Bureau van de Europese Unie voor de Grondrechten (FRA) MEMO / 26 januari 2010
De Holocaust bezien vanuit mensenrechtenperspectief: het eerste EU-brede onderzoek naar Holocaust-onderwijs en mensenrechtenonderwijs op gedenkplaatsen
Het FRA heeft in 2009 het eerste EU-brede onderzoek ooit uitgevoerd naar de rol die Europese gedenkplaatsen, musea en tentoonstellingen vervullen bij het onderrichten van jonge Europeanen omtrent de Holocaust en mensenrechten. De bevindingen van het onderzoek worden vandaag gepresenteerd op een conferentie in Auschwitz die ministers van Onderwijs uit heel Europa bijeenbrengt. De bevindingen staan in het verslag: “Discover the Past for the Future. A study on the role of historical sites and museums in Holocaust education and human rights education in the EU.” (Ontdek het verleden voor de toekomst. Een onderzoek naar de rol van historische plaatsen en musea in Holocaust-onderwijs en mensenrechtenonderwijs in de EU) De bevindingen van het onderzoek geven aan dat het koppelen van onderwijs over de Holocaust en onderwijs in mensenrechten niet alleen voor het personeel van gedenkplaatsen, maar ook voor leerkrachten op scholen een grote uitdaging vormt. Het leggen van een koppeling tussen de twee gebieden is van wezenlijk belang, aangezien kennis van het verleden en het nadenken erover de discussie over de uitdagingen van de moderne samenleving kunnen voeden. Zowel gedenkplaatsen als scholen zijn zich nog niet bewust van hun volledige potentieel op dit gebied. Achtergrond van het onderzoek: Het onderzoek werd verricht door het Living History Forum in Zweden, met de hulp van academici en beroepskrachten van gedenkplaatsen, musea en universiteiten. Het onderzoek omvatte ook de bestudering van de literatuur over Holocaustonderwijs en mensenrechtenonderwijs op gedenkplaatsen en in musea, een enquête onder ministeries in alle EU-lidstaten, een enquête onder 22 Holocaustgerelateerde plaatsen en historische musea, besprekingen in focusgroepen met leerkrachten en leerlingen in 9 EU-lidstaten (Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Nederland, Oostenrijk, Duitsland, Tsjechië, Polen, Italië en Litouwen), onderzoek ter plaatse in 14 gedenkplaatsen en historische musea, en vraaggesprekken met pedagogische deskundigen en curatoren van de genoemde plaatsen. 1
BELANGRIJKSTE BEVINDINGEN Gedenkplaatsen en historische musea nog steeds relevant in de 21ste eeuw Gedenkplaatsen als doorgevers van morele waarden en historische feiten De confrontatie met de Holocaust kan altijd leiden tot de bespreking van hedendaagse kwesties. Uit de bevindingen van de enquête blijkt echter dat slechts één van de geënquêteerde gedenkplaatsen de bewustmaking rond mensenrechten als zijn belangrijkste doelstelling beschouwde. Alle andere instellingen waren vooral gericht op het doorgeven van historische kennis. De koppeling tussen Holocaust- en mensenrechtenonderwijs De verklaringen van leerkrachten en leerlingen wezen op een vage koppeling tussen onderwijs over de Holocaust en mensenrechtenonderwijs op scholen. De leerlingen in de focusgroepen zeiden dat het begrip ‘mensenrechten’ niet vaak wordt behandeld in het onderwijs op school. ‘We hebben nooit een les over mensenrechten gehad. Mensenrechten maken geen onderdeel uit van de lessen; hoogstens in theorie, maar nooit in praktijk’. (Leerlingenfocusgroep, Berlijn)
Dit is in tegenspraak met de antwoorden van de ministeries van Onderwijs in de EUlidstaten, die verklaarden dat mensenrechtenonderwijs een prioriteitsgebied vormde. Het mensenrechtenonderwijs lijkt in het algemeen geen goed uitgewerkt concept te zijn, noch op gedenkplaatsen, noch op scholen. ‘Het lesgeven over inbreuken op mensenrechten moet in het leerplan worden opgenomen, om te voorkomen dat zoiets in de toekomst nog gebeurt, om leerlingen te leren over de fouten uit het verleden’ (Leerlingenfocusgroep, Kopenhagen)
Gedenkplaatsen en historische musea bieden een unieke leerervaring “Als het je raakt, blijft het hangen” Veel van de ondervraagde leerlingen zeiden dat de confrontatie met de Holocaust een impact op hun persoonlijke leven heeft gehad, en dit gold vooral voor bezoeken aan gedenkplaatsen. De leerlingen zagen gedenkplaatsen als plaatsen die een blijvende indruk op hen konden nalaten. ‘De plaats laat je echt de sfeer ervaren, wat essentieel is voor het leerproces. Als iets je raakt, blijft het beter hangen’ (Lerarenfocusgroep, Amsterdam).
Gedenkplaatsen voor de slachtoffers van het nazisme getuigen van de misdaden van het nationaalsocialisme en van de gevolgen van racistische en antisemitische discriminatie, ontmenselijking en uiteindelijk het beroven van mensen van hun recht 2
op leven. De leerlingen benadrukten dat de ontmoeting met overlevenden van sommige van deze gruweldaden een bijzondere impact op hen had. De authenticiteit van gedenkplaatsen Uit de bevindingen van de enquête komt naar voren dat de authenticiteit van gedenkplaatsen twee belangrijke effecten op de leerlingen had. Enerzijds ontstond er een sfeer van emotionele verbondenheid die de bezoekers tot nadenken aanzette en aanmoedigde zich verder in het onderwerp te verdiepen. Maar anderzijds maakten de emotionele ervaring en verwachtingen over specifieke gedragsregels op gedenkplaatsen dat leerlingen zich nu en dan onzeker voelden en geremd werden in het communiceren en nadenken. ‘Authentieke sites zijn van cruciaal belang voor het lesgeven over de Holocaust, meer nog wanneer zij lege ruimten tonen, fysiek bij de leerlingen oproepen wat er is gebeurd (bijvoorbeeld koud weer en sneeuw in de winter), aantonen wat erbarmelijk leven is’ (Lerarenfocusgroep, Milaan)
Succesfactoren Volgens de geënquêteerde gedenkplaatsen dragen de volgende factoren bij aan het succes van educatieve activiteiten: • gemotiveerd personeel op gedenkplaatsen en in musea en kwalitatief hoogwaardige educatieve programma’s en activiteiten; • pedagogische methoden die leerlingen activeren en stimuleren; • een positieve houding van leerlingen en leerkrachten en een goede voorbereiding van bezoeken aan gedenkplaatsen; • de didactische vaardigheden van de gidsen en het personeel van de instellingen; • toereikende financiering van gedenkplaatsen en bezoeken aan gedenkplaatsen door officiële autoriteiten. De grootste uitdagingen en hindernissen Volgens de ondervraagde leerlingen, leerkrachten en personeelsleden van gedenkplaatsen staan de volgende uitdagingen en hindernissen een beter gebruik van gedenkplaatsen in de weg: • het ontbreken van een koppeling tussen educatieve activiteiten op gedenkplaatsen en het heden; • gebrek aan gekwalificeerd, goed opgeleid personeel; • onvoldoende financiële middelen voor gedenkplaatsen en voor bezoeken aan gedenkplaatsen (leerkrachten wezen erop hoe moeilijk het is om bezoeken aan gedenkplaatsen en musea te financieren); • gebrek aan seminarruimten en ruimte voor educatieve activiteiten; • te weinig tijd voor de educatieve activiteiten op gedenkplaatsen; • slecht voorbereide groepen; 3
• ongeschikt lesmateriaal met betrekking tot de Holocaust, mensenrechtenonderwijs en bezoeken aan Holocaust-plaatsen; • verplichte deelname van leerlingen aan activiteiten; • gebrek aan samenwerking tussen leerkrachten op het gebied van onderwijs over de Holocaust; • te weinig interactie en onvoldoende onafhankelijke activiteiten voor leerlingen op gedenkplaatsen. Pedagogische benaderingen ‘De kwaliteit van excursies is zeer afhankelijk van de vakkundigheid van de gidsen, van de mate waarin zij leerlingen kunnen betrekken en hun belangstelling voor het onderwerp kunnen wekken’. (Lerarenfocusgroep, Vilnius)
Het onderzoek wijst uit dat de meeste leerkrachten geen voorstander zijn van 'topdownonderwijs'. Zowel de leerkrachten als de leerlingen waren van mening dat leerlingen ertoe moeten worden aangemoedigd hun eigen mening te vormen via actief, verkennend, op onderzoek gebaseerd en projectgeoriënteerd leren. De leerkrachten en leerlingen benadrukten het belang van het werken met biografieën van slachtoffers en daders. Emoties vond men belangrijk voor leerprocessen, maar er zou gevaar bestaan voor emotionele overbelasting of emotionele weerstand. De leerlingen en leerkrachten bevestigden dat het belangrijk is om bezoeken aan gedenkplaatsen voor te bereiden en vooral om vervolgactiviteiten te organiseren. Een mogelijke strategie zou zijn discussies tussen het personeel van gedenkplaatsen en leerkrachten en/of hun schoolgroepen te organiseren voorafgaand aan het bezoek. Ook wat betreft het leggen van een koppeling tussen mensenrechtenonderwijs en Holocaust-onderwijs zouden de voorbereiding van het bezoek en de evaluatie na het bezoek een belangrijke rol kunnen spelen. In het algemeen zijn instellingen vaak te weinig op de hoogte van wat de bezoekende jongeren interesseert. Wanneer wordt gevraagd wat de voornaamste redenen voor het bezoek van mensen aan dergelijke gedenkplaatsen zijn, verwart het personeel van musea en gedenkplaatsen de mogelijke motivatie van bezoekers vaak met de eigen pedagogische doelstellingen. Leerkrachten worden als belangrijk beschouwd voor de belangstelling van leerlingen voor het onderwerp en gidsen worden als belangrijk gezien voor het welslagen van bezoeken aan gedenkplaatsen. De persoonlijkheid en de kwalificatie van de gidsen en de leerkrachten worden als uiterst belangrijk gezien voor het bepalen van het succes van het behandelen van het Holocaust-thema. Het voorzien in opleiding voor gidsen en leerkrachten op het gebied van de Holocaust en de geschiedenis en de huidige rol van mensenrechten zou daarom aanzienlijk bijdragen aan de doeltreffendheid van het lesgeven over de Holocaust vanuit mensenrechtenperspectief.
Het volledige verslag “Discover the Past for the Future. A study on the role of historical sites and museums in Holocaust education and human rights education in
4
the EU” (Ontdek het verleden voor de toekomst. Een onderzoek naar de rol van historische plaatsen en musea in Holocaust-onderwijs en mensenrechtenonderwijs in de EU) is te vinden op: http://fra.europa.eu Voor verdere informatie kunt u contact opnemen met het FRA-mediateam: E-mail:
[email protected] Tel.: +43 1 58030-642
5
