ACTIVITEITENWEEK 4HAVO & 5VWO B E R L I N

ACTIVITEITENWEEK 4HAVO & 5VWO

B E R L I N

Aan alle leerlingen en ouders van de leerlingen die meegaan naar BERLIJN. Hierbij ontvangen jullie een boekje over ons bezoek aan Berlijn met daarin het programmaoverzicht van de reis, achtergrondinformatie over bezienswaardigheden in Berlijn, een paklijst (wat neem ik allemaal mee), en tips over wat je zelf nog kunt ondernemen in Berlijn op je vrije middag. Voor de lunch, het ontbijt en het avondeten wordt gezorgd. Het kan ook voorkomen, dat jullie van ons geld krijgen om zelf een lunch te verzorgen. Je kunt wat extra zakgeld om te shoppen e.d. meenemen, maar houd het beperkt. Houd er wel rekening mee, dat je vrijdag voor het “avondeten” zelf wat moet kopen. Verder verzoeken wij jullie zoveel mogelijk spullen van waarde thuis te laten, je kunt het alleen maar kwijtraken. Verblijf:

Pangea People Karl-Liebknecht Straβe 34 10178 Berlin Tel: 0049-30 886695815

Telefoonnummer leiding: 00316 00316 00316 00316 Paklijst:

47866922 43573264 46133111 37464639

mw. Thesing mw. Bos mw. van Dée dhr. J. W. Siffels

Lunchpakket voor de dinsdag Paspoort of geldige toeristenkaart Ziektekostenpasje mét polisnummer. Schoolpasje/bibliotheekpas Zaanlands Lyceum ivm korting!!!!! Toiletartikelen Blarenpleisters Paracetamol Nachtkleding (Bad-)handdoeken (Warme) kleding voor 4 dagen Stevige wandelschoenen Regenkleding, paraplu Mobieltje (eventueel 1 per groepje) mét beltegoed+ adapter en controleer of hij het in ’t buitenland wel doet! Kleine rugzak voor overdag Fototoestel Pen en papier Kleine spelletjes, een kaartspel of een leesboek

Neem in ieder geval zelf geen alcoholische dranken of geestverruimende middelen mee. De leiding is onverbiddelijk. Na afloop van de reis maken jullie met een groepje een verslag (eventueel in het Duits), waarin jullie je eigen ervaringen (per dag) beschrijven. Ook bezienswaardigheden, die veel indruk of juist niet op jullie gemaakt hebben en jullie mening met toelichting. Dit moet ongeveer drie A-4tjes met tekst zijn, lettertype arial 12, normale regelafstand 1. Foto’s mogen natuurlijk wel toegevoegd worden. De beoordeling is dan goed of niet-goed en bij het laatste krijg je een vervangende opdracht. Als voorbereiding bepalen jullie met welk groepje je de Stadtralley doet en ook bovenstaand verslag. Op maandagmiddag, 31 maart 2014 is daar gelegenheid voor. Ook vragen we jullie dit boekje met bezienswaardigheden grondig te bestuderen, zodat je weet, waarover het gaat als we ter plekke wat vertellen. Wij hopen er met jullie een interessante maar zeker ook leuke week van te maken!!

BELANGRIJK: Vergeet niet je paspoort of toeristenkaart mee te nemen!! - 2-

Programma

“Und zum Spazierengehn genügt das Sonnenlicht, doch um die Stadt Berlin zu sehen genügt die Sonne nicht.” (Kurt Weill)

Dinsdag 1 april 2014: 5.45 uur 6.05 uur 7.01 uur 13.15 uur 15.00 uur 16.15 uur 18.15 uur

verzamelen voor vertrek boven in de hal station Zaandam bij de kaartjesautomaten vertrek vanaf station Zaandam (via CS Amsterdam naar Berlin Hauptbahnhof) vertrek vanaf Amsterdam-CS met IC 141 richting Duitsland aankomst op station Berlin Hauptbahnhof, Berlin Welcome-card halen inchecken in hotel Pangea People wandeling langs Potsdamer Platz, Holocaust Monument, Brandenburger Tor diner in Andy´s Diner, Karl-Liebknecht Straβe, aansluitend naar de film in Cinemax Potsdamer Platz

Woensdag 2 april 2014: 8.15 uur 9.15 uur 10.15 uur 12.30 uur 18.30 uur

ontbijt vertrek naar museum “Checkpoint Charlie” bezoek aan Mauermuseum “Checkpoint Charlie” daarna een wandeling langs de Bebelplatz, Gendarmenmarkt, Berliner Dom lunch en vrije middag om in groepjes te besteden (zie tips verderop in dit boekje) diner in Bowlingcenter am Alexanderplatz, aansluitend bowlen van 20.00 - 21.30 uur.

Donderdag 3 april 2014: 8.15 uur 9.15 uur

ontbijt vertrek voor een Stadtrallye, interview met een “Duitser” is verplicht onderdeel daarvan + groepsfoto’s laten nemen en zelf foto’s nemen van bezienswaardigheden. 16.00 uur einde Stadtrallye, winnaars krijgen een verrassing als prijs 16.45 uur rondleiding over het terrein van het voormalige vliegveld “Tempelhof” 19.00 uur diner in “Cicciolina” 21.00 uur een wandeling over de Potsdamer Platz, daarna langs de East Side Gallery (= stukje oude muur) met foto-puzzeltocht en evt nog de Bernauer Straβe. ’s avonds laat inpakken, zorg ervoor, dat alles klaar staat, want morgenochtend is er heel weinig tijd!! Vrijdag 4 april 2014: 7.30 uur 8.00 uur 9.00 uur 11.00 uur 12.30 uur 13.30 uur 14.00 uur 14.36 uur 21.00 uur 21.12 uur 21.24 uur

ontbijt vertrek naar Hohenschönhausen Rondleiding StaSi Museum Hohenschönhausen einde bezoek, bagage ophalen vanuit het hotel Gezamenlijk broodje Döner/Currywurst mit Pommes eten, evt. wandeling door Hackesche Höfe, flitsbezoek aan DDR-straatje, aansluitend bagage ophalen zelf avondeten (voor in de trein) inkopen verzamelen op het Hauptbahnhof vertrek vanaf Berlin Hauptbahnhof met ICE 142 aankomst Amsterdam CS vertrek vanaf Amsterdam CS aankomst station Zaandam

Wat je nog meer moet weten… - 3-

De lunch Voor dinsdag heb je een lunchpakket bij je dat we onderweg zullen opeten/drinken. Op sommige dagen verzorg je zelf je lunch. Het is handig om dan als groepje je geld bij elkaar te leggen en samen voor de lunch te zorgen. Je kunt dan bijvoorbeeld gezamenlijk inkopen doen. We raden ook aan om in een supermarkt frisdrank of melk te kopen. Natuurlijk is het leuk om op een terrasje te gaan zitten, maar schrik dan niet van de prijzen. Algemene afspraken tijdens deze werkweek 

Zorg dat je dinsdag om 5.45 uur boven aan de roltrap in de hal van station Zaandam bent zodat we om 06.05 uur kunnen vertrekken.



Je zorgt dat je de hele Berlijnreis overal op tijd aanwezig bent. Mocht er iets met je gebeurd zijn, bel dan iemand van de begeleiding. Sla de mobiele nrs. van de begeleiders op in je mobiel!



Zorg dat je altijd een plattegrond, je Berlin-Welcome-Card, het programma en adres hotel/telefoonnummers bij je hebt.



Zorg ervoor dat je ’s morgens om 08.00 uur bij het ontbijt aanwezig bent, vrijdag nóg eerder: half 8!!!. We willen graag op tijd met ons dagprogramma kunnen beginnen. Veelal worden we ergens op een bepaalde tijd verwacht.



In de trein en in het hotel mag niet worden gerookt.



Afval in de trein wordt in de daartoe bestemde plastic zakjes gedeponeerd en dus niet op de grond.



Wanneer we in het hotel zijn, gedraagt iedereen zich netjes, dat wil zeggen, er wordt geen onnodig lawaai gemaakt, we houden de kamers netjes en laten alles achter zoals we het aangetroffen hebben.



Je zorgt dat je uiterlijk om 23.00 uur op je kamer bent, tenzij we gezamenlijk op stap zijn.



Jongens en meiden slapen op aparte kamers, ga dus niet stiekem naar een andere kamer toe. We komen controleren!!!!



Blijf altijd als groepje bij elkaar, ga nooit alleen op pad in Berlijn.



Geen drank of geestverruimende middelen tijdens de hele reis!! Uiteraard is het gebruik of meenemen van alle soorten (soft) drugs uit den boze!!!!!!! In Duitsland wordt het bezit van (soft) drugs als een misdrijf gezien.



Wanneer de leiding acht dat je gedrag ontoelaatbaar is, zullen er passende maatregelen getroffen worden. In het ergste geval zetten we je op de trein naar Zaandam na contact met je ouders opgenomen te hebben.



Het klinkt misschien vreemd, maar loop niet door rood. In Duitsland is men daar erg alert op en word je snel beboet.

- 4-

Op dinsdag, 1 april 2014 komen we rond 13.30 uur aan op het 8 jaar geleden geopende centraal station in Berlijn:

Berlin Hauptbahnhof Berlin Hauptbahnhof is het nieuwe centraal station van Duitse spoorwegen in Berlijn. Het is het grootste kruisingsstation in Europa en op 26 mei 2006 geopend. Het station is gebouwd op de plaats van het voormalige kopstation Lehrter Bahnhof, dat vanaf 1871 het eindpunt van de verbinding met Hannover was. In 1882 werd van oost naar west lopende Stadtbahn geopend, waaraan nabij het Lehrter Bahnhof de halte Lehrter Stadtbahnhof verrees. In 1884 nam het Lehrter Bahnhof ook de diensten naar Hamburg over, die voorheen vanuit het Hamburger Bahnhof vertrokken. In de Tweede Wereldoorlog werd het Lehrter Bahnhof zwaar beschadigd. Het werd in 1951 gesloten en in 1957 afgebroken. Het Lehrter Stadtbahnhof bleef in dienst, maar werd in 2002 afgebroken om plaats te maken voor de bouw van het nieuwe "Centraal Station" van Berlijn. De S-Bahnsporen zijn sindsdien ondergebracht in het Hauptbahnhof. Tijdens de bouw droeg het station nog een tijd de dubbele naam "Berlin Hauptbahnhof - Lehrter Bahnhof", maar vanaf de opening in mei 2006 is de naam alleen nog maar "Berlin Hauptbahnhof".

Station in aanbouw

Station bovenaanzicht

Station schematisch, schuinfrontaal

Station, binnnenfoto

Extra weetje: De officiële opening had plaats op 26 mei 2006. De feestelijkheden werden ontsierd door een gewelddadig incident: een jongen stak een twintigtal mensen met een mes. Omdat één van de slachtoffers drager was van het AIDS-virus, werd gevreesd voor besmetting van de andere slachtoffers met het virus.

- 5-

S-Bahn De Stadtschnellbahn, afgekort S-Bahn, is een in Duitsland ontstaan (elektrisch) treinconcept, tussen de RegionalBahn (stoptrein) en de Stadtbahn (stadsvervoer) in. De S-Bahn maakt meestal gebruik van de normale spoorwegen om grote steden te verbinden met andere grote steden of forenzengemeenten. De treinen rijden volgens een vaste dienstregeling met een redelijk hoge frequentie. De S-Bahn van Berlijn is de oudste S-Bahn van Duitsland. Al in 1882 werd er een stadsnet geëxploiteerd met stoomtractie. In 1924 is begonnen met de elektrificatie. Sinds 1 december 1930 wordt het netwerk 'S-Bahn' genoemd. Toen werd ook het nog bestaande S-logo ingevoerd. De S-Bahn in Berlijn gebruikt 800 Volt gelijkstroom en wordt gevoed via een derde rail (stroomafname aan de onderzijde). De Berlijnse en Hamburgse S-Bahnen zijn de enige in Duitsland die gebruik maken van een derde rail. Alle andere S-Bahnnetwerken maken gebruik van het gewone spoorwegnet (met bovenleiding).

U-Bahn De U-Bahn in Duitsland valt te vergelijken met de metro in Nederland en rijdt voornamelijk ondergronds. De eerste metro ter wereld reed in Londen en werd op 10 januari 1863 geopend. De eerste metro, in het Verenigd Koninkrijk 'Underground' genoemd, werd getrokken door een stoomlocomotief. De overstap naar elektriciteit werd al snel gemaakt omdat de stoom en het roet de stations en de reizigers daarop bevuilden. De eerste metro op het vasteland ging rijden in 1896 in Boedapest, de hoofdstad van Hongarije. De Parijse métropolitain volgde in 1900. In New York wordt de metro Subway genoemd. In de Duitstalige landen spreekt men van U-Bahn (Untergrundbahn). In Nederland werd aanvankelijk ook wel van stadsspoorweg gesproken. Tegenwoordig is het Franse woord 'metro' algemeen ingeburgerd.

- 6-

Na aankomst in het hotel om ± 15.00 uur krijg je de gelegenheid even bij te komen van de lange reis en wat spullen uit te pakken. Om 16.15 uur vertrekken we om een rondwandeling te gaan maken langs o.a. de Potsdamer Platz, het Holocaust Monument en de bekendste bezienswaardigheid, die ook op de Euro afgebeeld staat: de Brandenburger Tor, hét symbool van de Duitse éénwording. Daarna gaan we eten en aansluitend gaan we naar de film in de Cinemax aan de Potsdamer Platz.

Potsdamer Platz In het jaar 1800 was het Postdammer plein niet veel meer dan een vijfhoekig verkeersknooppunt aan de ‘alten Reichsstaβe no1’. Vanaf het eind van deze eeuw heeft er een snelle ontwikkeling in voorzieningen plaatsgevonden. Zo is er in 1902 het westelijke eindpunt van de Berlijnse eerste U-Bahn bijgekomen. In razendsnel tempo werden er restaurantjes, hotelletjes en diversen musea uit de grond gestampt.

Tot in de tweede wereldoorlog was het Potsdamer plein een levendige plaats, maar tijdens de oorlog lag het halve plein in puin. In 1961 werd de Berlijnse Muur dwars over het plein aangelegd. Een leuk detail is dat tot 1989 net ten noorden van de Potsdamer Platz een stuk Oost-Berlijns grondgebied ten westen van De Muur lag, de Lenné-Dreieck. Dit driehoekig stuk land tussen de Ebertstrasse, Lennéstrasse en Bellevuestrasse, behoorde tot OostBerlijn, maar was van het oosten afgesloten omdat de Muur de kortst mogelijke route volgde van Potsdamer Platz naar de Brandenburger Tor, namelijk via de Ebertstrasse. Na de afbraak van de Muur in 1989 ontstond de grootste bouwput van Europa. Er werden vele nieuwe gebouwen neergezet op de lege vlakte die was ontstaan: o.a. het DaimlerChrysler Quartier, het Sony-Center en de BahnTower, waarin het hoofdkantoor van de Deutsche Bahn gevestigd is.Het plein staat bekend om zijn vele theaters, filmhuizen en bioscopen. Er zijn onder andere twee IMAXtheaters gevestigd met het grootste bioscoopscherm van Duitsland, waar films in 3D kunnen worden bekeken. Onder het plein ligt het station Potsdamer Platz, dat door middel van tunnels aangesloten is op het spoornet. Op het station van de S-Bahn stoppen de lijnen S1, S2 en S25. Op het in de jaren '90 nieuw gebouwde treinstation stoppen sinds 28 mei 2006 ook de zogenaamde Regionalzüge. Verder is het plein te bereiken met de metro U2 en diverse buslijnen.De voormalige loop van de Berlijnse Muur is op sommige plaatsen met stenen in het wegdek aangegeven.

- 7-

Het Holocaust monument in Berlijn, ter nagedachtenis aan de vermoorde Joden in Europa Enkele feitjes: Wanneer opgericht Op 10 mei 2005, zestig jaar na het einde van de tweede wereldoorlog. Joden Bij de opening waren zo'n 1000 gasten uit de hele wereld, onder wie Joden die de vervolging door het nazi-regime overleefden. Het ontwerp is van de Amerikaanse architect Eisenman. (Het totaal aantal vermoorde Joden wordt geschat op getallen tussen de vijf en de zes miljoen) Terrein Het monument heeft een oppervlakte van vier voetbalvelden. Op een terrein in het hart van de stad staan 2711 grijze, rechthoekige pilaren van 20 centimeter tot 4,7 meter hoogte. Eenzaamheid Dit moet volgens de Amerikaan een gevoel van desoriëntatie en eenzaamheid teweeg brengen. Het monument staat vlakbij de Brandenburger Tor. Een deel van de pilaren bevindt zich boven de voormalige bunker van de nazi-minister van Propaganda, Goebbels, en vlakbij de bunker waar Hitler zich eind april 1945 van het leven beroofde. Critici Het heeft jaren geduurd voor het monument er stond. Sommige critici waren tegen de locatie midden in het centrum van de stad en extreem-rechtse Duitsers vonden dat het eindelijk eens afgelopen moest zijn met de Duitse 'schuld-cultuur'.

- 8-

Brandenburger Tor

De Brandenburger Tor is de enige bewaard gebleven stadspoort van Berlijn. Vroeger was de plek waar de poort staat de stadsgrens van het centrum. Wie door de poort wilde, moest tol betalen. Dat kon in het kleine huisje ernaast. De eerste poort stamt uit 1734. In 1788 werd door architect Carl Gotthard Langhans op dezelfde plek een nieuwe poort gebouwd in opdracht van de Pruisische koning Frederik Willem II, ter herinnering aan de bezetting van de Republiek in 1787 door een Pruisisch leger van 20.000 man. De poort is 26 meter hoog, 65,5 meter breed en 11 meter diep. Het beeld op het gebouw, een Quadriga (tweewielige wagen met vier paarden  zie plaatje rechts), werd in 1806 meegenomen door Napoleon naar Parijs als oorlogsbuit. Het is acht jaar later door een Duitse maarschalk teruggebracht naar Duitsland. Het beeld dat er nu op staat, een Griekse strijdwagen met daarin de godin Victoria, is een replica. Het oorspronkelijke beeld is verloren gegaan tijdens de Tweede Wereldoorlog. De replica is gemaakt met de oorspronkelijke gietvorm die nog in het depot stond van de West-Berlijnse Firma Noack. In de jaren 60 van de vorige eeuw werd de Berlijnse Muur aan de westzijde langs deze poort gebouwd. De Brandenburger Tor stond in de Russische sector en was vanaf een verhoging te bezichtigen vanuit het westen. Het was dertig jaar lang niet mogelijk om onder de poort door te lopen, ook niet vanuit oostelijke richting (in verband met de toenmalige grensbeveiliging). Na de val van de Berlijnse Muur werd de Brandenburger Tor gerenoveerd. Tijdens de feestelijkheden was de Quadriga zwaar beschadigd geraakt. Hedentendage is de poort het symbool van de Duitse éénheid. De loop van de Muur is met stenen in het wegdek aangegeven. Tevens staat de poort afgebeeld op het Duitse 10 Eurocent muntje. 9 november 2009: Tag des Mauerfalls Niet voor niets liep Angela Merkel, bondskanselier van Duitsland, op 9 november 2009 – de “Tag des Mauerfalls” - bij de herdenking, dat het 20 jaar geleden was dat de muur gevallen was met belangrijke staatshoofden onder deze poort door, waar het verloop van de “muur” symbolisch weer was opgebouwd m.b.v. beschilderde dominostenen.

- 9-

's Avonds viel een twee kilometer lange Muur van enorme dominostenen opnieuw als treffende symboliek voor de vele gevolgen die het verdwijnen ervan de afgelopen jaren voor Duitsland en de wereld had. Van de Potsdamer Platz, via de Brandenburger Tor naar de Rijksdag, staat een lint van zo'n duizend grote dominostenen die de Berlijnse Muur voorstellen.

De dominostenen, hier bij de Brandenburg Tor, worden 's nachtsspectaculair uitgelicht. foto H. Knosowski/AP

De door 15.000 jongeren, kunstenaars en politici in binnen- en buitenland beschilderde 'stenen' vallen op 9 november 2009 symbolisch om. De Poolse oud-president Lech Walesa en de voormalige Hongaarse premier Miklos Nemeth mogen de eerste steen – met de kleuren van de Poolse vlag - omver duwen.

In Berlijn werd een gezellig feest gevierd. Langs het anderhalve kilometer lange traject stonden geurende stalletjes met Glühwein, braadworst en andere lekkernijen. Harde muziek schalde uit luidsprekers, enorme videoschermen moesten ervoor zorgen dat niemand iets zou missen. Meer dan dertig staatshoofden en regeringsleiders waren in Berlijn te gast. Rond de Brandenburger Tor waren tribunes en podia verrezen voor de feestelijkheden die dag. Bondskanselier Angela Merkel liep met Walesa en de Russische oud-president Michaïl Gorbatsjov over de Bösebrücke in de Bornholmer Strasse. Daar deden grenswachten 20 jaar geleden op 9 november 1989 als eersten de slagbomen omhoog.

Oostduitse grenswachten in november 1989 bij een gat in de muur, gemaakt door demonstranten. foto Lionel Cironneau/AP Berlijn.

Woensdag 2 april 2014: We beginnen met een bezoek aan het museum “An der Mauer Checkpoint Charlie”. Daarna maken we een wandeling door het historische centrum van Berlijn, o.a. langs de Bebelplatz, de Gendarmenmarkt en de Berliner Dom en dan …..een middag vrij!! ’s Avonds bowlen.

- 10 -

Checkpoint Charlie

Bijna 20 jaar na de val van de muur zijn er nog maar weinig zichtbare plekken, die dit belangrijke stuk geschiedenis in herinnering brengen. De bekendste plek, die doet herinneren aan het leven in het gedeelde Berlijn is Checkpoint Charlie. Veel toeristen komen een kijkje nemen bij deze voormalige grensovergang tussen de Russische (Mitte) en Amerikaanse sector (Kreuzberg) van Berlijn. Dit was van 1961 tot 1990 de enige plek waar je met eigen vervoer (en uiteraard pas na goedkeuring door de autoriteiten) de grens tussen Oost- en West-Berlijn kon passeren. Het museum Haus am Checkpoint Charlie laat de tijd van de Berlijnse muur herleven en toont ook hoe mensen hebben geprobeerd over de muur te vluchten van Oost- naar West-Berlijn.

Der Gendarmenmarkt

Tot 1688 was de Gendarmenmarkt een weiland met hier en daar een akker. Het lag net buiten de Berlijnse stadsmuren. De Gendarmenmarkt is nu een van de mooiste pleinen van Europa. Uniek is de combinatie van een concertgebouw en aan beide zijden daarvan een Domkerk. (een Franse en een Duitse dom). Voorheen stonden er twee onopvallende kerken totdat de architekt Karl von Gontard tussen 1780 en 1785 ze van twee fraaie torens voorzag. De Franse Dom was bedoeld om protestantse vluchtelingen, die uit het katholieke Frankrijk naar het tolerantere Pruisen (nu Duitsland) waren gevlucht een eigen kerk te geven. Het plein is benoemd naar het legeronderdeel Regiment Gendarmes. Dit regiment had in de achttiende eeuw hier zijn basis en stallen. De “Gendarmes” was een heel voornaam gezelschap van jonge adellijke mannen, die zich voorbereidden op een glanscarrière in het Pruisische leger. Dat dit legeronderdeel op zo’n prominente plek in het centrum een plaats kreeg, zegt iets over het belang en aanzien van het leger in het vroegere Duitsland. Vandaag de dag vinden in de Franse Dom nog geregeld kerkdiensten plaats. De Duitse Dom is als museum ingericht, waar je een uitvoerige tentoonstelling kunt zien over de hoogte- en dieptepunten van de Duitse politieke geschiedenis. Het classicistische Konzerthaus ontstond tussen 1817–21 en werd gebouwd door de grootste architekt van Berlijn: Karl Friedrich Schinkel. Het was oorspronkelijk een schouwburg, diende een tijdje als parlamentsgebouw en werd uiteindelijk een concertgebouw. Sinds 1871 staat er voor het Konzerthaus een monument, dat de grote Duitse toneelschrijver Friedrich Schiller eert.

- 11 -

Der Bebelplatz Het rechthoekige plein is volledig gepleisterd. De Bebelplatz is vernoemd naar August Bebel, de medeoprichter van de sociaaldemokratische arbeiderspartij, en ontstond rond 1740 na het afbreken van de oude verdedigingswerken van de stad. Het plein moest het centrum worden van het geplande “Forum Fridericianum”. Aan dit Forum zouden alle belangrijke gebouwen van het Pruisische koninkrijk moeten liggen: de opera, de universiteit, paleizen enz. Toen in december 1740 een oorlog met Schlesien uitbrak, raakte het geld snel op en alleen het operagebouw (Deutsche Staatsoper Unter den Linden) was gerealiseerd. Daarom werd het plein aanvankelijk de Opernplatz genoemd. Op 10 mei 1933 speelde zich op dit plein een donker hoofdstuk van de Duitse geschiedenis af. De Nazis organiseerden er een grootschalige boekverbranding om zo “de joodse geest en het complete liberalisme uit te roeien”. Onder het gejoel van een grote mensenmassa wierpen opgejutte studenten ongeveer 20.000 boeken in de vlammen van de vuurstapel. Om deze gebeurtenis niet te vergeten bevindt zich onder het plein een momument ter nagedachtenis aan de boekverbranding. Het monument heet de “versunkene Bibliothek” , is ontworpen door Micha Ullmann en bevindt zich exact in het midden van het plein onder de grond. Door een glasplaat kun je het zien. Het bestaat uit een 50 vierkante meter grote ruimte met gigantische boekenkasten. Op de planken zou plaats zijn voor alle 20.000 verbrande boeken. Het monument (zie plaatje rechts) in de vorm van een grote stapel boeken van schrijvers, die belangrijk zijn geweest voor de Duitse democratie, heeft er maar kort gestaan. Toen het net klaar was, kwam een van deze schrijvers (de nog levende Günter Grass) in opspraak door onthullingen over zijn Nazi-verleden. Men heeft er nog over gedacht om alleen zijn naam te verwijderen, maar het hele monument is toch weggehaald.

Museumsinsel en Berliner Dom

Zoals je op bovenstaand plaatje kunt zien is de Museumsinsel precies wat de naam zegt: een eilandje in de Spree met uitsluitend musea. Het Altes Museum herbergt voornamelijk oudheidkundige kunstwerken uit Griekenland en Egypte. Vroeger lag het tegenover het koninklijk paleis (dat de Nazi- en DDR-tijd niet heeft overleefd). Het Neues Museum is inmiddels gerenoveerd, klaar eind 2009. Nu wordt daar een collectie getoond van de steentijd tot de oudheid. De Alte Nationalgalerie is gevuld met beeldhouwwerken en schilderijen uit de 19e eeuw (veelal romantiek en impressionisme).

- 12 -

Het Pergamonmuseum is vooral beroemd door de reconstructie van het gigantische Pergamonaltaar (2e eeuw voor Chr. uit Pergamon, dat in het huidige Turkije ligt). Ook vind je er een heel bijzondere verzameling van islamitische kunst. Ook wordt daar dan het beroemdste kunstobject tentoongesteld: de buste van de Egyptische koningin Nefertiti, (hier rechts) afkomstig (en gestolen uit) uit Egypte. Egypte heeft trouwens met klem gevraagd of ze haar weer mogen terug hebben. Zo´n publiekstrekker is altijd interessant! Tot slot het Bodemuseum (ook wel de kont van het Museumsinsel genoemd). In dit museum is een internationaal vermaarde collectie kunstwerken uit de middeleeuwen en renaissance bijeengebracht. Zeer de moeite waard. Sinds 1999 staat dit Insel op de Unesco-lijst van internationaal cultureel erfgoed. Op deze lijst staan ook de Chinese Muur, de Egyptische pyramides en het Australische Great Barriere Riff, om maar even aan te geven hoe vooraanstaand en uniek dit Museumsinsel is.

Berliner Dom De Berlijnse Dom ligt naast het Altes Museum. Toen het koninklijk paleis er nog stond was dit min of meer de huiskerk van de Pruisische koningen en Duitse keizers. De koepels zijn niet meer origineel. Men herbouwde bewust niet de oude, sierlijke koepels om zo de verwoestende erfenis van de Nazi´s te laten zien. Op veel kerktorens zie je trouwens geen kruis, maar een gouden bolletje: dit laat zien dat deze kerk na de oorlog weer opgebouwd is en is ook veelzeggend over de houding van de communisten, die na de oorlog in dit gebied de dienst uitmaakten: men wilde de uiting van christelijke symbolen zoveel mogelijk uit het stadsbeeld doen verdwijnen. Volgens de communisten was religie iets om het volk mee dom te houden. Toen na het grote bombardement op Berlijn (1945) het centrum verwoest werd, kwam ook de Berlijnse Dom er niet zonder kleerscheuren vanaf. Net als het koninklijk paleis (Berliner Stadtschloss) raakte het beschadigd, maar de schade was niet onherstelbaar. Omdat de regering van de DDR het te duur vond om beide gebouwen op te knappen, koos men ervoor het paleis plat te gooien. Op het plaatje hiernaast zie je (met je rug naar het Altes Museum) hoe het paleis er vroeger uit heeft gezien.

Ideeën voor de vrije middag: (in groepjes) Culturele activiteiten:       

Pergamon Museum op het Museuminsel, waar langs de Spree een Flohmarkt of Trödelmarkt is. Of een van de andere musea van de “Insel” . Kulturforum: een aantal musea achter de Potsdamer Platz Rondvaart op de Spree (kortingsbon in je Berlin-Welcome-Card) Ku’damm met de Gedächtniskirche Nikolaiviertel: leuke eettentjes. “Berliner Schuss” proberen = lekker drankje Zoologischer Garten (ijsbeer Knut is hier beroemd geworden, helaas inmiddels overleden) DDR-Museum aan de Spree

Winkelen:  bezoekje aan KaDeWe (Kaufhaus des Westens) aan de Kurfürstendamm, heel luxe warenhaus, koffie drinken boven bij “Kranzler” was vroeger groter en luxer, maar nog steeds leuk en betaalbaar.  De gehele Kurfürstendamm barst van de winkels. Tot de Tauentzienstraβe is het vooral veel H&M en Benneton en voorbij de Tauentzienstraβe zitten zaken als Jil Sander en Yves Saint Laurent. Let op je poen (Taschendiebe) en … duur – duur – duur!!  Warenhuizen als Galeria Kaufhof, Karstadt, La Fayette

- 13 -

    

Trödelmarkt/Flohmarkt op het Museuminsel, vlak voor het Pegamonmuseum langs de Spree De Friedrichstraβe (vanaf de kruising met Unter den Linden) De Hackescher Markt: er is een S-Bahn-station dat zo heet, maar je kunt er vanaf de Berlijnse Dom ook makkelijk heenlopen. Aan de markt vind je de Hackesche Höfe: een complex van allemaal hofjes met winkeltjes en ateliers. Heel gezellig. De Arkaden is een heel groot winkelcentrum bij de Potsdamer Platz, wel een beetje massaal en je bent vooral binnen. Het is een beetje vergelijkbaar met een Amerikaanse Shopping Mall. . Duurste winkelstraat is – naar men zegt - de Fassanenstraβe.

Je ziet van verre de Fernsehturm, waarin je met een lift in 45 seconden razendsnel omhoog gaat naar het platform. Het is het hoogste bouwwerk van de stad (368 m) en je kunt dan genieten van een uitzicht, dat bij helder weer wel 40 km ver kan zijn. Deze toren, die tussen 1965 en 1969 in de vroegere DDR gebouwd werd, is een beroemd symbool van Berlijn. Het bezoekersplatform is 204 m hoog met daarboven het restaurant, dat zich in ongeveer 30 minuten om z’n as draait. Er komen ongeveer 1 miljoen bezoekers per jaar. In 2006 was in het kader van het wereldkampioenschap voetbal de ronde bol omgetoverd in een enorme voetbal in de kleuren van de sponsor (zie foto rechts), de Duitse Telekom, dat tevens de eigenaar is van deze toren.

Donderdag, 3 april 2014: We beginnen de dag met een “Stadtrallye”, waardoor jullie in groepjes alle bezienswaardigheden van Berlijn krijgen te zien. Het is de bedoeling, dat jullie met alle vormen van het openbaar vervoer kennismaken en in jullie sprankelende Duits naar bepaalde typisch Duitse dingen in winkels informeren. Ook maken groepsfoto’s op beroemde plekken deel uit van de opdrachten, zodat wij kunnen zien, dat jullie er echt geweest zijn. Om te bepalen, waar jullie je bevinden, is het de bedoeling, dat één van jullie groepje ongeveer halverwege een smsje stuurt of even belt naar één van de docenten. We starten enige minuten na elkaar en er is een tijdslimiet aan verbonden, dat je terug moet zijn. De winnaars verdienen “eeuwige roem” en een verrassing als prijs. Daarna krijgen we nog een rondleiding over het terrein van het voormalige vliegveld “Tempelhof” en ‘dineren’ we in “Cicciolina”. Daarna gaan we nog een stukje langs de “East-Side-Gallery”, (= de oude muur) en evt. de Bernauer Straβe wandelen en pakken we laat op de avond onze spullen weer in, want de volgende ochtend moeten we vroeg op. We worden namelijk al om 9.00 uur in het StaSi Museum Hohenschönhausen voor een rondleiding verwacht.

East Side Gallery De East Side Gallery is het grootste en bekendste stuk muur, dat overgebleven is van de “Oude Muur”, die op 9 november 1989 viel. Dit deel aan de Mühlenstraβe tussen het Berliner Ostbahnhof en de Oberbaumbrücke langs de Spree werd in het voorjaar van 1990 door 118 kunstenaars uit 21 landen beschilderd. De meer dan 100 beschilderingen op een lengte van 1316 m drukken gevoelens van blijheid en hoop op een betere toekomst uit. Ook de politieke veranderingen in de jaren 1989/1990 waren het onderwerp van deze afbeeldingen. Het is eigenlijk een symbool voor de verbinding van verleden en toekomst, van kunst en een historisch monument. In september 1990 werd dit deel van de muur opengesteld voor publiek, net vóór de hereniging van de twee ‘Duitslanden’op 3 oktober 1990. Helaas is nu na ruim 15 jaar door weersinvloeden en

- 14 -

graffiti veel schade toegebracht aan de staat van de schilderingen. Een groep kunstenaars heeft zich daarom vanaf 1997 ingezet voor het behoud van dit gedeelte muur en valt het nu onder monumentenzorg. Ondanks dat brokkelen er toch delen van de muur af en vervagen de beschilderingen. Zonder financiële hulp van de overheid maar wél met ondersteuning van sponsors (o.a. uit de verfindustrie) en privé-donaties werden diverse afbeeldingen al gerestaureerd en zo behouden. Wat de toekomst voor dit deel muur brengt is onzeker: de staat van de muur wordt er niet beter op en er bestaan plannen om het land tussen de muur en de Spree opnieuw in te richten.

Die Mauer De Berlijnse Muur bevond zich tijdens de koude oorlog om West-Berlijn (deel van de BRD) en had een lengte van 45,3 kilometer. De muur scheidde West-Berlijn af van Oost-Berlijn en de rest van de Duitse Democratische Republiek (DDR, communistisch Oost-Duitsland). Berlijn was een enclave in Oost-Duitsland, die na de Tweede Wereldoorlog in vier sectoren werd verdeeld en bestuurd door het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten, Frankrijk en de Sovjet-Unie. De Sovjet-Unie probeerde Berlijn binnen haar invloedssfeer te krijgen en isoleerde de stad van 1948 tot 1949 door verkeer van en naar Berlijn vanuit het westen te blokkeren. Na de oprichting van West- en Oost-Duitsland in 1949 liep de economische ontwikkeling van het westen en oosten uiteen. West-Duitsland en West-Berlijn kregen financiële hulp van de geallieerden, maar Oost-Duitsland en Oost-Berlijn moesten herstelbetalingen aan de Sovjet-Unie doen. Door de invoering van de planeconomie ontwikkelde de economie zich trager en was er weinig keuze in producten, terwijl de meeste bewoners van West-Berlijn genoeg keuze en luxe hadden. Ontstaan De Muur is gebouwd door de DDR op Oost-Duits grondgebied. De bouw van de Muur had meerdere doeleinden. Het moest de trek van relatief goed opgeleide mensen naar West-Berlijn en WestDuitsland tegen gaan; in die landen konden goed opgeleide vakkrachten veel hogere lonen verdienen dan in Oost-Duitsland en daardoor ontstond een groot gebrek aan vakkundig personeel. Vanuit DDRstandpunt was die trek van geschoold personeel een subsidie aan het rijkere West-Duitsland. Daarnaast trokken veel Oost-Duitsers om politieke redenen weg, wat tot een ontvolking leidde. Een andere reden was dat in Oost-Duitsland het voedsel gesubsidieerd werd en daardoor veel goedkoper was dan in West-Berlijn. Het gevolg was dat armere West-Berlijners in Oost-Berlijn inkopen gingen doen, waardoor voedsel tekorten ontstonden. Op den duur werd het grote aantal vluchtelingen een serieuze bedreiging voor het voortbestaan van de DDR. De uittocht van arbeidskrachten betekende

- 15 -

een gigantische aderlating voor de economie. Ook werd de politieke stabiliteit van het land in gevaar gebracht. De Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (SED) kon de eigen bevolking moeilijk laten geloven in het succes van de socialistische maatschappij, als elke maand duizenden mensen vertrokken. Het DDR-regime noemde de Muur de antifascistische beschermingsmuur met als doel de kapitalistische fascistische dreiging tegen te houden. In 1961 besloten Walter Ulbricht en de Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov een einde te maken aan de leegloop. In de nacht van 12 op 13 augustus werd begonnen met de bouw van de Berlijnse Muur. In enkele weken tijd werd een zwaarbewaakte betonnen hindernis opgeworpen rondom West-Berlijn. Er werden op zeven plaatsen doorgangsposten opengelaten. De Muur werd door de Oost-Duitse grenspolitie zwaar bewaakt. De strenge bewakers maakten van elke beweging een foto, soms zelfs van elkaar. De Muur was ook voorzien van prikkeldraad. De grenswachten hadden bevel om te schieten op mensen die probeerden de grens over te steken. Dit betekende overigens niet dat niemand meer probeerde te vluchten. Gedurende de bijna dertig jaar dat de Berlijnse Muur bestond zijn talrijke pogingen ondernomen om uit de DDR te ontsnappen. Hierbij zijn naar schatting ongeveer tweehonderd doden gevallen. Tweeëneenhalf jaar bleef de Muur potdicht, daarna ging hij langzamerhand op een kier open voor bezoekers uit het westen. In de eerste paar jaren van zijn bestaan was de Muur nog lang niet perfect. Er zaten nog veel gaten en zwakke plekken, die snel door vindingrijke Oost-Berlijners werden gevonden. Aanvankelijk kon men eenvoudig naar het westen vluchten via de ramen van de huizen die net op de grens stonden, met toestemming van de bewoners. Er werden in de loop der jaren vaak spectaculaire pogingen gedaan om over de Muur te klimmen, te vliegen, en er onderdoor te graven. Mensen verzonnen allerlei mogelijkheden om erdoor te komen. Bijvoorbeeld kisten onder auto's en onzichtbare verbergruimtes in auto's. Zo reed er bijvoorbeeld een Oost-Berlijner met een shovel dwars door de Muur heen en ook werden er tunnels onder de Muur doorgegraven. Toen de Muur steeds afschrikwekkender werd, konden sommige mensen het gevoel opgesloten te zijn moeilijk verdragen en kregen last van een syndroom dat “Mauersyndroom”, Muurziekte, werd genoemd. West-Duitsland bleef naar hereniging streven, hoewel de andere Europese landen, met name het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk hier wat reserves over hadden. De machtige Europese speler WestDuitsland vonden ze al indrukwekkend genoeg. Het duurde bijna dertig jaar voor de inwoners van het Oostblok de Muur neerhaalden. Op 2 mei 1989 knipten Hongaarse grenswachters een gat in de grens met Oostenrijk. Deze opening in de grens zorgde in zeer korte tijd voor een uitstroom van duizenden 'permanente vakantiegangers'. In korte tijd ontstond een ware volksverhuizing via Hongarije, even later ook via het Tsjechische Praag, en daarna ook via andere 'gaten' in het IJzeren Gordijn. Ook de leiding van de DDR, die kort daarvoor nog trots het veertigjarig bestaan van de 'socialistische heilstaat' had gevierd, moest de grenzen openen. Het eind van de Muur was onafwendbaar. Loop van de muur De Muur stond in zijn geheel op grondgebied van de DDR. De arbeiders die de Muur bouwden, mochten immers niet op West-Berlijns grondgebied komen. Dit betekende in de praktijk dat als men vanuit het westen naar de Muur liep, men feitelijk gezien al in de DDR was. Westerlingen trokken zich hier weinig van aan, getuige bijvoorbeeld de graffiti op de Muur. Een andere "liefhebberij" was het gooien van blikjes en ander afval over de Muur heen. Maar geheel zonder risico was het niet. OostDuitse grenswachten konden via poortjes in de Muur aan de westzijde van de muur komen en de westerlingen weren of oppakken. Voor zover bekend is dit echter slechts sporadisch gebeurd. De Lenné-Dreieck behoorde weliswaar tot de DDR, maar was alleen vanuit West Berlijn toegankelijk, omdat de Muur via de Ebertstraße om dit stukje grond heen gebouwd was. Val van de muur in 1989 De Berlijnse Muur viel op 9 november 1989. Günter Schabowski, één van de hoogste partijleiders in de DDR, hield aan het begin van de avond een bijzondere persconferentie. Het was een unieke gebeurtenis, omdat hij bereid was zonder voorwaarden vooraf vragen van journalisten te beantwoorden. Dit was niet gebruikelijk in de DDR: journalisten kregen altijd van tevoren van de communistische partij te horen wat ze moesten vragen. Zelf vragen bedenken was verboden. In enigszins gebroken Duits stelde een Italiaanse journalist een vraag over een nieuwe reisregeling voor

- 16 -

DDR-burgers, waar veel kritiek op was gekomen. Schabowski gaf een ingewikkeld antwoord waarin hij het beleid van de partij verdedigde. Maar toen zei hij plotseling: "Maar vandaag is, voor zover ik weet een beslissing genomen... We hebben besloten dat iedere DDR-burger de grens over mag." Onmiddellijk volgde de vraag wanneer deze regel in werking zou treden. Schabowski bladerde in zijn papieren, keek enigszins hulpeloos naar zijn medewerkers en zei toen: "Dat geldt - voor zover ik weet - ......vanaf nu.". De verwarring was groot. Had Schabowski nu werkelijk bedoeld dat de grens tussen Oost- en WestDuitsland open was? Of zat er - zoals gewoonlijk bij de SED - een addertje onder het gras en gold het uitsluitend voor mensen die de DDR voorgoed wilden verlaten of voor iedereen, dus ook de burgers die alleen maar even in West-Duitsland wilden kijken? Hoe groot de verwarring was, bleek op de West-Duitse televisie. In de uitzending van het nieuws om zeven uur verscheen Schabowski's mededeling op de persconferentie pas als zesde item in de uitzending. Pas om acht uur was het duidelijk wat er was gebeurd: "De DDR opent de grens!" meldde de nieuwslezer van de Tagesschau. Een televisieverslaggever stond voor een nog steeds hermetisch afgesloten Muur en zei enigszins verbouwereerd: "Dus - als ik het goed begrijp - moet de Muur vannacht open gaan..." Massaal trokken de Oost-Duitsers naar de muur om te kijken of ze inderdaad naar West-Berlijn konden. De grenswachten waren net zo overdonderd als alle anderen. Richtlijnen van boven kwamen er niet meer. Ze wisten niet wat ze moesten doen, net zo min als het leger en de geheime dienst, de StaSi. Onder druk van de menigte gingen de grensovergangen uiteindelijk open. Verbijsterd liepen de OostBerlijners naar de andere kant van de grens, waar ze met applaus werden ontvangen. Het leger (NVA) heeft gevraagd om toestemming de grens te verdedigen, maar het enige waar zij toestemming voor kregen was het bewaken van hun eigen basis, die zij vervolgens dag en nacht bewaakten.

De muur op 16 november 1989, daarachter de Brandenburger Tor: Twee symbolen van stadsdeling

Temidden van een grandioos volksfeest hakte een ieder die het wilde een stuk beton uit het bouwwerk, dat voor zo veel ellende had gezorgd. De volgende dag sprak Helmut Kohl de Berlijnse bevolking toe. Hij riep de bevolking op kalm te blijven. Die oproep was niet alleen gericht aan de DDRburgers, maar ook aan Sovjetleider Gorbatsjov. Het was maar de vraag hoe de Sovjet-Unie zou reageren op de val van de Muur. Maar Moskou liet al snel blijken niet te zullen ingrijpen. De grens was definitief open en de Muur was gevallen. De val werd tijdens de kerst van 1989 gevierd met een concert onder leiding van Leonard Bernstein. Binnen een jaar was de hereniging van Duitsland een feit. In 1991 werden nagenoeg alle fysieke resten van de Muur afgebroken en werden brokken als souvenir verkocht. Enkele restanten staan er vandaag de dag nog, waaronder de "Gedenkstätte Berliner Mauer" en de "East-Side Galery". (bron: Wikipedia)

De Reichstag. Dit is het gebouw, waar sinds 1999 de Duitse regering zetelt. Het werd tussen 1884 en 1894 gebouwd, toen ook al als zetel voor het Duitse parlement. In 1933 werd de centrale hal door een brand verwoest. Na de 2e wereldoorlog werd dit gebouw niet gerestaureerd, uiteindelijk wél tussen 1957 en 1972 en vanaf dat moment werd er weer vergaderd door het Duitse parlement. Toen Duitsland in 1990 was herenigd, kwam de pas gekozen Bundestag voor het eerst in de Reichstag bijeen. In 1999 heeft Norman Foster er een koepel opgezet en kon er weer vergaderd worden. De

- 17 -

koepel is van veraf te zien en zorgt voor een speciale lichtinval in de in “koningsblauw” uitgeruste vergaderzaal, mede door een omgekeerde kegel, bestaande uit spiegels, die midden in de koepel hangt. Bundeskanzlerin Angela Merkel vertoeft hier regelmatig. Het bouwwerk bestaat uit een staalconstructie met heel veel glas en is toegankelijk via een hellend wandelpad naar boven. Uiteindelijk loont de tocht naar boven, je kunt er genieten van een prachtig uitzicht over Berlijn op 40 meter hoogte.

Vrijdag, 4 april 2014: Na het ontbijt gaan we meteen op op pad, nadat we onze bagage in het hotel in een speciaal depot hebben neergezet. We worden die ochtend verwacht in het StaSi Museum Hohenschönhausen voor een rondleiding door een ervaringsdeskundige, die ons onder andere het één en ander zal vertellen over de leefomstandigheden en verhoormethodes. Stel je erop in, dat het NIET leuk is wat je te horen krijgt.

Gedenkstätte Berlin Hohenschönhausen

Hohenschönhausen is de vroegere gevangenis van het ‘Ministerium für Staatssicherheit’ (minsterie voor staatsveiligheid) van de DDR. Sinds 1994 bevindt zich hier het monument voor politieke vervolging en onderdrukking onder het socialistische bewind van de DDR. Verreweg het grootste

- 18 -

gedeelte van de gebouwen en inrichting is in tact en in originele staat behouden gebleven, zodat het een zeer realistisch beeld geeft van het gevangenisregime voor politieke gevangenen. Oorspronkelijk bevond zich in de 30e jaren op het terrein van de gevangenis een volksgaarkeuken van de Nationaal-socialistische ‘Volkswelvaart’. Na de tweede wereldoorlog werd het terrein door de Sowjet-macht bezet en omgevormd tot een zgn. gevangenen- en doorgangskamp. Meer dan twintigduizend gevangenen werden van hieruit naar andere kampen in de Sowjet-Unie getransporteerd. De leefomstandigheden (hygiëne!) waren dramatisch slecht; er overleden tussen juli 1945 en oktober 1946 naar schatting zo’n 3000 mensen. Het complex bestaat uit verschillende gebouwen: gevangenis, keuken, verhoorruimtes, ziekenhuis voor de gevangenen, werkruimtes, etc.; het geheel omgeven door een vier meter hoge, met prikkeldraad en wachttorens bewapende muur.

In 1951 nam het minsterie voor staat veiligheid het gebouwencomplex over. In de jaren 50 werden hier allerlei mensen gevangen gezet, variërend van stakingsleiders en kunstenaars tot jehovagetuigen, maar ook maar ook in ongenade gevallen DDR-politici. Na de bouw van de muur in 1961 werden hier met name mensen gevangen gezet, die uit de DDR probeerden te vluchten.In de beginjaren werden gevangenen murw gemaakt met fysiek geweld; nu ging men over op meer geraffineerde psychologische methodes: soms maandenlange verhoren om belastende verklaringen af te dwingen; de gevangenen wisten vrijwel nooit waar ze zich bevonden, ze werden hermetisch afgesneden van de buitenwereld en medegevangenen. In de herftst van 1989 (val van de muur) werd de gevangenis Berlin-Hohenschönhausen gesloten.

Na het bezoek halen we onze bagage op en lunchen we met z’n allen en kunnen we nog een kijkje bij de Hackische Höfe nemen met een flitsbezoek aan een DDR-straatje er net naast, dat in originele staat gelaten is. Jullie kunnen nog wat inkopen doen en avondeten inslaan voor in de trein in het Berliner Hbf en dan vertrekken we weer richting Zaandam. Het zit er dan weer op!!!

- 19 -