@&PPtse,ml.ahkan
katya
keril
ini
unruk &&,ma
@&i. 5@11a.@tiYa
:
/,~k~ftl,a.
@(+,' a d a ,qeh,a,, $ @&o/,&ayang
a l l a h jQjei.iang y o y di1akditka.n uft~rckd~la,lrrbe~a,rna
SUMBAHGAH KETEWSEDIWAN SAYURAN DAM
TERHADAP KECUKUPAW VITAMIN A Dl PROPIBSO JAWA BARAT
BUAH
YOSI 1 ) I A N I TRESNA
.
1990.
Susibangan K e t e r s e d i a a n S a g u r a n
d a n Wuah T e r h a d a p K e c u l t u p a n V i t a m i n d d i P r o p i r ~ s i Jawa Barat,.
( D i b a ~ a hb i m b i n g a r i D,JLTENG KOEDJITO d a r ~YEliTI
lk.J.R'l'rlr~I L
.
kcl~tbarigan p r o d u k s i , liar1 i r u a t l ,
(
2
t i r ~ ilk t ~ i t r r i g e t a l ~ u (i 1 ) p e r -
i I-ti ber1.n.juitri
k e t . e r s e d i a ; ~ r i , darl horlslrmsi s a y u r a n
irriglin h e c r i k i l p a r i v i
)
EiaritI, t t t h u r ~ 1 9 8 0 ,
1985,
2986,
Lttrttirl
A 1 ~ e n d ~ t d u Jawa li
dirn 1 9 8 7 ,
( 3 ) tiiemperkirakan
b e s a r n y a k e t e r s e d i a a n v i t a m i n A d a r i s a y u r a n d a n b u a h seIrtma 131.:L,ITA V d i .Jaws l i a r a t , , d a r t ( 4 ) n i e i n p e l a j a r i s n m b a n g art kei.ersediaart vitiitnin A d a r i saytiran d a n buah t e r h a d a p
k e c u k u p a r l v i Caniiri A tiarl k a i t a n r t y n d e n g a n s t a t u s v i t a r r r i n A b a l i t.a. P e r t e l L 1. i art d i i;tl..sariakrtrt p i r i s i J i t w a Rtrrat..
d e r l g a n m e n g i l n ~ it ~l d a t a P r o -
l1at.a y i i n g d i k i ~ r r ~ p u l k a rni ~ c r r t ~ ~ n k ad ral t a
sekurlder yang d i p e r , o l r l i d a r i K a n t o r S t a t i s t . ; I<, I
i ~ I I I i l ' : t t t ~ ~ i t i i i r ~L ' ? I I I ~ ; ~ I I I ,
L i i r o f'ttsirt. S t at i s t i lc
liilril 01.
( f(I'S)
Wi I
i t ) ill1
Jc~liisr.t.a.
I.).irlas Per--
t l c ~ r . d t t g i i r t q a r ~(litri , K c l erse(li;tarl s ; t y u r a r l
ilitn b u a t l sert,a k a n d i r n g i i r ~ v i . t , a n t i n A d i kc? t a h u i d e r r g a r i m e r n I
t
it~orlcxI
(li:rtgli:t~i t
I l t r 1 i r 1 1 r t N
I
i
I
)
( Ili)S,
l i ~ ~ l i ~ r ~ s ~ ~s~tyi11.ttri d i t t t ~ r~ ~ litrt I
19Hti )
,
st)-
:;
IJE1,I'I'A V ti i h i L.~tng (lc.rrgiirl MeLode I
I ,
1
)
.
l i t ~ ~ ~ i . ~ k . t tv~ i~I i, i t. tr~ ~t i i . t t
A ] ~ e r i d t i d i t k ( l i h i t urig
N a s i o n a l l'i~rlgarr d i i n G i z i ( 1 9 8 8 ) , d e r i g a r ~ l a r i g k a h p e r h i t,urrgan s e l ~ i , r l : i S a n g c t i l a l r u k a n t l a r d i n s y a h
(
1.988 )
.
Snyrrritrl ituti buatr ynrlg d i k o r ~ s u i ~ ~dsi ih i t u r i g d e r i g a t i c a r a e i e n g l i o n \ ~ e r s i lie d a l a r r i b e n t i i k R e t . i n o 1 F:kj v a l e n ( R E )
.
Perlir~iibiingari p r o d r r k s i snytlrurl d a n b u a h d i P r o p i n s i Jnwri Dit!.iil
p e r i o d e 1 9 7 8 - 1 9 8 7 t ~ e r I ' l u k t u a s i . , d a n nlenlpu-
.
riyai kecenderungan i~ierlingkat
S e d a n g l i a n k e t e r s e d i a a n sa-
y u r a n d a n brtah r ~ r l t u k p e r k a p i t a p e n d u d u k p e r t l a r i p a d a p e r i o d e y a n g sania, j u g a i i ~ e n i ~ r i j u k k a rfl l u k t u a s i d a n k e c e n d e r ~ r n g n r i sniiiit.
Hit1
i rli
ili s e b n l . ~ k i t n iirlgliit k e 1 Liar lnasiik
p r o d u l c s i s a y u r a r i dari buuti y a n g r e l . a t i f k e c i . 1 p e n g a r u h n y a tertiadap k e t e r s e d i a a n . l i o n s u i n s i s a y r l r u r i p e r k a p i t . i ~ l.!er. I r a r i ~ ~ ~ r r i u r i j u k kpaennuniriarr ciilrl
,
I
267.88
.
,
7 1 2 0 grailt ( 1 9 8 7 )
lHT.30
gt.t~iri ( l ! t t i i
) ,
grii~n (1981 ) ,
88.81
grain
(1984),
s e d a n g l r i t r i h u i t t ~ t - ~ c a r . f l u k L u a s iy a i t , u '
5.1 . . t grairl ( 1:)8.b), dilrr 7.5 g r a m ( 1 9 8 7 ) .
tZttX1in k e r . u l < u t i t ~ nv i t.am i
ri
A uiii i t l i
1)i.r.
kit[, i
l.it
perrdudtilr p e r
h a r i u n t u k tahuri
1980, 1985, 1986, dan 1987 b e r t u r u t -
Lurtrt adnlat-I 4 8 8 ,
:t9!3,
5 0 0 , dari 1 9 9 R E .
P e r k i r ' a a n ki?te:r,:;eii i a n n v i t a m i r l A d i i r i s a y u r a n d a t l b u a h s e 1 ania PI?LT'PA V n i e r ~ r i n j ~ r l ~ k knenc e r r d e r u r i g a r r m e n i n g k a t
.
K e t . e r s e d i . a a n v i t.a~iiiri A d a r i s a y u r t r r l i-larr b i i a h d a l a m m e ityii111h61ng l,c-r'tiiida1.)
i ; t ~ < ' \ t I i t ~ [ ~ t \#i ~Ii I ti111 i 11
t ~ I - I * ~ I . $ I 3 2 . 4 9 pei,slbii
~ ~ I I:IIIIL~I I I 8.
,\,
1111i.ii1i
stiyurari r ~ i -
.I5 [ > ( ~ . r s e[t ~ ~ L.tikiun. r
Arttara k e t e r s e d i a a n s a y u r a n d a n buah dengan s t a t u s v i t a rttir~ A p a d a analc b ~ i l i t asetelakr d i u j i t . i d a k ~ n e m p e r l i l - t a t k a n i ~ d ak a i t n r l y a n g erst d a n b e r h r t b u n g a r r n e g a t : i p .
Artinya
semakin meningkat k e t e r s e d i a a n s a y u r a n dan buah d i Jawa
R a r a t , s e m a k i n rnenurun s t a t - u s k u r a n g v i t a m i n A p a d a analc tiill
it a .
S e h i r ~ g g a .je 1 i t s batrw~i iin1.nr.u k e t . e r s e d i a a r r d e n g a n
itoylitt p r c . \ . a l e r r s i
I < r r r n r ~V~i . t a r n i n ,\
(
ICVA) m e a p e r l i h a t l i a n
l i e c e r i d e r u n g a r ~ perrurirnan j u m l a h b a l i 1 . a p e n d e r i t a tiVA
.
SUMi3ANUAN K E T E H S E D I A A N SAYUNAN DAN BUAN TERHADAP KECUKUPAN V I T A M I N A D I P R O P I N S I JAWA BARAT
Oleh Y O S I D I A N I TRESNA A 21.0136
KARYA I L M I A H
sebagai s a l a h s a t u syarat m e m p e r o l e h gelar
Sarjana P e r t a n i a n
pada
Fakultas Pertanian, I n s t i t u t Pertanian B o g o r
, I U H U S A N GIZI MASYAHAKA'I' DAN SlJMBEItUAYA K E L U A R G A lIAKU1,'l'AS
I'EICl'ANIAN
I N S T I T U T P E R T A N I A N BOGOR
1990
: SUMBANGAN KETERSEDIAAN SAYURAN DAN
BUAH TERHADAP KECUKUPAN VITAMIN A Dl PROPINSI JAWA BARAT Nama Mahasiswa
: Yosi Diani Tresna
Noieor t'c>hoI;
I A 2 1 013fi
Menyetujui
...IZo-e-d-' ltl---.-. B-fiutr 'I
0,
Dosen Pembimbing
Hartanti Santoso, MSc Komisi Pendidikan
d r Yekti Hartati Effendi Dosen Pembirnbing
Dr Ir Hidasat Ssarief, MS Ketua Jurusan
RIWAYAT HIDUP Penulis dilahirkan di Bukittinggi, Propinsi Sumatra Barat, pada tanggal 1 6 Juni 1 9 6 5 , dari Ibu Syofyani Boestamam dan Ayah Yusaf Rahman, sebagai anak pertama dari enam bersaudara. Penulis menyelesaikan pendidikan dasar di Sekolah Dasar Fransiscus Bukittinggi pada tahun 1 9 7 7 , Sekolah Menengah Pertama Negri No. I Bukittingi pada tahun 1 9 8 1 , dan Sekolah Menengah Atas Proyek Perintis Sekolah Pembangunan (PPSP) IKIP Pndang pada tahun 1 9 8 4 . Penulis diterima sebagai mahaslswi Institut Pertanian Bogor pada tahun 1 9 8 4 melalui Proyek Perintis 11, dan pada tahun 1 9 8 5 tercatat sebagai mahasiswi Jurusan Gizi Masyarakat dan Sumberdaya Keluarga, Fakultas Pertanian IPB.
KATA PENGANTAR Maha Besar Allah Yang Maha Pengasih, Maha Penyayang lagi Maha Bijaksana.
Syukur Alhamdulillah penulis pan-
jatkan ke hadirat Allah SWT, yang telah memberikan rahmat dan hidayah-Nya, sehingga penulis dapat menyelesaikan karya ilmiah ini. Penulis n~engucapkanterima kasih yang setinggi-tingtingginya kepada Bapak Ir Djiteng Roedjito, D Nutr. dan Ibu dr Yekti Hartati Effendi atas bimbingan dan Pengarahannya sejak awal hingga selesainya karya ilmiah ini. Kepada seluruh staf pengajar yang telah memberikan bekal kepada penulls selama menuntut ilmu di Jurusan GMSK
,
penulis berlkan penghargaan yang setinggi-tingginya. Ucapan terima kasih yang sedalam-dalamnya penulis haturkan pada Bapak-bapak Kepala Kantor beserta Stafnya dari instansi: Kantor Ststistik Jawa Barat, Kantor Statistik Kotarnadya Boyor, Dirias Pertimian Tanaman Pangan, Kantor Wilayah Perdagangan Propinsi Jawa Barat, serta Biro Pusat Statistik Jakarta atas ijin, perhatian dan bantuan yang diberikan selama penelitian. Kepada Mama dan Papa tercinta dengan rasa hormat penulis haturkan terima kasih yang sedalam-dalamnya atas seyala kasih sayang, jerih payah, dan do'anya untuk keberhasi lan penul i s .
Demikiun juga kepada Nenek, Bapak
Amrum dan Ibu, serta adik-adik (Soni, Yovi, Dada, Ocha, Ade)
tak lupa Mona dan Desi, yang telah banyak memberikan dorongan sehingga karya ilmiah ini terselesaikan dengan baik. Ucapan terima kasih penulis sampaikan juga pada keluarga Djoko Soedarmo, Erni, Enny, Ika, Neng, Agus, Tika, Penny, Salimar, juga teman-teman satu kost di Malabar 24 yang tidak dapat disebutkan sat,u per satu, yang telah banyak membantu dalam penyelesaian karya ilmiah ini. Tak lupa penulis mengucapkan terima kasih pada Isol, atas segalil kebaikun hati, waktu yang diluangkan, serta saran dan dorongan bagi penulis. Penulis menyadari penyajian tulisan ini masih jauh dari sempurna oleh karena itu apabila ada kritik atau saran yang berguna bagi perbaikan dari penyempurnaan karya ini, akan penulis perhatikan.
Akhirnya penulis berharap
senioga tulisan ini bermanfaat bag1 semua pihak yang memerlukannya. Bogor, Mei 1990
Penulis
DAFTAfi I S 1 Halaman
....................................... DAFTAR GAMBAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . PENDAHULUAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . L a t a r b e l a k a n g ................................. DAFTAR TABEL
Tujuan IJenelitian
.............................
........................... 'SLNJAUAN I-'US'I'AIiA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . K e t e r s e d i a a n P a n g a n ........................... Kegunaan P e n e l i t i a n
P r o d u k s i S a y u r a n d a n Buah d i I n d o n e s i a
........
........ V i t a m i n A ..................................... Fungsi Vitamin A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A k i b a t K e k u r a n g a n V i t a m i n A ................... Kecukupan Vitnntin A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KERANGKA PEMIKIRAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . METODE PENELITTAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . K o n s u m s i S a y u r a n d a n Buah d i I n d o n e s i a
'Pestpat F ' e n e L i t . i a n
i
s n
r
i
............................. 1 1 n a ...............
................................. DaLasan I s t i l a h . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HASlL DAN PEMLIAHASAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . K e a d a a n Umum P r o p i n s i Jawa B a r a t . . . . . . . . . . . . . . P r o d u k s i S a y u r a n dart Buah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A n a l i s i s Data
l i e t . e r u e d i . u i t t ~ S a y u r n r l dim Uuah
.................
sii xiv
1 1 4 5 6 6
7 8
10
12 13 16 19 21
21 21 22 23 26 26
31
42
P e n g g u n a a n K o n v e r s i d a n A s u m s i u n t u k Mengh i t u n g K e t e r s e d i a a n S a y u r a n d a n Buah
....
kes1b~~t1g8ir1 k e t . e r s e ( l i n u i ~S z ~ y u r r t r d~ i ~ n Buah [Per.
....................................
Perkembangan K e t e r s e d i a a n Vitamin A d a r i S a y u r a r i dari Duah
........................ K e c u k u p a n V i t a m i n A ........................... K o n s u m s i S a y u r a r i d a n Buah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . P e r k i r ' t t n n K e t e r ~ c d i a ~ rSna y u r t i n dark Iluah selarncr PELITA V
.....................................
l < a i t . a n Sunibangan Ket. e r s c d i n a n S a y u r a n d a n Buah T e f h a d a p Kecukupan V i t a m i n A Penduduk
.........
K a i t a n K e t e r s e d i a a n S u y u r a n d a n Buah d e n g a n S t a t u s v i t a m i n A P e n d u d u k Usia B a l i t a
............
................................. . . . . ...............................
SIMPULAN DAN SARAN DAFTAR PUSTAKA
H a l aman
Nomor
......................
1.
Klasifikasi Xeroftalmia
2.
l i r i t e r i a K\'A
3.
Angka I i e c u k u p a n V i t a m i n A R a t a - r a t . a y a n g D i t ~ n j u r k a r lMeriurut: lit?l.ollipok Ulnur d a n J e n i s K e lamin
18
D i s t r i b u s i P e n y g u n a a n L a h a n d i P r o p i n s i Jawa Barat
27
,Jumi i t k ~ cl,rri l ' r o l . , o r s i i-'ertdutlrcl~ I ' r o l ~ ni s i J r r w a i t I ! u r ~ d i r s a r k u n J e n i s ICelamin Tuhuri 1978 - 1987
29
Perkembangan P r o d u l ~ s iSayuran d i P r o p i n s i J a w a Barat E ' e r j o d e 'I'ahun 1 9 7 8 - 1 9 8 7
32
Perkembangan Luas Fanen S a y u r a n d i P r o p i n s i Jawa B a r a t P e r i o d e T a h u n 1 9 7 8 - 1 9 8 7
33
s e b a g u i Masnlnh I<esehat.an
.......
........................................
4. 5.
........................................ ..................................
6.
...........
...........
Perkembangan P r o d u k t l v i t a s S a y u r a n d i P r o p j n s i Jaws Liarirt. P e r i o c i e T a h u n 1 9 7 8 - 1 9 8 7
14
1.1
..
34
Perkembangart P r o d u k s i Buah d i P r o p i n s i Jawa B a r a t I ' e r i o d e Tahrrn 1 9 7 8 - 1 9 8 7
...........
36
P e r k e m b a n g a n L u a s Parien R u a h d i P r o p i n s i Jawa B a r a t F e r i o d e T n h u n 1 9 7 8 - 1 9 8 7
37
P e r k e l n b a n g n n P r o d u l c t . i v i t ~ a s Bituh d i P r o p i n s i J t t w e Darirt l J e r . i o d e l'trl~uri 1 9 7 8 - 1 9 8 7
38
K e t e r s e d i a a r i S a y r ~ r a r id a n Buah P e r l i a p i t a P e r I'c~ndaduk P e r H i r r ' i t ' r r i o d e Tat11lr1 1 9 7 8 - 1 9 8 7
47
...........
...........
...
Kt-t
I
c.rs6.d I nit11 V I t I I I I I
AngIrrl
t
t
i
t
J ? i d l ~ i' l 0 1986 d a n 1987
~ I I I II n
I
s
t
i
I
Si
I
I
V i I i ~ t n rit
t I
diir
,I
I'
1
tZ
.
[I
2
i { , t ~3 1i - r'stt.;,
1980, 1985,
...............................
K e c i i k u p a n V i t a r ~ i i nA d a n I ' r o d u k s i S a y u r a r i d a n Buah p e r K a p i t a p e r H a r i P e n d u d u k
...........
55 57
16.
17.
K o n s u r n s i S a y t t r a n dark B u a h i t n t a - r a t a P e r K a p i t a P e r H a r i P e n d u d u k P r o p i n s i Jawa Barat T a h u n 1 9 8 1 , 1981, d a n 1987
........................
59
K e t e r s e d i a a n V i t a m i n A d a r i S a y u r a n d a n Buah d n n i < e c u l i u p & ~V n i t a m i n A d i P r o p i n s i Jawa B a r a t selarna PELITA V
63
i < e c u k u p u r i V i L a i i ~ . i . r i iZ dnrl K e t e r s e d i n a r i V i t a m i n A d a r i S a y u r n n d a n B u a h P e r Kapita P e r H a r i . P e n duduk
64
.............................
18.
........................................
Nomor
Ilal.aman
.....................
1.
Bagan Kerangka F'emikiran
2.
P r o d u l t s i S a y u r a n Sitrnber. V i t a n ~ i r l A Jawa B a r a t T a h u n 1 9 7 8 - 1 9 3 7
?:
.
4.
di Propir~si
.................
10
Perkernbar~gari l i e t e r s r d i a a n V i t . a m i n A d a r i Say u r a n .dart Buah
...............................
51
.....................
80
.................
P e t a I ' r o ~ ~ i r i sJia s a Barat
2.
tioai~)osi s i I'erl(li~cluli P r o p i r i s i J a w a l:e~r.al. Iric?nuUanr d a n , J e r k i s lielamin
.
.......................
~ r n t u kMengubalr Ke:l.ompok Ulnur Deinogr~afi m e n j a d i Kelonipolc Unlur. l i r c i i l i ~ ~ g n C nizi
.
7.
82
Falt tor. I ' e r ~ g a li. Sj>r.'iq~.le ( F P S ) itrlt.uk Merilecah I l 1 1 1 111111i r llei~it,qr:tf'i i~ic>ri,j;~d i 0111ur
......................................
ii
81
Me t.<>deI ' c ~ r r g i ~ i l SprViiclue ( S p r a t j u e bfol t.i p l i e r s )
.................
4.
40
1'1~ocItil;si 1%11ttl1 Suirikb<.i. V i I..:LIII i 11 A ( 1 i P r o p i r i s i~ Jawa B a r a t T a h u n 1 9 7 8 - 1 9 8 7
1.
3
20
'I',tl~i~i~:ir~
85
' ~I I i ~ I I II I ~ . L I blcngiik~aLi ~ ~ Kt:.lon!polt Un~ur D e m o g r a f i n ~ ejra~d i Kelompoli Urnur Kecl.tkupan Cizi
.........................................
87
K e L ~ r s c t i i a a nS a y t i r a n darl Bitah Perldud~rli Jawa I ~ I II I 1I
90
.............................
I i c l e r . s e 0 i a i ~ 1 1y Darat T a h u r ~ 1 9 8 0
. ( i ~ r il 3~i i a t l I ' e r i ~ l ~ ~ ~J al w ~ iak
............................
92
I i e t e r s e d i a a n S a g u r a n dari Budh P e n d u d u k Jawa B a r a t Tahun 1981
93
lic l c, 1.sc.d i ; i r t r i S I B a r a t . 'l'iiirun 1982
9.1
............................ I d a r ~ilklati I
I
L
I
I ,I?rwa
............................
I i e t e r s t ~ d i a a i lS a y u r a t l darr Buaii I?er~ciuduk Jawa B a r a t Tahun 1983
95
I i e t e r s e d j a a n S i t y u r a n d a r ~Buah PeriduditI< Jawa Darat T a h u n 1 9 8 1
96
l i e t e r s e d i a a n S a y u r n t i d a n bit at^ lJendudttk J a r ~ a B a r a t ?'shun 1 9 8 5
97
l i ~ ~ I . i ~ ~ ~ s rSayur.ari d i ~ t ~ t ndari U ~ i a l l LJtrllduduk J a w a B a r a t T ~ h u n1 9 8 6
98
K e t e r s e d i a r r n S a y i i r a n d a r l Buah P e n d u d i l k Jaws B a r a t Tahun 1987
99
............................
............................
............................
............................
1)aftar lionvcrsi
............................. S i t g u r a r ~d a n Bu:rir . . . . . . . . . . . .
Corit.olr 1 ~ ' e r i i ti lingail c i r ~ t ~ i.ler~tpet~iii ~li I - a k a n i\el.el.s e d i a a n P a n g a n Selttnia PEL.ITA \! i ~ i e n g g u n a l t a t ~ Met,ode I ( u a c i r a t T e r l i e c i . 1
.....................
100
101.
PENDAHULUAN Latar Belakang Sejak Repelita I berlanjut hingga Repelita IV masalnh irartgun dart gizi telah nteriditpatkan perhatian yang serius, sebab keadaan pangan dan gizi akan mempengaruhi kualitas hidup manusia dan kehidupan n~asyarakatpada umumnya.
Dalam Repelita V kebijakan dan langkah untuk
mengatasi berbagai segi permasalahan pangan dan gizi akan lebih didayagunakan, ditingkatkan dan dilakukan secara terkoordinasi, serasi dan terpadu dengan berbagai sektor lain yang terkait., khususnya dengan sektor pertanian termasuk perikanan dan peternakan (Repelita V, 1 9 8 9 ) . Sampai saat ini menurut Widya Karya Nasional Pnngan dan Gizi ( 1 9 8 8 ) ada empat masalah gizi utama di Indonesia, salah satu diantaranya adalah kekurangan vitamin A.
Me-
nurut kenyataan yang ada, WHO tahun 1 9 7 6 menyatakan bahwa Indonesia merupakun sal.ah sat11 diant.arn negitra didunia dengan prevalensi kurang vitamin A yang tinggi.
Hasil
pengumpulan data oleh Pusat Penelitian Gizi Bogor tahun 1 9 7 8 menunjukkan bahwa sekitar 1 . 5 sampai 1 3 . 9 persen
penduduk Indonesia menderita keadaan kurang vitamin A. Sedangkan menurut Widya Karya Nasional Pangan dan Gizi ( t9(18),
di .I.rrdoties,iitLcrdrkpc-~LI 5 jutu artak kekurarigan
vikamin A setjap hitri tltm 6 0 ribu kolah menjadi buta setiap tahun.
-
75 ribrt anak prase-
2 Dampak n e g a t i f u t a m a k e k u r a n g a n v i t a m i n A y a n g d i ketahui
sampai s e k a r a n g i n i a d a l a h kebutaan.
Juga dila-
p o r k a n bahwa r e s i k o r e l a t i f k e m a t i a n p a d a b a l i t a p e n d e -
rita xeroftalmia ringan 2.7 normal
-
8.6 k a l i d a r i anak balita
(Widya Karya N a s i o n a l Pangan d a n G i z i ,
1988),
bahkan x e r o f t a l m i a yang d i s e r t a i i n f e k s i s a l u r a n p e r n a f a s a n r e s i l ~ ok e m a t i a n n y a l e b i h t i n g g i l a g i .
Meskipun
banyak f a k t o r yang b e r p e r a n t e r h a d a p penurunan a n g k a kem a t i a n , a d a p e t u n j u k k u a t bahwa i n t e r v e n s i d e n g a n v i t a min A t u r u t b e r p e r a n d a l a m penurunan a n g k a k e m a t i a n .
H a s i l survei nasional xeroftalmia (Direktoiut Gizi, 1 9 8 0 , dalarn R i a n i ,
1 9 8 9 ) m e n u n j u k k a n s e b a n y a k 15 p r o p i n s i
t e r g o l o n g d a e r a h rawan x e r o f t a l m i a .
Daerah J a w a B a r a t
merupakan d a e r a h p e r t a m a yang p a l i n g rawan u n t u k P u l a u Jawa.
Kenyataan d i a t a s d i p e r k u a t o l e h h a s i l p e n e l i t i a n
H u s a i n i ( 1 9 8 2 ) d i J a w a Barat bahwa k o n s u m s i v i t a m i n A anak-anak
m a s i h d i bawah k e c u k u p a n y a n g d i a n j u r k a n , h a 1
i n i b e r t e n t a n g a n d e n g a n k e b i a s a a n p e n d u d u k Jawa B a r a t y a n g s e r i n g m e n g k o n s u m s i s u y u r a n d a n b u a h b a i k d a l a m ment a h maupun m a t a n g . K u r a n g v i t a m i n A b e r h u h u n y a r ~ erat. d e n g a r t j u m l a h v i t a r n i n A yarlg c i i l t u n s ~ ~ ~ l rdsuin r l I lrltt
i ~ l ~ k t i r rt,\ibirh,
yai
tic
b i l a konsiiitlsi v i t a r ~ ~ iAr ~1 . e b i h r e n d a h d t l r ~ i p a d av i t a m i n A yarlg d i b i c t i i h k a n t t t b u h , nlnka l a m a 1;elamann a k a n m e n g a k i b a t k a n keadaan kurang v i t a m i n A.
Dengan d e m i k i a n m a s a l a h
3 k u r a n g v i t a m i n A d a p a t d i a t a s i d e n g a n m e n i n g k a t k a n konsumsi vitamin A d a r i ~nakanan (Husaini,
1982), misalnya
d e n g a n cara m e n g k o n s u m s i b a h a n p a n g a n h e w a n i y a n g mengandung v i t a m i n 4
a t a u bahan pangan n a b a t i
y a n g nlengandung
p r o v i t a m i n A ( k a r o t e n ) dalam jumlah cukup. Dari h a s i l survei d i delapan propinsi d i Indonesia, d i k e t a h u i bahwa k o n s u m s i v i t a m i n A h a m p i r s e l u r u h n y a ber-
a s a l d a r i b a h a n p a n g a n n a b a t i , y a i t u 9 5 p e r s e n d a r i say u r a n d a n buah, l i m a p e r s e n d a r i pangan l a i n (Khumaidi., 1977).
H a s i l p e n e l i t i a n S u h a r d j o d a n Khumaidi ( 1 9 7 9 )
t e n 1 , a n g P o l a Korrsi~msi d a n K e b r ~ t u h a rP ~a n g a n l ' u j u h P r o p i n s i t n e n g u n g k a p k a n bahwn l < o n s u m s i s a y u r a r r d i P r o p i n s i J a w a B a -
r a t a d a l a h s e b e s a r 70 g r a m p e r k a p i t a p e r h a r i , s e d a n g k a n buah s e b e s a r 7 gram p e r k a p i t a p e r h a r i .
Data t e r a k h i r
h a s i l p e n e l i t i a n H a r d i n s y a h d a n S u h a r d j o ( 1 9 8 8 ) mengungk a p k a n , k o n s u m s i s a y u r a n P r o p i n s i Jawa B a r a t s e b e s a r 1 1 0 gram p e r k a p i t a p e r h a r i . P r o p i n s i Jaws B a r r r t niempunyai C~II'R~ Ilikj&~ny a n g
i.kli.1
t r o p i s dengan
h u r i h u j n n YtLrlg brrnyalt s e r t a l a -
tiirrggi,
h a n yang s u b u r semua i n i s a n g a t b a i k b a g i u s a h a p e r t a n i a n . P a d a umumnya p r o d u k s i s a y u r a n d a n b u a h d i Jawa Barat se-
lama p e r i o d e t a h u n 1 9 8 1
-
1985 ( B i r o P u s a t S t . a t . i s t i . k ,
1 9 8 6 ) m e n g a l a m i k e n a i k a n r a t a - r a t a y a n g c u k u p b e s a r . Maka d i h a r a p k a n k e t e r s e d i a a n s a y u r a n dan buah akan d a p a t memen u h i k e b u t u h a n k o n s u m s i p e n d u d u k Jawa B a r a t .
B e r t o l a k d a r i h a l - h a 1 yang dikemukakan d i atas serta mengingat e r a t n y a hubungan a n t a r a masalah kekurangan v i t a m i n A d e n g a n j u m l a h v i t a m i n A y a n g d i k o n s u m s i , maka p e n u l i s t e r t a r i k u n t u k nkelihat perkembangan k e t e r s e d i a a n s a y u r a n d a n b u a h d i P r o p i n s i Jawa B a r a t .
Penulis juga
t e r t a r i k u n t u k m e m p e l a j a r i sumbangan p r o d u k s i s a y u r a n d a n buah t e r s e b u t t e r h a d a p kecukupan v i t a m i n A penduduk d i P r o p i n s i Jawa B a r a t . Tuiuan P e n e l i t i a n T u . i u a n Umurn P e n e l i t i a n i n i b e r t u j u a n u n t u k m e m p e l a j a r i sumbangan p r o d u k s i s a y u r a n d a n buah t e r h a d a p kecukupan v i t a m i n A p e n d u d u k d i P r o p i n s i Jawa B a r a t . m u a n Khusua Adapun t u j u a n k h u s u s d a r i p e n e l i t i a n d i P r o p i n s i
Jawa B a r a t i n i a d a l a h :
1. M e n g e t a h u i p e r k e m b a n g a n p r o d u k s i , konsumsi
2.
ketersediaan dan
s a y u r a n dan buah
M e n g e t a h u i a n g k a k e c u k u p a n v i t a m i n A p e n d u d u k Jawa
B a r a t t a h u n 1 9 8 0 , 1 9 8 5 , 1986 d a n 1987 3.
Montpt?r.liir . t i k a r i brasrrrr~ya k e t . e r s e d i a a r ~ v i t.rrmirl A 11iii.i
s a y u r a n d a n b u a h b a g i p e n d u d u k Jawa B a r a t selama PELITA V
5
4.
Mempelajari sumbangan ketersediaan vitamin A dari sayuran dan buah terhadap kecukupan dan kaitannya dengan status vitamin A penduduk
Kegunaan Penelitian Hasil penelitian ini diharapkan dapat memberikan gambaran tentang perkembangan produksi sayuran dan buah di Propinsi Jawa Barat.
Serta diharapkan dapat disumbang-
ken sebayai masukan dan bahan pertimbangan bagi pembuat kebijakan dalam menangani masalah gizi, khususnya masalah kekurangan vitamin A di Propinsi Jawa Barat.
TINJAUAN PUSTAKA Ketersediaan Panaan Ketersediaan pangan merupakan kegiatan pertama menuju ke arah konsumsi pangan, sebab tidak mungkin kita mengkonsumsi sesuatu makanan yang tidak tersedia. Ketersediaan pangan pun harus selalu sesuai dengan kebutuhan pangan. Ketersediaan pangan yang kurang dapat mengurangi konsumsi pangan, yang akhirnya dapat menimbulkan masalah gizi kurang.
Secara nasional ketersediaan pangan terus membaik
namun divtribusi antar daerah masih belum seimbang (Syaiful, 1989). Menurut Harper,
m.
(1985) ketersediaan pangan ter-
gantung pada kecukupan lahan untuk menanam tanaman pangan penduduk, penyediaan tenaga, uang dan modal pertanian yang diperlukan dan tenaga ahli terampil untuk membantu meningkatkan, baik produksi pertanian maupun distribusi pangan yang merata. aan pangan.
Pole tanam juga dapat menentukan ketersediPola tanam secara subsisten dan monokultur
8erL11gmer~gakit>~Llwini,erjadinyu kekur-angrin lcetersediaan pangnn iuide sciat tertent.~~ didalam satu tahun.
Tetapi bi-
la digunakan pola tumpang sari, maka ketersediaan pangan ini dapat dipertahankan sepanjang tahun.
Selanjutnya juga
diken~ulcakari btrhwu lreLe~~sedi.crnr~ pangan dulum vuatu wilayah atau daerah dipengaruhi oleh produksi pangan dalam daerah atau wilayah tersebut serta lalu Lintas perdagangan antar wilayah.
P r .o d u k s i S a u u r a n d a n Buah d i I n d o n e s i a S e j a k t a h u n 1 9 8 3 ( R e p e l i t a I V ) a d a k e b i j a k s a n a a n Pem e r i n t a h , d a l a m h a 1 i n i D e p a r t e m e n P e r t a n i a n bahwa p e n i n g k u t a n p r o d u k s i s a y u r a n d a n buah d i a r a h k a n u n t u k memp e r b a i k i g i z i m a s y a r a k a t , memenuhi p e r m i n t a a n p a s a r d a -
l a m n e g e r i , mempertahankan s t a b i l i t a s h a r g a d a n meningkatkan pendnpatan
dan kesejahteraan p e t a n i .
U n t u k men-
c a p a i h a 1 t e r s e b u t , maka d i t e t a p k a n u r u t a r l p r i o r i t a s p e ngembangan j e n i s s a y u r a n d a n b u a h s e c a r a n a s i o n a l y a i t u k a n y k u n g , bayam,
tomat, t e r o n g , c a b a i , k e c i p i r , kacang
p a n j a n g , bawang m e r a h , d a n k a t u k .
Untuk buah a d a l a h p i -
s a n g , p e p a y a , n e n a s , a l p u k a t , r a m b u t a n , d u k u , jambu b i j i , d u r i a r ~ , s a w o , dart s a l a k ( H a r j a d i , 1 9 8 8 ) . S e c a r a e k s t e n s i f p r o d u k s i s a y u r a n d a n buah b e r l a n s u n g d i p e k a r a n g a n d a n l a h a n k e r i n g yang d i s e b u t t e g a l pekarangan dan kebun.
D a r i d a t a BPS, t a h u n 1 9 8 6 t o t a l p r o -
dulcsi sayitrnrt d i I n d o n e s i a a d a l a h 1 . 2 j u t a t o n .
Sumbang-
a n Jawa s e b e s a r 6 5 p e r s e r t , d a n t e r b e s a r u n t u k s a y u r a n w o r t e l 185 p e r s e n ) .
Luas areal panen s a y u r a n s e l u r u h In-
d o n e s i n settariyalc 1 . 2 j u L a h e k t a r , tierigan s u m b a n g a n Jawa 6 0 . 3 p e r s e n , b e r a r - t i p r ~ o d u k t , i v i t f ~J sa w a l e h i h t - i r ~ g g id a r i l u a r Jawa.
Urut,an s a y u r a n y a n g p a l i n g b a n y a k d i p r o d u k s i
i a l a h k u b i s , k e n t a n g , c a b a i , bawang m e r a h , k e t i m u n , kacang pan j a n g ,
petsai, dan tomat.
t a h u n 1986 a d a l a h 6 . 1 j u t a t o n ,
P r o d u k s i buah u n t u k
Sumbangan p r o d u k s i b u a h
d a r i J a w a r a t a - r a t a s e b a n y a k 55 p e r s e n . ah s u l i t diperkirakan,
L u a s t a n a m a n bu-
k a r e n a d a l a m p e n g u m p u l a n d a t a BPS
hanya dikumpulkan d a t a p e r pohon yang m e n g h a s i l k a n ( H a r j a d i , 1988).
Urutan produksi adalah sebagai b e r i k u t , p i s a n g ,
nenas, jeruk,
mangga,
pepaya, d u r i a n , dan rambutan.
Sam-
p a i t a h u n 1 9 8 6 secara k e s e l u r u h a n p r o d u k s i i n i mengalami p e n i n g k a t a n , d i h a r a p k a n l a j u p r o d u k s i s a y u r a n dan buah i n i a k a n t e r u s m e n i n g k a t u n t u k masa m e n d a t a n g . D i r j e n Tanaman P a n g a n ( 1 9 8 6 ) d a l a m P r i b a d i ( 1 9 8 8 ) menyatakan walaupun t e r j a d i p e n i n g k a t a n p r o d u k s i s a y u r a n d a n b u a h namun t i n g k a t p r o d u k s i t e r s e b u t b e l u m m e n c u k u p i k a r e n a p e r k e m b a n g a n p r o d u k s i y a n g b e l u m seirama d e n g a n perkembangan p e r m i n t a a n p a s a r
.
J u g a d i l t e n ~ u k a k a n bahwa
p e n i n g k a t a n jumlah penduduk 2.37 p e r s e n p e r t a h u n d a n pen i n g k a t a n p e n d a p a t a n 4 . 7 6 p e r s e n p e r t a h u n a k a n menyebabkon tekanan-tekanun ah.
Hurjadi
,
t e r h a d a p p r o d u k s i s a y u r a n d a n bu-
( 1 9 8 8 ) n~enrimbuhkt~nbrrhwu
pen i n g k a t a n
pengetahuan dun bertumbahnya daya b e l i masyarakat a k i b a t p e n i n g k a t a n pendapatan b e r k o r e l a s i p o s i t i f t e r h a d a p pen i n g k a t a n permintaan produksi s a y u r a n dan buah. K o n s u m s i S u y u r a n d u n Wuah d i I n d o n e s i a S a y u r a n d e n buah merupakan kelompok bahan n a b a t i . S a y u r a n merupakan b e r b a g a i b a g i a n tumbuhan,
s e p e r t i daun,
a k a r , b a t a n g d a n bunga, bahkan buahnya yang b i a s a n y a masih muda
(Sediaoetama, 1 9 8 7 ) . Sedangkan buah,
b i a s a n y a yang
sudah matang, atau setidak-tidaknya sudah tua. Sayuran dan buah umumnya merupakan penghasil vitamin dan sebagai pengatur metabolisme tubuh.
Selain itu juga penting untuk
pertumbuhan den perkembangan (Oomen,1984). Dari data Survei Sosial Ekonomi Nasional (SUSENAS) tahun 1978 diketahui bahwa rata-rata konsumsi sayuran dan buah per kapita per hari penduduk Indonesia masing-niasing sebesar 197.15 gram dun 57.81 gram.
Dari jumlah tersebut
masing-masing hanya memenuhi 71.43 dan 57.81 persen dari kecukupan yang dianjurkan. Menurut Hardinsyah dan Suhardjo (1988) bila sayuran dikelompokkan menjadi sayuran berwerna hijau t kuning jinyya dun sayuran lainnya, maka konsumsi sayuran hijau
+
kuning jingga pada umumnya ada-
lah daun singkong, bayam, kangkung, dan kacang panjang, sedangkan kelompok sayuran lainnya pada umumnya adalah kol, terung, pepaya muda, nangka muda, dan ketimun. Di wilayah Aceh, Riau, Jambi, Sumatra Selatan, Lampung, Jawa Barat, DKI, Jawa Tengah, dan Kalimantan Tengah penduduknya lehih banyak mengkonsumsi sayuran lainnya dibanding sayuran berwarna hijau
+
kuning jingga.
Daun
siriykong rnendo~ni.nasikonsums.i sayuran penduduk wilayah pedesaan sedangkan di wilayah perkotaan bayam menempati peringkat pertama.
Kecuali Kalimantan Barat, di semua
wilayah di Indonesia sebagian besar konsumsi buah adalah pisang dari pepaya.
Hal ini diperkirakan karena pisang
d a n p e p a y a t e r s e d i a s e p a n j a n g t a h u n ( t i d a k musiman) d a n a n g k a - a n g k a p r o d u k s i p i s a n g d a n p e p a y a p a d a umumnya l e b i h t i n g g i d i b a n d i n g buah l a i n n y a .
Rambutan p a l i n g b a n y a k
d i k o n s u m s i penduduk d i p e r k o t a a n s e d a n g k a n d i p e d e s a a n p e n duduknya l e b i h menyukai p i s a n g . D a t a SUSENAS 1.984 j u g a mengungkapkan bahwa k o n s u m s i s a y u r a n d a n buah t i d a k mengalami k e n a i k a n yang b e r a r t i y a i t u s e b e s a r 1 0 7 . 5 2 gram d a n 6 3 . 0 0 g r a m .
Selanjutnya
d i k a t a k a n bahwa k o n s u m s i s a y u r a n d a n b u a h d i I n d o n e s i a mengalami k e n a i k a n dengan m e n i n g k a t n y a p e n d a p a t a n , b a i k d i p e d e s a a n maupun d i p e r k o t a a n .
S a y u r a n d a n buah banyak
nienyun~batig v i t a m i r i t e r u t a n ~ a vit,ar~iiri A d a l a l n konsunisi hari-hari.
se-
D a r i h a s i l p e n e l i t i a n M e i r i d a ( 1 9 8 4 ) dalaln
P r i b a d i ( 1 9 8 8 ) y a n g d i l a k u k a n d i B o g o r m e n y i m p u l k a n bahwa k o n t r i b u s i v i t a n ~ i nA y a n g b e r a s a l d a r i s a y u r a n d a n b u a h masing-masing
s e b e s a r 81.50 dan 3.55 persen d a r i t o t a l
konsumsi v i t a m i n A .
Sedangkan P r i b a d i
( 1 9 8 8 ) mengemukakan
d i d a e r a h D K I J a k a r t a s a y u r a n penyumbang t e r b e s a r d e n g a n k o n t r i b u s i s e b e s a r 6 2 . 3 0 p e r s e n , sedangkan buah hanya menyumbang 2 . 7 3 p e r s e n d a r i t o t a l k o n s u m s i v i t a m i n A . V i I. t1ti1 i n A
ViCernlin A merupaliart v i t a m i n y a n g l a r u t d a l a m l e m a k , mernpakuri jerl i s v i lanti n y a n g a k t , ~ l' d a r ~t . e r d n p a t d u l a m b e berapa bentuk, yait,u;
( 1 ) v i t a m i n A a l k o h o l (retinal),
( 2 ) v i t a m i n A a l d e h i d ( r e t i n a l ) , ( 3 ) v i t a m i n A asam (asam r e t i n o a t ) , d a n ( 4 ) v i t a m i n A ester ( e s t e r r e t i n i l ) ( W i narno,
1984).
V i t a m i n A p a d a umumnya s t a b i l t e r h a d a p p a -
n a s , asam, d a n a l k a l i .
S a y a n g n y a mempunyai s i f a t y a n g
s a n g a t mudah t e r o k s i d a s i o l e h u d a r a d e n a k a n r u s a k b i l a d i p a n a s k a n p a d a s u h u t i n g g i b e r s a n ~ au d a r a , s i n a r , d a n l e mak y a n g t e n g i k . M e n u r u t W i n a r n o ( 1 9 8 4 ) , Oonien ( 1 9 8 4 ) , d a n H a r d i n s y a h ( 1 9 8 8 ) , s e b n y i a n b e s a r sumber vit.amin A a d a l a h k a r o t e n yang banyak t e r d e p a t dalam bahan-bahan
nabati.
Tubuh m a -
n u s i a mampu mengubah s e j u m l a h b e s a r k a r o t e n m e n j a d i v i t a min A .
D a l a m tanaman t e r d a p a t b e b e r a p a j e n i s k a r o t e n ,
namun y a n g l e b i h b a n y a k d i t e m u i a d a l a h karoten.
d
-, f i - ,
d a n d
-
S a y u r a n d n n buati y n n g b e r w a r n a h i j a u a t a u k u -
n i n g b i a s a n y a b a n y a k mengandung k a r o t e n .
Ada h u b u n g a n
l a n s u n g a n t a r a d e r a j a t k e h i j a u a n s a y u r a n dengan k a d a r kar o t e n (Winarno, 1984).
Semalcin h i j a u d a u n t e r s e b u t s e m a -
k i n t i n g g i k a d a r k a r o t e n n y a , s e d a n g daun-daun yang p u c a t s e p e r t i s e l a d a dan kol miskin akan karoten.
Wortel, ubi
j a l a r , d n n waluh knyn a k a n k a r o t . c n . Tidrtk
ser~rltzi
I t n r o t . r n yartfl d i k o n s u n ~ is d a n kttrlitidi
i%rt
di-
sera&> a k u n dicibotl s t e n j a d i v i k a m i n A ( W i n a r n o , 1 9 8 4 d a n Hardinsyah, 1988).
Kelompok FAO-WHO t e l a h m e n g a d a k a n
p e r t ~ i t u n g a n babwa s e p a r u h d a r i k n r o t e n y a n g t e r s e r a p t e r s e b u t akan diubah menjadi vitamin A ,
j a d i k i r a - k i r a hanya
1/6 dari kandungan karoten dalam bahan makanan yang akhirnya akan dimanfaatkan tubuh.
Satuan takaran untuk
vitamin A pada saat ini telah mulai menggunakan satuan retinol equivalen (RE).
Satuan ini dapat memberikan
gambaran keadaan yang sesungguhnya, termasuk pertimbangan masalah penyerapan karoten serta konversinya menjadi vitamin A. Funasi Vitamin A Fungsi vitamin A di dala~ntubuh menurut Sediaoetama (1987) mencakup tiga golongan besar ; fungsi dalam proses melihat, fungsi dalam metabolisme umum dan fungsi dalam proses reproduksi. Selanjutnya dikemukakan bahwa pada proses melihat vitamin A berperan sebagai retinal (retinene) yang merupakan komponen dari zat penglihat rhodopsin Rhodopsin ini mempunyai bagian protein yang disebut opsin yang ~nerijcrdi.rhodol)sirt setel.ah bergaburig dengar~retinene. Rhodopsin merupakan zat yang dapat menerima rangsang cahaya dan mengubah energi cahaya menjadi energi biolistrik yang merangsang iridrn penglihatan. Fungsi vitatrlir~
A
dtllam metabolistne untitni erat berka-
itan dengan nte:t;nbolisme protein (Sediaoetama, 1987 dan Olsori
&,
1987).
Dttlarn integritas epitel, vitamin A
membantr~pemeliharann jaringan pelapis.
Ditambahkan oleh
Harper, & (1985) dan Moehji (1986), jika tersedia cukup vitarrtin A dalam tubuh maka kulit mernbran yang menutup
bagian tubuh dan lubang-lubang menjadi lembab dan lembut. Selanjutnya membran dan jaringan membentuk pelindung tubuh yang berfungsi untuk melindungi dari bakteri dan infeksi. Fungsi vitamin A dalain kaitan dengan metabolisme protein, menurut Stare dan Mc William (1977) adalah dengan pertumbuhan dan perkembangan anak-anak.
Tampaknya sintesa pro-
tein memerlukan vitamin A , sehingga pada defisiensi vitamin ini terjadi hambatan sintesa protein yang pada gilirannya menghambat pertumbuhan tubuh. Diketahui puLa bahwa vitamin A berperan di dalam sintesa hormon steroid.
Terdapat sejumlah hormon steroid
yang bersangkutan dengan proses kehamilan dan proses pengaturan keseimbangan garam dan cairan tubuh (Sedioetama,
1987).
Selanjutnya juga dikemukakan bahwa fungsi vitamin A
dalam proses reproduksi terlihat pada percobaan in vitro dengan pemeliharaan jaringan ovaria dan testes. Dimana dnlnm keadnan kekur.anyrtn vituiiii ri A ,
terjadi hambatan per-
kernbangan sel reproduksi pada yang belina maupun yang jantrin. Aki hiiL Kekttran~anVitai~iin A Pada keadaan kekurangan vitamin A , gejala mata disebut xeroftalmia (Sediaoetama, 1987). Berturut-turut terdiri dari konjunctiva xerosis dan kornea xerosis, yaitu kekeringan ephitel biji mata dan kornea, karena sekresi glanula lacrimalis menurun. talmia dapat dilihat pada Tabel 1.
Klasifikasi xerof-
No.
G ~ ~ , ja i/ l~ i lr i t e r . I i r
Tipe
2.
x l ~
- Iiorijurict.iva . x e r o s i s
3.
XIB
- B e r c a k B i t o t derigalr 1 i o r i . j u n c t i v a s e r o s i s
'5.
&A
- Korneal u l s e r a s i dengan s e r o s i s
6.
X3B
- Keratomalasia
7.
X~
-
Kor.ric3a s k a r s
Kri. \ . e l i u t,ertludnl.> .jucnLuh ari;tli y a n g ctieride r i t i 1 K u r a r r g \ ' i t.ilmin :Z
(IiVrZ)
,
1irit.uic ~ l a l , i i i .d iriynt.iiltnn s r h i ~ g i ~111iisal i ah
k e s e h a t . a r i tnasyctrirkiit. d a p a t d i 1.i h a t . piltlel 'Tahc 1 2 b e r i l i u t Tabel 2.
K r i t . e r i a KVA s e b a g a i M a s a l a h Kesehat.an
.
S e l a n j u t n y a dikemukakan o l e h Winarno ( 1 9 8 4 ) d a n Moehji ( 1 9 8 6 ) , b i l a g e j a l a x e r o f t a l m i a i n i d i b i a r k a n berl a n j u t t a n p a d i o b a t i maka m a t a a k a n m e n j a d i b u t a .
Keku-
r a n g a n v i t a m i n A j u g a menyebabkan p e r u b a h a n p a d a j a r i n g a n pelapis (epitel).
J a r i n g a n p e l a p i s i n i a k a n m e n j a d i ke-
r a s karena ada s e l - s e l
tanduk (Moehji, 1986).
Karena
i t u , o r a n g y a n g k e k u r a n g a n v i t a m i n A i n i mudah s e k a l i t e r s e r a n g p e n y a k i t s a l u r a n p e r n a p a s a n a t a u s a l u r a n pencernaan. Pada keadaan k e k u r a n g a n v i tamin A t e r j a d i hambatan pertumbuhan
(Harper,
1985 dan Sediaoetama,
i n i tampak t e r u t a m a p a d a anak-anak
1987). Gejala
( b a l i t a ) , yang s e d a n g
a d a d a l a m p e r i o d a p e r t u m b u h a n yang s a n g a t p e s a t .
Selan-
j u t n y a dikemukakan j u g a o l e h Sediaoetomo ( 1 9 8 7 ) , j i k a pada s a a t b a k a l g i g i sedang t e r b e n t u k t e r j a d i kekurangan v i t a -
nrin A , makrt f t t n g s i a t r l e l o b l i i s t t e r h a ~ n b a t , s e h i n g g a t e r b e n t u k l a h email g i g i y a n g d e f e k t i p d a n s a n g a t p e k a t e r h a d a p faktor-faktor
cariogenik.
P a d a b i n a t a n g p e r c o b a a n k e k u r a n g a n v i t a m i n A memberik-an k e i n a n d u l a n , b a i k p a d a y a n g j a n t a n maupun p a d a yang b e t . i n a (Olson,
dkfi ,
1987 d a n S e d i a o e t a m a ,
1987).
Pada
t i k u s b e t i n a , pembuahan t i d a k t e r j a d i d u n t i k u s m e n j a d i s t e r i l , d e m i k i a n p u l a yang j a n t a n m e n j a d i s t e r i l p a d a keadaan d e f i s i e n s i vitamin A.
Pada percobaan i n v i t r o
dengan pemeliharaan j a r i n g a n o v a r i a dan testes, t e r j a d i
hambatan perkembangan sel reproduksi pada yang betina iiic~~~puri ytrng jantnn. Sel ootid tidak dapat berkembang menjadi sel ovum dan sel spermatid juga tidak berkembang lebih jauh menjndi spermatozoa. Sel-sel tersebut berhenti berkembang dan menunjukkan degenerasi, kemudian diresorpsi
. K e c u k u ~ a nVitamin -
A
Dari hasil survei di delapan propinsi di Indonesia diketahui bahwa konsumsi vitamin A rata-rata berasal dari bahan pangan nabati yaitu 9 5 . 0 persen dari sayuran dan bualh selebihnya darsi (tihttaaidi, 1 9 7 7 ) .
Jelas bahwa masa-
lah kurang vitamin A dapat diatasi dengan meningkatkan konsumsi dari makanan, baik dari bahan pangan hewani yang mengandung vitamin A atau bahan nabati yang mengandung provitamin A (karoten) dalam jumlah cukup (Husaini, 1 9 8 2 ) . Selair~ itu lconst~ritsi leritnk datr prot.ein juga diperl.riltan yaitu untuk mempermudah absorbsi karoten dan vitamin A. Pada orang dewasa normal simpnnan vitamin A dalam hati cukup untuk keperluan dun tahun (Olson, &&
1987).
Oleh karena itu pada orang dewasn jarang sekali ditemukan defisiensi vitamin A. pada kulit saja.
Bila ada hanya menunjukkan kelainan
Sedangkan bila terjadi pada anak-annk
dampaknyn akan lebih beret yaitu dapat menyehabkan pertumbuhan terganggu, kekebalan terhadap penyakit berkurang
d a n bahkan a k a n t e r j a d i x e r o f t a l m i a yang a k a n tampak ciala111 b e b e r t i p a minggu b i l a makanan s e h a r i - h a r i
t-idak cu-
k u p rnc:ngi~ndr~rigv i t i1111i n A. Su~sber. vi.t.~iaiin A d a l a i n makanarr d a p a t b e r u p a " p r e f o r med v i t a m i n A " d a n p r o v i t a m i n A ( k a r o t e n ) .
Mengingat
k o n s u m s i b a h a n makanan h e w a n i s e b a g a i s u m b e r " p r e f o r m e d v i t a m i n A " d i I n d o n e s i a s a n g a t r e n d a h , maka k e c u k u p a n y a n g d i a n j u r k a n d i d a s a r k a n p a d a a s u m s i bahwa s u m b e r v i t a m i n A hanya d a r i k a r o t e n (Murni, 1 9 8 5 ) .
Kecukupan v i t a m i n A
a d a l a h j u m l a h u n t u k memenuhi k e b u t u h a n s e h a r i - h a r i ,
dan
u n t u k simpanan yang cukup dalam h a t i u n t u k d i p a k a i sewaktuw a k t u b i l a k e k u r a n g a n , d a l a m j a n g k a p e ~ ~ d eat,au k kurang d a r i erram b u l a n ( A b u n a i n &&,
1978).
Kecukupan v i t a m i n A y a n g d i a n j u r k a n Widya K a r y a N a s i o n a l P a n g a n d a n G i z i ( 1 9 8 8 ) m e n u r u t k e l o m ~ ~ oumur k dan j e l l i s lielalairi dtkpat d i l i h t t t ptrda 'Subel 3 b e r i l a i t .
Tabel 3 .
Angka K e c u k u p a n V i t a m i n A R a t a - r a t a y a n g D i a n j u r k a n M e n u r u t Kelompok Umur d a n J e n i s Kelamin
_____-_-___________-------------------------------Vitamin A ......................................................
Kelompok Umur
(RE)
- 6 - 6 - 12 - 3
0 0 7 1 1 7
10 13 16 20
-
-
-
-
bulan bulan bulan tahun 6 tahun 9 tahun
12 15 19 60
ttllluri tahun tahun tahun
Perempuan 10 13 16 20
-
12 tahun
15 tahun 19 t a h u n 60 t a h u n
Ibu Harnil
+
200
Ibu M e r i u ~ g i 0
7 13 -
-
6 bulan
12 b u l a n 24 bulan
......................................................... Sumber : Widya K a r y a P a n g a n d a n G i z i ( 1 9 8 8 )
KERANGKA PEMIKIHAN P r o d u k s i s e k t o r p e r t a n i a n d i Jawa B a r a t d a l a m p e n e l i t i u n i n i d i b a g i dalam dua bagiati, y a i t u komoditi yang m e r u p a k a n b a h a n p a n g a n s u m b e r v i t a m i n Adan n o n v i t a m i n A .
D a l a m p e r i e l i t i a n i n i y a n g a k a n d i a m a t i a d a l a h b a h a n parigart s u n i b e r v i t . a n ~ i t i A , dan buah.
yang b e r a s a l d a r i p r o d u k s i s a y u r a n
Pangan pokok d a n hewani yang j u g a merupakan
sumber v i t a m i n A t i d a k d i t e l i t i .
Begitupun komoditi bahan
p a n g a n non v i t a m i n A yang d i k o n s u m s i s e b a g a i makanan poi
t
t
l
Tinggi-rendah
o
l
produksi
t-iduk diarnat,i. s a y u r a n d a n b u a h s a n g a t ber-
pengaruh t e r h a d a p k e t e r s e d i a a n n y a b a g i penduduk.
Keter-
s e d i n a n i n i j u g a d i p e n g a r u h i o l e h jumlah penyusutan, e k s p o r d a n i m p o r , b a r ~ y a k n y ap e m a k a i a n , d a n j u m l a h y a n g
tercecer.
S e d a n g k a n k o n s u m s i s a y u r a n d a n b u a h secara
l a n s u n g d i p e n g a r u h i o l e h k e t e r s e d i a a n , f a k t o r s o s i a l bud a y a , d i s t r i b u s i konsumsi dnn jumlah penduduk.
Selanjut-
n y a j u m l a h s 8 i y u r a n d u n b u a h y a n g d i k o n s u m s i a k a n mempenga~ . u h i s t a t i t s v i t . n ~ ~ ~ Ai ! rp e n t l u d u k .
I)wlr~si p e n e l i t i a n i r i i y a n g
a k a n d i a m a t i ndalnh s t a t u s v i t a m i n A p a d a a n a k h a l i t a . Cukup t i d a k suat,u d a e r a h a k a n p a n g a n d a n g i z i , d a l a m h a 1
i n i udnlah vitantiri A d a r i sayurari dun buah, d a p a t d i d u g a derignri siel itirit. k c s t ? i rnk>arigun a n t . n r i ~ k e l : e r . s r d i a a r t , k e c u k u p a n , d a n k o n s u m s i d a r i s a y u r a r l diirr b u a h t e r s e b u t .
Menget.ahui dan mempertimbanykan kecukupan, ketersediaan dan konsumsi pangan penduduk dapat digunakan untuk menyusun suatu kebijakan dalain rangka menanggulangi masalah Kurang Vitamin A (KVA) (Gainbar 1).
Kemudian dengan
mengetahui produksi dan ketersediaan vitamin A dari sayuran dan buah selama periode 1 9 7 8 sampai 1 9 8 7 dapat diketahui pula kecenderungan ketersediaan dan perkiraan ketersediaan selama PELITA V.
Penduduk
alurao
----., +,r -haam
hamtiti b a n ) Pnngnn Suaber Fitmi" A
t
,
d o t ! --..-.
1etersdi.w Fitmi" I
r ;*;-;-7
Kannual vitvin
,. Perecahan
- h _ _ _ ..., Anak m1it.a
,- - - - - - -
--
~.
Kecuhlmn Vilaui"
*
-4
,---------h
Pnnann Non
I Ylts.." * ,
,
- - - - - - - --
1
!- -
Gbr. I.
- - - - - -'' '-
:
L'mur dan ~ a n i b ' I Kel-in
----
I
(
I
,,
Kesdean lndividul
.- - - - -.
'~ i
~
Hubungan Sumbangan Produksi Sayuran dan Buah t e r h a d a p Kecukupan Vitamin A , diteliti, tidak diteliti).
-------
~
~
:-P p r a k e i m l
~
h
y
a
;
METODE PENELITIAN Tempat Penel itian Penelitian ini dilaksanakan dengan mengambil data Propinsi Jawa Barat. Waktu yang diperlukan untuk mengumpulkan data dua bulan, yaitu dari bulan Desember 1 9 8 9 sampai Januari 1 9 9 0 .
Jenis dun Cara Pentxumpulan Data Data yang dipergunakan dalam penelitian ini terdiri dari empat kelompok data.
Yaitu data untuk melihat ke-
tersediaan vitamin A dari sayuran dan buah, data konsumsi vitamin A dari sayuran dan buah, data kecukupan vitamin A rata-rata penduduk, dan data prevalensi kekurangan vitamin A.
Semua data yang diolah adalah data sekunder.
Data yang diperlukan untuk menghitung ketersediaan vitamin A sayuran dan buah adalah dari hasil perhitungan Neraca Bahan Makanan (NBMJ tahun 1 9 7 8 hingga 1 9 8 7 .
Untuk
perhitungan ini diperlukan data produkst, perubahan stok, ekspor dan impor, penggunaan untuk bibit, pakan,industri, jun~lahyung tercecer ser la jun~lahpenduduk tengah tahun. l h t a produksi st\ytlrrin d r x r i huat: diperolcf: dari Kantor Sta-
t.ist,ik Propinsi Jawa Barat,. Data ekspor dan impor sayuran dan buah diperoleh dari Kantor Wilayah Perdagangan Propinsi Jawa Barat.
Sedangkun data penduduk tengah tahun di-
peroleh dari Kantor Stetistik Propinsi Jawa Barat.
Untuk menghitung kecukupan vitamin A rata-rata penduduk diperlukan data jumlah penduduk, komposisi penduduk menurut umur dan jenis kelamin, jumlah wanita hamil dan jumlah ibu nlenyusui. Jumlah penduduk, komposisi penduduk menurut unlur dan jenis kelamln diperoleh Kantor Statistik Propinsi Jawa Barat dan BPS Jakarta. Data mengenai jumlah wanita hamil dan ibu menyusui dihitung dengan perkiraan seperti dalam Hardinsyah dan D. Martianto (1989). Yaitu perkiraan dilakukan berdasarkan jumlah bayi (Umur 0
-
12 bulan) yang ada di Jawa Barat. Jumlah wanita hamil diperkirakan 10 persen lebih banyak dari jumlah bayi. Sedangkan jumlah ibu menyusui diperkirakan sama dengan jumlah bayi berumur 0 sampai 6 bulan atau 50 persen dari jumlah bayi. Data konsumsi penduduk propinsi Jawa Barat tahun 1980, 1984 dan 1987 diperoleh dt1r.i hasil Survei Sosial
Ekonomi Nasional (SUSENAS). SUSENAS dilakukan oleh Biro Pusat Statistik (BPS) Jakarta.
Data ini adalah dalam
ben.t;uk rata-rate yany dikonsumsi dalam seakinggu. Data prevalensi defisiensi vitamin A diperoleh dari hasil Widya Karya Nasional Pangan dan Gizi (1988).
U ~ . i ~ . l ~ . L & Dult~m penelit-ian ini atloliuis data akan dilakukan secara analisis kuant,itatif dan kualitatif. Angka-angka yang menunjukkan kuantitas sayuran dan buah disusun dalam
bentuk Neraca Dahan Makanan (NBM) seperti yang telah ditetapkan oleh BPS ( 1 9 8 6 ) .
Angka ini kemudian dianalisis
untuk mengetahui ketersediaan pada tingkat konsumsi. Data konsumsi pangan penduduk tahun 1 9 8 0 , 1 9 8 4 dan 1 9 8 7 dari SUSENAS tersedia dalam bentuk gram bahan makan-
an per minggu.
Untuk itu data ini harus dirobah dulu
menjadi gram bahan makanan per hari.
Dan kemudian dikon-
versikan ke dalam bentuk Retinol Equivalen (RE) dengan menggunakan Daftar Komposisi Vitamin A (DKVA) setelah dikoreksi terlebih dahulu dengan Berat yang Dapat Dimakan (BDD). Data komposisi penduduk menurut kelompok umur dan jenis kelamin yang tersedia merupakan jumlah penduduk dengan jenjang kelompok umur lima tahun. Pengelompokan ini diubah menjadi jenjang keloif~pokumur satu tahunan dengan menggunakan faktor pengali Spraque yang selanjutnya dikelompokkan berdasarkan kelompok unlur kecukupan gizi.
Con-
toh perhitur~gar~ 3e))erti dnlam lampi ran 3. Untuk melihat kecukupan vitamin A penduduk digunakan standar kecukupan dari hasil Widya Karya Nasional Pangan dan Gizi ( 1 9 8 8 ) . Cara perhitungan selanjutnya sama seperti yang dicontohkan oleh Hardinsyah ( 1 9 8 8 ) .
Yaitu
menggunakan data komposisi penduduk menurut umur satu tahunan (Spraque Multipliers) dan angka standar kecukupan vitamin A.
Perkiraan ketersediaan sayuran dan buah selama
PELITA \' dihitung dengan menggunakan garis trend ketersediaan selama tahun 1978 sampai 1987 dengan Metode Kwadrat Terkecil (Supranto, 19891).
Rumus persamaan yang diguna-
kan adalah:
Keterangan:
Y a b X
= =
=
=
Ketersediaun Pangan Konstanta Intersep Waktu (tahun)
Untuk mengetahui ada tidaknya hubungan antara ketersediaan vitamin A dengan angka prevalensi kekurangan vitamin A dilihat dengan menggunakan koefisien korelasi dan diuji menggunakan uij t-student (Andi Hakim Nasution dan Barizi, 1983). Batasan Istilah Sayuran dalam penelitian ini dibatasi pengertiannya sebagai sayuran yang banyak diproduksi di Propinsi Jawa Barat dan data produksinya tercatat pada Dinas Pertanian Tanaman Pangan Propinsi Buah dibatasi pengertiannya sebagai buah yang banyak di produksi di Jawa Barat dan data produksinya tercatat pada Dinas Pertanian Tanaman Pangan Propinsi Produksi sayuran dnn buah yaitu jumlah sayuran dan buah yang dihasilkan di Propinsi Jawa Barat Ketersediaan pangan adalah jumlah pangan yang tersedia ~rriLuk dikonstrrrrsi penduduk
Kecukupan vitamin A adalah ukuran konsumsi yang dianggap cukup untuk mencapai atau mempertahankan keadaan giei yang baik Konsumsi vitamin A adalah vitamin A yang diperoleh dari sayuran dan buah yang dimakun penduduk yang dinyatakan dalu~nRetinol Equivalen (RE) Retinol Equivalen (RE) adalah suatu unit yang dipakai untuk menyatakan kegiatan vitamin A .
Satu RE setara
dengan satu mikrogram retinol setara dengan enam mikrogram beta-karoten atau 12 mikrogram karoten lainnya (Hardinsyah, 1988) Xeroftuln~iaadalah tanda-tanda klinis pada mata yang nienunjukkan kekurangan vitamin A , n~ulaidari XN, XIA? XIB' X g , X 3 ~ ? XQB dan XS-
HAS1L DAN PEMBAHASAN K e a d a a n Umum P r o p i n s i Jawa B a r a t P r o p i n s i D a e r a h T i n g k a t I Jawa B a r a t t e r l e t a k d i b a g i a n b a r a t P u l a u J a w a , s e c a r a g e o g r a f i s b e r a d a p a d a po-
sisi 5°50'sampai
7O50'
Lintang S e l a t a n dan 1 0 4 ~ 4 8 '
B u j u r T i m u r . S e b e l a h Barat b e r b a t a s a n d e n g a n S e l a t Sund a , s e b e l a h Utara d e n g a n L a u t J a w a d a n D a e r a h K h u s u s I b u Kota J a k a r t a .
S e b e l a h Timur b e r b a t a s a n dengan P r o p i n s i
J a w a T e n g a h d a n s e b e l a h S e l a t a n b e r b a t a s a n d e n g a n Samude-
ra H i n d i a . L u a s d a e r a h P r o p i n s i Jawa B a r a t a d a l a h 4 4 3 5 4 . 6 1 km2 y a i t u 3 2 . 7 9 p e r s e n d a r i l u a s P u l a u Jawa a t a u 2 . 1 8 p e r s e n d a r i l u a s wilayah Indonesia.
I n i termasuk pulau-pulau
k e c i l s e b a n y a k 48 b u a h , 1 0 buah t e r l e t a k d i Samudera Hind i a , 4 buah d i L a u t J a w a , 1 4 buah d i T e l u k B a n t e n d a n 20 bunh d i S e l a t S u n d a .
P r o p i n s i Jawa B a r a t t e r d i r i d a r i
24 d a e r a h T i n g k a t 11, 20 k a b u p a t e n d a n 4 k o t a m a d y a s e r t a t e r d a p a t 5 buah k o t a a d m i n i s t r a t i f . Berdasarkan keadaan
topografinya,
Propinsi
rat dapat d i b a g i menjadi 3 zone k e t i n g g i a n tanah.
Jawa
Ba-
Zone I
/ I
a d a l a h d a e r a h Utara y a n g m e r u p a k a n d a e r a h d a t a r a n r e n d a h dengan k e t i n g i a n 0
-
1 0 m e t e r d i atas permukaan l a u t ,
y a n g membujur d a r i B a r a t k e T i m u r .
Zone I 1 m e l i p u t i
b a g i a n Tengah d a n S e l a t a n dengan k e t i n g g i a n a n t a r a 100
-
1 500 m e t e r d i a t a s p e r m u k a a n l a u t , m e r u p a k a n d a e r a h y a n g
berbukit-bukit latan.
d a n s e d i k i t d a t a r a n p a n t a i d i s e b e l a h Se-
Zone 111 m e r u p a k a n d a e r a h p e g u n u n g a n d e n g a n k e -
t i n g g i a n l e b i h d a r i 1 5 0 0 meter d i a t a s p e r m u k a a n l a u t , w i l a y a h i n i p a d a umumnya m e r u p a k a n d a e r a h p e r k e b u n a n d a n p e n g h a s i l sayur-mayur.
D i s t r i b u s i penggunaan l a h a n d i
P r o p i n s i Jawa B a r a t secara t e r i n c i d a p a t d i l i h a t p a d a T a b e l 4. Tabel 4.
D i s t r i b u s i Penggunaan l a h a n d i Propinsi Jawa Barat
No.
Penggunaan Lahan
1.
L a h a n Sawah Lahan Ladang Lahan Hutan Lahan Perkebunan L a h a n Campuran Pemu k i man Lain - l a i n
2. 3. 4.
5. 6. 7.
Total Sumber
Luas Lahan (Ha) 971872 662640 971872 441760 574288 265056 530112
22 15 22 10 33 6 12
4417600
100
(%)
I V Repelita I V 1984/1985 1988/1989 Daerah T i n g k a t I J a w a B a r a t
: Buku
S e c a r a umum P r o p i n s i J o w a B a r a t mempunyai i k l i m t r o p i s dengan c u r a h h u j a n yang t i n g g i , serta h a r i h u j a n
yany b t t n y ~ k . Cux.ah hu j a r 1 r u t . & - r a t 8 i . a h u r ~ a r r n y ad i Jawa B a r a t p a d a umumnya d i a t a s 2 0 0 0 m i l i m e t e r ,
b a h k a n d i be-
berapa daerah yaitu d i lereng-lereng l e b i h tinggi l a g i
(3 000 - 5 000 milimeter).
Iklim yang demikian itu serta
keadaan lahan yang subur karena berasal dari endapan vulkanis sangat baik bagi usaha pertanian. Berdasarkan hasil Registrasi Penduduk tahun 1983 jumlah penduduk Jawa Barat 27 917 771 jiwa, sedangkan hasil Registrasi 1987 berjumlah 30 481 676 jiwa, dengan jumlah laki-laki 15 032 250 jiwa dan perempuan 15 449 426 jiwa.
Laju pertumbuhan penduduk selama periode 1980
-
1985
sebesar 2.4 persen dan periode 1985 - 1989 diperkirakan turun menjadi 2.31 persen rata-rata per tahun.
Bila di-
bandingknn dengan laju pertumbuhan penduduk Indonesia (2.2 persen per tahun), maka laju pertunbuhan penduduk Jawa Barat termasuk tinggi.
Laju pertumbuhan penduduk
Jawa Barat pada tahun 1987 adalah 705.97 orang per kilometer, rata-rata kepadatan penduduk per desa sebesar 4314.46 orang dart rata-rnta jumlah penduduk per rumah ttingga adalah 4.38 orang,
Pada 'l'abel 5 dapat dilihat
jumlah dan proporsi penduduk periode 1978 sampai 1987. Penduduk Jawa Barat bekerja dan bermata pencaharian di sektor pert,anian (48.2%), sektor industri (10.2%), sektor perdagangan (16.0%), konstruksi (4.2%), angkutan dun komurtikt~si ( 3 . 6 % ) den sleanya bekcrja dalam sektor
jrtsn.
Ke t.e~kugtlkerjntrr~santpai strut. in i isr*njadi masal ah,
karena meningkatnyn jumlah angkatnn kerja yang tidak diimbangi dengan penyediaan kesempatan kerja.
Tahun
1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987
T a b e l 5.
J u m l a h d a n P r o p o r s i Penduduk P r o p i n s i Jawa B a r a t B e r d a s a r k a n J e n i s K e l a m i n Tahun 1 9 7 8 - 1 9 8 7
-
J e n i s Kelamin Lakl - l a k i
11701593 11952593 12183528 13664569 13589562 13685386 13782603 13936198 14130699 14888759 15032250
Perempuan
12435438 12595095 12788603 13785271 13863162 14012626 14135168 14291240 14464305 15301004 15449426
Jumlah
24137031 24547688 24972131 27449840 27452724 27698012 27917771 28227438 28595004 30189763 30481676 *
Sumber : Jawa B a r a t D a l a m Angka Perkembangan p e n d i d i k a n d i J a w a B a r a t menunjukkan adanya peningkatan.
H a l i n i t e r c e r m i n d a r i penurunan
j u m l a h w a r g a m a s y a r a k a t y a n g t i d a k a t a u bel.um p e r n a h b e r s e k o l a h s e r t a d a y a tampung y a n g b e r t a m b a h p a d a s e t i a p t i n g k a t a n dan jumlah t a m a t a n n y a .
Jumlah warga m a s y a r a k a t
y a n g t i d a k ~ L a uh e l u n ~b e r s e k o l a h p a d a t a h u n 1 9 8 0 t e r c a t a t s e b a n y a k 25 p e r s e n d a r i j u m l a h p e n d u d u k , kemudian t u r u n m e n j a d i 15 p e r s e n . p a d a t a h u n 1 9 8 5 s e d a n g k a n w a r g a masyar a k a t y a n g t i d a k a t a u b e l u m tamat S e k o l a h Dasar ( S D ) m e n u r u n d a r i 45 p e r s e n pada t a h u n 1980 m e n j a d i 38 p e r s e n pada tahun 1985.
S a m e n t a r a i t u warga m a s y a r a k a t yang te-
l a h menamatkan SD m e n u n j u k k a n k e n a i k a n d a r i 23 p e r s e n
pada tahun 1 9 8 0 menjadi 31 persen pada tahun 1 9 8 5 . Demikian juga hulriyrt derigan tanlatan Sekolah Menengah (Sekolah Menengah Pertama
-
Sekolah Menengah Atas) mengalami
kenaikan dari 9 persen pada tahun 1 9 8 0 menjadi 1 5 persen pada tahun 1 9 8 5 .
Fasilitas pendidikan yang dimiliki sam-
pai tahun 1 9 8 8 adalah 24 2 7 1 buah SD, 2 1 5 5 SMP sedangkan SMA 1 1 5 5 buah. Sementara itu jumlah Perguruan Tinggi yang ada di Jawa Barat sebanyak 81 buah, terdiri atas Perguruan Tinggi Negri sebanyak 6 buah dan Perguruan Tinggi Swasta 7 5 buah. Derajat kesehatan masyarakat selama Pelita IV di Jawa Barat menunjukkan ada kenaikan sekalipun belum memuaskan, ha1 ini dapat dilihat dari angka Indeks Mutu Hidup (IMH) yang semakin meningkat dan Angka Kematian Bayi (AKB) yang semakin menurun, peningkatan Angka Melek Huruf dun Angka Marapan Hidup.
Fasilitas kesehatan yang terda-
pat sarnpai tahun 1 9 8 7 adnlah Pusat Kesehatan Masyarakat (Puskesmas) 2 0 6 5 unit, 118 unit rumah sakit, dan 3 9 7 unit Balai Kesehatan Ibu dan Anak (BKIA).
Sedangkan jumlah
posyandu pada tahun 1 9 8 7 / 1 9 8 8 di Jawa Barat tercatat, sebanyak 4 1 0 0 0 , sehingga dengan demikian ratio desa dengan posyandu hampir mencapai 1 : 6 . Perhtlb~tngttndi .Jaws Barat dilnkukan baik melalui, darat; laut tnauimn udara.
Pada Lafiur~I 9 8 7 Cercatat bahwa
telah dibangun jaringan jalan propinsi sepanjang 1 6 7 2 5 . 2 4 3 Km
a t a u m e n g a l a m i k e ~ i a i k a n1 7 . 5 p e r s e n d i b a n d i n g t a h u n 1 9 8 4 . P a n j a n g j a l a n riegara b e r s t a t u s b a i k 364.584 Km,
sedang
1 3 7 9 . 3 9 8 K m , r u s a k 1 3 3 . 8 3 4 Km d a n r u s a k b e r a t t i d a k a d a . Disamping i t u t e r d a p a t p u l a j a l a n k e r e t a a p i s e p a n j a n g 3 1 9 8 Km.
S a r a n a a n g k u t a n l a u t d i dukung a d a n y a p e l a b u h a n
b a i k y a n g b e r s t a t u s p e l a b u h a n n u s a n t a r a maupun y a n g h a n y a b e r s t a t u s pelabuhan nelayan.
Sebagaimana pelabuhan l a u t ,
p e l a b u h a n u d a r a b a n y a k j u g a t e r d a p a t d i P r o p i n s i J a w a Barat.
S a r a n a perhuhungan i n i s a n g a t b e r p e r a n s e k a l i , te-
r u t a m a k n r e n a memudahkan m o b i l i s a s i p e n d u d u k j u g a k a r e n a m e n ~ p e r l a n c a ra r u s p e r d a g a n g a n a n t a r d a e r a h . P r o d u k s i S a v u r a n d a n Buah S e l a m a p e r i o d e t a h u n 1 9 7 8 h i n g g a 1 9 8 7 , p r o d u k s i say u r a n d a n b u a h d i P r o p i n s i Jawa B a r a t b e r f l u k t u a s i .
Pro-
d u k s l s a y u r a n u n t u k p e r i o d e t e r s e b u t t a h u n 1 9 7 8 - 1 9 8 2 men g a l a m i p e n u r u n a n d a n s e b a l i k n y a u n t u k t a h u n 1983-1987 mengalami k e n a i k a n .
T e r c a t a t beragam s a y u r a n yang d i p r o -
duksi secara besar-besaran, Tabel 6.
yang b i s a d i l i h a t p a d a
S e b a g a i m a n a d i k e t a h u i P r o p i n s i Jawa B a r a t t e r -
k e n a l dengan konsumsi s a y u r a n yang t i n g g i , h e r a n p r o d u k s i p u n her-agam. H a l
in1 juga
sehingga t i d a k
karena keadaan
l a h a n y a n g s u b u r s e r t a p e n g a r u h i k l i m y a n g s a n g a t menunjang pertumbuhan s a y u r a n .
Kenaikan r a t a - r a t a p r o d u k s i
y a n g t e r b e s a r p a d a t a h u n 1 9 7 8 - 1 9 8 2 a d a l a h bayam, y a i t u 107.48 persen p e r tahun.
Sedangkan j e n i s komoditi yang
............... 1 . P . Merah 2.hetimun 3.hacaneZnn 4 . tientillla
5.Xiibrt;
5 . ioinat
7.Gortel
5.i a b e 9 . Terona 1C.h
a x
1
l!.Bc.. Daun 12.Lnbnk 1 2 iiunc1s 14. Kan~kuni
. ..l.ahu sii,rn
i:
1 6 . Baram 1
. P u t II:
5 . 17hi j a l a r
19. JaQunq
= tidak tercatat SLLaber : J a w Darat Dalam An@=
I
Tor.
i
..................
1
9 i
..................
(
Ton
)
..................
(
%
Tahel 5 .
Perliembansa: P r o d o k t i f i t n s iavuran d l ProDlnsi Java Darat
Period* Tahun 1975
1 . 0 ~ .3 e r a h
2 . Let iSiir 3 .tiacansZan 4 . tienranc 5.tiut,:5
6.Tomae 7.Gortei 5.C a t r Y .Teisr: 10.5
i, i i
11.8;. Daur 12. Lohai 13.Bitnr?$ 14.K a n i P u n c 15.Lab.i Cia"
16.Davaa 1 7 . 0 ~ .P u t x h 15. Ubl lalar 19. Ja$une
* Stmber
* tldar tercatat Java Barat D a l a Anqba
-
1967
~nenyalanli perrurunan kentang,
y a n g c u k u p t a j a ~ na d a l a h
raLa-rata
y a i t u s e b e s a r 15.18 persen.
Unfuk p e r i o d e t a h u n
1 9 8 3 - 1 9 8 7 , p a d a urnumnya p r o d u k s i s a y u r a n m e n g a l a m i k e n a ikan.
P r o d u k s i y a n g p a l i n g ~ n e n o n j o l rats-rata k e n a i k a n
p e r tahunnya a d a l a h labu s i a m , p e r tahun.
y a i t u s e b e s a r 534.'51 p e r s e n
P r o d u k s i u b i j a l a r u n t u k p e r i o d e 1983-1987
mengalami k e n a i k a n rata-rata p r o d u k s i p e r t a h u n s e b e s a r 7.54
persen.
B i l a dibandingkan dengan produksi
sayuran
p a d a p e r i o d e S a n g sama, u b i j a l a r p a l i n g r e n d a h p e r s e n t a -
se k e n a i k a n n y a . Sebagaimana p r o d u k s i s a y u r a n , perkembangan d a r i p r o d u k s i buahpun memperlihatkan adanya f l u k t u a s i .
Walaupun
perkembangan p r o d u k s i rata-rata p e r t a h u n menunjukkan kenaikan, t a p i produksi p e r tahunnya s e n d i r i b e r f l u k t u a s i . B e r a g a m p r o d u k s i b u a h y a n g t e r d a p a t d i P r o p i n s i Jawa Barat d a p a t d i l i h a t pada Tebel 9. besar adalah pisang, rambutan.
jeruk,
P r o d u k s i buah yang re1at.i.f jambu,
mangga, p e p a y a d a n
P i s a n g merupakan buah yang p a l i n g menonjol
p r o d u k s i n y a y a i t u 489 634 t o n p e r t a h u n u n t u k p e r i o d e tahun 1978-1982,
dan 618 193 t o n p e r t a h u n untuk p e r i o d e
t a h u n 1983-1987.
Buah y a n g m e n u n j u k k a n r a t a - r a t a k e n a i k a n
yrtrig t.c:rt)c>rur r ~ c l t k tl i t 1 olpolitct. y t r i l.rt f i e t ) e s u r 2 2 8 .HCi p e r s e n per
t,t.ttittn ( p e r i o c i c 1 9 7 8 - 1 9 8 2 ) .
UriLuk
periocie
3983-1987
k e n a i k a n rata-rata p r o d u k s i yang t e r b e s a r a d a l a h p i s a n g y a i t u s e b e s a r 69.61 p e r s e n p e r tahun.
Nanas d a n duku
Tabel 9.
Ferkembaqan Produksi Buah d i Propinbl Jeua Barat Perlode Tahun 1975 - 1967
Sumber : Jaha Barar Dala-
;:14he
Tabel 10
P ~ r h e a b a n s a n Lua. P a n s Buah dx ProDinsl Jabs Barat Pe-lode Tahun 19i5 - 1957
-----------------------------.-...-----...------------------~---.--
Sumher : Java Bara:
Dalam hn4ka
Tabel 1 l.
Perkembanzan P r i t d u b r l f i t s s Buah d l Propinsi Java Barat
Perlode T a b - 1975
................
-
1957
.: h i h a
I . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Z
,
. . . ..,........,
br/ha l . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
i
Z )
mengalami penurunan produksi untuk periode tahun 1 9 8 3 - 1 9 8 7 masing-masing sebesar 1 9 . 0 5 persen per tahun dan 8 . 4 0 persen per tahun. Produksi sayuran dan buah relatif kurang stabil, karena jenis tanaman ini dipengaruhi oleh musim (Kantor Statistik Jawa Barat, 1 9 8 7 ) , juga secara tahunan, yaitu secara tahunan bisa naik turun akibat iklim (Harjadi, 1988.
Faktor-faktor lain yang juya ikut mempengaruhi
produksi diantaranya adalah luas tanam dan produktivitas per hektar.
Bila dikaitkan Tabel 6 dengan Tabel 7 dapat
dilihat bahwa untuk sayuran pada periode tahun 1 9 8 3 - 1 9 8 7 unlumnya luas panen mengalami kenaikan, dan bisa diartikan bahwa luas tanam pun mengalami kenaikan. Kecuali untuk ubi jalar yang mengalami penurunan sebesar 2 . 9 0 persen per tahun. Pada buah juga terlihat ha1 yang sama yaitu peningkatan produksi disertai dengan peningkatan luas tanam (Tabel 1 0 ) .
Tapi tidak selalu setiap peningkatan produksi
diiririgi i,rt&ir~yltatnr~ luau Lurtrim drbri produktivitc~uper hektar (Tabel 9 dan Tabel 1 1 ) .
Seperti pada buah alpokat,
untuk periode 1 9 8 3 - 1 9 8 7 peningkatan produksi sebesar 42.24
persen per tahun, luas panen meningkat sebesar
11.83
persen, tapi produktivitas turun sebesar 5.66 persen. Produksi sayuran dan buah yang merupakan penyumbang
utama vitamin A grafiknya dapat dilihat pada Gambar 2 dan Cantbar 3 berikut.
Sayurari terdiri dari tomat, wortel,
a..
51 gt e
Gbr z.
P r o d u k s i Sayuran Sumber Vitamin A Di P r o p i n s i Jawa B a r a t P e r i o d e Tahun 1978 1987
-
Gbr 3.
P r o d u k s i Uuah Sumber Vitamin A Di P r o p i n s i Jawa B a r a t P e r i o d e Tahun 1978 1987
-
nrtw i
, 1 w r 1
i
alpokat, jeruk,
t
Lrrinlr;ktkrig ci6111 t . ) t ~ y t ~ r r ~13t11~h . t
ii r i
m a n g g a , p e p a y a , xianas d a n p i s a n g .
dari
Pemi-
l i h a n i n i k a r e n a p r o d u k s i dan kandungan v i t a m i n A yang tinggi.
D a l a m Po'a
K e b i j a k s a n a a n Pembangunan J a n g k a P a n j a n g
Jawa B a r a t d i t e n t u k a n bahwa t u j u a n peml2angunan p e r t a n i a n tarlaman p a n g a n a d a l a h urktulc r i i e n i n g l ~ a t k a n d a n r l ~ e m e r a t a k a n p e r i d a p a t i r n sert.it p e r 1 t ~ a s a r i l ilparlgtin k e r . j a t.erut.ama d i d a e r a h pedesaan.
Untuk niencapai t u j u a n t e r s e b u t d i l a k s a n a -
kun n ~ e l a l u ip c r r i n g k a t a n p r o d u k s i p a n g a n , p e n i n g k a t a r l d e v i s a d a r ~m e r i j a g a k e l e s t a r ' i a r ~ s u a b e r d a y a alam ( R e p e l i a V Jawa B a r a t 1 9 8 9 / 1 9 9 0 - 1 9 9 3 / 1 9 9 4 ) . b u a h st?larna L V b a r t i rttcncapai t
i
t.cit.r;c>t. s e t ~ e s i i r 9 H:lB
Produksi sayuran dan
5 538 853 t o n ( 5 6 . 3 p e r s e n )
000
I
.
S e d a r l g k i ~ t t b u a h selama
t ' e l it.^ 1V prodrrlis i r l y r i btlru n l e n c ' a ~ i t i ti 3 0 6 3 0 6 tor1 ( 5 9 . 1 0 p e r s e n ) d a r i t a r g e t s e b e s a r 1 0 6 7 1 400 t o n .
Belum
t e r c a p a i n y a t a r g e t i n i disarrping karena p r o d u k t i v i t a s lah a n y a n g r e n d a h , j t i g a k a r e r l a r n a s n l i ~ lp~e m a s a r a r r p r o d u k s i yang kurung mantap ( R e p e l i t a V Jawa Barat 1989/1990 1993/1994).
-
P e r m a s a l u h a n l a i n y a n g d i j u m p a i d i Jawa Ba-
r a t s t . p a n j a r r y PEI.,LI'A 1 V s e h u b u r ~ g a nd e r l g a n p r o d u k s i say u r n n d a n buah a d a l a h pemasaran h a s i l p r o d u k s i m a s i h d i r a s a k a n k u r a n g m a n t a p , y a i t u b i a y a t a t a n i a g a m a s i h rel a t i f t i n g g i sebagai a k i b a t panjangnya r e n t a i tata niaga.
H a l i n i mengakibatkan t e r j a d i n y a perbedaan
besar antara pada tingkat petani dengan harga pada tingkat konsumen.
Konsekwensinya adalah akan melemahkan po-
sisi petani produsen dan kurang mendorong untuk meningkatkan produksi.
Disamping itu masalah pemilikan lahan
pertanian di Jawa Barat yang rata-rata sempit sangat menghambat usaha peningkatan produksi. Melihat segala permasalahan yang ada, perlu adanya penanganan lebih lanjut untuk meningkatkan produksi hingga maksimal.
Seperti diungkapkan oleh Harjadi ( 1 9 8 8 ) ,
bahwa produktivitas maksimum akan diperoleh karena tindakan budidaya yang semakin baik yang meliputi: penggunaan bibit unggul, pengairan yang baik, penggunaan pupuk dan pemberantasan hama.
Juga perlu dilakukan pengembang-
an pola tanam, pelaksanaan intensifikasi dan diversifikasi, pengembangan teknologi pasca panen, peremajaan tanaman buah-buahan, pengembangan teknologi hasil dan pengembangan manajemen usaha tani (Repelita V Jawa Barat 1989/1990-
1993/1994).
Ketersediaan Sayuran dan Buah Konversi dan asun~sipertritungan IJr~Litlc morrggna1bnrkar1 pcarsed i f m n pangan di suntu daerah
atnu negara tertentu, pada suatu kurun waktu tertentu, yang tersedia untuk dikonsumsi, dinyatakan dalam bentuk bahan makanan per orang per tahun aLau zat gizi per orang per
hari, digunakan Neraca Bahan Makanan (NBM) (Suhardjo, 1988).
Begitupun dalam penelitian ini untuk melihat per-
kembangan ketersediaan sayuran dan buah digunakan metode seperti pembuatan NBM. Perbedaannnya terletak jenis bahan makanan yang hanya terdiri dari dua jenis komoditi saja, yaitu sayuran dan buah.
Serta zat gizi yang dili-
hat adalah vitamin A (dalam satuan RE), sedangkan biasanya yang dilihat adalah energi, protein dan lemak. Daletm menyuaun tabel ket,ervediaao sayuran dan hush ini diperlukan sejumlah data untuk kurun waktu sepuluh tahun dari beberapa instansi.
Sehingga tidak tersedianya
data untuk beberapa komoditi yang diperlukan mungkin bisa dimaklumi, karena instansi-instansi pemerintah hanya menyimpan arsip data untuk jangka waktu lima tahun yang lalu.
Tabel ketersediaan sayuran dan buah penduduk Jawa
Barat ini dibagi atas 17 kolom yang harus diisi agar mendekati pada kenyataan.
Hasil akhir dari perhitungan ini
menyajikan jumlah eayuran dan buah yang tersedia untuk dikor~auntsidaluln satuan gram dan nilai vitamin A dalam satuan RE.
Perhitungan untuk tiap jenis sayuran dan bu-
ah dilakukan dengan berpedoman pada ketentuan yang dikeluarkan oleh BPS (1986) dan selama data yang diperlukan turssdin. Tidak seluruh jenis sayuran dan buah tersedia data produksinya. Dalam buku Jawa Barat dalam Angka jumlah
s a y u r a n y a n g t e r c a t a t a d a 1 7 nlucam, y a i t u bawang m e r a h , ketimun,
kacang-kacarrgan,
t.crong, s a w i
,
s i r ~ i n , baynni,
kubis,
t o n ~ a t ,w o r t e l , c a b e ,
bawang d a u n , l o b a k , b u r t c i s , k a n g k u n g
,
cia11 bawarrg
sayuran
putih.
Ulrt,i~k l i e l o m p o k
Iabu
i n i ditainbiih d u a j e n i s kornoditi l a i n yaitic u b i jalar d a n jagung
,
k a r e n u p a d a k e n y a t a a n n y a k e d u a komodi t,i. i n i umum
d i k o n s u m s i p e n d u d u k Jawa B a r a t s e b a g a i s a y u r a n . b u a h y a n g d a t a n y u L c r s e d i i * irda 1 2 cittitti, d u r i i i r r , jurnbu,
jt?l.uk,
nitlearn,
Kelompok
yaitu alpokat
,
inanyya, rianas, p e p a y a , p i s a r i g ,
rambutan, s a l a k , d a n sawo. Jumlah s a y u r a n d a n buah yang t e r s e d i a u n t u k dikonsumsi d i p e r o l e h d a r i p r o d u k s i set.e.lah d i k u r a n g i jumlah yang tercecer s e b e s a r 10 p e r s e n .
Keccra1.i u n t u k k e n t a n g ,
bawang m e r a h , bawang p u t i h , j a g u n g , yang
dan ubi jalar,
t e r s e d i a j u g a n ~ e a i p e r t i m b a n g k a r ~unLuk b i b i t .
jumlah Untuk
ken1,irng sebarryrtk 7 0 0 kg/llrt. l u u s t.nritint dari j u n t l a h y a n g tercecer
sehesar
limn persrn.
Urtl.uk
bawang
m e r a h darl
bawurrg p u t i h k e p e r l u a n b i b . l L a d u l a h s e b e s a r 1 2 0 0 k g / H a
1 u n s l.ntitrrn, st:dttr~$kiir~juiri sayuriirr
lainnya.
Unt.tclt j a g u n g
2 5 . 0 0 k g / f f c i , d i s t ~ i s pirtg I:
I
~ sen).
y
I I
r
l
I
y t ~ r l y i.rr.c:c.c:cr
11th
ittr
I I I I : I ~ I I ~ Il
yitriirr d e r ~ g i i n
lteperlunn b i b i t sebanyak
pemanfriat,an b a g i k e p e r l u a n i
t
l
i
I
S
, irr11.uk
irt-
t ( Iu . rj t ~ h Ixar.st-ri), rlrirt . j u r ~ i l r ~ ty,irbg t 1,ttrcccc~r( 1 0 p e r U n t u k ubi. j a l a r hitibya d i k u r a n g i juml.ah y a n g d i g u -
rlakarr u n t u k riiakar~arr t e r n a k ( d u a p e r s e n ) s e r t a j u r n l a h
y a n g tercecer ( 1 0 p e r s e n ) .
Data e k s p o r d i p e r o l e h d a r i
K a n t o r W i l a y a h P e r d a g a n g a n P r o p i n s i Jawa Barat, K a n t o r S t a t i s t i k Jawa B a r a t d a n BPS J a k a r t a .
J e n i s komoditi
y a n g t e r c a t a t d a t a e k s p o r n y a a d a l a h bawang m e r a h , k u b i s , kentang,
mangga, d a n a l p o k a t .
P r o d u k s i b u a h jambu d a l a m b u k u Jawa B a r a t d a l a m Angk a t.idak d i p e r i n c i j e n i s n y a ,
sehingga untuk i t u digunakan
d a t a d a r i D i n a s P e r t a n i a n Tanaman P a n g a n P r o p i n s i J a w a Barat.
Data p r o d u k s i jambu t e r b a g i a t a s jambu
jambu a i r , d a n jambu b o l . cang-kacangan, namon P u n g a n .
biji,
B e g i t u p u n u n t u k p r o d u k s i ka-
d i p e r g u n a k a n d a t a d a r i D i n a s P e r t a n i a n TaProduksi kacang-kacangan
cang p a n j a n g dan kacang merah.
t e r b a g i atas ka-
Untuk menghitung n i l a i
v i t a m i n A yang d i l i h a t hanya kacang p a n j a n g , k a r e n a kac a n g m e r a h n i l a i RE-nya n o l .
Perkembane;an_l(_c?et,ersgdi.attn S a y u r a n d a n Buah S e p e r t i t e l a h d i u t a r a k a n s e b e l u m n y a bahwa k e t e r s e d i a a n pangan d a e r a h d i a r t i k a n s e b a g a i j e n i s dan jumlah kom o d i t i pangan yang t e r s e d i a u n t u k dikonsumsi d i s u a t u d a e r a h p a d a jumlah penduduk t e r t e n t u ( H a r d i n s y a h d a n Suh a r d j o , 1988).
S e l a n j u t n y a d e n g a n p e r h i t u n g a n NRM d a p a t
d i k e t a h u i jumlnh mauirtg-mnsing
b ~ h a nnlakanan y a n g t e r s e d i a
u n t u k d i k o r t s u m s i p e r k a p i t.a p e r h a r i
.
1)at.a i . n i p e n t i n g
s e l t a l i unt.uk p c r r n c i t n n r i n d n n p r o g r a m p r o d r l k s i sert,a k e t e r e e d i a a n pangan d u e r a h , k a r e n a dengan d a t a i n i b i s a
d i l i h ~ tpotensi daerah dalam memenuhi ke~ukupanpangan. Hasil analisis ketersediaan sayuran dan buah di Propinsi Jawa Barat dengan menggunakan model NBM yang pada dasarnya memuat data produksi pangan, ekspor-impor (lalu lintas patigan antar wilayah/propinsi), pemakaian dalam negri (penggunaan pangan untuk makanan ternak, bibit, diolah untuk makanan dan non makanan), disajikan pada Lampiran 7 sampai dengan Lampiran 1 6 . Perkembangan ketersediaan sayuran dan buah bagi ratarata penduduk per kapita pada tingkat konsumsi di Propinsi periode tahun 1 9 7 8 - 1 9 8 7 dapat dilihat pada Tabel 1 2 .
Pa-
da periode tersebut perkembangan ketersediaan sayuran dan buah berfluktuasi.
Secara keseluruhan ketersediaan sa-
yuran tertingyi ter-jadi,pada tahun 1 9 8 1 , yaiLu 1 3 4 . 2 5 gram per kapita per hrrri.
Sedttnykan t,er.endrth terjadi pada ta-
hun 1 9 7 8 , yakni. aebesar 7 7 . 3 9 gram per kapita per hari. Rendahnya ketersediaan ini disebabkan oleh rendahnya produksi akibat luas tanam yang turun, juga karena produksi tidak dapat mengimbangi bertambahnya jumlah penduduk. Secara keseluruhan terlihat bahwa ubi jalar merupakan jenis sayuran yang tersedia dalam jumlah terbesar untuk dikonsumsi penduduk Jawa Barat,.
Ketersediaan per tahun me-
nunjukkan angka yang relatif tidak jauh berbeda, kecuali untuk tahun 1 9 8 5 dan 1 9 8 6 ketersediaanya masing-masing sebesar 1 7 . 1 4 gram per kapita dan 1 9 . 4 9 gram per kapita
Tnbel 12.
K e t e r s e d ~ u i r c , Snvurnn dim Bt~ah Per t i a o l t n P r n r l ~ i < l u k
Per Hari Periode Tuhun 1 9 7 8
-
1987
.---------.------------------------------...-------
Bohsn Panavn
1978 1979 1960 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 -----------------------------------.----------(~rilmllrilolhrl
Hl'Ali A Ii)olia 1
2.09
1.87
19.08
5.77
11.37
3.77
,1.40
17.18
2.88
1.09
J~truh
2.60
2.85
11.7!1
9.2.1
12.6b
.1.18
lI.55
L1.21
b.90
12.119
.
0.49
{juku
0.911
0.25
11.69
0.51
11.79
11 9.1
0.84
0.76
0.98
Dul~nn Jirnrtm
1.43
3.21
3.11
1.53
3.22
I .10
2 . 16
2 . ,I 6
2.HS
2.18
4.78
3 . 73
6 . .$b
7.43
7.11
4.29
12.40
11.38
11.05
9.77
NanRqx
2.62
13.h7
13.59
10.07
6.39
h.54
8.75
9.12
8.69
10.46
NHI)US
3.57
I 1; !I
0.!11
0.!)5
5.99
10.21
I; 0 0
.
2.97
1.12
2.20
l'eu11~1)
6.34
40.55
5.07
5.10
6.64
1.05
3.54
7 '32
4.94
2.83
.
42.57
33.00
24.59
83.43
44.38
61.37
44.30
45.90
60.20
51.67
Kitmbutnn
5.46
5.09
4.25
7.48
5.31
5.31
8.95
2.27
6.57
' '1.76
Salah
0.82
0.58
0.36
0.69
0.58
0.64
1.36
1.16
2.94
1.48
Saw0
1.01
0.86
3.43
2.05
1.56
0.77
1.05
1.34
1.78
0.86
93.55
134.25
101.52
111.17
100.30
113.09
112.90
100.88
Pirianq
77.39
107.58
2.30
2.76
2.20
1.67
l.k7
2.69
2.34
9.25
5.:32
6.6h
6.76
I; 11 l
.
6.09
6.64
lfl..13
ShlllKhN
Bv. Merah Kist
~rnur,
1.66
4.63
3.86
9.33
10.98
hncann-kacanqen ken tan^
9.42
0.85
3.25
8.16
2.06
8.92
8.20
22.29
10.24
10.59
14.89
12.65
12.11
8.34
6.42
9.80
14.52
3.45
15.33
12.27
Kubis
13.72
15.79
11.46
9.02
II..lH
14.36
17.22
38.22
26.97
24.09
Tomat
3.32
3.18
3.43
3.01
1.93
:i.66
2.27
2.23
5.19
8.98
Wortel
3.23
2.67
I .93
1.50
2.16
2.10
2.16
8.11
4.32
6.89
C u 1 1 e
4.94
3.66
.I. 84
5.07
2.5.1
3.6!1
3.57
3.15
6,15
7.90
Terong S a w = nv. t l a u n
4.13
2.72
4.48
3.96
1.96
2.70
2.94
8.59
3.24
4.28
5.44
3.37
5.09
4.58
4.31
5.55
4.58
14.49
8.15
7.25
3.23
3.14
3.17
2.44
2.48
3.41
3.17
4.66
7.93
7.09
Labak
1.45
1.28
2.05
1.33
0.99
1.36
1.26
3.68
1.77
1.64
IUICL~
1.43
1.25
1.31
1.33
1.24
1.78
1.96
0.91
2.43
2.60
Knr,%knt~4
0.36
+
1.56
0.47
0.96
0.60
1.84
1.78
1.73
*
7.93
0.11
0.87
2.92
2.82
2.73
0.71
0.93
11 . 7 3
.
1.37
L 03
11 9 9
0 . I!]
L ,116
1.40
(I. 21
0. I 0
0. L'J
0.L9
35.5:i
3J.3U
33.32 32.71:
Ciu8
Lab" Huvam Llw.
L'uI $1)
iil,l
.lul;,t
~It4HIII1fI
v
* *
O.18
. i
39.84
1 7 <
16,:l.i
9.li'I
133.28
0
.13.(111 !I .*I:I
1
1 1 . 1
32.29 11. 5 3
LOH.63
2Iz.!lO 1 H1.03
.
3
I
1 7 . 14
l ! 9
:I!;. 2 b
t
'7.lil;
38. 10
1111.1.1
127.03
2110.20
20:1.32
12.73 193.04
yang t e r g o l o n g r e n d a h .
Rendahnya k e t e r s e d i a a n u b i jalar
i n i k a r e n a menurunnya p r o d u k s i , d a n p r o d u k s i t i d a k b i s a mencukupi k e b u t u h a n penduduk.
J e n i s s a y u r a n l a i n yang
t e r s e d i a d a l a m junrlah cukup b e s a r a d a l a h k e n t a n g .
Keter-
s e d i a a n kentang t e r t i n g g i pada t a h u n 1986 y a i t u s e b e s a r 15.33 persen p e r k a p i t a per h a r i .
Kenaikan t e r s e b u t d i -
s e b a b k a n b a i k o l e h p e n i n g k a t a n p r o d u k s i , maupun o l e h p r o d u k t i v i t a s nlaupun l u a s t a n a m y a n g j u g a m e n i n g k a t . K e t e r s e d i a a n buah u n t u k penduduk Jawa B a r a t t e r e n d a h t e r j a d i p a d a t.ahun 1 9 7 8 , y a i t u 7 7 . 3 9 gram p e r k a p i t a p e r hari
.
Rendahnya k e t e r s e d i a a n
i n i karena rendahnya pro-
d u k s i b e b e r a p a k o m o d i t i s e p e r t i mangga, p e p a y a d a n d u r i a n Disamping r e n d a h n y a p r o d u k s i ,
l u a s tanam j u g a r e n d a h
sedangkan p r o d u k t i v i t a s p e r h e k t a r r e l a t i f t e t a p . K e t e r s e d i a a n t e r t l n g g i t e r j a d i pada tnhun 1981, y a i t u 1 3 4 . 2 5 gram p e r k a p i t , n p e r h a r i .
H a l i r r i disebabi.,irr
me-
l o n j a k n y a k e t e r s e d i a a n d a r i p i s a n g ( 8 3 . 4 3 gram p e r k a p i t a per hari).
S e c a r ' a k e s e l u r u h a n t e r l i h a t bahwa p i s a n g m e -
r u p a k a n j e n i s buah ynng t e r s e d i a d a l a m j u m l a h t e r b e s a r i i n t u k d i k o n s i ~ s l i i i . Sedirngkan d u k ~ tm e r u p a k a n b u a h y a n g ket e r s e d i a a n y a p a l i n g renduh d i b a n d i n g k a n dengan j e n i s buah ytrrlg 1t i i r i .
I % r k e n r l ~ i ~ r ~ t ;l u i ert~c t r v e d i ttrirr Yayur+an d a n t . ~ u a t ~
u n t u k p e r k a p i t a penduduk p e r h a r i menunujukkan flukt,u-
a s i d a n k e c e n d e r u n g a n y a n g h a m p i r sama d e n g a n p r o d u k s i
(Gambar 5).
Hal ini disebabkan angka keluar masuknya
produksi sayuran dan buah relatif kecil pengaruhnya terhadap ketersediaan. Jika dibandinykan dengan Pedoman Pola Kecukupan dan Ketersediaan Pangan menurut Hardinsyah dan Suhardjo ( 1 9 8 8 ) untuk daerah Jawa Barat yaitu sebesar 40 kg per
kapita per hari atau sekitar 1 1 0 gram per kapita per hari yaitu untuk sayuran dan buah, maka kecuali pada tahun 1979, 1980,
1 9 8 1 dan 1 9 8 2 ketersediaan sayuran dinilai
telah memadai.
Sedangkan untuk buah, ketersediaan pads
tahun 1 9 8 1 , 1 9 8 3 , '985 dan 1 9 8 6 telah memenuhi anjuran, bnlikan pada tahun 1 9 8 1 ketersediaan buah telah jauh melampaui (134 gram per kapita per hari). Melihat kenyataan diatas ketersediaan sayuran dan buah perlu lebih ditingkatkan lagi, mengingat karena pertumbuhan penduduk yang semakin tinggi dan makin berkurangnyn penggunnan lahan untuk pertanian. Menurut Roedjito ( 1 9 8 7 ) d i negnra berkemhnng peningkatan persedinan pangnn his11 dicapai dengan peningkatan produksi taritciitarr piirlgirri dtrl.aiii ber~Lulc titlsi.1 tori per hektar, melalui perubahan tehnik budidaya kearah yang lebih efisien.
Se-
perti penggunnan irigasi, varietas unggul, pupuk, alatalat pertanian moderen dan perbaikan konservasi tanah.
Perkembangan K e t e r s e d i a a n Vitamin A d a r i S a v u r a n d a n Buah Perkembar~gank e t e r s e d i a a n v i t a m i n A d a r i s a y u r a n d a n buah
dapat
dilihat
pada
Tabel
1 3 dan
grafiknya terdapat
B e s a r n y a v i t a m i n A y a n g t e r s e d i a d a r i se-
p a d a Gambar 4 .
t i a p j e n i s s a y u r a n d a n buah pada p e n e l i t i a n i n i jumlahnya tidak
Untulc b e b e r a p a k o m o d i t i s e p e r t i d u k ~ c , r a m -
saitia.
b u t a n , d a n s a l a k d a r i g o l o n g a n b u a h s e r t a bawang m e r a h , bawang p u t i h ,
ketimun, dan kentang d a r i golongan sayuran
n i l a i vitaniin A adalah Duri Tabel
1101.
1 3 d a p a t d i l i h a t bahwa d a r i g o l o n g a n sa-
y u r a n , wortel. dan s a w i merupakan d u a j e n i s k o m o d i t i yang meriyunibarig v i t a n l i n A d a l a n ~j u n i l a h y a n g t e r b e s a r . d i s e b a b k a n n i l a i v i t a m i n A yang
tial i n i
t i n g g i . , masing-masing
s e b e s a r 1 8 0 0 RE d a n 9 6 5 RE u n t u k w o r t e l d a n s a w i .
Serta
h a 1 l a i n yang j u g a menyebabkan t i n g g i n y a sumbangan v i t a min A d a r i w o r t e l d a n s a w i a d a l a h p r o d u k s i r a t a - r a t a p e r t a h u n yang cukup b e s a r . Unttllr g o l . o r ~ g n n b u a h , i s a n g g a m e r u p a k a r i p e r ~ y u m b n n g v i \ ; t r i ~rl~ i A t e r b e s a r .
I L u t i + - r u t a p e r l i e ~ ~ c b u n g ukr e~ t e r s e d i a a n
p e r t.ahun t i d n l c n~erinn,julikitn f 1 l i k t u a s i y a n g b e s u r ,
p a d a t,ahun 1 9 7 8 ( 7 . 6 2 R E / k a p i t a / h a r i ) , r i u i k roerijudi 4 0 . 2 9 H E / k a y i t a / t i a r ' i
pada t a h u n 1979
dun pada t.aht~n 1980
t,ttrun lirg i n ~ c n . j n ~ i9i . 4 8 RE/kupi t r t / h n r i t,rthun-tntiun
kecuali
.
Setfar~glcun rintrrlc
beri.kutnya ketersediaun cenderung naik.
P a d a Gamtmr 4 t e r l i h a t bahwa p e r k e m b a n g a n s a y u r a n d a l a m menyumbang k e t e r s e d i a a n v i t a m i n A d a r i s a y u r a n d a n buah p a d a t u j u h t a h u n pertama (1978 - 1 9 8 4 ) , t e r n y a t a leb i h r e n d a t ) b i l a d i bcrndingkan d e n g a n t i g a t a h u n b e r i k u t n y a (1985 - 1987).
Sedangkan sumbangan buah d a r i t a h u n 1978-
1 9 8 7 nampak r e l a t i f sarna, k e c u a l i p a d a t a h u n 1 9 7 8 y a n g
.
( i t l l ~ ~ l ~ : 4\ ~ .
~ ' < . I . ~ ( ( ~ I I I ~ ) ~ ~ I I ~ ( lie! ;.'LIe I ~ . s I~tittrk d V 1 t ttnl I ri A I)ttr I Suytirtin dl111 I ! ~ I I I ~ I 1 ) i P r o p 1 r19i J t l w t i B a r a t . P e r i o d e 'Fahurl 1 9 7 8 - 1 9 8 7
Dari Gambar 4 d i a t a s t e r l i h a t p e r k e m b a n g a n k e t e r s e d i a r r n v i t i k r i ~ i rA ~ d n r i s a y u r a n d a n b u a h selama p e r i o d e 1978 - 1987 d i d o m i n a s i o l e h sayuriln.
Atau dengan k a t a
l a i n penyumbang k e t e r s e d i a a n v i t a m i n A t e r b e s a r a d a l a h
Tubol 11.
K e t e r s e d ~ a o n Vitamin A dilt-i Snvliruzl diln Huah Per tinp,t;i 1987
f'or War1 Pectdutluk J i i w ~ l Mar~tf Periodr Tul,un 1978
UAH
lpoknt eruk
lurlan ;mbu iil3lN"LI iilllUiB
'.t,r"yir '1Cla"ll
iilW0
iAYUHAN
iacan~-kacaonan cubis
4.13
coniat
dortel :'a b e
rerunn S n w
i
nw. Uaun Lobn k Wunaiu
Kurrakonn Lab" Siom bY*tn
Ubi Jalar
JaRuna
0.44 0.72 34.20 1.53 0.07 36.29 3.41 0.01 1. Ofi 3. 13 0.01 0.73 16.89 0.58 107.22
-
s a y u r a n , dinlaria a n g k a 1 t e t . e r s e d i . a a n v i t a ~ ~ r 4 ir~ berliisar ant
, 1 . 0 7 t : / k i i / l ~ ~ r (it a h u r t 1 . 9 8 2 ) silnipai 2 9 t i . 8 5
RE/kupi t . a / h a r i
( t iiliiirr
1985 )
.
S e d a r i g l i a n b u a h ttrlt.uk p e r i o d e
y a n g sam;\ m c n ~ i r ~ . j t i l t k i ~hill r l )-an% : i c ~ b i ~ l i l t r t y asuaiharigiirl , terhzrdap k e t e r s e t f i n a n v i t.ari~in A l e b i h s c ~ di l t i t
b i l a diburi-
ti i 11g1ti1ir1 k ~ : 1 1 ~ : 3 1 1 1
\,
:<+I~III,ZIII,
i i t i g k t ~ Itc:t,er~:;<~~l I >L+III
k i s a r a n t a r a 19.21 RE/kapita/hari
1 2 . 9 5 RE/Jiap.i t a / / h i i r i ,
i ~ , ~ L I I I I . I I;i t.)c,r-
(t,ahun 1978) sampai
dun selanta p e r i o d e 1978 - 1987
t i d a k ~~lertclrijtikkap n e r k e l l t b a n g a n h t a r ~ t tp e i r i n g l t a t a n . li~.lnllng~i i rian k r i i I
iI i 1 i S
~
I i I o
s i burrh p a ~ t iuliiulilnya ~
tldi~lakr y a r ~ gliaridurigt~r~ v i t a m i n A r e ~ i d i l l l , s e p e r t i janlbli, p i s a r l g , r r % r t ~ b u t a n tlari , rtlpoicat.
Sehingga p e r l u d itnngani
l e b i h 1.arijul. perririgliat.arr pr.odul;si
ulrl uk , j e r i i s - j
yilnp rnea~puriyai n i l r r i v i t.nruiri A t , i rlgg i
~ i sr biiitll ~
, dart tinturn d i k o n s u n r s i
s e r t a d i s u k a i o l e h p e n d u d u k J a w a Rarat..
Kecukupan V i t a m i n A Angka K e c u k u p a n V i t a m i n A P e n d u d u k (AKVAP) d i h i t u n g d e n g a n m e n g g u n a k a n a n g k a k e c u k u p a n v i t a m i n A h a s i l Widya K a r y a N a s i o n a l P a n g a n d u n G i z i (WKNPG) I V t a h u n 1988. P e m i l i h a n pedoman i n i . k a r e n a merupakan h a s i l p e n e l i t i a n yang t e r b a r u d a n d i a n g g a p s e s u a i dengan k o n d i s i I n d o n e s i a s e c a r a y a n g p e n d u d u k r t y a d a r i t a h u n k e t a h u n t e l a h menga-
l a m i b e r b a g a i p e r u b a h a n k h u s u s n y a d a l a m p e r i l a k u konsum-
si.
D i s a m p i n g h a 1 t e r s e b u t pedoman i n i d i n i l a i memadai
untuk keperluan perencanaan. Penggunaan aitgka kecukupan v i t a m i n A l e b i h d i t e k a n k a n b e r d a s a r k a n k e l o m p o k umur ( t a h a p p e r k e m b a n g a n ) , j e n i s k e l u m i n s e t e l a h u s i a 10 t a h u n , d a n k o n d i s i f i s i o l o g i s w a n i t a ( h a m i l u t u u menyusui) ( H a r d i n s y a h , 1988 d a n Olson 1987).
m,
J a d i b e r b e d a dengan kecukupan e n e r g i yang s e n s i t i f
t e r h a d a p perubahan b e r a t badan dun t i n g k a t k e g i a t a n ( r i n g a n , s e d a n g , b e r a t ) d i s a m p i n g f a k t o r untur,
j e n i s kelamin,
dan juga k o n d i s i f i s i o l o g i s wanita (hamil a t a u menyusui). Untuk menghitung angka kecukupan v i t a m i n A d i p e r l u k a n d a t a k o m p o s i s i p e n d u d u k m e n u r u t keLompok u m u r .
Umumnya
d a t a y a n g t e r s e d i a ~ n e r t y a j j k n r r lcelompok trmur j e r i j ~ n g l i m a tahunan.
Sedanglcan u n t u k m e n g h i t u n g a n g k a k e c u k u p a n g i z i
d i p e r l u k a n p e n g e l o ~ n p o k a n untur t e r s e n d i r i .
Y a i t u kelompok
umur l i m a t a h u n a n d i u b a h m e n j a d i k e l o m p o k umur j e n j a n g s a t u t a h u n a n d e n g a n menggunakan f a k t o r p e n g a l i S p r a q u e
Tuht! 1 1 5 .
:\r,u.k.t
tieculru~,ilnV k l u m t n
A
I{,, t e - i . r & t r i ire~,du
L'rop~nai Jawa Hirrat Tahurl 1980. 1 9 8 5 . 1 9 8 6 dan 1987
(Hardinsyah dan D.Martianto, 1 9 8 9 ) .
Faktor Pengali
Spraque (FPS) terdiri atas lima kelompok, yaitu First End Panel (FEP), First Next to End Panel (FNEP), Mid Panel (MP), Last Next to End Panel (LNEP) dan Last End Panel (LEP).
Untuk memecah kelompok umur pada penelitian ini
digunakan FEP, YNEP, dan MP.
Setelah kelompok umur ber-
dusarkun krcukupen gizi ini didapat, maka selanjuLnya dikalikan dengan angka kecukupan vitamin A, sehingga akhirnya bisa diketahui angka kecukupan vitamin A penduduk. Contoh perhitungan dapat dilihat pada Lampiran 4 , 5 , dan 6 . Hasil perhitungan AKVAP Propinsi Jawa Barat tahun 1980, 500,
1985,
1 9 8 6 dan 1 9 8 7 masing-masing adalah 4 8 8 ,
dan 4 9 9 RE per kapita per hari.
499,
Bisa di.tarik kesim-
pulan bahwa AKVAP Jawa Barat nilainya relatif tetap, perbedaannya kecil sekali.
Peningkatan pada tahun 1 9 8 0 ke
t.crhun 1 9 8 5 disebabktln karerra berL~lnrbahnya jumlah penduduk kelompok umur dewasa ( 2 0 - 6 0 tahun) baik pria maupun wanita. Sebagaimana telah dikatakan sebelumnya bahwa kelompok umur dun jenis kela~einsetelah usia 10 tahun menlpengaruhi angka kecukupan vitamin A.
Persentase penduduk tersebut pada
tahun 1 9 8 0 adalah 6 8 . 7 0 persen, naik menjadi 7 2 . 5 0 persen di tahun 1 9 8 5 . Seterusnya pada 1 9 8 6 naik menjadi 7 2 . 8 0 persen, dar~ ti~hur~1 9 8 7 naik men.jtidi. 7 3 . 1 0 persen.
Walau-
r>un persentase penduduk naik (tahur~ 1 9 8 7 ) tapi rlilai
k e c u k u p a n t u r u n s e b a b j u m l a h p e n d u d u k k e l o m p o k umur 0 . 5 - 9 t a h u n mengalami penurunan. duduk l a k i - l a k i
k e l o m p o k umur 1 6
-
Begitupun dengan pen1 9 t a h u n yang t u r u n
4 . 0 p e r s e n t a h u n 1 9 8 6 m e n j a d i 3 . 6 p e r s e n t a h u n 1 9 8 7 , seh i n g g a h a 1 i n i b e r p e n g a r u h p a d a AKVAP.
J a d i s e m a k i n be-
sar k o m p o s i s i p e n d u d u k u s i a d i a t a s 1 3 t a h u n maka a k a n s e m a k i n b e s a r p u l a AKVAP. Untuk k e p e r l u a n perencanaan k e t e r s e d i a a n s a y u r a n d a n b u a h y a n g d a p a t d i k o n s u m s i p e n d u d u k , AKVAP p e r l u d i t a m b a h s e k i t a r 1 0 p e r s e n , s e s u a i d e n g a n s a r a n FAO/WHO ( 1 9 7 3 ) d a n WKNPG ( 1 9 8 3 )
dalam
Hardinsyah dan Suhardjo (1988).
AKVAP p a d a t i n g k a t k o n s u m s i d a n p e n y e d i a a n d a p a t d i l i h a t patfa ' T a b e l
1 5 bcr3ilcut. i n i .
Tabel 15.
Angka K e c u k u p a n V i t a m i n A P e n d u d u k p a d a T i n g k a t Konsumsi d a n P e n y e d i a a n Tahun 1980, 1985, 1986, dan 1987 Angka K e c u k u p a n V i t a m i n A
Tahun T i n g k a t Konsumsi
Tingkat Penyediaan
Konsunisi S a v u r a n d a n Buah
Data k o n s u m s i s a y u r a n d a n b u a h p e n d u d u k p r o p i n s i Jaw a B a r a t d i p e r o l e h d a r i SUSENAS t a h u n 1 9 8 0 , 1 9 8 4 d a n 1 9 8 7
y a i t u k o n s u m s i selama s e m i n g g u ( t u j u h h a r i ) .
Untuk m e l i -
h a t k o n s u m s i p e r k a p i t a p e r h a r i d a l a m b e n t u k RE, maka d a t a konsumsi i n i d i b a g i t u j u h d a n sebelumnya d i p e r h i t u n g S e h i n g g a d a p a t d i k e t a h u i b e r a p a RE V i -
k a n j u g a BDD-nya.
t a m i n A y a n g d i k o n s u l n s i p e n d u d u k Jawa B a r a t ( T a b e l 1 6 ) . Kangkung m e r u p a k a n s a y u r a n y a n g p a l i n g b a n y a k d i k o n s u m s i Jawa B a r a t , y a i t u 6 5 . 4 g r a m p e r k a p i t a p e r t a h u n p a d a t u h u n 1980 t u r u n m e n j a d i 1 4 . 1 gram p e r t a h u n 1984 d a n kemudian n a i k l a g i m e n j a d i 1 7 . 3 gram p a d a t a h u n 1987. Selanjutnya d i i k u t i oleh ubi jalar,
bayam, k a c a n g p a n j a n g ,
t e r o n g d a n c a b e r a w i t , yang t e r n y a t a j u g a dikonsumsi dalam j u m l a h y a n g t i n g g i o l e h p e n d u d u k Jawa B a r a t .
Ada 1 9 sa-
y u r a n yang t e r c a t a t dalam d a t a konsumsi i n i , y a i t u kacang panjang,
kol/kubis,
tomat s a y u r , w o r t e l , c a b e merah, te-
rong, s a w i , cabe h i j a u , cabe r a w i t , kung, l a b u s i a m ,
lobak, buncis,
kang-
bawang p u t i h , b a y a m , u b i j a l a r d a n j a g u n g
Buah p i s a n g d i l i h a t s e c a r a k e s e l u r u h a n m e r u p a k a n b u a h ynng p a l i n g b a n y a k d i k o n s u m s i ,
t n h u n 1 9 8 1 j u m l a h konsum-
s i n y a a d a l a h 1 3 1 . 7 gram p e r k a p i t a p e r h a r i , t a h u n 1984 s e b a n y a k 38.4 gram p e r k a p i t a p e r h a r i d a n t a h u n 1987 adaltrh 41.7
~ ~ ~ L L IpI e I r
lcal)ita p e r h a r i .
11n1 i n i k a r e n a p i -
s a n g t e r s e d i a s e p a n j a n g t a h u n ( t i d a k musiman s i f a t n y a )
'COTAL
*
455.13
981.20
I ~tlihk tlia~>iit < I l l t i lttrxn
1110.00
142.88
239.53
1011.00
14li.20
302.29
100.00
d a n a n g k a - a n g k a p r o d u k s i y a n g umumnya t i n g g i j i k a d i b a n d i n g k a n dengan buah l a i n n y a .
Kemudian u r u t a n j u m l a h b u a h
yang d i k o n s u m s i d a l a m jumlah yang cukup b e s a r a d a l a h pepaya dan rambutan.
Ada 1 5 m a c a m b u a h y a n g t e r c a t a t d a l a m
d a t a konsumsi i n l , y a i t u a l p o k a t , j e r u k , jambu,
duku, d u r i a n ,
m a n g g a , n a n a s , p e p a y a , p i s a n g ambon, p i s a n g r a j a ,
r a m b u t a n , s a l a k , sawo d e n a p e l . Konsumsi s a y u r a n d a n b u a h d a r i t a h u n 1 9 8 1 s a m p a i t a h u n 1987 menunjukkan a d a n y a g e j a l a p e n u r u n a n .
Sayuran
d i k o n s u m s i p e r k a p i t a p e r h a r i s e b a n y a k 2 6 7 . 8 8 gram p e r k a p i t a p e r h a r i , t u r u n m e n j a d i 8 8 . 8 4 gram p a d a t a h u n 1984 d a n t u r u n l a g i m e n j a d i 71.2 gram p e r k a p i t a p e r h a r i . U n t u k b u a h k o n s u m s i t a h u n 1 9 8 1 a d a l a h 1 8 7 . 3 gram p e r kap i t a p e r h a r i , t u r u n m e n j a d i s e p a r u h y a y a i t u 5 4 . 4 gram p e r k a p i t a p e r h a r i p a d a t a h u n 1984 d a n n a i k p a d a t a h u n 1 9 8 7 m e n j a d i 75 gram p e r k a p i t a p e r h a r i .
Perkembangan
konsumsi s a y u r a n menunjukkan a d a n y a g e j a l a p k n u r u n a n , s e d a n g k a n buah menunjukkan f l u k t u a s i . Bila
dilihat
sumbangan
masing-masing
jenis
sayuran
d a n buah t e r h a d a p konsumsi v i t a m i n A p e r k a p i t a p e r h a r i p a d a t a h u n 1 9 8 1 , 1 9 8 4 d a n 1 9 8 7 , make k a n g k u n g m e r u p a k a n penyutnbany v i t a ~ n i nA t e r b e s a r .
Hal
ini jelas,
karena
kangkung d i k o n s u m s i penduduk d a l a m jumlah yang t e r b e s a r . B e r i k u t n y a c a b e r a w i t j u g a m e r u p a k a n penyumbang v i t a m i n A y a n g c u k u p b e s a r , y a i t u 1 8 2 . 7 9 ItE p e r k a p i t a p e r h a r i
p a d a t a h u n 1 9 8 1 , t u r u n m e n j a d i 4 7 . 4 9 RE t a h u n 1 9 8 4 d a n 3 5 . 8 0 RE p a d a t a h u n 1 9 8 7 .
Bayam a d a l a h j e n i s k o m o d i t i
b e r i k u t n y a y a n g i k u t menyumbang k o n s u n ~ s i v i t a m i n A d a l a m j u m l a h y a n g c u k u p b e s a r y a i t u 1 6 2 . 2 4 RE p e r k a p i t a p e r h a r i p a d a t a h u n 1 9 8 5 , 3 5 . 0 4 RE p a d a t a h u n 1 9 8 4 d a n n a i k p u d a t a h u n 1 9 8 7 m e n j a d i 4 5 . 4 3 RE.
J i k a dibandingkan de-
ngan kecukupan yang d i a n j u r k a n , konsumsi v i t a m i n A d a r i s a y u r a n d a n buah m a s i h belum mencukupi. hun
1981 dimanu
per hari.
k o n s ~ t n ~ sm i erlcapai
K e c u a l i p a d a ta-
981.20
RE
per
kapita
Namun k o n s u m s i y a n g t i n g g i p a d a t a h u n t e r s e b u t
t i d a k m e n j a m i n t e r c u k u p i n y a k e b u t u h a n p e n d u d u k secara k e s e l u r - i ~ t i a n , t e r b u k t i deugan rnasih t irigginya jumlah pende-
r i t a Kurung V i t a m i n A ( K V A ) p a d a t a h u n s e s u d a h n y a . S e l a n j u t n y a j i k a dihubungkan dengan k e t e r s e d i a a n v i t a m i n A d a r i s a y u r a n d a n b u a h , maka a n g k a k o n s u m s i v i tamin A jauh l e b i h t i n g g i .
K a r e n a u n t u k b e b e r a p a komo-
d i t i s e p e r t i p i s a n g raja, dan a p e 1 u n t u k golongan buah d a n cabe h i j a u d a n c a b e r a w i t u n t u k g o l o n g a n s a y u r a n p a dn d a t a konsumsi t a p i t i d a k t e r d a p a t pada d a t a p r o d u k s i . H a 1 i n i k e m u n g k i n n n d i s r b n h k a n c a r a p e n g n m b ~ l a nd a n p e n g g u n a a n s u m b e r d a t a ynny b e r b e d a .
Dan d a t a y a n g d i p e r -
o l e h d a r i D i n a s P e r t a n i a n Tanaman P a n g a n mempunyai b e b e r a p a k e l e m a h a n , c o n t o h n y a u n t u k jnmbu, p i s a n g , c a b e d a n kacang-kacangan
t i d a k dibedakan menurut j e n i s ,
sehingga
dalam p e r h i t u n g a n n i l a i g i z i n y a h a 1 i n i mempengaruhi.
Secara keseluruhan dapat dikatakan bahwa bagi penduduk Jawa Barat selama tahun 1 9 8 1 sampai tahun 1 9 8 7 , sayuran memberikan sumbangan terbesar terhadap konsumsi vitamin A (tahun 1 9 8 1
:
94.6
persen; tahun 1 9 8 4 = 9 5 . 1
persen; tahun 1 9 8 7 = 8 0 . 2 4 persen).
Perkembangan konsum-
si vitamin A dari sayuran dan buah masih belum mencapai jumlah kecukupan yang dianjurkan (kecuali tahun 1 9 8 1 ) . Perliiraan Ketersediaan Vitaii~in A dari Savuran dun Buah Selama PELITA V Ketersediaan vitamin A dari sayuran dan buah selama tnhun 1 9 7 8 sanipai 1 9 8 7 dapat digunakan sebagai dasar untuk membuat perkiraan ketersediaan vitamin A dari sayuran dan buah selama PELITA V dengan melihat kecenderungan dan dengan asumsi bahwa faktor-faktor yang berpengaruh terhndap ketersediaan sayuran dan buah yaitu laju pertumbuhan penduduk, peningkatan produksi dan penggunaan konversi tetap.
Perhitungan menggunakan Metode
Kuadrat Terkecil (Supranto, 1 9 8 9 ) menunjukkan bahwa ketersediaan vitamin A dari sayuran dan buah bagi penduduk per kapita per hari selama PELITA V semakin meningkat (Tabel 1 7 ) .
Tabel 1 7 .
Ketersediaan Vitamin A dari Sayuran dan Buah dan Kecukupan Vitamin A di Propinsi Jawa Barat selama PELITA V
Tahun
Ketersediaan
Kecukupan
----------- (RE/kapita/hari) ----------
Persamaan yang digunakan dan contoh perhitungan ketersediaan vitamin A dari sayuran dan buah dapat dilihat pada Lampiran 1 8 .
Dari persamaan tersebut terlihat
kecenderungan yang positif dari ketersediaan, seperti dapat dilihat di Tabel 1 7 ketersediaan yang terus meningkat. Dibandingkan denyan perkiraetn kecukupan vitnn~inA dengan berdasarkan data proyeksi penduduk untuk periode
yang sama (PELITA V), ternyata ketersediaan masih belum mencukupi.
Jadi perlu dilakukan usaha-usaha untuk me-
ningkatkan produksi sayuran dan buah terutama komoditi yang merupakan sumber vitamin A , dalam rangka menjamin ketersediaan vitamin A dari sayuran dan buah sesuai dengan jumlah yang dianjurkan.
Kaitan Sumbangan Ketersediaan Sasuran dan Buah terhada~ Kecukupan Vitamin A Penduduk Setelah ditelaah satu per satu produksi,ketersediaan, kecukupan, dan konsumsi sayuran dan buah khususnya vitamin A penduduk Jawa Barat, maka akan dilihat perbandingannya apakah ketersediaan sayuran dan buah yang merupakan salah satu faktor penentu dalam konsumsi vitamin A daerah tersebut telah mencukupi apa tidak.
Hal ini dapat dilihat
pada Tabel 1 8 berikut. Tabel 18.
Tahun
Kecukupan Vitamin A dan Ketersediaan V i Lamin A dari Sayuran dan Buah Per Kapita Per Hari Penduduk
Kecukupan
Ketersediaan Sayuran
.. . . .
( ItE/Kapita/hari )
Buah
.. ...
Persen Kecukupan Sayuran
......
Buah (X)
Sumbangan ketersediaan vitamin A dari sayuran dan
buah terhadap kecukupan vitamin A terendah terjadi pada
......
t a h u n 1982, y a i t u s e b e s a r 21.57 p e r s e n .
H a l i n i disebab-
ken rendahnya k e t e r s e d i a a n beberapa komoditi s e p e r t i c a b e , b u n c i s , k a n g k u n g , d a n u b i j a l a r , d a r i g o l o n g a n sayuran.
Sedangkan sumbangan t e r b e s a r a d a l a h p a d a t a h u n
1985, y a i t u s e b e s a r 59.73 p e r s e n untuk sayuran d a n buah sebesar 8.64 persen.
ha1 i n i d i s e b a b k a n nieningkatnya
k e t e r s e d i a a n d a r i a l p o k a t dan pepaya u n t u k golongan buah d n n k u b i s , w o r t e l s e r t a s a w i iint.i~k g o l o n g a n s a y u r a n . D a r i T a b e l 1 8 d i a t a s t e r l i h a t bahwa k e t e r s e d i a a n v i t a m i n A d a r i s a y u r a n dan buah p e r k a p i t a p e r h a r i pada t i n g k a t k o n s u m s i d a l a m menyumbang t e r h a d a p k e c u k u p a n v i tamin A masih r e n d a h , y a i t u buah rata-rata 8.45 p e r s e n dan s a y u r a n 32.49 p e r s e n . ( 1 9 8 4 ) dalam P r i b a d i
Dari h a s i l p e n e l i t i a n M e i r i d a
( 1 9 8 8 ) yang d i l a k u k a n d i Bogor
u i e r ~ y i e i p u l k a n bahwa k o n t r i b u s i v i t a m i n A y a n g b e r a s a l d a r i s a y u r a n d a n buah ninsing-masing s e b e s a r 81.50 p e r s e n d a n 3.55 p e r s e n d a r i t o t a l . konsumsi v i t a m i n A .
Dibandingkan
d e n g a n h a s i l p e n e l i t i a n M e i r i d a t e r s e b u t maka p e r h i t u n g a n d i a t a s menunjukkan h a s i l
yang
jauh
l e b i h rendah.
Hal
i n i kemungkin d i s e h a b k a n o l e h p e r b e d a a n dalam t e h n i k prriyambiktbn d n t , r ~d a n surnber d a t a y a n g d i p e r g t t n a k a n . tiuixtbur 5 d i buwulr i n i . s l e n i p e r l i h a t k a n k e d t i d u k a n p r o d u k s i , k e t e r s e d i a a n s a y u r a n dan bunh t,erhadap kecukupan v i t a m i n A r a t a - r a t a p e n d u d u k Jawa B a r a t , u n t u k p e r i o d e 1978 sampai 1987.
J u g a d a p a t d i l i h a t bagaimana t r e n d
d a r i p r o d u k s i d a n k e t e r s e d i a a n sayurban d a n buah u n t u k PELITA V .
I
tioo
I -i----+it I
I "
keculcupan I 9-'r---d i
I
I I
Gambar 5.
Perkembangan Kedudukan Produksi dan Ket e r s e d i a a n Sayuran dan Buah terhadap Kecukupan Vitamin A Penduduk
Pada Gambar 5 terlihat bahwa ketersediaan dan produksi vitamin A dari sayuran dan buah terus meningkat. Produksi dan ketersediaan vitamin A dari sayuran dan buah ini berada dibawah garis kecukupan rata-rata.
Namun un-
tuk periode 1988 - 1993 dan tahun-tahun selanjutnya diharapkan nilai produksi dan ketersediaan terus meningkat, sehingga akan mendekati nilai kecukupan yang dianjurkan.
Enitan Ketersediaan Vitairiiri A driri Savuran dari Butlh d e n ~ a n KVA pada Balita Bercak bitot (XIB) pada anak-anak balita di suatu daert~tidapat dinriggap sebagai pet.nrijulc adanya masalah kekurangan vitamin A di daerah yang bersangkutan (Doeschate, 1985).
Hasil survei nasional xeroftalmia di Propinsi Jawa
Barat yang dilakukan oleh Departemen Kesehatan bersama yayasan Hellen Keller Internasional pada tahun 1978 menunjukkan prevalensi bercak bitot sebesar 1.5 persen.
Survei
di tiga kecamatan di kabupaten Bogor tahun 1984/1985 menunjukkan angka 0.99 persen. Data terakhi.r yang diperoleh pada saat survei ulang periode 1983-1986 memperlihatkan angka yang niakin rendah, yaitu 0.14 perseri (Muhilal &&, 1988). Htrsil dari beberapa survei ini men~berikan indikasi adanya penuruan prevalensi defisiensi vitamin A. Ketersediaan vitamin A dari sayuran dan buah merupakun snlah satu faktor yang mempengaruhi konsumsi vitamin
A di suatu daerah, akibat lebih jauh lagi adalah pada status vitamin A. status gizi.
Jadi apa yang di makan akan tercermin pada Selama periode 1978 hingga 1987, keterse-
diaan vitamin A dari sayuran den buah wnlaupun berfluktuasi namun memperlihatkan kecenderungari untuk terus menirigkat
.
Dari analisis dengan menggunakan uji t-student ( r = -0.28 dan t = 0.43 dengari
= 5 persen), terlihat
ketersediaan vitamin A dari sayuran dan buah mempunyai pengaruh negatif terhadap angka KVA pada balita.
Namun
belum dapat diperlihatkan keeratan hubungan dari kedua ha1 tersebut, yang berarti juga bahwa dengan mertingkatnya ketersediaan vitamin A dari sayuran dan buah belum tentu ntenjamin berkurangnya jumlah penderita KVA, tapi terlibat ada suatu kecenderungan penurunan jumlah penderita KVA. Menurut Hadiwinoto (1985) sementara dugaan menyatakan bahwu faktor utama penyebab timbulnya kekurangan vitamin A pada anak-anak balita adalah kurangnya kesadaran atau ketidaktahuan anggota keluarga akan pentingnya gizi.
Masalahnya terletak pada kegagalan ibu untuk me-
ngerti bahwa kebanyakan makanan pokok seperti beras, gandum, jagung putih, dan umbi-umbian yang berpati tidak atau sedikit sekali mengandung karot,en dan sangat penting untuk mencampurkannya dengan daun-daun hijau dan sumber-sumber lainnya dalam bentuk yang sesuai dalam makanan anak-anak sejak masih muda. Air susu ibu dan susu sapi saja bukan merupakan sumber-sumber vitamin A yang kaya, serta kenaikan kebutuhan selama pertumbuhan yang diikuti infeksi tidak dapat dipenuhi tanpa suplementasi (Olson,
&&.,
1987).
Pendapat ini juga didukung oleh beberapa hasil survei konsumsi dimana diperoleh gambaran konsumsi vitamin A pada anak balita
di Jawa Barat yang rendah, yaitu baru menca-
pai 6 7 persen dari kecukupan yang dianjurkan (Husaini, 1982). S~lanjutnyaTarwotjo (1990) juga menemukan di Jawa Barat sumber vitamin A yang telah digunakan keluarga khususnya sayuran daun hijau, sedikit dimakan anak.
De-
ngan alnsnn anak tidak s~tka,sayur terlalu keras, dan ttlasan lainnyn.
Hal tersebut didukung pula oleh hasil
penelitian Kasibra (1985) di Kabupaten Bogor, yang melihat bahwa anak balita tidak mengkonsumsi samba1 dan lalap yang mengandung vitamin A tinggi.
Kemudian penyebab
lainnya adalah adanya budaya yang memprioritaskan anggota keluarga tertentu ~crttuli mengkonsurnsi hidangan yang telah disiapkan.
Biasanya ayah memeperoleh makanan yang lebih
banyak daripada ibu, anak laki-laki mendapat makanan lebih baik daripada anak perempuan, dan anak balita memperoleh baginn yang terburuk (Valenzuela, 1978 1985).
dalam
Kasibra,
Ternyata KVA menurut Muhilal dkk (1988) juga
berkorelasi dengan berbagai faktor yang berkaitan tingkat sositll ekonoit~i yartg rendtth: sepert.i fasilitas higiene yang kurang, tingkat penghasilan, besar keluarga, dan konsumsi makanan hewani yang kurang.
Kenyataan ini didukung oleh
hasil penelitian Karpadi dan Muhilal ( 1 9 8 5 ) , bahwa konsumsi nlakanan ttewiini sebagni suntber vitamin A pndtt umumnya masih sangat rendah.
Selanjutnya dikatakan oleh Olson m ( 1 9 8 7 )
dengan mengkonsumsi pangan hewani. yang diharapkan adalah lemak, yang diperlukan untuk metaolisme dan penyerapan karotenoid serta vitamin A dalam usus. Berbagui iipnya telah dilaklrlian ilntuk menanggulangi masalah KVA tersebut, upaya yang penting adalah menjamin ketersediaan bahan pangan sumber vitamin A atau pro vitatamin A sepanjang tahun.
Menurut Sulaiman (1989) untuk
kepentingan tersebut perlu juga diikuti dengan penyuluhan sehingga kebiasaan makan sayuran memasyarakat.
Dari hasil
penelitian yang dilukukan Hadiwinoto (1985) di 13 desa dan dua kecan~atandi Jawa Barat, pesan-pesan penyuluhan yang disampaikan melalui kegiatan kelompok dapat mengurangi angka KVA pada balita di sana.
Diharapkan usaha seperti
ini dapat membuahkan hasil seperti yang diharapkan.
Hal
i r ~ i kitrent\ ~sengingut. pot.e~isi Jawit Ht~ritt sebtkgai dnerah perighasi 1 sayuran dan bush, dari .j~lgukarena pendudukriya ynng getoar ~~~cr~gltorisu~nsi ~ ~ L C I It.)('r~Li~k II n~t?rit.tthIIIHLI')UI>
n~af,arig.
Sesungguhriya usaha paling tepat untuk nieningkatkan taraf gizi vitamin A suatu masyarakat adalah dengan cara meningkatkan konsumsi makanan secara keseluruhan, sehingga diperoleh vitamin A dan zat gizi lain yang diperlukan, seperti protein dan lemak, dalam jumlah yang cukup dan sesuai dengan kebutuhan.
SIMPULAN DAN SARAN
Si n @ > l @ ~ Perkembar~gtrnproduksi sayuran dan buah di Propinsi Jawa Barat periode 1978 - 1987 berfluktuasi, dan cenderung menunjukkan ada kenaikan. Sedangkan ketersediaan untuk per kapita penduduk per hari, juga menunjukkan ha1 yang sama.
Bisa dikatakan bahwa produksi dan keter-
seditiari memperlihatkan kecenderungan yang hampir sama, hal ini disebabkan oleh angka keluar-masuknya produksi sayuran dan buah yang relatif kecil berpengaruh terhadap ketersediaan.
Perkembangan konsumsi sayuran menunjukkan
ada gejala penurunan, sedangkan buah menunjukkan fluktuasi.
Bila dilihat sumbangan masing-masing jenis sayuran
dan buah terhadap konsumsi vitamin A , maka kangkung merupakan penyumbang vitamin A terbesar. ruhan dapa'
Secara keselu-
dikatakan bahwa bagi penduduk Jawa Barat se-
lama tahun 1981 sampai 1987, sayuran memberikan sumbangan terbesar terhadap konsumsi vitamin A yang berasal dari sayuran dan buah. Angka kecukupan vitamin A rata-rata penduduk di Propinsi Jawa Barat selama periode 1978 - 1987, berkisar antara 488 - 500 RE per kapita per hari.
Hal ini dise-
babkan oleh jumlah dan komposisi penduduk setiap tahun relatif sama.
Perkiraan ketersediaan sayuran dan
buah selama PELITA V menunjukkan adanya kecenderungan untuk terus meningkat..
Peran sayuran dan buah dalam menyumbang kecukupan vi,tamin A yang dian.jurkan n~asit~ rendah.
Ha1 ini karena
produksi sayuran dan buah sumber vitamin A relatif masih rendah, disamping itu luas lahan untuk pertanian dari tahun ke tahun semakin berkurang.
Antara ketersediaan
sayuran dan buah dengan status vitamin A balita menunjukkan hubungan yang negatif, dan tidak terlihat ada kaitan yang erat.
Tapi ada kecenderungan pengaruh bahwa makin
meninykat jumlah ketersediann vitamin A dari sayuran dan buah akan menyebabkan penurunan jumlah penderita prevalensi KVA.
Saran
1.
Produksi sayuran dan buah perlu dltlngkatkan setiap ttit~rtr~nya,terutama jenis yarig mengandung vitamin A tinggi, seperti : wortel, bayam, tomat, mangga,
2.
Agar dilakukan pencatatan data produksi semua jenis sayuran dan buah yang umum dikonsumsi penduduk Jawa Barat oleh Dinas Pertanian Tanaman Pangan.
3.
Perlu dilakukan
usaha oleh Pemerintah Daerah agar
perdagangan antar daerah,
penggunaan
untuk industri
makanan dan non makanan serta untuk bibit dan makanan ternak dicatat oleh dinas yang bersangkutan.
4.
Perlu dilakukan survei ulang n~asalah KVA di Propinsi Jawa Barat.
5.
Bagi Dinas Kesehatan perlu dilakukan kegiatan penyuluhan melalui posyandu terutama dalam upaya meningkatkan konsumsi sayuran dan buah pada balita
6.
Jenis sayuran dan buah yang belum termasuk di dalam tabel dan mengandung vitamin A tinggi serta umum dikonsumsi penduduk (seperti: daun singkong, daun pepaya, daun katuk, daun tangkil, dan sebagainya) supaya dimasukkan
Abunain, D . , M u h i l a l , Uarwin K a r y a d i , d a n I g . T a r w o t j o . 1978. Kecukupan K a l o r i , P r o t e i n d a n Z a t C i z i yang Dianjurkan untuk Indonesia. D a l a m Widya K a r y a N a s i o n a l Pangan dan G i z i IT. LIPI. Jakarta. hal. 85 - 86 A n d i Hakim N a s u t i o n d a n B a r i z i . 1983. Metode S t a t i s t i k Grantedia. Jakarta. h a l . 144 - 1 5 3 Biro Pusat S t a t i s t i k . s i o n ~ l( SUSENAS ) .-
-
.-
Bahan Makanan.
.
.
S u r v e i S o s i a l Ekonomi Na1984. Biro Pusat S t a t i st ik. Jakarta.
1986. Pedoman P e n y u s u n a n N e r a c a Biro Pusat S t a t i s t i k . Jakarta.
G o e n a r y o , E r n y N u r a l i , H e r n y a t i , S r i M i n a r t i , I z w a n i , Nez a r m e n Z e n , E f f e n d i , dart M . Y a s i n . 1988. Penelitia n d a n P e n g e m b a n g a n C i z i y a n g Mendukung P r o g r a m P e r t i r n i a t t dtarl 1iesc~llat.iln. P L i ~ l t a l . i r t ~prrda S e m i - L o k a N a s i o n a l Keterkaitan P e r t a n i a n , G i z i , dan Kesehatan. 11 - 1 2 Ayust.us. liogor. h a l . 1 3 1 - 135 Hadiwinoto, Djoko S u s a n t o . 1 9 8 5 . U p a y a P e n y u l u h a n Melal u i p e n d e k a t a n Kelompok Guna M e n c e g a h K e k u r a n g a n V i t a m i n A dart X e r o f t a l n ~ i a p a d 8 A n a k - a n a l i B a l i t a d i Fakultas Pasca Sarjana. IPB. P e d e s a a n Jawa B a r a t . Bogor. h a 1 316 - 326 Hardinsyah. Energi luarya.
.
1987. C a r a M e n g h i t u n g Angka Kecukupan J u r . u s a n G i z i Masyarnkikt darl S u m b e r d a y a K e F a k u l t a s P e r t a n i a n IPB. Bogor. h a 1 58
Hrkr.dinsyah. 1988. P e r t i l i l i a n K o r ~ s u ~ l ~Vsi it , a m i n A d a l a n t Satuan Retinol Ekivalen. Jurusan G i z i Masyarakat dan Sumberdaya K e l u a r g a . F a k u l t a s P e r t a n i a n IPB. Boyor. 60 h a l . dan Soehardjo. 1988. Kecukupan, Konsumsi, P r i d i k s i , dan P o l a Pangan Dnerah ( P r o p i n s i ) d i Indonesia. i-lakal a h p a d a W i d y a l c a r y a N a s i o n a l P a LIPI. Jakarta. n g a n d a n G i ~ iT V : 1 - 3 J u n i . t1111.1 - 12 ~. ~ . .darl t ) . M t t . i o . 1989. M e r ~ r r k s i rl i e c u k u p a n L
liarper, J . L . , Deaton. B.J. dan D r i s k e l , J . A . 1985. Parlyan G i z i darl l ' e r t a n i a n . Terjemithan o l e h Stthardjo. Universitas Indonesia Press. Jakarta, h a 1 16 - 1 7 fi+tr,jadl, M.M hal. 1
-
Sri Setyati. 42
Dasar-dasar
Hortikultura.
Husaini. 1982. P e n g g u n a a n G a r a m F o r t i f i k a s i u n t u k Menanggulangi Masalah kurang Vitamin A. Disertasi. Fakultas Pasca Savjana. IPB B o g o r . 128 h a l . kANTIS. 1978. Jawa B a r a t d a l a m Angka. Pervakilan Biro P u s a t S t a t i s t i k Jawn Rarat. Bandung. KANTIS. 1979. Jawa B a r a t d a l a m A n g k a . Perwakilan Biro P u s a t S t a t i s t i k Jnwa B a r a t . Bandung. KANTIS. 1980. Jawa l i a r a t d a l a m A n g k a . Perwakilan Biro P u s a t S t a t i s t i k Jawn Rarat. Bandung. KANTIS. 1981. Jawa B a r a t d a l a m A n g k a . Perwakil-an B i r o P u s a t . S L a t i s t i k Jawa B a r a t . Bandung. KANTIS. 1982. Jawa B a r a t d a l a m A n g k a . Perwakilan Biro P u s a t S t a t i s t i k Jawa B a r a t . Bandung. KANTIS. 1983. Jawa D a r a t d a l a m A n g k a . Perwakilan Biro P u s a t S t a t ~ s t i kJawa B a r a t . Bandung. KANTIS. 1984. Jawa B a r a t dalam Angka. Perwakilan Biro P u s a t S t a t i s t i k Jawa B a r a t . Bandung. KANTIS. 1985. Jawa B a r a t d a l a m A n g k a . Perwakilan Biro P u s a t S t a t i s t i k Jawa B a r a t . Bandung.
.
.
ILANTTS 1986 J i ~ w iHilrot ~ cIa1 a111 At~glitt. I'FI.WUI
Khumaidi, M . 1977. M a s a l a h G i z i d a n Tanaman P a n g a n d i Pedesaarb. Dillurn liurllpulan B a h a n P e n a t , a r a n / L o k a l i a r y a I n t e n s i f i k a s i P e G a r a n g a n P e n u n j a n g UPGIi, UNICEF IPB. D i r e k t o r a t : J e n d e r a l I J e r t a n i a n Tanaman P a n g a n , I ) e p a r t e i n e r ~P e r t a r t i fin. Dogor I i o ( l y a t , Betrrly A . , A s r t l i r . i t SuktrrLort a n d Mtttbi1;il. 1988. Vitamin A Deficiency i n Indonesia and Its Intervent i o n Programme. R e g i o n i r l Meet.i ng o r ~V' i t.ainin A . La(.*st i n 'l'hc: ( : v r ~ l1.o l c.bf \'i l . r u ~n~ i A If*? f ' i c . i r r r c y a n d i L s Ir111~uc:tor1 H e a l t h . Nnt,ionaL l r l s t i t , u t e f o r H e a l . t h Resetrrch and Developn~errt, Mirtistry o f Healt,h, Republic o f I n d o n e s i a a n d Work H e a l t h O r g a n i s a t i o n , R e g i o n a l Office f o r South East A s i a . Nopember, 3 - 5 . Jakarta. h a l . 32 - 43 Moehji, Sjahmien. 1986. Ilmu G i z i . B h r a t a r a K a r y a Aksara. J a k a r t a . h a 1 4 6 - 4 9 , 76 - 7 8 Muhil-al, K r i s d i n a r m u r t . i r i n , H u s a i n i , R. S u g i h , d a n M, I
.
u
r
i
Sedia.
1985. tluburtgitn i < e t e r s e d i a a r t T a n a m a n S u m b e r P e l i i i r r i n g a r ~ , P e n g o t a h u a n C i z i Thrr R u n ~ a h ' I ' L L I I ~ditil ~ * I I < C C ~ I ~ I I ~ VC i~L Ia ~l r i i r i A K e l u a r - g i l d i D e s a Namabalang, I<ecamatan C i t e u r e u p , Kabupaten Bogor, J r r w a Barat.. J u r t ~ s a nC i z i M a s y a r a k a t d a n S u m b e r d a y a Keluarga. Fakultas Pertaniatt. IPB R o g o r . h a 1 11 12 V i t . n n ~ i n tl t i i
.
0o111c>r1, H . A . 1'. C . , 1 ' . S < ~ r t l i r r ~ n dirrr o, S . I\usrl~tto. 1'38-1 Hi.jztu yarry C ~ r l t i I ( . P7'. Y a y n s a n O b o r I n d o n e s i a . ~llt>din. Jnkar.1 il. 187 h i l l .
Si Gra-
O l : + o r ~ , I t o t ~ c ~ r tk:., . i l i t r r y I-'. H r o q r r i s t , C . 0 C h i c e s t e r , l i 1 . I ) i ~ t . b y ,A l b e r t , C. I < t ) l t . ~ y e . ,J r . , I ' t , i c t ~ t . ~ r d M. S t a l v e y . 1 9 8 7 . Vitaribin. I ' Graniedia. Jakarta. h a l . 3 - 19 1'1:Ml)A
JAWAH. 1989. Uetbcarla E'entbtlrtgurriin 1,) nta 'I'ahun 1989/1990 - 1993/1994. RAPPICDA TK 1 Jawa B a r a t . Bandung. Ilukn I . h i l l . 8 27
-
1989. Rencana Pembangunan L i m a Tahun PEMDA J A H A R . 1 9 8 9 / 1 9 9 0 - 1993/199.1. BAPPI.:I)A I ' l i I J a w n B a r i r t . Bandung. Buku TI. h a 1 1 - 1 5 , 303 - 313, 106 - 109
P r i b a d i , Yanuar. 1988. E l a s t i s i t a s d a n Konsumsi Beber-irpir J r n i s Sayurarn d n n Biinhiln \it.arna d i DKI J a k a r t a . J t t r u s a r i G i z i M a s y : l r a k a t darr S u m b e r d a y a K e l u a r g a . IPB B o g o r . ha1 1 5 - 51 Fakultas Pert.anian. RI
a
i
.
, T i 1 8 . B e b e r u p a F a k t o r - y a n g blenrpengaruhi l i o r i s i ~ n ~ sVi i t n s i r ~.A p a d i ~A r r a l i I'r-ii S c k o l n h , .Turirsi$n G i s i Elasyar~alitct drln Strinberdiiyn K e l u a r g a . Fakultas Pertanian. IPH B o g o r . . h a 1 1 - 2
Roedjlto D . , Djlteng. 1987. Sarnnn P r c s s . Jakarta.
Perencanaan Glzl. h a l . 143 - 173
Media
Saragih, Jhon Edie M. 1989. T i n g k a t Konsumsi V i t a m i n A d a n F a k t o r - f a k t o r yang Mempengaruhi Konsumsi S a y u r a n p a d a K e l u a r g a P e t a n i d e n b u k a n P e t a n i S a y u r d i Kecam a t a n P a c e t , C i a n j u r , Jawa B a r a t . J u r u s a n G i z i Mas y a r a k a t d a n Sumberdaya K e l u a r g a . Fakultas Pertanian. IPB B o g o r . h a 1 1 - 26 S e d i a o e t a m a , Ahmad D j a e n i . 1987. Rakyat. J a k a r t a . 106 - 1 1 4 St,ilr.t= t ~ n dM(:IJi I I i c r r n . 1977. l e y & Sorls. N e w York.
.
1Imu Gizi.
PT. D i a n
1 , 1 s i 1 1 g Nut r i l . i < > r ~ . Jotiri W i h a L . 2 4 0 - 2.19
S u h a r d j o (tan Kt~un~;ri
.
.
1988. N e r a c a Bahan Makanan. L,aboratorium G i z i Masyar.akat k7AU. F'angirri ditn (;i'i 1 PI\ Bogor. 108 h a 1 ~
I
. .
.
1 i i i , %c. i 1 1 . 1:)8:4. l ' ~ ~ t ~ u t ~ >0rkt1~1r r ~ i~i :i \ r ~ t , r ~ o ~ ~ ri ~ i ~ i ~ ~ t , r K .dlt.ilrrnyir d r r ~ g n n St.:it.us Serrrrn \!il.iiieir~ A p a d a Arrak I SI . I.'nlirr I t iis 1li1sc-n S i ~ r . , j i ~ l t i r . 1I"B I h g o r . lltll 77 '
S u s i l a , Gunawan T r i s n a . 1989. P e r a n a n S a y u r a n , Buahb u a h a n d a n I k a n d a l a m Menyumbang K e t e r s e d i a a n d a n Konsumsi V i t a m i n A d i P r o p i n s i S u m a t e r a S e l a t n n , J u r . i ~ s n n(; i z i Mrisyztt.?rkt~t cirtr~ Sit~i~t)cr.ciiryn l
.
.
S i ~ s i % r ~ t . Io , I ) j o k o , I l , i r . t o r t o , t l r i d o r r :In i k a r , (itin S L I I I ? I I ~ L . ~ ~ L ~ . 1985. S u r v e i Desa d a n U j i - C o h a I n t . e r v r ? r i s i Perlyul u h a n G i z i M e l a l u i R a d i o Unt.ul; M t . r ~ i n g k a t . k a n l i o r r s u ~ i ~ s i S a y u r a n Daun H i jail P a d a A n a k - a n a l i B a l i t a d i t'edesaan. Ker,jasaisa D i r e k t . o r a t H i n a G i z i . Masyarilkat. I ) e ~ p ~ i t ~ t , c ~l~i cs ~e si tc ~ t t r \ l . a nI,' u s l i i , t ) i i r ~C~ i z i , dart llr l I eXrl Kc;.l. l c r 1 r i t . e r n n t . i o n a l h a 1 8 clan 13
.
T a r w o t j o , M u h i l a l , D . A b u n a i n , S o e k i r n i a r i , darl !.I. iiaryadi' 1978. Masalah G i z i d i I n d o n e s i a . Dalam Widya K a r y a N a s i o n a l . P a n g a n d a n G i z i 11. L I P I . ,Jakiirt.a. h a 1 1 3 t l i i r ~ 1.5 .
. , 1g11iit.i.11~. 1 9 9 0 . H i ~ b t ~ r ~ g i iKriit ~ - r i r ~
Winarno, F.G. Jakarta.
1986. K i n t i a F'angan d a n G i z i . hal. 1 2 0 - 1 2 5
.
Cralnedia.
L A M P I R A N
S K A L A
1 : 1 8 8 5 000
Lanpiran 2.
K o s p o s i s i Penduduk P r o p i n s i Jawa B a r a t H e n u r u t Umur d a n J e n i s K e l a e i n
....................................................................................... Kelos~ok Uaur (lahun)
19h
19&
1946
..........
..........
- ..- .- - - -
Pria
Pria
Pria
Wanita
Wani t a
1487 ......... Wanita Pria
Hanita
.....................................................................................
0 - 4 5 - 9 10 - 14 1 5 - 19 2 0 - 24 2 5 - 29 3 0 - 34 35 39 4 0 - 4 4 4 5 - 4 9 5 0 - 5 4 5 5 - 5 9 6 0 - 6 4 65 69 70,-74 75 t
2093946 2054246 1705432 1282902 lo68488 LO76043 767387 813151 683754 5281197 506161 287777 306851 145191 133389 122437
2114980 2074882 1559831 1370556 1332668 1078962 776759 820881 691932 549324 499704 280140 302405 148644 147094 125829
2127553 2197730 2017269 1499266 1142129 1251579 1059926 909408 725919 689201 496112 387015 373192 210139 152570 127473
2099765 2049008 1885911 1490130 1565444 1368893 933900 891738 713520 638136 552116 440247 362896 184176 158053 129941
2222955 2150414 2003484 1605321 1119159 1236820 1065503 879649 777355 644390 525100 428585 344203 249436 153933 86878
2147024 2075007 1943514 1576647 1540792 1422682 1073557 839661 754743 651845 558016 466719 358402 242381 150936 86457
2258532 2115196 2100197 1638846 1465742 1255482 1110683 897447 797069 665749 538362 439834 348975 261094 158678 99034
2182100 2043717 2031950 1612049 1533521 1472499 1139830 859322 770237 668124 567293 480662 372349 257935 156029 100571
Juslah
13575254
13874587
15366485
15463886
15793185
15891387
16150920
16248188
-
-
.........................................................................................
........................................................................................... Surrber
: I
P s r w a h i l a n B i r o P u s a t S t a t i s t i k . Jawa B a r a t d a l a l Angka Tahun 1 9 8 3 . K a n t o r S t a t i s t i k P r o p i n s i Jawa B a r a t . Jawa B a r a t ( 2 ) . Kantor S t a t i s t i k P r o p i n s i Jawa B a r a t . 1985. S u r v e i Penduduk R n t a r S e n s u s (SUPRS) 1 9 8 5 P r o p i n s i Jawa B a r a t . K e r j a s a a a a n t a r a Bappeda P r o p i n s i D l I Jawa B a r a t dengan Kantor S t a t i s t i k P r o p i n s i Jawa B a r a t . Jawa B a r a t . ( 3 ) . B i r o P u s a t S t a t i s t i k . 1985. P r o y e k s i Penduduk Indonesia Per P r o v i n s i 1985 - 1995. Biro Pusat Statistik. Jakarta - Indonesia.
Lampiran 3. Metode Pengali Spraque (Spraque Multipliers) untuk Mengubah Kelompok Umur Demografi Menjadi Kelompok Umur Kecukupan Gizi Sampai umur tertentu pengelompokam umur penduduk berdasarkan demografi berbeda dengan pengelompokan umur untuk menghiturig Anglta K e c u k u p ~ nGizi (AKG) rata-rota penduduk. Pengelompokan umur demografi pada umumnya mempunyai interval lima tahun atau kelipatannye, sedangken pengelompokan umur kecukupan gizi menjelang umur 20 tahun adalah (0.5
-
I), (1
-
3), (4
-
6), ( 7
-
9) ta-
hun dan seteruanya. Salah satu cara penyelesaian masalah ini adelah dengan menggunakan metode Pengali Spraque (Spraque Nultipliers). Prinsip metode penyali spraque ini adalah men~ecah jumloh penduduk menurut kelompok umur lima tahunan menjadi jumlah penduduk umur tunggal dengan menggunakan Faktor Pengali Spraque (FPS). Kelompok umur demografi yang perlu dipecah menjadi umur tunggal untuk menghitung AKG penduduk adalah sebagai berikut :
1.
Kelompok ikmur ( 0 - 4 ) tahun menjadi umur 0 dan 4 tahun, taopa dibedakan jenis kelamin. Sisanya umur (1
2.
-
3 ) tahun.
Kelompok umur ( 5
-
9) tahun menjadi umur 5 dan
6 tahun, tanpa dibedakan jenis kelamin.
umur ( 7
-
9 ) tahun.
sisanya
3.
-
Kelompok umur (10
14) tahun menjadi umur 13
ban 14 tahun yang dibedakan menurut umur jenis kelamin.
Sisanya umur (10
4. Kelompok umur (15
-
-
12) tahun.
19) tahun menjadi umur 15
tahun yang dibedakan menurut jenis kelamin. Sisanya umur (16
-
19) tahun.
Setelah empat kelompok umur di atas dipecah, kemudian disusun dan dihitung jumlah (persentase) penduduk menurut umur kecukupan gizi. Secara umum perhitungan jumlah penduduk menggunakan Metode Pengali Spraque dirumuskan sebagai berikut : nj = dimana :
= jumlah penduduk umur sntu tahunan (ilrnur tunggal) pada umur j , dan j = umur tunggal.
nj
FPS i
Ni
(FPSi) (Ni)
=
Faktor Pengali Spraque pada kelompok umur lima tahunan yang ke i (Lampiran 4 )
= jumlah penduduk kelompok umur lima tahunan pada kelompok umur ke i
Faktor Pengali Spraque (FPS) dikelompokkan menjadi limn kelompok, yaitu First End Panel (FEP), First Next to End Pnnel ( F N E P ) , Mid Panel (LEP) (lihat Lampiran 4). FPS mana yang akan digunakan tergantung pada kelompok mana yang akan dipecah.
Uila kelompok umur lima
tclt~url pertanla (NI) yang akan d i p e c a h rnakt~ digunakan FPS VEP,
bi La kelompok timur linta Lfihrtnan kedur~ ( N 2 ) yang akan
dipecah maka digunakan FPS FNEP, bila kslompok umur lima
t ahunan ket,iga ( N 3 ) dan keempat ( N 4 ) yang akan dipecah maka digunakan FPS MP.
Lampi r a n
7.
F ~ k ot r I J e n g n l i S p r a q u e ( F P S ) u n t u k blratecet~ i~elorrrl~olcV r n t r r D e l o o g r a f i r n e n j a d i Umur T u n g g a l
......................................................... Umur Tunggal (Nj)
Kelompok Umur I n t e r v a l Lima T a h u n a n ( N i )
................................................ N1
N2
N3
N4
FIRST END PANEL ( F E P ) -0.2768 t0.1488 -0.0366 t0.0400 -0.0080 -0.0960 -0.0320 t0.0080 t0.0400 t0.1360 -0.0720 tO.0160 t0.1968 -0.0848 t0.0176
no nl n2 n3 n4
t0.3616 t0.2640 t0.1840 t0.1200 t0.0704
n0 nl n2 n3 n4
FIRST t0.0336 tO.0086 -0.0080 -0.0160 -0.0176
NEXT TO END PANEL (FNEP) t0.2272 t0.0752 t0.0144 t0.2320 -0.0480 t0.0080 -0.0080 tO.0000 t0.2160 t0.1840 t0.0400 -0.0080 t0.1408 t0.0912 -0.0144
no n1 n2 n3 n4
-0.0128 -0.0016 t0.0064 t0.0064 t0.0016
M I D PANEL ( M P ) t0.0848 t0.1504 t0.0144 i0.2224 -0.0336 t0.2544 -0.0416 t0.2224 -0.0240 t0.1504
rrO nl n2 n3 n4
LAST -0.0144 -0.0080 tO.0000 t0.0080 t0.0144
NEXT TO E N D PANEI, (1,NEP) iO.0912 t0.1408 -0.0176 t0.0400 t0.1840 -0.0160 -0.0080 t0.2160 -0.0080 -0.0480 t0.2320 t0.0080 -0.0752 t0.2272 t0.0336
no n1 n2 n3 n4
t0.0176 t0.0160 t0.0080 -0.0080 -0.0336
LAST END PANEL ( L E P ) -0.0848 t o . 1668 -0.0720 t0.1360 -0.0320 tU.0400 t0.0400 - 0 . 9 60 t o . 1488 -0.2768
-0.0240 -0.0240 -0.0336 t0.0144 t0.0848
t0.0704 t0.1200 t o . 1810 t0.2640 t0.3616
N5
-
-
-
-
-
t0.0016 t0.0064 t0.0064 -0.0016 -0.0128
-
-
-
-
S u m b e r : M a n t r a , I . B . ( 1 9 8 5 ) galam H a r d i n s y n h ( 1 9 8 7 ) Keterangan : N i = J u ~ r t l a h p e n d u d u k p a d a k e l o m p o k umur l i m a Lahunan N.j = I1rr.kirrrtln .)uir~lrth 1)criciuciuk umur YIILU tahunan
Lampiran 5 . Tabel Penduduk Propinsi Jawa Barat Tahun 1985 Menurut Kelompok Umur Demografi (Setelah pro-rating)
......................................................... tie Lonlpok Umur (Tahun) 0 -
5 10
-
Pria (Jiwa)
Wani t u (%)
(Jiwa)
(%)
4 9 14
1 5 - 19 20 25 30 35 40
-
24 29 34 39
- 44
45 - 4 9 50 - 54 55 - 5 9
60 - 64 65 - 69 70 - 74 75 t
- -- - - - - Jumlah Sumber: Jawa Barat dalam Angka ( 1 9 8 6 )
Jumlah (Jiwa)
(%)
Lampiran 6.
Perhitungan untuk Mengubah Kelompok Umur Demografi menjadi Kelompok Umur Kecukupan Gizi
Sebagai contoh perhitungan, berikut ini disajikan sebagian perhitungan untuk memperoleh komposisi penduduk pada Tabel 15 berdasarkan data penduduk Jawa Barat hasil Survei Penduduk Antar Sensus (SUPAS) tahun 1985 seperti yang disajikan pada Lampiran 5. Perhitungan dilakukan sebagai berikut: 1.
2.
3.
4.
Kelompok umur (0 - 4 ) tahun : no = (0.3616)(4227318) - (0.2768)(4246738) (0.1488)(3903180) (0.0366)(2989396) = 824486
Kelompok umur (5 - 9) tahun n5 = (0.0336)(4227318) (0.0752)(3903180) = 856425
t
: t
+
-
(0.2272)(4246738) (0.0144)(2989396)
Kelompok umnr (10 - 14) tahun : n13 = (0.0064)(4227318) - (0.0416)(4246738) (0+2224)(3903180) + (0.0144)(2989396) (0.0016)(2707573) = 757173
-
Kelompok umur (15 - 19) tahun : n15 = -(0.0128)(4246738) t (0.0848)(3903180) (0.1504)12989396) - (0.0240](2707573) (0.0016)(2620469) = 661255
+
t
t
.J~ltrtlcktt i t r n d u d u l t in<:rtunlt l i e l o ~ n p o k r ~ t r ~ ukr e c u k u p a n g i z i , yaltll :
1.
Umur 0 . 5 - 1 t a h u n = ( 0 . 5 ) ( 8 2 4 4 8 6 ) = 412243 = 1 . 3 p e r s e n
2.
Umur
1 - 3 t a h u n = 4227318 - 824486 - 854985 = 2547847 = 8 . 3 p e r s e n
3.
Umur
4 - 6 t a h u n = 854985 + 856425 + 858161 = 2569571 = 8 . 3 p e r s e n
4.
Umur
7 - 9 t a h u n = 4246738 - 856425 - 858161 = 2532152 = 8 . 2 p e r s e n
5.
Umur 1 0 - 1 2 t a h u n = 3 9 0 3 1 8 0 - 7 5 7 1 7 3 - 7 1 0 7 2 4 = 2435283 = 7 . 9 p e r s e n
6.
Pria
= (51.7/100).(2435283) = 1259041 = 4 . 1 p e r s e n
Wani t a
= 7.9 persen - 4.1 persen = 3.8 persen
Umur 1 3
-
1 5 t n h u n = 757173 + 710724 t 661255 = 2129152 = 6 . 9 p e r s e n
Pria
= (51.7/100).(757173
+ (50.2)(661255) Wanita
8.
Wanita
= = = =
1142129 + 1251579 2393708 = 7 . 8 p e r s e n 1565444 t 1368893 2934337 = 9 . 5 p e r s e n
Umur 3 0 - 5 9 t a h u n Pria Wuri i 1.u
710724)
= 1090853 = 3 . 5 p e r s e n = 6.9 persen - 3.5 persen = 3.4 persen
Umur 2 0 - 2 9 t a h u n Pria
9.
+
= 4267587 = 1 3 . 8 p e r s e n = 4169657 = 1 3 . 5 perseri
1 0 . Umur > 6 0 t a h u n Pria Wanita
= 863374 = 2 . 8 p e r s e n = 835072 = 2.7 p e r s e n
-I, UIW
n u .
UII*
I*."...
tnrol
--
----------..
,DUU,U I U Y ( .*'Arm
s .-*
UI-a
81-16
NL.-
,&
I1Ut
DI.1.L NL-.
I",.ICIIY 1.N
I.t.l
S.tr.hn
*n*
---.r.e. ,*u*.,
UIll*
.L.
4 h . r
C7-d
.kt.*
-r,
<..-I1
-~~
tzt
(I,
-----
111
((1
111
.*a
0,
' 8
IS,
,101
rill
(11,
,1,i
,'l,
111,
11*1
,111
--------.-.-----e---...-..--------------*-.--*---------------.--.---v-----------------*--------
---
UI"..yUW
..
r1M.t 4.-
m 1 1
1.
N1.m
l.-b
*I*.
.&"m. w. p.m..
2111
111,< 'I. ltlll .I#*<
OtY
n n a
2s".
,I?>* rntc
P t ) (
‘%la
'%I,%
"'1 lltll
sms,
1111,
1.1'1
I,., I-
,-
2-5
lire'
O.T<
2.9
e.16
112.' 11'1
ItlS
1150
,,,,
1.12 3
1.-
*.n
Irll 8.-
1'111
I4I1 <1$'
11111 4l.W
e.12
41114
1 . 4.76
e.0) S.13
,5171
I$$$
IIZL,
c
JItl
>1111
stst'
~trt
~LIS~
8 . 1 1.11
I J.Ii
1.(1
21I14
1.14
1.61
1 .
(l.*
I,
*2st>,
1 1 1 4 s
* . b , . "
, a r o
2)
ZHSI
12.14
I>$'
11119
,.,L
Lee
111) 1-
IOSW
i.7,
r
fll2ti
IS.$*
061.3
1211
8.19 0.m
0 $2
,em
0 . 7
I.DI
S.16
L.iO 0 DO .I..,:
11 12
I'>,"..
--.-...--. s-, ,-*I-nr*l
1X;e
fX)I
IUtO
,1110
.,me
.,>zo 1<1>11
S-3.n.
Ilt>Si
'~$6.
1>11'1
9mt. IllSfi tli'fl
lavl
>-St
bC.I%.L._w."
9,a6.3$
15011
1a.1
t e ~ l l
0.v
2.m
O
,112
r*,,.
3 . 3
9.11
*.W 2-'>l
9JVI
3ZZ:
11110
1.11
2
5.43
8I.W
0.00
I.01
L>.il
0.6
1S1410
11111
I32I11 I I I I :$
U U 5
ll%DI
32.1
2912i
1.11
lI>.l
$I%
Ib'li
I.!>
5.21 X.11
i t
1>11
M
"..I,.,
U'li 11\.1
,ill"
c a b -
,.""
,ri::
.\it>
16111
7
0111
0
4
.z:,
Yii,
t O l i l
407)
3
0
1.ll
1.1,
s.,
,111,
Ilill
11714
%$IS
(blil
L.9,
1.41
li.3,'
h. -.s
llYl
,tu',
11511
,.mi
311,
Lhl
14%
11108
1.1 1.5, 0.12
@."I
1416.
1.10 1411
1.21 t.45
1aLI'
,1>1. 1111'
2Lsli ,Z&i,
.-I.
1.11
1.12
,511
1st
1,'D
0.8,
*.,s
1.3,
..n..u.
111,
1111
:.I0 51.09
I.* 0.1'
Irb I'.. bl..
.--N,,h n s
i.8.-
ISIIJI
,I.,Z.
I..-.
>%1111 1,.111
113131
)LC?
tI4IZb
,211
111,
1,134
ISIWI
11.14
71-
1451.1
S
11.~4
1S.11
11.01 l.3,
,,'.,, , . . l . h :
1'1.11
--...*.-.............-...................................................................................................................................... ---.-L-b. : I...
*I.,
".I..
.U . L
,,I,
.IoDuuI WU .UW
-
rc.r .uuI
,UUL.I""
Ins.,.
ar(%p.n
"LU"
",,.,I)"
'"RWIUI
m.
Wf..
---- ------.vAS-wUW A,*.
>" .A D " . "
n-4r,.n ,..w
...".n x.0. PCPT.
el"". ,..bl,.n
. 5 I.. I.. o
(1,
tit
(1,
IZIL.ll.
.- - - - ..-. .. e.
n.r.h
h e , 8-
.,ll-L.o".."
..II
h-",.". '"h,.
7,-l L..
rce,
C . b .
.-,as. I..'
..
D . , "
Wb..
*-l. ,."..l",.
t.bl
I,"
-7..
.r. h l , h "b,
,.I.=
I.."".
*-*r
:a. .>
".r.l
M I . .
m..
I,LL
84,
tl,
,',
'1,
1.1
111
'LO,
111,
,111
at,,
,,'I
tlSl
110
'179
s-km&,
(ulrp
-
)u-. ..-
-1.h
.IUV
.it&*
08o1.h
(11
131
-_
4
5
.
-.t
rwr
$11
1.
712'. ,*%Li
I.,
tl@l
(11,
*'<.I '1 ,.'lb.rt. ' < '
:---------iL
. .. (9%
a!., ".=I
,",.t
.
(6)
-
~,t.hm
dl-. I
".L.nu
---------
vu).
-ar
(11)
,118
(111.
18.)
I t 0
1111
-
- - - . . . - . - . - - - - - - - s 7 - -
.
mUI-.YUw
-- ----.---. ,226, I'SLI t.2) ,sIII
'I&. I.&
o v h u kc,."
,*>a1 1<28L1, ,111
2.52 1.11 2.43
(.I.
~1.20 ,.I,
<<.I+ 5
0 . 0
0.3, 1-56
11.0) ll34I
r7.s
s111k Sibll
'7
ISMI
llU5 SV~I*~
11114
*.I6
7WlL
SBllSS
$ . t o
8.-
1.22 1.11
1111
OM9
'I,‘
o.rr
t.86 2.19
1%111
X.N.
'9101
c.zr
11510
1.210
a,.,
WL
sz"1
-0
18110
h*ll"
1.-
2.-
&WW
Nna..
4
ws
Tlll
LII~~SQ
'w*,
,1110 '.I*
'OlOl '1,,
$'I' 1113'
'I* lliJ
11134
5
6.37
II.SS
~
a-00
$
I.11 q.6,
,455,
OWDO
P ~ Y D ~
1112
s.21
S%Z llWJI
3ISII
lubl
I-mV.
1117 I11U
411.71 ,.,U
111. I S Y I
0
.
0.21 ?Or.)
5.m
*.s>
'.6&
1.7s
r.n 0.1.00
0.1,
I'.', SAIUU."
"..."
- ..- ....... a-.
31761
11164
>LL5t
>Is<
13$13
0.65
1.11
TOlti
Glll'l
%$I45
1111
'1111
1111,
>St9
2111
>*hi
2.19 0.7%
G.01 0
..",.N
21119 ltlli
1<111
?all;
6.‘1
."ell
1&0196
I%#%
11e196
2 . 4 4.13
T a ul
21916
2,116
11-86
2
19~24
l).il
1,Sl
‘-13
mr..,
I',bI
Z41e1
11111
fa(%
:ml>
0.13
1.16
11.111
C a b .
28766
2676%
2\76,
1111
2.5,
k.51
111,z
22211
2211
2101 IOMI
0.93
22111
0.7I
(-16
#.a7
466t'l
(LLIS :st11
'>>111
*%.It
25111
z.tl
1.57 0 . 9
3 2.1-
16.21 >..t
0.,G 0 . 4
c.99
0.@3
L.2'
I.eL
D.+1
3.81
0.4%
a.0,
o.,,
*.7%
0.I6
0.0s
.
21.11)
I%,**
2.12
6.S1
.*I ".,I.
C.Eln.-%.~.n..~
..-, ,.-,
101
3709 1Je20
65111 Illli6
h. 9.m
261>1
M.
,1101
111:
IWIb
14103
,1209 $4101
lllOI
.-I.
*+lo3
IqIO
12L.I
1366
I366
136t
$57
4
%
4GOI
4-6
,616
4
4
7
82511 ,1011
$2SL
,236
&,O
1,GL
0.ll +.IS 2 ,
1.w
'$00
IbF
1-11
0.06
Sm.LM.
Yibl I l u . . . h
*.
hS,h
Ub, ,.t.r
I..-,
)01(111
1e10BI
m101,
.11101
LlMl
St,01
6800
0
1161
1126
lDIOl
211S10
4112
7053s
S
if..$
0.W
*.*
0.41 0.W 0.72
0.1)
101.21
lu-l
: a .,
bt.,
I * , . .
-.
,,a1
*,1I..UrnL"
........... $)I$
1621%
1,-
1.11
0.64
(llr
42.3.
t.11
..,I
1.-
.
0 . l ~
I.4.
I-$0
0.-
AImL.2
-1e
$2%1(1
Jer(11
<,I<)
12110 47141
D U L "
.tl*l 1n5r
I%$:
,0117
hrlm
1S1
llJI7
12lli
It$<
4L11b 9'211 211151 11151 61111$
'(IW ~$0' 21169
19501b
111'.
tee63
"."... ,.oU
~11s
s*
a111s M , ' ,
IIWI t1C.11
111131
Pew\.a ?ism%
"ZllO
'12110
s.s~.#
sa-w,tAm I.llt 5 . .
a
(7
I I S a
1192~ 78'3 $&SO
snzr
SY27
C>E2:
')>!I
s$~(i
?sex
ZlCI
US*
LSiO
0
PIG
3,)~
11111
0.w
5
1-56
s.n
66631
3-12
l.S<
1.01
11.11
2.0'
,-*I
0.44
622693
13%11
116
,
.
7 . 4
a,),
Ll.37
9.S7
1.11
0.00
6dti
0.21
e.64
,755
2
..ii
,
0.12 2*.50
0.00
0.05 I,.i(l
SAY,:".*
........... e.. *%,\
--r"b
.......a.
t-un
L.c..
h-eana
Lvbt%
<:?61
41613
31)
IISLI
Llbli
IMH~'
SW+G
X O O G ~ ~
lllDll
1110:1
111021 161921
13112
7
e.)1
2.69
0.110
$863
'116$
2.12
S-09
0.00
1.061
>so#
$ 9 , .
161%
rnrrc
3.26
6.32
1.91
99121
3.11
1.IO
0.O"
llIi29 Ill21
1-24
8s.16
O.l2
161.11
ILf9ll
i r v t
4,215
<#la;
112.1
1121
L < , ~ ~ . c
1x11
~>rt\
21611
zx,
~
< I D .
.llC.
'11s.
05'r
llii
7.rn.l
%"a<,
.,"I.,
,043
S a - 8
,*a,, US?'
(5:'
62ilL
S-.
t.3,
3-66
X.2
I e .~ i i ~
2.10
lllil
,.I5
1.G9
31-20 2,2:
11,<(1
B.,
2.iO
LZII
I$>!$
2.01
1.11
16.73
I
0.03
,Sb6
I)(%$
1>t$6
161'1
116:1
1-25
1.41
1.63
lvht
I 1 Y S
tlllP
11113
1131
13111
2.121
10123
2D129
1011
6
D.Sl
1.1' 1-26
0.01
BYrSl
,,,,
0 . 0
L.DILu~.
1w>0
10126
10110
1012
.?lb
0
*.)6
S.15
L.b,
D.ull
. . s 1
h. n-tsh 141
l%l)i
11C12
br..
1.l.r
IlmYn.
ZS
9Wi
9\07
111
11112
1161Z
llr)
11$1
2141
+WGS
40944'
9
-+C
409ll'
aI(944S
72, 2.567
1429
214
2ILGI
8816 10'69 ISIT
.
1-53
(1.12
0.67
0.02
0.31
1.03
6.69
I.0:
0 . 3
i(ill5.l
I1.15
Y.31
20*11
>lilSa
II.S1
1S.lC
0.00
12.19 1.96
,I,.,&
................................. ...................................
.
...... l u . l . b :
..............................................................................................................................................
111.81
(3
-
OP*r',
W(."
,UE.X
-U U
11-
-I.% ,m.g.
am
S A W Y,Y.II(
."U'IDIUI
,"w n. -
an ,a . I LU
. . n
a.,, ..U
I.., '.S s...
..* ... i
11.21
..,.,: *.* ...D ..,2 ,.%
,,.,r 2-11
._,s
...
13.62 ,.>I I
I.', 1.9:
e.0, 6.4,
. W
21.1)' ,.I*
111.11
W-rrurU
-----. -*I-( ID.."
-" Rp...
*.-hr
" . N .
h r r
,.un. -1."
Y l..
I . . .
(11
111
3
tll
(6%
11,
(9)
(I.)
#I0
111)
("3
(La)
tl%l
$16)
(fill
*.LLu
tuw
(13
111
--------
111
IIW-
~YUUS~X
UW
4
I-
-61-
0
8
l6l
n r u n rrur*n
-SY~
<
48)
<
<'Dl
(11,
1111
#I.$
.rtlr
-
mr1.n
.Ix.
U*s-aUU*
..a,&% I.Nt
"."... 8 . d
(.E.
wnr
-.LE
msl
lrur
,1'5t1 ",It
#L%1
111)
, . . I Z.68
3.2s
I.M
.% I.U
1.11%
4.-
,.a7
I.. I
I,.@$ '.TI
"am'
rrm
..a*
1.12
I-" ,,un.
-3
3.-
4.9'
'*.I0 6.17 2.94
").%.I
*l.,i
. " . ) Y U "
.WII
1.40
5.1s.
1,-
I..;
I...
,*7
+.*$
I.,*
II""..r
--.------.. n. hr.h
I.'.)
4.6,
,-I
,.,c
,e,,,*
3.;.
1.S1 IO.2'
..n<.n.
as'-
5.60
ll.Jl
'"bl.
*I,*'
,_1)1
26.91
x.
'M
..r.".-t.c.~."
'S7'
IN,
lSl)D
I_)O
$.,9
-3rt.i
8.58
4.32
C . b *
.',to c1,51 ,I",
2.2. 1.11
'.IS
.era.
I . " ,
.:'7'
1.9,
h. b u n
51113
z.90
6.8% 1.11
Lab.*
1,.11
e.65
I.,,
.A-
-0
o.a,
2.4,
1.112
0.65
,.,h
MIS tiltl
,.e,
2.12
-L.n.L
ub.I'" U . . "
,.,..
. I . *l'h
XI.,,
m. I..-.
e.3,
3.14
3.w 34.5,
I*Sll
11.11 1.11
.*,T,
13.11
36.10
I$.'*
1111
(Y.~ a. , % , .&.=
at'
Ill
*I$
$ 0
sum
.I-
($8
a#
f7#
<.I
..-
N
W
(<.
~ 1tbt1
(101
*L*I.~ m a
(10
,121
7-
. u
"-r
'I",."
(13)
(14)
mnlh..
CM
1II)
rlS>
~11.1 ,.I,UI'
(I*#
a s 4 I'I.ZL
US9
mrr 11.1'9 I1T7'
nn 9 YI1. 4'-
IliZi i . I , 1 1.jl 1.11.1.*
- - -.- ......
"..
a ,..
h
*$? ,
....
*D.I".
.c.n
>IP*i
r.n..n
L.",.",
twlil
,m+:
.,,b,s
IS'IP
7-8
11.111
e?,.,
. , 1 '
cat,.
.i?II
rrrnn.
m r :
,
&. s.
I,,':
L. D.%".
\,I., 2.z:
hnr,.
3,-9
Y"..,.,.
L.b
>,,I,
I,..
1152z1
hv.
I,,,,
L. l u o h
14.1
M,
..*'Ti
I.."".
, ' , r ) 2
f u - t . h :
291.11
w
w --------- ............................................................................................................................................................................. --...Iuh, : I...
llr", &I..
,<.-,
,I\,
100
Lampiran 17.
Komodi ti
Tabel Daftaf Konversi Sayuran dan Buah
Penggunaan
Ubi jalar
makanan ternak yang tercecer
Jagung
bibit makanan ternak yang tercecer industri
Kentang
bibit Yang tercecer
Bawang merah/ putih
bibi t yang tercecer
Buah
yang tercecer
Sayuran
yang tercecer
Sumber:
Biro Pusat Statistik (1986)
Faktor Koreksi
Lampiran 18.
Contoh Perhitungan untuk Memperkirakan Ketersediaan Pangan Selama PELITA V Menggunakan Metode Kuadrat Terkecil
Contoh perhitungan ini menggunakan data ketersediaan vitamin A selama periode tahun 1978 hingga 1987 yang tertera pada Tabel 13.
Untuk menghitung diperlukan nilai
tertentu pada variahsl waktu (X) sehingga jumlah nilai
( X ) sama dengan nol.
Jumlah X (=n) sama dengan 10 (genap).
Berarti titik asal (X=O) terletak diantara Xk dan
'k+(k+l)/2
= '11/2
= '5,s
= 0
(titik asal terletak diantara tahun 1982 -
Jarak antara dua waktu diberi nilai due satuan, di atas nilai no1 diberi tanda positif ( t ) dan di bawah nilai no1 diberi tanda negatif
(-).
Persamaan garis trendnya dike-
tahui melalui perhitungan sebagai berikut: Tahun
X
Y
-
Jumlah Rata-rat8
0
2034.69 203.47
x
XY
-
2545.03
--
330
y1
= 203.47 + 7.71
x ------------
(persamaan yang digunakan untuk memperkirakan ketersediaan vitamin A selama PELITA V).
Untuk mengetahui perkiraan ketersediaan vitamin A selama PELITA V maka untuk tahun 1989, nilai X = 13 disubstitusikan kedalam persamaan tersebut. Demikian pula untuk tahun-tahun selanjutnya, setiap tahun nilai X ditambah dua satuan. Tahun
X
Hasilnya dapat dilihat di bawah ini: Ketersediaan Vitamin A (RE)