oud. Niemand die in zijn hoofd haalt kritiek op het gevoerde beleid in Frankrijk te laten uitgroeien naar de vraag over de bestaansgrond van Frankrijk. Bij de Unie gebeurt dat wel. We voeden dat misschien ook zelf. Ik hoorde dezer dagen leiders zeggen dat de vluchtelingencrisis of een Brexit existentieel zijn. Ik ben er wel nog altijd van overtuigd dat de crisis van 2010-2012 in de eurozone bedreigend was voor de munt en voor de Unie. En toch denk ik dat de Unie ‘coriace’ is, zo taai als Belgïe! Velen hebben buiten Europa de vastberadenheid van de Europese politieke leiders en vele anderen onderschat om te overleven. Drie jaar geleden hadden velen buiten de eurozone het
overlijdensbericht al gedateerd want de val stond immers vast. De discussie ging alleen over de datum. L’Europe est coriace. Natuurlijk is beslissen met 28 moeilijk zoals het al problemen stelde met Zes. Herinner U het conflict destijds tussen Nederland en president de Gaulle ! Over een federaal Europa of een Europa van de vaderlanden ! Vijftig jaar geleden weliswaar ! We moeten vele gevoeligheden in de Unie eerbiedigen. In de crisis van de eurozone was het een cultuur van discipline, eigen verantwoordelijkheid, respect voor de regels tegenover een cultuur van compromis, vergeven en herbeginnen, van solidariteit. De protestanse vs. de katholieke aanpak zeggen sommigen, natuurlijk niet langer in de religieuze contekst maar cultureel. Soms zelfs onbewust. In de vluchtelingencrisis stonden zgz. Oost en West tegenover mekaar. Dat werd zichtbaar toen vier landen die 40 miljoen mensen vertegenwoordigden tegen de verplichte herlocalisatie van vluchtelingen stemden maar de regeringen van 55 miljoen mensen uit Midden en Oost Europa stemden voor, zij het niet altijd van harte. Dus zo eenvoudig is het dus weer niet. By the way, als de EU de knoop doorhakt - in dit geval met een meerderheid van 90 pct- zegt men dat ze verdeeld is. Maar hou u vast als de EU niet had kunnen beslissen. Trouwens de oude landen zijn intern al even verdeeld over het vraagstuk, wat ook al de Oost-West deling rellativeert. De pas heroverde nationale identiteit ligt echter in de landen met een verleden van communistische dictatuur nog gevoeliger dan hier.
Maar identiteit is geen onveranderlijk begrip. De jonge Vlaming en Nederlander van vandaag is in zijn denken en doen helemaal anders als zijn grootouders en overgrootouders. De welvaart, de secularisering, de mondialisering, het onderwijspeil herscheppen het mens-en maatschappijbeeld van mensen. De globalisering van muziek, film, mode, toerisme, sociale media scheppen bovendien een soort gemeenschappelijke mondiale identiteit die een deel vormt van onze eigen identiteit. Bovendien is onze samenleving anders geworden in haar samenstelling. Het dorp van mijn jeugd ligt op 5 kilometer van het stadhuis van Brussel. Het was tot het begin van de jaren zestig een landelijk dorp met nog krotwoningen en witloofboeren. Vandaag leven er 100 nationaliteiten die raar opkijken van onze nationale spanningen tussen de twee taalgemeenschappen. De multiculturaliteit bestaat en zal alleen nog groeien. Mede door de demografische implosie in Europa. En waar die niet plaats heeft is het vooral door de geboorten bij vroeger geimmigreerde gezinnen. In Belgïe zal de bevolking toenemen tot 15 miljoen in 2060 tegen 11 miljoen vandaag. De Europese Commissie berekende in mei jl. dat de netto cumulatieve migratie tegen 2060 zo groot zal zijn als 10 pct van de Europese populatie. Vele culturen maar er kan maar één beschaving zijn. Onze samenleving is gebouwd op politieke democratie, de rechtsstaat, de gelijkheid van alle burgers, de niet discriminatie, de scheiding van godsdienst en staat, de fundamentele vrijheden o.m. die van meningsuiting en van godsdienst. Daar kan geen compromis op afgesloten worden. Dat is de kern van ons burgershap. Het is gebaseerd op publieke waarden. We zijn een ‘Union of values’. Uiteindelijk
draait alles om de onherleidbare en unieke waarde van elke menselijke persoon. Hij of zij is de maat van alle dingen in de opbouw van onze maatschappij. Elke mens is heilig. Dat is het omgekeerde van groepsdenken of enemy-thinking. Menselijkheid of humanisme is onze grondhouding. Ook als het om oorlogsvluchtelingen gaat. Waarden moeten gevoed worden, ingebed in de opvoeding en in het dagelijks leven. Zoniet sterven ze af. Waarden moeten belichaamd worden. Vijanddenken komt voort uit de angst voor de andere. Niet alleen ten opzichte van de vreemdeling maar van elke andere. Een samenleving gebaseerd op wantrouwen wordt een cynische gedoe waar de andere steeds verdacht wordt van het slechtste, van bedrog, profitariaat, rivaliteit of zelfs nog erger. ‘Homo homini lupus’. De vijand is de andere. Vandaar dat het verfrissend is als mensen anderen verwelkomen en helpen. Het publieke leven is wel een evenwicht tussen ethisch idealisme en politiek realisme. Maar wat realistisch is weten we voldoende. Van het idealisme is er echter steeds een tekort. Er is geen echte samen-leving zonder menselijkheid en zonder barmhartigheid. De verantwoordelijke politicus moet die dubbele beweging – van ethisch idealisme en politiek realisme- ook in zijn taal, in de wijze waarop hij zich tot mensen richt belichamen. Hij is niet alleen een man van actie -het wezen van de politiek- maar ook van woorden. Hij heeft een boodschap. Dat kan van hem een leider maken. Er is vandaag niet alleen een democratisch deficit maar evenzeer een deficit aan leadership. Dat is geen louter Europese opgave maar ze geldt voor alle niveaus van bestuur. De crisis van de Europese gedachte maakt deel uit van de crisis binnen elk van onze landen. Die is trouwens niet nieuw. De politieke instabiliteit en de
versnippering van het politieke landschap die er een uitdrukking van is gaat terug tot het begin van de jaren negentig. Het populisme is ouder dan de bankencrisis en ouder dan de kritiek op de Unie. Mag ik nog verder gaan op dit thema op gevaar af naïef te worden genoemd ? Er is een gapende kloof sedert tientallen jaren tussen de steile langetermijngroei van het BBP en het geluksgevoel van mensen. De politiek kan en mag geen geluk brengen maar kan wel mogelijkheidsvoorwaarden hiertoe scheppen. Geluk hangt samen met leven met anderen, met harmonie, met tevredenheid met zichzelf en zijn omgeving. Geluk, aandacht voor de andere en vertrouwen gaan samen. Een politiek wordt uiteindelijk beoordeeld op de resultaten die geboekt worden inzake werkloosheid, sociale bescherming, belastingen, rechtvaardigheid, de illlegale immigratie, de mobiliteit, het ondernemingsklimaat. Ook de Europese maar niet alleen de Europese politiek. De beste resultaten worden geboekt in die landen waar er meer vertrouwen en samenwerking is in de samenleving. Alle onderzoekingen wijzen dat uit. Sociale cohesie is niet een momentopname zoals bij het goed presteren van een nationaal voetbalteam ! Ook al zullen we in Belgïe in juni weer een Rode Duivelsgekte kennen. In de Europese Unie wachten we dikwijls een crisis af om te beslissen. Dan pas kan men vaak de nodige consensus vinden. Met de rug tegen de muur en het mes op de keel. Dat was niet alleen zo in de crisis in de eurozone. De Unie als Unie werd pas actief om mensen te redden in de Middellandse Zee wanneer er nog eens een tragedie plaats greep. Wij moeten veel meer vooruitkijken en op voorhand werken aan een consensus. In Syrïe hoopten we dat de vier miljoen
vluchtelingen daar altijd zouden blijven. We verminderden zelfs de humanitaire hulp aan de kampen, wat de wanhoop daar alleen heeft doen toenemen. Het was alsof we hoopten dat die oorlog aan onze zuidelijke grenzen aan ons zou voorbijgaan en geen impact op ons zou hebben. We hoopten dat omdat we vreesden niet tot een gezamenlijk afdoend antwoord te komen. Dit gezegd zijnde, anderen dan de Unie dragen een verpletterende verantwoordelijkheid voor de oorlog in Syrïe en Irak, met hun honderdduizenden doden. Buitenlands beleid is niet alleen handelsbeleid, mensenrechten of alleen ontwikkelingssamenwerking. De EU is ook een soft power maar het moet meer zijn. Een echte civil power. Dat deden we beter in het conflict in Oekraïne waar we een soort dubbelbesluit namen : enerzijds harde sancties met 28 om druk uit te oefenen op Rusland en anderzijds open voor een politieke oplossing en onderhandelingen. De akkoorden van Minsk zijn hierdoor geïnspireerd. Een oorlog op het Europese continent moet onze zorg zijn zeker als de aanleiding van de oorlog de wil was van het volk van Oekraïne om nauwere banden met de Unie en met Europese waaden te hebben. Rusland aanvaardde niet dat een groot buurland echt onafhankelijk werd en wordt. Beide moeten op termijn kunnen : goed nabuurschap met Rusland en met de Unie. Het vluchtelingen-en het migratieprobleem zijn centrale uitdagingen voor de volgende maanden en jaren. Dat mag ons echter niet beletten verder te werken aan de verdieping van de Economische en Monetaire Unie of aan het wegwerken van de fragmentatie van onze single market, zeker als het over energie, het digitale en O&O gaat. Onze econmieën doen het beter maar het potentieel is te laag. Zonder hogere structurele economische groei kunnen wij trouwens noch
voldoende jobs scheppen noch onze social stelsels duurzaam houden. Maar als het economisch wat beter gaat verslapt de wil om te hervormen, binnenlands en op Europees vlak. En een moeilijke migratiepolitiek kan regeringen doen terugdeinzen om op andere domeinen zoals bijv. de economie moeilijke beslissingen te nemen. Ook hier moeten we ons wapenen tegen kortetermijndenken. In moeilijke tijden mogen wij ook niet ons kortzictig terugplooien op onszelf. Wij hebben protectionisme vermeden tijdens deze crisis. Integendeel, wij hebben resoluut gekozen voor vrijhandelsakkoorden in Azïe, Afrika en Latijns Amerika. En vandaag onderhandelen wij met Japan en de Verenigde Staten. Het is niet in deze grote en eeuwenoude handelsnatie dat ik moet pleiten voor meer handel. Maar elders moeten we dat opnieuw doen. Een mislukking van deze onderhandelingen zou Europa haar rol in de wereld kunnen kosten. Het gezond verstand zal het echter halen zoals ik nog altijd hoop dat datzelfde gezond verstand de UK in de Unie zal houden. Niet alleen om economische redenen maar omdat de UK die met ons door al die oorlogen ging ook deel moet blijven uitmaken van het grote vredesproject dat de Unie is. Waarden en belangen, daar draait het om. De Unie is democratisch en wel twee keer. Op nationaal en Europees vlak. Een dubbele democratische legitimiteit. Europese politiek is binnenlandse politiek geworden. Dat bewijzen alle debatten in onze nationale en regionale parlementen. Het Europees Parlement zelf is een volwaardige politieke actor geworden die de Europese Commissie het vertrouwen moet geven en het ook controleert en waar trouwens steeds meer nationale leiders op debatten uitgenodigd worden. Het zou trouwens goed zijn dat meer
vooraanstaande nationale politici actief worden in het EP. Vier van mijn voorgangers als Belgisch eerste minister werden zeer actieve Europese parlementsleden. Natuurlijk zijn ook inzake demokratische legitimiteit hervormingen nodig maar ze vereisen Verdragswijzigingen. Vooraleer we ons daaraan wagen moet het beter voorbereiden dan tien jaar geleden... Wel moeten we beseffen dat we leven in een Unie met gedeelde soevereiniteit. De Grieken hebben dit jaar ervaren wat dit betekent. Het volstaat niet meer te stemmen voor een bepaald nationaal beleid als de 18 andere landen dat soort politiek niet willen. Het kan elke Lid Staat vroeg of laat overkomen. Wie de zaken in zijn context van de geschiedenis bekijkt en in die van de globalisering van vandaag vindt het haast absurd te denken dat een land alleen de grote problemen van klimaat tot migratie en economie alleen aankan. Die stemmen horen wij in een aantal Europese landen. In een non-Europe zouden we de ruimte geven aan agressieve buren die niemand meer hoeven te vrezen. We zouden agressieve handelspartners de Europese landen tegen mekaar laten uitspelen. Daarom hebben we geen bange Europeeërs nodig maar mensen met een overtuiging. Die resultaten nastreven en niet als het moeilijk is de schuld op ‘Brussel’ steken, waar trouwens de Lid Staten altijd het laatste woord hebben. Brussel bestaat dus niet, althans niet in de betekenis van een vreemde heerser. Europa is een noodzaak en een vrije keuze. Europa is een ideaal en een realiteit. Het is een statenverbond dat een eigen gezicht en een eigen rol in de wereld heeft. Het is Ons Europa.
