Aanvulling Webrichtlijnen bijlage bij het rapport Richtlijnen voor Websites. drs. H.A. Hokke, P.J. Horsman MSc

Aanvulling Webrichtlijnen bijlage bij het rapport Richtlijnen voor Websites

drs. H.A. Hokke, P.J. Horsman MSc

februari 2006

1

Toelichting en leeswijzer De resultaten van het onderzoek Webrichtlijnen 2 zijn verwoord in de rapportage Richtlijnen voor websites. Deze Aanvulling webrichtlijnen vertaalt die resultaten naar de webrichtlijn zelf. De Aanvulling webrichtlijnen is dan ook opgebouwd volgens de structuur van de webrichtlijn (printbare versie, versie 1.1, 11 maart 2005). De teksten zijn niet overgenomen, slechts aangevuld. Deze aanvulling moet dan ook gelezen worden in samenhang met de webrichtlijn zelf (printbare versie,v ersie 1.1, maart 2005) De aanvulling bestaat uit a) archivistische aanvullingen door de hele handleiding (alleen de aanvulling is hieronder opgenomen, niet de hele paragrafen) b) een uitbreiding over archivering, zowel ten behoeve van de doelgroep recordsmanager als de opdrachtgever c) de set met eisen en de daarbij behorende richtlijnen, ook uitgesplitst per cel uit het raamwerk. In het hieronder staande schema (opgesteld door Stephen Hay) is aangegeven op welke punten de webrichtlijnen zijn aangevuld. Let op: de hoofdstukindeling in de printbare versie 1.1 d.d. 11 maart 2005 is anders dan de hoofdstukindeling in onderstaand schema.

2

1

1.1

1.1.1

Achtergrond

Waarom deze handleiding

Wat betekent Toegankelijkheid

Huidige definitie: Een toegankelijke website is een website waarbij de inhoud van de site toegankelijk is voor zoveel mogelijk bezoekers, de bedoeling is dat er niemand wordt uitgesloten. Voorstel: de bovenstaande definitie vervangen door:: Een toegankelijke website is een website waarvan zowel de actuele als de gearchiveerde inhoud voor zoveel mogelijk bezoekers vindbaar, leesbaar en begrijpelijk is; de bedoeling is dat niemand van gebruik wordt uitgesloten. Suggestie: Toevoegen het aspect betrouwbaarheid. Tekstvoorstel: Wat betekent Betrouwbaarheid? Een betrouwbare website is een website waarvan het voor de gebruiker duidelijk is wie verantwoordelijk is en/of was voor de inhoud en waarvan hij ook kan vertrouwen dat de inhoud integer, authentiek en juist is. 1.1.2

Wat betekent Duurzaamheid

Huidige definitie: Web duurzaamheid betekent dat de webpagina’s altijd uniek adresseerbaar en vindbaar zijn, ook als er later wijzigingen in de structuur van de site worden gemaakt. Voorstel: de bovenstaande definitie vervangen door: Web duurzaamheid betekent dat actuele en gearchiveerde webpagina’s altijd uniek adresseerbaar, vindbaar en leesbaar zijn, ook als er later wijzigingen in de structuur of de inhoud van de site worden gemaakt. 1.1.3

Bestaande richtlijnen Geen opmerkingen

1.1.4 Sommige opdrachtgevers: Toevoegen: • Weten niet dat aan websites rechten kunnen worden ontleend en dat daarom de langdurige toegankelijkheid van informatie belangrijk is. • Weten niet dat de meeste websites informatie bevatten die, nadat ze de actuele waarde verloren heeft, gearchiveerd moet worden; • Weten niet dat overheidswebsites onder de Archiefwet 1995 vallen. 1.1.5 Sommige ontwikkelaars: Geen opmerkingen

3

1.1.6 Voordelen van toegankelijke websites Geen opmerkingen 1.1.7 De voordelen van duurzame websites Geen opmerkingen (archivering wordt al genoemd) 1.1.8 Waar moet een duurzaam toegankelijke website aan voldoen? Geen opmerkingen

1.2

Voor wie is deze handleiding

Voorstel: • Records managers binnen overheidsorganisaties 1.2.4. Records managers Het informatie- en archiefmanagement is verantwoordelijk voor de efficiënte en systematische controle over het opmaken, ontvangen, onderhoud, gebruik en de schoning van archiefbescheiden, inclusief de processen voor het vastleggen en onderhouden van bewijs van en informatie over bedrijfsactiviteiten en transacties in de vorm van archiefbescheiden (bron: NEN-ISO 15489-1:2001). Deze verantwoordelijkheid strekt zich ook uit over websites. Een aantal paragrafen van deze handleiding is daarom speciaal gericht op recordsmanagers. Het afstemmen van het informatie- en archiefmanagement en het website-beleid is een belangrijke eerste stap om te komen tot duurzaam toegankelijke websites. Het is daarom aan te bevelen dat recordsmanagers kennis nemen van de hele handleiding.

1.3

Over het Raamwerk van Eisen

Voorstel wijziging tweede alinea Het is daarbij noodzakelijk een beeld te krijgen van datgene waar de eisen aan worden gesteld: wat zijn de aspecten van duurzaam toegankelijke websites waarover we iets willen zeggen? Hierbij kunnen we denken aan begrippen als informatie, publicatie en architectuur. Daarnaast moeten we vaststellen wat de kwaliteitseisen voor duurzame toegankelijkheid zijn. Deze kwaliteitseisen rangschikken we in belangengebieden. We onderkennen daar twee verschillende invalshoeken. Allereerst de kwaliteit van de informatie zelf: integriteit, betrouwbaarheid en authenticiteit. Dit zijn algemene eisen vanuit gebruikersperspectief. Het tweede belangengebied omvat de eisen die voortkomen uit het ‘kunnen archiveren’ van de site, de archiveerbaarheid. De feitelijke archivering van de site blijft in de richtlijnen buiten beschouwing: het gaat dan niet meer om eisen die aan een website moeten worden gesteld, maar om de eigenschappen van een archiveringsapplicatie.

4

1.4

Het onderzoek

1.4.1 1.4.1.1

De Kwaliteitscriteria Onderzoeksmethode

Toevoegen aan 1.4.1.1. onderzoeksmethode: In de tweede fase van het onderzoek heeft het duurzaamheidsvraagstuk centraal gestaan. De centrale onderzoeksvraag in het ICTU project webrichtlijnen 2 was: “Welke eisen kun je aan het ontwerp van een website stellen, zodat opslag en toegang tot de gecommuniceerde informatie (inhoud, structuur, presentatie en context) door de tijd heen gewaarborgd blijft, en wel zolang als wet en regelgeving dat vereisen of de organisatie dat wenselijk acht.” Oftewel: wat is een archiveerbare website? Om deze vraag te kunnen beantwoorden heeft de Archiefschool een onderzoek opgezet. Dit onderzoek is uitgevoerd volgens de volgende deelvragen: 1. wat is een website? Dit deelonderzoek behelst een nadere definiëring van het object van onderzoek. Het definieert karakteristieke elementen van websites en bepaalt de aandachtspunten voor het duurzaam toegankelijk houden van websites. Een vraag hierbij is ook of websites van overheidsorganisaties onder de Archiefwet vallen en wat is daarvan de ratio is. De beantwoording van deze laatste vraag viel buiten de scope van het onderzoek. 2. wat zijn kwaliteitsaspecten van websites? Dit deelonderzoek gaat in op de kwaliteit van websites. Achterliggende gedachte is dat duurzame beschikbaarheid vooral tot doel heeft de kwaliteit van de informatie te behouden en toegankelijk te houden voor wie deze informatie op welk moment dan ook wil raadplegen. 3. wat zijn de opties voor archivering van websites? Dit deelonderzoek gaat in op de op dit moment bekende strategieën voor de archivering van websites. Het model van het archiveringssysteem biedt hiervoor een raamwerk. Achterliggende gedachte is dat een website zo moet zijn opgezet, dat archivering volgens de nu bekende strategieën mogelijk is. 4. wat betekent dit voor het ontwerp van een website? Dit deelonderzoek vertaalt de conclusies uit de vorige drie deelonderzoeken naar eisen aan het ontwerp van websites. Het raamwerk in de webrichtlijnen dient hiervoor als basis. Dit vervolgonderzoek heeft geleid tot een herziening van het raamwerk. 1.4.1.2

Resultaten

Paragraaf 1.4.1.2.5. archiveerbaarheid kan vervallen. toevoegen na 1.4.2.2.13 onderhoudbaarheid:

5

Integriteit: Integriteit is één van de drie kwaliteitselementen die behouden moet blijven om de oorspronkelijke bedoeling van de informatie zichtbaar te houden. In de context van de richtlijnen voor websites wil het zeggen dat de gearchiveerde inhoud volledig en ongewijzigd is. Het is noodzakelijk dat archiefinformatie (archiefbescheiden) wordt afgeschermd tegen ongeautoriseerde wijzigingen. Er wordt aanbevolen dat beleid en procedures met betrekking tot informatie- en archiefmanagement specificeren welke toevoegingen en annotaties gemaakt mogen worden in een archiefstuk, nadat het is gecreëerd, onder welke omstandigheden toevoegingen of annotaties mogen worden geautoriseerd en wie is geautoriseerd om ze te maken. Elke geautoriseerde annotatie, toevoeging of verwijdering in een archiefstuk zou expliciet moeten worden aangegeven en herkenbaar moeten zijn. Authenticiteit: Een authentiek archiefstuk is een document, waarvan kan worden bewezen: a. dat het is wat het beweert te zijn, b. dat het opgemaakt, gepubliceerd of verzonden is door de persoon die beweert het te hebben opgemaakt of verzonden, en c. dat het opgemaakt, gepubliceerd of verzonden is op het tijdstip als aangegeven. Om de authenticiteit van websites veilig te stellen behoren organisaties beleid en procedures te implementeren en documenteren die de creatie, publicatie, het onderhoud en vernietiging van informatie controleren, om ervoor te zorgen dat personen die informatie op de website plaatsen maken, geautoriseerd en geïdentificeerd zijn en dat die informatie afgeschermd is van ongeautoriseerde toevoegingen, verwijdering, verandering, gebruik en geheimhouding. Betrouwbaarheid: Een betrouwbaar archiefstuk is een archiefstuk, waarvan de inhoud kan worden vertrouwd als een volledige en nauwkeurige weergave van de transacties, activiteiten of feiten waarvan het getuigt en waarop men zich kan verlaten bij de uitvoering van opvolgende transacties of activiteiten. Deze definitie is goed toepasbaar op informatie op websites. Archiveerbaarheid: De informatie op websites moet niet alleen toegankelijk, duurzaam en kwalitatief goed zijn, maar ook archiveerbaar. Archiveerbaarheid in engere zin betreft die informatie die krachtens de archiefwet of door de organisatie te stellen criteria voor kortere of langere tijd bewaard moet worden; in ruimere zin betreft het alle informatie, omdat bepaald moet kunnen worden of de informatie voor archivering in aanmerking komt. Die waardebepaling (selectie) beschouwen we als een onderdeel van archivering. Selecteerbaarheid is derhalve als een deeleis van archiveerbaarheid opgenomen. Archiveerbaarheid ligt in het verlengde van duurzaamheid. Het betreft hier alleen de duurzaamheid van de informatie-objecten nadat ze van de website zijn verwijderd of vervangen door een nieuwe versie. Selecteerbaarheid: De mate waarin vastgestelde selectiecriteria kunnen worden toegepast op de informatie. Onder selecteerbaarheid verstaan we zowel waardeerbaarheid als selecteerbaarheid. Het

6

betreft hier het toekennen van waarde aan documenten op verschillende momenten en binnen verschillende processen (waarderen) en de administratieve verwerking van die keuze door het toevoegen van metadata (selecteren). Het betreft hier zowel het bepalen welke webpagina’s als archiefbescheiden moeten worden aangemerkt en dus in het archiveringssysteem worden opgenomen, als bepalen hoe lang ze worden bewaard. Onder selecteerbaarheid verstaan we ook verwijderbaarheid, dat wil zeggen het effectueren van een selectiebeslissing. Verwijderen is dan of overbrengen naar een archiefdienst, of het vernietigen van informatie. Opneembaarheid: de mate waarin de informatie op te nemen is in een archiveringssysteem. Bewaarbaarheid: De mate waarin informatie voor een langere termijn bewaard kan worden, zonder onacceptabel verlies van kwaliteit. Beschikbaarheid: De mate waarin de informatie na archivering nog beschikbaar voor raadpleging is.

1.4.2 De verwachtingen Geen opmerkingen 1.4.3 De rol van een handleiding Geen opmerkingen 1.4.4

De bruikbaarheid van het raamwerk

Is het raamwerk met criteria van eisen compleet en bruikbaar Opmerking In eerste zin ´archivering´ schrappen onder aspecten. 1.4.4.1 Onderzoeksmethode Geen opmerkingen 1.4.4.2

Resultaten

Verwijderen: Archivering uit lijstje halen. Verder geen opmerkingen. 1.4.5

De rol van open standaarden

1.4.5.1 Onderzoeksmethode Opmerking: Als open standaards de duurzaamheid ten goede komen, en duurzaamheid wordt gedefinieerd zoals de Archiefschool dat voorstelt, komen open standaards ook de archiveerbaarheid ten goede.

7

1.4.5.2 Resultaten Eén na laatste alinea nalopen: kwaliteitscriteria aanpassen aan nieuw raamwerk. 1.4.6 Obstakels bij de uitvoering van de handleiding Geen opmerkingen

1.5

Meer met minder

Geen opmerkingen.

2

2.1

De Handleiding

Het verwerven van een duurzaam toegankelijke website

2.1.1 Selectiecriteria Geen opmerkingen 2.1.2 Proces voor het specificeren van een duurzaam toegankelijke website Geen opmerkingen

2.2

Ontwikkeling

2.2.1 Doelstelling Eventueel toevoegen bij 2.2.1.5.3 (Lange en korte termijn doelen) de overweging dat ooit gepubliceerde informatie gebruikt moet kunnen worden voor afleggen verantwoording of als geheugen. Noodzakelijk is deze toevoeging echter niet. 2.2.2 Concept Geen opmerkingen 2.2.3 Informatie architectuur Geen opmerkingen 2.2.4 Ontwerp Geen opmerkingen 2.2.5 Planning van het project Geen opmerkingen

8

2.2.6 Productiefilosofie Geen opmerkingen 2.2.7 Paginastructuur Geen opmerkingen 2.2.8 Afbeeldingen en alternatieve tekst Geen opmerkingen 2.2.9 Links en navigatie Geen opmerkingen 2.2.10 Cascading Style Sheets Geen opmerkingen 2.2.11 Kleurgebruik Geen opmerkingen 2.2.12 Tabellen Geen opmerkingen 2.2.13 Bouwen volgens webstandaarden Toevoegen: paragraaf 2.2.13.2.3: Duurzaamheid. • Een volgens webstandaards gebouwde site is beter onderhoudbaar en archiveerbaar. Standaards vergemakkelijken de migratie naar nieuwe platforms of nieuwe standaards en dragen zo bij aan de duurzame toegankelijkheid. 2.2.14 Beschrijvende markup Toevoegen in paragraaf 2.2.14.4.2 Voor webontwikkelaars en content-beheerders: Beschrijvende markup is overzichtelijk, inzichtelijk en reproduceerbaar, vergroot de duurzaamheid en draagt daardoor bij aan archiveerbaarheid en herbruikbaarheid. 2.2.15 Permanente, unieke URL’s Geen opmerkingen 2.2.15.1 Hoe ziet een URL eruit Geen opmerkingen 2.2.15.2 Waar doen zich problemen voor Toevoegen aan de tweede opmerking: Bij het onderhoud, de uitbreiding maar ook bij archivering van websites wordt dit probleem vaak over het hoofd gezien, (…).

9

2.2.15.3 Vermijd het gebruik van frames Geen opmerkingen 2.2.15.4 Produceer unieke, onveranderende URL’s Toevoegen aan de tekst: Ook archivering van pagina’s betekent verplaatsing. De gearchiveerde pagina moet onder de oorspronkelijke URL vindbaar blijven. Richtlijn R-ar4 schrijft voor dat pagina’s een unieke id hebben. Idealiter zijn deze identifiers ook als URL te gebruiken. Die insteek past in de filosofie van de webrichtlijnen. Zie bijvoorbeeld Cool URIs don't change van Tim Berners-Lee (http://www.w3.org/Provider/Style/URI). Probleem is echter dat gearchiveerde documenten waarschijnlijk een andere locatie krijgen. De organisatie die de documenten gecreëerd heeft kan er voor zorgen dat links blijven werken, maar als webarchivering centraal gaat verlopen is het zinvol als de uitgifte van ID's (die ook als URL werken) centraal plaats vindt. Een punt van aandacht is dat de oorspronkelijke domeinnaam actief moet blijven. Pagina’s zouden als metadata de ID (URI) kunnen vermelden, zodat bezoekers duidelijk is dat er een URI is die ze (ook) kunnen gebruiken bij adressering.

2.2.16 Open standaards 2.2.16.1 Het belang van standaarden met betrekking tot uitwisselbaarheid Geen opmerkingen. Voorstel toevoegen paragraaf: 2.2.16.2 Het belang van standaarden met betrekking tot duurzame toegankelijkheid Duurzaamheid van digitale informatie is niet vanzelfsprekend. Wanneer webpagina’s voor langere tijd gearchiveerd moeten worden is het niet onwaarschijnlijk dat het oorspronkelijke formaat na verloop van tijd gewijzigd of zelfs vervangen is. De gearchiveerde pagina’s moeten dan een bewerking ondergaan, zoals conversie of migratie. Het gebruik van (open) standaarden vergemakkelijkt dit onderhoud. De paragraaf 2.2.16.2 wordt dan 2.2.16.3; paragraaf 2.2.16.3 wordt 2.2.16.4. 2.2.17 Frames Geen opmerkingen Eventueel toevoegen in paragraaf 2.2.17.1: Frames zijn moeilijk te onderhouden en beïnvloeden dus de archiveerbaarheid op een negatieve wijze. 2.2.18 Printen Geen opmerkingen 2.2.19 Optimalisatie voor zoekmachines Geen opmerkingen

10

2.2.20 Metadata 2.2.20.1 Waarom is het gebruik van Metadata belangrijk Aan lijstje toevoegen: • Metadata dragen bij aan de vaststelling van de authenticiteit en integriteit van de informatie 2.2.20.2 Dublin Core metadata Toevoegen nieuwe sub-paragraaf: 2.2.20.2.3 Recordkeeping metadata Voor de archiveerbaarheid van web-pagina’s voldoet Dublin Core vrijwel volledig, mits correct toegepast. Zo dient tenminste de naam van de organisatie in de metadata zijn vastgelegd, bijvoorbeeld als publisher. Het verdient aanbeveling daarover afspraken te maken. Daarnaast is een metadataveld vereist voor een unieke identifier (zie hiervoor paragraaf 2.2.15.4). Tenslotte moet de relatie met het bedrijfsproces (de handeling) in de metadata worden vastgelegd. Dat zou kunnen gebeuren door vermelding van een door de organisatie gebruikte classificatiecode. Toevoegen nieuwe sub-paragraaf 2.2.20.2.4 Verplichte metadata Voor vaststelling van authenticiteit, integriteit en betrouwbaarheid van de informatie, alsmede voor de archiveerbaarheid zijn de volgende metadata-elementen verplicht: • Identifier • Titel • Naam van de organisatie (eigenaar van de website) • Auteur • Data (zowel datum van aanmaak van de pagina als de datum waarop de pagina verwijderd of vervangen wordt). • Onderwerp (Classificatiecode of andere verwijzing naar bedrijfsproces) • Formaat • Relatie met de website (plaats binnen de website) • DCTERMS.temporal (geeft de periode waarin het object (in dit geval een document) op de website werd gepubliceerd)

2.2.21 RSS syndicatie Geen opmerkingen 2.2.22 Usability Geen opmerkingen 2.2.23 Contingency design Geen opmerkingen 2.2.24 Formulieren Geen opmerkingen

11

2.2.25 Client-side script en DOM Geen opmerkingen 2.2.26 Talen Geen opmerkingen 2.2.27 Karaktercodering Geen opmerkingen 2.2.28 Productdocumentatie Toevoegen na tweede alinea: Productdocumentatie is een absolute voorwaarde voor de archivering van de webinformatie. 2.2.29 Testen Aan paragraaf 2.2.29.7 Checklist algemeen, toevoegen een subparagraaf 2.2.29.7.7 Metadata • Zijn alle verplichte metadatavelden aanwezig?

2.3

Exploitatie van duurzaam toegankelijke websites

2.3.1 Het ontwikkelen van de inhoud van de website Voorstel: Deze paragraaf 2.3.1 beginnen met een zin over de kwaliteit van de informatie in termen van authenticiteit, integriteit en betrouwbaarheid. Bijvoorbeeld: Informatie op een overheidswebsite is formele communicatie en moet dus voldoen aan de normen die daarvoor gelden. De burger moet er immers van op aan kunnen dat de informatie betrouwbaar is, integer en authentiek. Daartoe moet steeds duidelijk zijn wie publiceert, wat het onderwerp van de informatie is, wanneer ze is gepubliceerd, hoe er in voorkomend geval aan gerefereerd kan worden. 2.3.1.1 Best practices voor de inhoud van overheidswebsites Het rekening houden met de volgende aandachtspunten zal niet alleen een positief effect hebben op de toegankelijkheid, gebruiksvriendelijkheid, begrijpelijkheid en vindbaarheid van de informatie op overheidswebsites, maar ook bijdragen aan het vertrouwen dat de gebruiker in de informatie stelt. [enz] Onderwerp

Best practice

Actutaliteit Categorisering Taalgebruik Vertrouwen

… … … Vermeld steeds de naam van de organisatie, de datum, het onderwerp en een code die bezoekers in voorkomende gevallen kunnen gebruiken om aan een bepaalde pagina te refereren (referentienummer).

enz

12

2.3.2 Beheer via een contents management systeem Geen opmerkingen. Suggestie, toevoegen van een subparagraaf over relatie met een archiveringssysteem Zorgen dat de pagina’s worden gearchiveerd Archivering kan op de website zelf plaats vinden, in een content management systeem of in een archiveringsapplicatie (records management applicatie). Dit onderwerp valt buiten de reikwijdte van de webrichtlijnen. Het is echter van belang zich te realiseren dat een exportfunctie naar een dergelijke applicatie nodig is. 2.3.3 Handmatig of rechtsstreeks beheer Geen opmerkingen 2.3.4 Het onderhouden en uitbreiden Geen opmerkingen

2.4

Evaluatie

Geen opmerkingen.

2.5

2.5.1

Archivering

Websites als unieke informatiebron

2.5.1.1 Kwetsbare informatie De overheidswebsite bevindt zich op het grensvlak tussen overheidsorganisatie en maatschappij. Het is een transmissiemedium dat een knoop is in het wereldwijde web, maar ook in het lokale netwerk. Daar liggen de kansen, maar ook de risico’s: het unieke en efemere karakter maakt websites kwetsbaar, ze veranderen snel, de levensduur is kort. Op websites gepubliceerde informatie verdwijnt of is na korte tijd al niet meer vindbaar. Burgers moeten er toch op kunnen vertrouwen dat ze overheidsinformatie kunnen (blijven) vinden, ook wanneer deze haar directe actuele betekenis heeft verloren. Dat wil zeggen: overheidsinformatie op websites moet gearchiveerd worden. Een vraag is wat opties voor archivering van websites zijn. De vooronderstelling is dat concepten en uitgangspunten voor archivering de duurzame toegankelijkheid van informatie ondersteunt. De website moet dan wel zo zijn opgebouwd dat archivering, zowel intellectueel als technisch, mogelijk is. Misschien is zelfs de tem ‘archiveren’ misleidend, het impliceert bevriezen van de informatie terwijl websites juist flexibel, dynamisch, actueel, etc. zijn.

13

2.5.1.2 Informatieve waarde Het antwoord op de vraag waarom informatie op websites duurzaam toegankelijk zou zou moeten blijven is afhankelijk van de functie en de waarde van die informatie. Het gaat hier om de waarde voor de burger, maar ook om de waarde voor de overheidsinstelling die de website publiceert. Websites hebben vooral een informatieve waarde. Het zijn vaak unieke informatiebronnen, waarvan de informatie niet in andere vorm beschikbaar is. De verandersnelheid van het world wide web bedreigt deze beschikbaarheid. Naast ‘actuele’ bronnen met informatie over openingstijden, beleidsinformatie etc. zijn websites relevante primaire bronnen geworden voor alle mogelijke onderzoeksdomeinen (historisch, sociologisch, cultureel-antropologisch, etc). Veel website-archiveringsinitiatieven zijn dan ook gericht op het behoud en documenteren van deze bronnen. 2.5.1.3 Websites als erfgoed Websites zelf zijn ook object van onderzoek geworden. Een website van tien jaar geleden is nauwelijks nog te vergelijken met een hedendaagse website: de verandering van een eenvoudige HTML-pagina met informatie over bijvoorbeeld openingstijden naar interactieve pagina’s opgebouwd uit een CMS en ter ondersteuning van alle mogelijke werkprocessen in de organisatie. Websites zijn ook meer dan informatiebronnen, webdesign wordt tot een eigen kunststroming. Websites hebben als fenomeen een historische en een culturele waarde gekregen, ze horen tot het erfgoed van een gemeenschap. Ze worden in het Unesco ‘Charter on the Preservation of Digital Heritage’ art. 1 expliciet tot het digitaal erfgoed gerekend. Dit digitaal erfgoed dient toegankelijk te blijven voor toekomstige generaties en moet gevrijwaard blijven van verlies ten gevolge van technologische veroudering en andere risico’s (art. 2 en 3). 2.5.1.4 Burgers kunnen rechten ontlenen aan websites De informatieve waarde van websites en het belang als cultureel erfgoed zijn twee belangrijke argumenten voor het archiveren van websites. Voor overheidsorganisaties is een derde overweging eigenlijk net zo belangrijk, of misschien zelfs van primair belang. Websites zijn instrumenten in de vormgeving van de elektronische overheid. De burger krijgt via de website toegang tot relevante overheidsinformatie, kan gebruik maken van de diensten die daar aangeboden worden, vragen stellen, etc. Dat betekent dat de burger aan die website rechten kan ontlenen, “het stond immers op de website”. De overheid moet zich dus kunnen verantwoorden over de informatie en diensten die zij via haar websites aanbiedt. Een disclaimer, zoals in sommige gevallen voorkomt op een website, is juridisch niet houdbaar. Dat betekent dat overheidsorganisaties er zorg voor moeten dragen dat de informatie die zij via websites verspreidt vindbaar en leesbaar is én blijft, en wel in dusdanige vorm (integer, betrouwbaar en authentiek) dat de burger de bewuste informatie ook vertrouwt. De Raad voor Cultuur stelde in 2002 expliciet dat “van mening dat van alle producten van overheidsinformatievoorziening die (onder andere) op burgers zijn gericht, een exemplaar van (alle versies van) het eindproduct bewaard zou moeten blijven.” Met andere woorden: informatie die overheidsorganen publiceren op hun websites vallen onder de reikwijdte van de Archiefwet 1995. De informatie is immers gegeneerd door werkprocessen en de overheidsorganen dienen ook verantwoording af te leggen over het feit van publicatie zelf.

14

2.5.2

2.5.2.1

Duurzame toegankelijkheid door archivering

Archivering

Aandacht voor duurzame toegankelijkheid van websites kan dus vanuit verschillende invalshoeken worden gemotiveerd. Archivering heeft tot doel informatie duurzaam integer en beschikbaar te houden en kan dus bijdragen aan deze duurzame toegankelijkheid. Het toepassen van concepten en uitgangspunten van archivering in het ontwerp en beheer van websites draagt bij aan de duurzame toegankelijkheid van websites voor alle bezoekers. Implementatie van websitearchivering heeft betrekking op de inrichting van het archiveringssysteem en de archiveringsfuncties waarderen & selecteren, beschikbaar stellen, beheren en opnemen. Het archiveringssysteem is geen concreet systeem, maar een concept dat zo volledig mogelijk beschrijft welke activiteiten een organisatie moet ontplooien om haar archieven beschikbaar te hebben, met alles wat daarvoor nodig is: de procedures, methoden, middelen etc. Dit systeem heeft drie kerntaken: duurzaam bewaren van informatie, behouden van de kwaliteit van informatie en het beschikbaarstellen aan wie recht op inzage heeft.

2.5.2.2

Beleid en strategie

Belangrijk is om de uitgangspunten voor websitearchivering te formaliseren. Elke overheidsorganisatie moet minimaal een archiveringsbeleid voor haar websites formuleren, met hierin opgenomen een beleidsstandpunt en benoeming van verantwoordelijken voor website-archivering. Dit kan een afzonderlijk beleidsstandpunt voor websites zijn, maar integratie in bestaand informatie- en archiefbeleid valt aan te bevelen. Archivering van websites is immers geen op zichzelf staande activiteit, websites maken deel uit van de totale informatievoorziening binnen de organisatie. ISO-NEN 15489:2001 geeft nadere richtlijnen voor informatie- en archiefmanagement. Van belang is dat het informatie- archiefbeleid, het beleid voor ontwerp & beheer van websites en eventueel ook het communicatiebeleid op elkaar afgestemd zijn. Benoem ook de verantwoordelijken voor website archivering. Deze verantwoordelijkheid kan in de Documentaire Informatievoorziening gesitueerd zijn, maar de verantwoordelijkheid kan natuurlijk ook bij een webmaster belegd zijn, maar dan met een bredere verantwoordelijkheid. Een bijzonder aandachtspunt is de verandersnelheid van websites. Bij veranderingen waardoor informatie van de website verdwijnt (ook bij wijziging van bijvoorbeeld teksten) moeten maatregelen genomen worden om die informatie beschikbaar te houden. Best practice is dat deze informatie ‘bevroren’ wordt in een separaat archief met websites. De organisatie dient een archiveringsstrategie (of mengsel van verschillende strategieën) te bepalen voor het ‘bevriezen’ van de website. Zie hiervoor ook paragraaf 2.5.2.4. “Implementatie van archivering”.

15

Pas tot slot het vigerende beleid met betrekking tot selectie, ordening etc. toe op de website 2.5.2.3

Archiveringsfuncties

Archivering wordt uitgevoerd in een aantal processen: het opnemen van de informatie in het archiveringssysteem, het bepalen van de bewaartermijn van de informatie (waarderen en selecteren) , het daadwerkelijk bewaren van de informatie en tot slot (als belangrijkste proces) het opnieuw beschikbaar stellen van de informatie. Opname Opname zorgt ervoor dat informatie beheerd kan worden en niet spoorloos verdwijnt. Dit houdt voor websites minimaal in dat er binnen de organisaite een (actueel!) overzicht van websites met te archiveren informatie-objecten is, bijvoorbeeld geordend op URL. Hiermee geeft de organisatie ook uitvoering aan de Regeling geordende en toegankelijke staat, 2000. Van belang is ook dat aan websites metadata worden toegevoegd over moment van publicatie, verantwoordelijke voor publicatie, organisatie en werkproces waar de website een functie bij vervuld. Plus de periode dat de pagina op de website stond. Opname impliceert ook dat de website in zijn geheel of als afzonderlijke webpagina’s te exporteren moet zijn naar een andere omgeving. Dus snapshot bescherming (tegen robots, crawlers) moet voorkomen worden. Het gebruik van persistente identificatie (methode van unieke adresseerbaarheid) juist gestimuleerd. Opslag in een andere omgeving betekent dat de URL aangepast moet kunnen worden. In deze URL kan ook de datum en tijdstip van opname in het webarchief worden verwerkt. Deze export zorgt voor dat naast de contemporaine website een ‘archief’ van gearchiveerde informatie-objecten ontstaat dat via de oorspronkelijke website benaderbaar is. De relatie tussen archief en website moet dus vastgelegd worden. Bij het ontwerp van de website moet er rekening mee gehouden worden dat vanuit de contemporaine website een relatie gelegd kan worden naar het betreffende gearchiveerde deel van de website. Waarderen, selecteren en verwijderen Deze processen hebben tot doel te bepalen hoe lang informatie bewaard moet worden. Het bepalen van bewaartermijnen valt buiten de directe archivering, hiervoor kan de organisatie terugvallen op het geldende selectie-instrumentarium. Mocht dit niet aanwezig zijn, of mocht dit zich niet uitstrekken over websites, dan moeten de bewaartermijnen nog bepaald worden, conform de geldende richtlijnen. De consequentie is dat de website moet bestaan uit waardeerbare eenheden (pagina’s, subsites, thema’s) en de bewaartermijn is expliciet vermeld op de website of in de metadata. Verder moet vernietiging van de website, of delen van de website, gerealiseerd kunnen worden als dit op basis van een selectielijst moet. Deze vernietiging dient onherroepelijk te zijn (ook de back-up dient vernietigd te worden). Ongeoorloofde vernietiging mag niet plaats vinden. Tot slot moet de website, of delen van de website, aan een andere organisatie (bijvoorbeeld een archiefbewaarplaats) overgedragen kunnen worden. Dus de website moet “fysiek” ergens anders opgeslagen kunnen worden, geëxporteerd kunnen worden naar een andere beheersomgeving. Zie hiervoor ook proces opname. Belangrijk is ook dat alle aan de

16

websites verbonden rechten overgedragen worden aan de nieuwe beheerder, zowel eigendomsrechten, maar ook beheersaspecten. Bewaren / beheren: Het proces bewaren zorgt voor het behoud van de noodzakelijke kwaliteit van de informaitie. Het behoud van de authenticiteit, betrouwbaarheid, leesbaarheid, toegankelijkheid etc. Dat betekent in eerste instantie dat de website beschermd moet worden tegen wijziging, manipulatie en ongeoorloofde vernietiging van (delen van) de website. De website valt ook onder regels voor informatiebeveiliging. Mocht de website gewijzigd worden, dan moet deze wijziging gedocumenteerd worden. Ook moet de website zodanig zijn vormgegeven, dat lange termijn bewaring en toekomstige toegankelijkheid van de informatie mogelijk is, eventueel in een andere omgeving. Het hanteren van standaarden is hierbij van belang. De website moet, indien nodig, “fysiek” ergens anders opgeslagen kunnen worden, geëxporteerd kunnen worden naar een andere beheersomgeving. Zie hiervoor ook proces opname. Beschikbaar stellen. Dit laatste proces zorgt ervoor dat wie de informatie op een website wil lezen, de juiste informatie krijgt – tenminste als hij of zij tot raadpleging bevoegd is. Dit houdt in dat de informatie op de website toegankelijk is en blijft voor alle internetgebruikers, tot het moment dat deze informatie op basis van een selectielijst vernietigd wordt. De integriteit, authenticiteit en betrouwbaarheid blijven intact, zodat de gebruiker de website kan vertrouwen. De informatie wordt gepresenteerd in de juiste context, zodat de gebruiker de informatie kan interpreteren en waarderen. Ordenen van de informatie en beschrijven van de informatie zijn de processen die dit ondersteunen. Dit betekent dat de informatie bijvoorbeeld vindbaar is op basis van de oorspronkelijke URL en/of een index en/of een classificatie. Als de informatie niet meer openbaar is kan gewerkt worden met wachtwoorden (zoals door Archipol gedaan wordt). Bij internetgebruikers kan verwarring ontstaan als zowel contemporaine als gearchiveerde informatie beschikbaar is. Gearchiveerde websites lijken (natuurlijk) in vorm en structuur sterk op contemporaine websites. In het ontwerp van de website moet dit onderscheid aangebracht worden. Van belang is ook de relatie tussen de website en de processen waarbij zij ontstaan en/of gebruikt worden, net als de relatie tussen de website en andere archieven. Het website ontwerp moet wel de mogelijkheid bieden om deze relaties te beschrijven. 2.5.2.4 Implementatie van archivering Wereldwijd zijn sinds 1996 iniatiatieven ontplooid om websites te verzamelen en beschikbaar te houden. Deze initiatieven gaan in de meeste gevallen uit van het bevriezen van websites in een separaat archief met websites, de hier boven genoemde “export naar een andere omgeving”. De nu bekende exportstrategieën zijn als volgt te groeperen: 1. het archiveren van de bron. 2. het archiveren van het eindproduct 3. het archiveren van de interactie tussen internetgebruiker en website. De meest gebruikte strategieën op dit moment zijn het maken van snapshots en mirrors. Een mirror is een volledige kopie van alle bronbestanden op een webserver. Deze strategie

17

kan alleen uitgevoerd worden door de eigenaar / beheerder van de website. Toegang tot de webserver is essentieel, niet alleen om de mirrot te maken, maar ook om deze te presenteren. Net als een mirror is een snapshot een kopie van de website, maar in dit geval een kopie van het eindproduct. Hiervoor is geen toegang tot de webserver nodig. Implementatie van een exportstrategie levert twee vragen op. Allereerst de vraag welke strategie het best past bij de website. De strategie is afhankelijk van meerdere factoren: het ‘type’ website (structuur, functionaliteiten, gedrag); de inhoud en functie die de website vervuld; de risico’s die verbonden zijn aan de website; de verandersnelheid van de website. Afhankelijk van het type website kan de keuze gemaakt worden tussen het archiveren van de bron, het eindresultaat of de interactie. De snapshot methode is bijvoorbeeld geschikt voor: • statische websites waarvan de interne links door middel van absolute path-aanduidingen zijn vastgelegd. De webharvester kan automatisch de absolute path-aanduidingen omzetten naar relatieve path-aanduidingen; • Dynamische websites: webpagina’s die dynamisch worden samengesteld op basis van serverscripts en ingebedde scripting (bijvoorbeeld asp-, cfm-, jsp-pagina’s; • Interactieve websites: websites waarvan de webpagina’s na interactie tussen gebruiker en ‘deep web’ worden samengesteld. De tweede vraag gaat over het ‘wanneer en hoe’ exporteren. Het tijdstip van archiveren is bijvoorbeeld afhankelijk van de verandersnelheid van de website, de risico’s en de functie van de website. Een website die vaak verandert zal vaker ‘bevroren’ moeten worden dan een website waarvan de inhoud constant blijft of waar slechts informatie aan toegevoegd wordt. De verantwoordelijkheid voor archiveren kan belegd worden in het primaire proces (de ‘push’ aanpak) of bij de organisatie die het archief met bevroren websites beheerd (de ‘pull’ aanpak). Belangrijk is dat de gekozen archiveringsstrategie, de momenten van archivering en de verantwoordelijkheid voor het bevriezen van de website worden vastgelegd in een archiveringsprotocol. 2.5.3 Conclusies Welke eisen stelt dit nu aan het ontwerp van een website. Belangrijkste eis is dat de website niet zo ontworpen mag zijn, dat zij de archivering ‘tegenwerkt’. Op hoofdlijnen stelt dit de volgende eisen aan een website: 2.5.3.1 selecteerbaarheid • de informatie website zal in te waarderen eenheden worden aangeboden • de bewaartermijn van de informatie wordt expliciet vermeld • de informatie op de website zal vernietigd moeten kunnen na afloop van de bewaartermijn • de informatie op de website zal overgedragen moeten kunnen worden aan een andere beheerder, bijvoorbeeld een archiefbewaarplaats. 2.5.3.2 opneembaarheid • informatie op de website moet berekend zijn op langdurige bewaring en toegankelijkheid • de website is zodanig vormgegeven dat lange termijn bewaring mogelijk is

18

• de website of delen daarvan moeten te exporteren (‘bevriezen’) zijn naar een andere omgeving • de website bevat een verwijzing naar informatie die is geëxporteerd naar een andere omgeving 2.5.3.3 bewaarbaarheid • de website is zodanig vormgegeven dat lange termijn bewaring mogelijk is • de website of delen daarvan moeten te exporteren (‘bevriezen’) zijn naar een andere omgeving • de relaties tussen de informatie en bijbehorende metadata moeten behouden blijven, ook na export naar een andere omgeving • de relaties tussen webpagina’s moeten behouden blijven. 2.5.3.4 toegankelijkheid • informatie die op het moment van publicatie op de contemporaine website openbaar is voor alle gebruikers, blijft te allen tijde openbaar, tot het moment van vernietiging volgens een selectielijst • de informatie blijft beschikbaar, bereikbaar, begrijpelijke n bruikbaar tot het moment dat de website of delen daarvan op basis van een selectielijst worden vernietigd. • informatie zal beschikbaar, bereikbaar, begrijpelijk en bruikbaar blijven voor alle gebruikers, ook na technologische of inhoudelijke wijzigingen van de website • informatie op de website moet te koppelen zijn aan een binnen de organisatie gebruikt classificatieschema • aan de website of delen van website (pagina’s, subsites) moet beschrijvende metadata toegevoegd kunnen worden. • ook de metadata blijft beschikbaar, bereikbaar, begrijpelijk en bruikbaar voor gebruikers.

3

Eisen en richtlijnen

3.1.1 Het Raamwerk van Eisen en Toetsen Na de drie alinea’s van de inleiding een vierde alinea toe te voegen Ten opzichte van de vorige versie van de webrichtlijnen heeft het raamwerk een wijziging ondergaan: De meest opvallende en principiële wijziging is het laten vervallen van de kolom archiveringsaspect. “Archiveerbaarheid” is nu als eis opgenomen, onderverdeeld in de criteria selecteerbaarheid, opneembaarheid, bewaarbaarheid en beschikbaarheid. Deze criteria sluiten aan op de hoofdprocessen van archiveren. Aan de eisen is toegevoegd ‘kwaliteit van de informatie’, onderverdeeld in integriteit, authenticiteit en betrouwbaarheid. Deze zijn direct ontleend aan ISO-NEN 15489:2001, norm voor informatie- en archiefbeheer. Bruikbaarheid, een vierde kwaliteitseis uit deze norm, maakte al deel uit van het oorspronkelijke raamwerk.

19

3.1.2 Eisen Geen opmerkingen 3.1.3 Toetsen Geen opmerkingen 3.1.4 Richtlijnen Geen opmerkingen

3.2

Overzicht van Eisen

Eis E-ar.1

Beschrijving Het is voor de gebruiker duidelijk welke informatie op de website actueel is, en welke informatie is gearchiveerd

Cel E5 F5

Richtlijnen R-ar.1 R-ar.14

E-ar.2

De website is zodanig vormgegeven dat lange termijn bewaring en toekomstige toegankelijkheid van de informatie mogelijk is, eventueel in een andere omgeving.

A5 B5 C5 D5 E5 F5 A11 B11 C11 D11 E11 F11 A12 B12 C12 D12 E12 F12

R-ar.2.1 R-ar.2.2 R.-ar.3.1 R-ar 3.2 R-ar.9

E-ar.3

De website als geheel, of delen van de website moeten te exporteren zijn naar een andere omgeving.

E5 E6 E11

R-ar.2.1 R-ar.2.2

E-ar.4

De structuur, betekenis, representatie, identificatie, presentatie en toegang horen intact te blijven, ongeacht technologische of inhoudelijke wijzigingen van de website.

A5 B5 C5 D5 E5 F5

R-ar.4 R-ar.6

20

E-ar.5

Informatie op de website zal als hele website of als een gedeelte van de website vernietigd moeten kunnen worden als dit op basis van een selectielijst moet.

E5 E10

R-ar.7 R-ar.8 R-ar.18

E-ar.6

Informatie op de website zal als hele website of gedeelte van een website overgedragen moeten kunnen worden aan een andere beheerder, bijvoorbeeld een archiefbewaarplaats.

E5 E10

R-ar.7 R-ar.8

E-ar.7

Wanneer wijziging, vernietiging of export van de website of delen van de website heeft plaats gevonden wordt dit op de website vermeld.

E6 F6

R-ar.1

E-ar.8

De informatie op de website wordt gepresenteerd in overeenstemming met de vormeisen die aan een volledig document gesteld worden.

A7 B7 C7 D7 E7 F7 A8 B8 C8 D8 E8 F8 A9 B9 C9 D9 E9 F9

R-ar.4 R-ar.6

E-ar.9

Wanneer een geautoriseerde wijziging, vernietiging of export van informatie van de website heeft plaats gevonden wordt dit op de website vermelden in metadata vastgelegd.

E7 F7 E8 F8 E9 F9

R-ar.1 R-ar.18

E-ar.10

De website mag niet ongeautoriseerd worden veranderd.

A7 B7 C7 D7

R-ar.4 R-ar.16

21

E7 F7 A8 B8 C8 D8 E8 F8 A9 B9 C9 D9 E9 F9 E-ar.11

De website bevat informatie waarmee de gebruiker (mens en machine) in staat is de website of delen daarvan te identificeren, minimaal over doel en functie van de website; auteur of eigenaar van de website; en datum en duur van publicatie.

E8 F8

R-ar.3.1 R-ar.3.2 R-ar.4

E-ar.12

Elk informatie-object heeft een uniek kenmerk dat zijn oorspronkelijkheid waarborgt.

E8

R-ar.3.1

E-ar.13

Het informatie-object dient de juiste informatie te bevatten, zodat de betekenis voor de gebruiker duidelijk is.

A9 B9 C9 E9

R-ar.4 R-ar.6

E-ar.14

Informatie op de website zal in te waarderen eenheden worden aangeboden.

E-ar.15

De bewaartermijn van de informatie op de website wordt expliciet vermeld.

A10 R-ar.2.1 B10 R-ar.2.2 C10 D10 E10 F10 E10 R-ar.7

E-ar.16

Informatie op de website, die daarvoor krachtens selectielijsten voor in aanmerking komt, moet berekend zijn op langdurige bewaring en toegankelijkheid

A11 R-ar.2.1 B11 R-ar.2.2 C11 D11 E11 F11

22

E-ar.17

De website bevat een verwijzing naar informatie die geëxporteerd is naar een andere omgeving.

E11 F11

E-ar.18

De relaties tussen de informatie en bijbehorende metadata moeten behouden blijven, ook na export naar een andere omgeving.

A12 R-ar.13 B12 R-ar.17 C12 D12 E12 F12

E-ar.19

De relaties tussen webpagina’s moeten behouden blijven.

A12 R-ar.9 B12 C12 D12 E12 F12

E-ar. 20

Informatie die op het moment van publicatie openbaar is voor alle gebruikers blijft te allen tijde openbaar, tot het moment van vernietiging volgens een selectielijst.

E13 F13

R-ar.10

E-ar. 21

Informatie zal beschikbaar, bereikbaar, begrijpelijk en bruikbaar blijven voor alle gebruikers, ook na technologische of inhoudelijke wijzigingen van de oorspronkelijke website.

A13 B13 C13 D13 E13 F13

R-ar.1 R-ar.2.1 R-ar.2.2 R-ar.12.1 R-ar.12.2

E-ar. 22

Informatie op de website moet te koppelen zijn aan een binnen de organisatie gebruikt classificatieschema.

E13 F13

R-ar.11

E-ar. 23

Aan de website of delen van de website moet beschrijvende metadata toegevoegd kunnen worden.

E13 F13

R-ar.12.1

E-ar. 24

De website met haar informatie blijft beschikbaar, bereikbaar, begrijpelijk en bruikbaar tot het moment dat de website of delen daarvan op basis van een selectielijst worden vernietigd.

A13 R-ar.7 B13 R-ar.15 C13 D13 E13 F13

R-ar.14

23

E-ar. 25

3.3

Ook metadata blijft beschikbaar, bereikbaar, begrijpelijk en bruikbaar voor gebruikers

A13 R-ar.7 B13 C13 D13 E13 F13

Overzicht van de toetsen

Het element toets hebben we nog achterwege gelaten, omdat deze ook in de huidige versie van de richtlijnen niet meer is dan de eis in vragende vorm.

3.4

Overzicht van richtlijnen

Richtlijnen voor archiveerbare websites We hebben de archiveringsrichtlijnen een voorlopig nummer gegeven: R-ar.1, R-ar.2 enz. In de tabel wordt dit nummer vermeld, met een korte aanduiding van de richtlijn. De volledige richtlijnen zijn hierna uitgeschreven. De algemene, onderliggende betooglijn is als volgt: Informatie op de website is archief. De pagina is de kleinste, logische eenheid, vergelijkbaar met een traditioneel document. Een aantal pagina’s kunnen een grotere logische eenheid vormen, een aggregatie, een ‘dossier’. Zo nu en dan hanteren we daarvoor de neutrale term: delen van websites. Dat zijn dus steeds groepen van minimaal één pagina. Logische eenheden moeten ook na archivering bijeenblijven. Pagina’s krijgen een eigen id, ze zijn exporteerbaar en verwijderbaar. Bij verwijdering moeten ook de back-ups verwijderd worden. Volledigheid (ISO eisen: integriteit, authenticiteit, betrouwbaarheid …) – het hele document wordt op een pagina simultaan getoond, dwz alle vormelementen die een goed document bepalen. Deze worden in metadata vastgelegd voor de archiveerbaarheid, maar moeten ook zichtbaar zijn voor de gebruiker. Voor de bewaarbaarheid geldt wat in het algemeen voor de website geldt: Houd het simpel: flash moeilijk te archiveren, dus niet gebruiken. Over welke metadata moet worden vastgelegd is nog onduidelijkheid. Er is nog geen Nederlandse standaard.

24

We hebben de richtlijnen verdeeld in richtlijnen voor het ontwerpen en richtlijnen voor het beheer. Begrippen Informatie-object In eerdere versies hanteerden we de term ‘informatie-object’, als een neutrale, niet op implementatie gerichte term, vergelijkbaar met document. Het is de kleinste te archiveren, logische eenheid (archiefstuk). We stellen voor dit te implementeren als pagina. In de tekst gebruiken we informatie in algemene zin, om aan te sluiten bij de huidige webrichtlijnen. Waar we informatie-objecten in specifieke zin bedoelen, hanteren we de term pagina of ‘delen van websites’ Website Zie rapport. De website is enerzijds een geheel van informatie-objecten (pagina’s), anderzijds de context van die pagina’s. Ook als slechts enkele pagina’s uiteindelijk gearchiveerd worden, moet relevante informatie over de website worden vastgelegd in de metadata. Deel van een website Zie ‘infornatie-object’. Een generieke term om een verzameling van pagina’s aan te duiden.

25

Richtlijnen voor het ontwerpen Richtlijn R-ar.1

R-ar.2.1

R-ar.2.2

R-ar.3.1

R-ar.3.1 R-ar.4

R-ar.5 R-ar.6

R-ar.7 R-ar.8 R-ar.9 R-ar.10 R-ar.11 R-ar.12.1 R-ar.12.2 R-ar.13

Beschrijving Maak een afzonderlijke “archief-pagina” waarop informatie over archivering en vernietiging kan worden vermeld. Deze pagina dient om gebruikers snel naar de gearchiveerde informatie te leiden. Richt de website zodanig in dat elke pagina een op zichzelf staande logische eenheid is. Pagina’s kunnen naar thema worden samengevoegd (‘dossier’). Gebruik voor teksten, afbeeldingen, geluid en bewegend beeld in de website indien mogelijk open opslagformaten, of anders formaten die breed worden toegepast. Geef elke pagina een eigen, vaste, unieke en voor de gebruiker zichtbare identificatie. De gebruiker moet in voorkomende gevallen aan die identificatie kunnen refereren wanneer hij een vraag over de pagina aan de organisatie wil stellen. Leg van elke pagina vast wanneer ze aan de website is toegevoegd en wanneer ze is verwijderd. Elke pagina bevat, behalve de volledige tekst en eventuele illustraties, tenminste de naam van de organisatie, het doel van de pagina, de datum waarop informatie is vastgesteld, de datum waarop de pagina is gepubliceerd. Implementeer een authorisatiestructuur voor de website. Leg in metadata de naam van de organisatie, het doel van de pagina, de datum waarop de informatie is vastgelegd, de datum waarop de pagina is gepubliceerd, de functionaris die verantwoordelijk is voor de inhoud van de pagina. Vermeld op elke pagina welke bewaartermijn voor de pagina geldt. Leg voor elke pagina de selectiebeslissing vast in de metadata. Laat de pagina’s naar elkaar verwijzen door middel van de unieke identificaties. (zie R-ar.4) Leg expliciet in de metadata vast dat de informatie op de pagina openbaar is. Leg in de metadata vast tot welke rubriek in het classificatiesysteem de pagina behoort en voor welke periode dat gold. Implementeer beschrijvende metadata volgens voor de overheid geldende standaards. Implementeer beschrijvende metadata voor pagina’s, delen van websites en voor de website als geheel. Leg de relatie tussen pagina’s en de oorspronkelijke website in metadata vast.

Richtlijnen voor het beheer Richtlijn R-ar.14

Beschrijving Indien de gearchiveerde informatie is overgebracht naar een andere

26

R-ar.15 R-ar.16

R-ar.17

R-ar.18

3.5

site, plaats dan op de “archiefpagina” (zie R.-a1) een link naar de site waarop gearchiveerde informatie is te vinden. Bij export of archivering moet ook (een kopie van) de bijbehorende cascading stylesheet (CSS) geëxporteerd worden. Leg in procedurebeschrijvingen vast welke functionarissen bevoegdheid hebben tot het aanbrengen van wijzigingen in de structuur, functionaliteit en/of inhoud van de website. Zorg er voor dat bij archivering de relatie tussen metadata en de pagina’s behouden blijft. Leg daarnaast in de metadata vast wanneer een webpagina naar een archief is geëxporteerd. Zorg er voor dat bij vernietiging ook de back-ups worden vernietigd.

Het raamwerk van eisen en toetsen

Toevoegen aan deze paragraaf:: 3.5.1 Aspecten van toegankelijkheid en duurzaamheid versus kwaliteitscriteria Geen opmerkingen 3.5.2 Tabel van het raamwerk ven eisen en toetsen Toevoegingen aan de kwaliteitseisen duurzaamheid – robuustheid en duurzaamheid – onderhoudbaarheid. Verder volledige aanvulling aan de kwaliteitseisen “kwaliteit van informatie” en “archiveerbaarheid. 3.5.2.1

Robuustheid

Cel A5 Structuur/robuustheid Eis E-ar.2

E-ar.4

Beschrijving De website is zodanig vorm gegeven dat lange termijn bewaring en toekomstige toegankelijkheid van de informatie mogelij is, evenuteel in een andere omgeving. De structuur, betekenis, representatie, identificatie en toegang horen intact te blijven, ongeacht technologische of

Toets T-ar.2

T-ar.4

Beschrijving

27

inhoudelijke wijzigingen van de website.

Cel B5 Betekenis/robuustheid Eis E-ar.2

E-ar.4

Beschrijving De website is zodanig vorm gegeven dat lange termijn bewaring en toekomstige toegankelijkheid van de informatie mogelij is, evenuteel in een andere omgeving. De structuur, betekenis, representatie, identificatie en toegang horen intact te blijven, ongeacht technologische of inhoudelijke wijzigingen van de website.

Toets T-ar.2

Beschrijving

T-ar.4

Cel C5 Representatie/robuustheid Eis E-ar.2

E-ar.4

Beschrijving De website is zodanig vorm gegeven dat lange termijn bewaring en toekomstige toegankelijkheid van de informatie mogelij is, evenuteel in een andere omgeving. De structuur, betekenis, representatie,

Toets T-ar.2

T-ar.4

Beschrijving

28

identificatie en toegang horen intact te blijven, ongeacht technologische of inhoudelijke wijzigingen van de website. Cel D5 Identiteit/robuustheid Eis E-ar.2

E-ar.4

Beschrijving De website is zodanig vorm gegeven dat lange termijn bewaring en toekomstige toegankelijkheid van de informatie mogelij is, evenuteel in een andere omgeving. De structuur, betekenis, representatie, identificatie en toegang horen intact te blijven, ongeacht technologische of inhoudelijke wijzigingen van de website.

Toets T-ar.2

Beschrijving

T-ar.4

Cel E5 Presentatie/robuustheid Eis E-ar.1

E-ar.2

Beschrijving Het is voor de gebruiker duidelijk welke informatie op de website actueel is en welke informatie is gearchiveerd. De website is zodanig vorm

Toets T-ar.1

T-ar.2

Beschrijving

29

E-ar.3

E-ar.4

E-ar.5

E-ar.6

gegeven dat lange termijn bewaring en toekomstige toegankelijkheid van de informatie mogelij is, evenuteel in een andere omgeving. De website als geheel, of delen van de website moeten te exporteren zijn naar een andere omgeving. De structuur, betekenis, representatie, identificatie en toegang horen intact te blijven, ongeacht technologische of inhoudelijke wijzigingen van de website. Informatie op de website zal als hele website of als een gedeelte van de website vernietigd moeten kunnen worden als dit op basis van een selectielijst moet. Informatie op de website zal als hele website of gedeelte van een website overgedragen moeten kunnen worden aan een andere beheerder, bijvoorbeeld een archiefbewaarplaats.

Cel F5 Toegang/robuustheid

T-ar.3

T-ar.4

T-ar.5

T-ar.6

30

Eis E-ar.1

E-ar.2

E-ar.4

3.5.2.2

Beschrijving Het is voor de gebruiker duidelijk welke informatie op de website actueel is en welke informatie is gearchiveerd. De website is zodanig vorm gegeven dat lange termijn bewaring en toekomstige toegankelijkheid van de informatie mogelij is, evenuteel in een andere omgeving. De structuur, betekenis, representatie, identificatie en toegang horen intact te blijven, ongeacht technologische of inhoudelijke wijzigingen van de website.

Onderhoudbaarheid

Cel A6 Structuur/onderhoudbaarheid

Cel B6 Betekenis/ onderhoudbaarheid

Cel C6 Representatie/ onderhoudbaarheid

Cel D6 Identiteit/ onderhoudbaarheid

Toets T-ar.1

T-ar.2

T-ar.4

Beschrijving

31

Cel E6 Presentatie/ onderhoudbaarheid Eis E-ar.3

Beschrijving De website als geheel, of delen van de website moeten te exporteren zijn naar een andere omgeving. Informatie op de website zal als hele website of als een gedeelte van de website vernietigd moeten kunnen worden als dit op basis van een selectielijst moet. Wanneer wijziging, vernietiging of export van de website of delen van de website heeft plaats gevonden wordt dit op de website vermeld.

E-ar.5

E-ar.7

Toets E-ar.3

Beschrijving

T-ar.5

T-ar.7

Cel F6 Toegang/ onderhoudbaarheid Eis E-ar.7

3.5.2.3

Beschrijving Wanneer wijziging, vernietiging of export van de website of delen van de website heeft plaats gevonden wordt dit op de website vermeld.

Integriteit

Toets T-ar.7

Beschrijving

32

Cel A7 Structuur/integriteit Eis E-ar.8

Beschrijving De informatie op de website wordt gepresenteerd in overeenstemming met de vormeisen die aan een volledig document gesteld worden.

Toets T-ar.8

E-ar.10


T-ar.10

Beschrijving

Cel B7 Betekenis/integriteit Eis E-ar.8


Toets T-ar.8

E-ar.10


T-ar.10

Beschrijving

Cel C7 Representatie/integriteit Eis E-ar.8


Toets T-ar.8

E-ar.10


T-ar.10

Beschrijving

33

Cel D7 Identiteit/integriteit Eis E-ar.8


Toets T-ar.8

E-ar.10


T-ar.10

Beschrijving

Cel E7 Presentatie/integriteit Eis E-ar.8


Toets T-ar.8

E-ar.9


T-ar.9

E-ar.10


T-ar.10

Cel F7 Toegang/integriteit

Beschrijving

34

Eis E-ar.8


Toets T-ar.8

E-ar.9

Wanneer een geautoriseerde wijziging, vernietiging of export van informatie van de website heeft plaats gevonden wordt dit op de website vermeld en in metadata vastgelegd.

T-ar.9

E-ar.10


T-ar.10

3.5.2.4

Beschrijving

Authenticiteit

Cel A8 Structuur/authenticiteit Eis E-ar.8


Toets T-ar.8

E-ar.10


T-ar.10

Cel B8 Betekenis/authenticiteit

Beschrijving

35

Eis E-ar.8


Toets T-ar.8

E-ar.10


T-ar.10

Beschrijving

Cel C8 Representatie/authenticiteit Eis E-ar.8


Toets T-ar.8

E-ar.10


T-ar.10

Beschrijving

Cel D8 Identiteit/authenticiteit Eis E-ar.8


Toets T-ar.8

E-ar.10


T-ar.10

Beschrijving

36

Cel E8 Presentatie/authenticiteit Eis E-ar.8


Toets T-ar.8

E-ar.9


T-ar.9

E-ar.10

De website mag niet ongeautoriseerd worden veranderd. De website bevat informatie waarmee de gebruiker (mens en machine) in staat is de website of delen daarvan te identificeren, minimaal over doel en functie van de website; auteur of eigenaar van de website; en datum van publicatie. Elk informatieobject heeft een uniek kenmerk dat zijn oorspronkelijkheid waarborgt.

T-ar.10

E-ar.11

E-ar.12

T-ar.11

T-ar.12

Beschrijving

37

Cel F8 Toegang/authenticiteit Eis E-ar.8


Toets T-ar.8

E-ar.9


T-ar.9

E-ar.10

De website mag niet ongeautoriseerd worden veranderd. De website bevat informatie waarmee de gebruiker (mens en machine) in staat is de website of delen daarvan te identificeren, minimaal over doel en functie van de website; auteur of eigenaar van de website; en datum van publicatie.

T-ar.10

E-ar.11

3.5.2.5

Beschrijving

T-ar.11

Betrouwbaarheid

Cel A9 Structuur/betrouwbaarheid Eis E-ar.8

Beschrijving De informatie op de website wordt

Toets T-ar.8

Beschrijving

38

gepresenteerd in overeenstemming met de vormeisen die aan een volledig document gesteld worden. E-ar.10

E-ar.13

De website mag niet ongeautoriseerd worden veranderd. Het informatieobject dient de juiste informatie te bevatten, zodat de betekenis voor de gebruiker duidelijk is.

T-ar.10

T-ar.13

Cel B9 Betekenis/betrouwbaarheid Eis E-ar.8


Toets T-ar.8

E-ar.10


T-ar.10

E-ar.13

Beschrijving

T-ar.13

Cel C9 Representatie/betrouwbaarheid Eis E-ar.8

Beschrijving De informatie op de website wordt

Toets T-ar.8

Beschrijving

39

gepresenteerd in overeenstemming met de vormeisen die aan een volledig document gesteld worden. E-ar.10

E-ar.13


T-ar.10

T-ar.13

Cel D9 Identiteit/betrouwbaarheid Eis E-ar.8


Toets T-ar.8

E-ar.10


T-ar.10

Beschrijving

Cel E9 Presentatie/betrouwbaarheid Eis E-ar.8


Toets T-ar.8

Beschrijving

40

E-ar.9


T-ar.9

E-ar.10

De website mag niet ongeautoriseerd worden veranderd. Het informatieonject dient de juiste informatie te bevatten, zodat de betekenis voor de gebruiker duidelijk is.

T-ar.10

E-ar.13

T-ar.13

Cel F9 Toegang/betrouwbaarheid Eis


Toets T-ar.8

E-ar.9


T-ar.9

E-ar.10

De website mag niet ongeautoriseerd

T-ar.10

E-ar.8

Beschrijving

41

worden veranderd.

3.5.2.6

Selecteerbaarheid

Cel A10 Structuur/selecteerbaarheid Eis E-ar.14

Beschrijving Informatie op de website zal in te waarderen eenheden worden aangeboden.

Toets T-ar.14

Beschrijving

Toets T-ar.14

Beschrijving

Toets T-ar.14

Beschrijving

Toets T-ar.14

Beschrijving

Cel B10 Betekenis/selecteerbaarheid Eis E-ar.14


Cel C10 Representatie/selecteerbaarheid Eis E-ar.14


Cel D10 Identiteit/selecteerbaarheid Eis E-ar.14


Cel E10 Presentatie/selecteerbaarheid

42

Eis E-ar.5

E-ar.6

E-ar.14

E-ar.15

Beschrijving Informatie op de website zal als hele website of als een gedeelte van de website vernietigd moeten kunnen worden als dit op basis van een selectielijst moet. Informatie op de website zal als hele website of gedeelte van een website overgedragen moeten kunnen worden aan een andere beheerder, bijvoorbeeld een archiefbewaarplaats. Informatie op de website zal in te waarderen eenheden worden aangeboden. De bewaartermijn van de inforamtie op de website wordt expliciet vermeld.

Toets T-ar.5

Beschrijving

T-ar.6

T-ar.14

T-ar.15

Cel F10 Toegang/selecteerbaarheid Eis E-ar.14

3.5.2.7


Toets T-ar.14

Beschrijving

Toets

Beschrijving

Opneembaarheid

Cel A11 Structuur/opneembaarheid Eis

Beschrijving

43

E-ar.2

E-ar.16

De website is zodanig vorm gegeven dat lange termijn bewaring en toekomstige toegankelijkheid van de informatie mogelij is, evenuteel in een andere omgeving. Informatie op de website, die daarvoor krachtens selectielijsten voor in aanmerking komt, moet berekend zijn op langdurige bewaring en toegankelijkheid

T-ar.2

T-ar.16

Cel B11 Betekenis/opneembaarheid Eis E-ar.2

E-ar.16

Beschrijving De website is zodanig vorm gegeven dat lange termijn bewaring en toekomstige toegankelijkheid van de informatie mogelij is, evenuteel in een andere omgeving. Informatie op de website, die daarvoor krachtens selectielijsten voor in aanmerking komt, moet berekend zijn op langdurige bewaring en toegankelijkheid

Toets T-ar.2

T-ar.16

Beschrijving

44

Cel C11 Representatie/opneembaarheid Eis E-ar.2

E-ar.16

Beschrijving De website is zodanig vorm gegeven dat lange termijn bewaring en toekomstige toegankelijkheid van de informatie mogelij is, evenuteel in een andere omgeving. Informatie op de website, die daarvoor krachtens selectielijsten voor in aanmerking komt, moet berekend zijn op langdurige bewaring en toegankelijkheid

Toets T-ar.2

Beschrijving

T-ar.16

Cel D11 Identiteit/opneembaarheid Eis E-ar.2

E-ar.16

Beschrijving De website is zodanig vorm gegeven dat lange termijn bewaring en toekomstige toegankelijkheid van de informatie mogelij is, evenuteel in een andere omgeving. Informatie op de website, die daarvoor krachtens selectielijsten voor in aanmerking komt, moet berekend zijn op langdurige bewaring en

Toets T-ar.2

T-ar.16

Beschrijving

45

toegankelijkheid

Cel E11 Presentatie/opneembaarheid Eis E-ar.2

E-ar.3

E-ar.16

E-ar.17

Beschrijving De website is zodanig vorm gegeven dat lange termijn bewaring en toekomstige toegankelijkheid van de informatie mogelij is, evenuteel in een andere omgeving. De website als geheel, of delen van de website moeten te exporteren zijn naar een andere omgeving. Informatie op de website, die daarvoor krachtens selectielijsten voor in aanmerking komt, moet berekend zijn op langdurige bewaring en toegankelijkheid

Toets T-ar.2

De website bevat een verwijzing naar informatie die geëxporteerd is naar een andere omgeving.

T-ar.17

Beschrijving

T-ar.3

T-ar.16

Cel F11 Toegang/opneembaarheid Eis E-ar.2

Beschrijving De website is

Toets T-ar.2

Beschrijving

46

E-ar.16

E-ar.17

3.5.2.8

zodanig vorm gegeven dat lange termijn bewaring en toekomstige toegankelijkheid van de informatie mogelij is, evenuteel in een andere omgeving. Informatie op de website, die daarvoor krachtens selectielijsten voor in aanmerking komt, moet berekend zijn op langdurige bewaring en toegankelijkheid De website bevat een verwijzing naar informatie die geëxporteerd is naar een andere omgeving.

T-ar.16

T-ar.17

Bewaarbaarheid

Cel A12 Structuur/bewaarbaarheid Eis E-ar.2

E-ar.18

Beschrijving De website is zodanig vorm gegeven dat lange termijn bewaring en toekomstige toegankelijkheid van de informatie mogelij is, evenuteel in een andere omgeving. De relaties tussen de informatie en bijbehorende metadata moeten behouden blijven, ook na export naar

Toets T-ar.2

T-ar.18

Beschrijving

47

een andere omgeving. E-ar.19


T-ar.19

Cel B12 Betekenis/bewaarbaarheid Eis E-ar.2

E-ar.18

E-ar.19

Beschrijving De website is zodanig vorm gegeven dat lange termijn bewaring en toekomstige toegankelijkheid van de informatie mogelij is, evenuteel in een andere omgeving. De relaties tussen de informatie en bijbehorende metadata moeten behouden blijven, ook na export naar een andere omgeving.

Toets T-ar.2


T-ar.19

Beschrijving

T-ar.18

Cel C12 Representatie/bewaarbaarheid Eis E-ar.2

Beschrijving De website is zodanig vorm gegeven dat lange termijn bewaring en toekomstige toegankelijkheid van de informatie mogelij is, evenuteel

Toets T-ar.2

Beschrijving

48

E-ar.18

E-ar.19

in een andere omgeving. De relaties tussen de informatie en bijbehorende metadata moeten behouden blijven, ook na export naar een andere omgeving. De relaties tussen webpagina’s moeten behouden blijven.

T-ar.18

T-ar.19

Cel D12 Identiteit/bewaarbaarheid Eis E-ar.2

E-ar.18

E-ar.19


Toets T-ar.2


T-ar.19

Beschrijving

T-ar.18

Cel E12 Presentatie/bewaarbaarheid

Eis E-ar.2

Beschrijving De website is

Toets T-ar.2

Beschrijving

49

E-ar.18

E-ar.19

zodanig vorm gegeven dat lange termijn bewaring en toekomstige toegankelijkheid van de informatie mogelij is, evenuteel in een andere omgeving. De relaties tussen de informatie en bijbehorende metadata moeten behouden blijven, ook na export naar een andere omgeving. De relaties tussen webpagina’s moeten behouden blijven.

T-ar.18

T-ar.19

Cel F12 Toegang/bewaarbaarheid Eis E-ar.2

E-ar.18

E-ar.19


Toets T-ar.2


T-ar.19

T-ar.18

Beschrijving

50

3.5.2.9

Beschikbaarheid

Cel A13 Structuur/beschikbaarheid Eis E-ar.21

E-ar.24

E-ar.25

Beschrijving Informatie zal beschikbaar, bereikbaar, begrijpelijk en bruikbaar blijven voor alle gebruikers, ook na technologische of inhoudelijke wijzigingen van de oorspronkelijke website. De website met haar informatie blijft beschikbaar, bereikbaar, begrijpelijk en bruikbaar tot het moment dat de website of delen daarvan op basis van een selectielijst worden vernietigd.

Toets T-ar.21


T-ar.25

Beschrijving

T-ar.24

Cel B13 Betekenis/beschikbaarheid Eis E-ar.21

Beschrijving Informatie zal beschikbaar, bereikbaar,

Toets T-ar.21

Beschrijving

51

E-ar.24

E-ar.25

begrijpelijk en bruikbaar blijven voor alle gebruikers, ook na technologische of inhoudelijke wijzigingen van de oorspronkelijke website. De website met haar informatie blijft beschikbaar, bereikbaar, begrijpelijk en bruikbaar tot het moment dat de website of delen daarvan op basis van een selectielijst worden vernietigd. Ook metadata blijft beschikbaar, bereikbaar, begrijpelijk en bruikbaar voor gebruikers

T-ar.24

T-ar.25

Cel C13 Representatie/beschikbaarheid Eis E-ar.21

E-ar.24

Beschrijving Informatie zal beschikbaar, bereikbaar, begrijpelijk en bruikbaar blijven voor alle gebruikers, ook na technologische of inhoudelijke wijzigingen van de oorspronkelijke website. De website met haar informatie blijft beschikbaar, bereikbaar,

Toets T-ar.21

T-ar.24

Beschrijving

52

begrijpelijk en bruikbaar tot het moment dat de website of delen daarvan op basis van een selectielijst worden vernietigd. E-ar.25


T-ar.25

Cel D13 Identiteit/beschikbaarheid Eis E-ar.21

E-ar.24

E-ar.25

Beschrijving Informatie zal beschikbaar, bereikbaar, begrijpelijk en bruikbaar blijven voor alle gebruikers, ook na technologische of inhoudelijke wijzigingen van de oorspronkelijke website. De website met haar informatie blijft beschikbaar, bereikbaar, begrijpelijk en bruikbaar tot het moment dat de website of delen daarvan op basis van een selectielijst worden vernietigd.

Toets T-ar.21

Ook metadata blijft beschikbaar, bereikbaar, begrijpelijk en bruikbaar voor

T-ar.25

T-ar.24

Beschrijving

53

gebruikers

Cel E13 Presentatie/beschikbaarheid Eis E-ar.17

Beschrijving De website bevat een verwijzing naar informatie die geëxporteerd is naar een andere omgeving.

Toets T-ar.17

E-ar.20

Informatie die op het moment van publicatie openbaar is voor alle gebruikers blijft te allen tijde openbaar, tot het moment van vernietiging volgens een selectielijst. Informatie zal beschikbaar, bereikbaar, begrijpelijk en bruikbaar blijven voor alle gebruikers, ook na technologische of inhoudelijke wijzigingen van de oorspronkelijke website. Aan de website of delen van de website moet beschrijvende metadata toegevoegd kunnen worden.

T-ar.20


T-ar.23

E-ar.21

E-ar.22

E-ar.23

T-ar.21

T-ar.22

Beschrijving

54

E-ar.24


T-ar.24

E-ar.25


T-ar.25

Cel F13 Toegang/beschikbaarheid Eis E-ar.17

Beschrijving De website bevat een verwijzing naar informatie die geëxporteerd is naar een andere omgeving.

Toets T-ar.17

E-ar.20

Informatie die op het moment van publicatie openbaar is voor alle gebruikers blijft te allen tijde openbaar, tot het moment van vernietiging volgens een selectielijst. Informatie zal beschikbaar, bereikbaar, begrijpelijk en bruikbaar blijven voor alle gebruikers, ook na technologische of inhoudelijke

T-ar.20

E-ar.21

T-ar.21

Beschrijving

55

E-ar.22

wijzigingen van de oorspronkelijke website. Aan de website of delen van de website moet beschrijvende metadata toegevoegd kunnen worden.

T-ar.22

E-ar.23


T-ar.23

E-ar.24


T-ar.24

E-ar.25


T-ar.25

Aanvulling Webrichtlijnen bijlage bij het rapport Richtlijnen voor Websites. drs. H.A. Hokke, P.J. Horsman MSc

Recommend Documents