IK03 Impuls 25
02-03-2010
15:14
Pagina 1
Katern voor scholing, her- en bijscholing
25 Een uitgave van Intech Klimaat & Sanitair en OTIB maart 2010
inHoud 1 Drinkwaterinstallatie hotspotvrij aanleggen
5 Cursussen
5 Otib neuws
Drinkwaterinstallatie hotspotvrij aanleggen Vandaag de dag heeft bijna elke woning een cv-installatie om de woning te verwarmen. Bovendien zijn veel huizen voorzien van een combiketel, want er kwamen baden, douches, wastafels, bidets en buitenkranen. Steeds meer leidingen moeten worden weggewerkt, zeker sinds de meeste installaties met kunststofbuis worden uitgevoerd. Hoe voorkom je dat het drinkwater door al die leidingen tot boven de 25 °C wordt opgewarmd en het aantal legionellabacteriën in de leidingen explosief groeit? Door: Han Brouwer-Keij Hotspots zijn plaatsen waar drinkwater- of warmtapwateruittapleidingen door andere leidingen, een warme omgeving of installatieonderdelen, zoals stadsverwarming, cvinstallaties en warmtapwatercirculatieleidingen, kunnen worden opgewarmd tot temperaturen hoger dan 25 °C. Hotspots kunnen voorkomen in meterkasten, leidingkokers, holle plinten, constructie- of afwerkvloeren en dergelijke, hoog in vertrekken en in opstelplaatsen van stooktoestellen. Daarnaast is het vooral in de zomer bij slechtgeïsoleerde woningen mogelijk dat de leidingen worden opgewarmd tot een temperatuur hoger dan 25 °C. Vooral tijdens de vakantieperiode kan dit ertoe leiden dat drinkwater gedurende verscheidene dagen een temperatuur van boven de 25 °C heeft. Hierdoor krijgen legionellabacteriën een kans. Deze situatie valt echter niet onder het begrip hotspots. Hiervoor bestaat een ‘Gebruikersinstructie Leidingwaterinstallatie (bijlage bij Isso 30.5)’, waarin onder andere
wordt geattendeerd op het doorspoelen van de installatie bij terugkomst.
Legionella en de voorschriften Legionellabacteriën kunnen de zogenoemde veteranenziekte veroorzaken. Deze ziekte manifesteert zich door griepachtige verschijnselen, waarbij zelfs longontsteking kan voorkomen. De veteranenziekte kan fataal zijn voor chronisch zieken en/of ouderen. Het aantal legionellabacteriën groeit het hardst bij een temperatuur tussen de 25 en 50 °C. Vandaar dat drinkwater volgens NEN 1006 niet warmer mag worden dan 25 °C, terwijl in woningen warm tapwater met een temperatuur van minstens 55 °C aan het tappunt moet worden geleverd. Bij een installatie met circulatieleiding moet die zelfs 60 °C zijn. Bij deze temperaturen gaan de legionellabacteriën dood. Zodra het tappen wordt gestopt, moet het warme water weer snel afkoelen naar een temperatuur van 25 °C of lager. Daarom mogen niet-circulerende uittapleidingen niet worden geïsoleerd. Circulerende leidingen moeten echter wel worden geïso-
Belangrijke normen en richtlijnen -
NEN 1006: Algemene voorschriften voor leidingwaterinstallaties AVWI-2002 Waterwerkbladen NEN 2768: Meterruimten en bijbehorende voorzieningen in woningen Isso-publicatie 30.5: LegionellaCode voor woninginstallaties Isso/SBR-publicatie 811: Hotspotvrij ontwerpen, bouwen en installeren Kleintje legionellapreventie
25 1
IK03 Impuls 25
02-03-2010
15:14
Pagina 2
drinkwaterinstallatie hotspotvrij aanleggen
- zorg voor voldoende ventilatie in de meterkast via ventilatieopeningen onder en boven de deur (minimaal 200 mm netto doorlaat); - voorkom dat planken of andere onderdelen in de kast de ventilatie verhinderen.
1. Overal hotspots.
Scheiden van systemen in schachten
leerd. De temperatuur in deze leidingen moet op elke plaats minstens 60 °C zijn. De afstand tussen drinkwater- of warmtapwateruittapleidingen en cv-leidingen, radiatoren, verdelers en/of verzamelaars van cv-systemen, vloerverwarming of warmtapwatercirculatieleidingen moet zo zijn dat de drinkwater- of warmtapuittapwaterleidingen niet onbedoeld kunnen worden opgewarmd tot een temperatuur boven de 25 °C. Zoals gezegd mag de warmtapwateruittapleiding niet worden geïsoleerd. De koudwaterleiding mag wel worden geïsoleerd, maar isolatie helpt onvoldoende om opwarming tot boven de 25 °C bij hotspots te voorkomen.
Scheiden van systemen bij meteropstellingen Als de watermeter in een meterput zit, is deze makkelijk te scheiden van de warme leidingen. In meterkasten is dat wat lasti-
ger. In dat geval moeten onder andere de volgende maatregelen worden getroffen: - plaats de watermeter laag in de kast; - houd cv-leidingen en verdelers buiten de meterkast (ook geen leidingen in de vloer); - voer drinkwater- en warmtapwateruittapleidingen niet uit als stijgleidingen; - plaats stijgleidingen voor drinkwater in gestapelde bouw in een aparte schacht; - isoleer onderdelen van stadsverwarming zo opdat de oppervlaktetemperatuur van de isolatie nooit boven de 25°C komt; - zorg dat verwarmingslichamen buiten de meterkast deze niet opwarmen tot boven de 25 °C. Dit zou bijvoorbeeld kunnen als een radiator tegen de (zij)wand van de meterkast wordt geplaatst of als warme lucht wordt aangezogen vanuit de hal; - scheid verticale doorvoeren van warme leidingen van beton met 10 mm dik isolatiemateriaal;
situatie
De enige, echt doeltreffende manier om ongewenste opwarming van koudwaterleidingen te voorkomen is door bij het ontwerp al rekening te houden met scheiding van de systemen. Voorbeelden hiervan in leidingschachten zijn: - situeer drinkwaterleidingen in een eigen leidingschacht of alleen in combinatie met leidingen die de drinkwaterleiding niet kunnen opwarmen; - verdeel de schacht in kokers zodat warme en koude leidingen gescheiden zijn; - voorzie de schacht van voldoende ventilatievoorzieningen.
Overige situaties met opbouwleidingen Bij opbouwleidingen die elkaar kruisen, parallel aan elkaar lopen of achter verwarmingselementen moeten worden gelegd, gelden de volgende maatregelen:
Koele vloerstroken Koele vloerstroken worden toegepast bij verwarmingssystemen met radiatoren, maar ook bij vloer- en wandverwarming, waar zowel de cv-leidingen vanaf de verdelers naar de radiatoren als de leidingen
oplossing
koudwaterleiding altijd onder leggen, circulatieleiding altijd koudwaterleiding horizontaal in combinaisoleren, koudwater- en cv-leiding eventueel isoleren tie met een cv- of circulatieleiding koudwaterleiding in een holle plint in koudwaterleiding altijd onder leggen en isoleren combinatie met een warmtapwateruittapleiding koudwater- of warmtapuittapwaterleiding nooit achter of boven de radiator, wel onderlangs de radiamoet de plaats van een radiator passeren tor koudwater- of warmtapwateruittapleiding dit mag alleen als de ruimte tussen de convector en de moet de plaats van een omkaste convec- wand minstens 15 cm is voor voldoende ventilatie (moeilijk tor passeren (hetzelfde geldt voor koelkast te garanderen) en vriezer) koudwater- of warmtapwateruittapleiding houd de koude leiding onder de warme leiding kruist een warme leiding koudwater- of warmtapwateruittapleiding bij radiatorverwarming in badkamers met een hoge cvhoog in een vertrek watertemperatuur (90/70), zeker bij bejaardenwoningen, bestaat de kans dat aan het plafond een temperatuur heerst van meer dan 25 °C. Mijd deze plaats 2. Hotspots in de meterkast. 25 2
Tabel 1. Situaties opbouwleidingen (gratis te downloaden op www.isso.nl).
IK03 Impuls 25
02-03-2010
15:14
Pagina 3
drinkwaterinstallatie hotspotvrij aanleggen
voor drinkwater en warmtapwater in de afwerkvloer worden gelegd. In het verleden hadden installateurs de neiging om vooral in badkamers vele lagen leidingen van allerlei soorten in de afwerkvloer te leggen. Daardoor kon het koude drinkwater makkelijk tot boven de 25 °C worden opgewarmd met daarbij de kans op legionellaproblemen. Door toepassing van koele vloerstroken zijn kruisingen van waterleiding en verwarmingsleidingen makkelijk te vermijden en kan de benodigde, minimale horizontale afstand tussen de verwarmingsleidingen en de waterleiding worden gewaarborgd. Als op de coördinatietekening geen minimale afstanden staan aangegeven, moet een minimale afstand van 75 cm worden aangehouden tussen water- en cv-leidingen en/of warmtapwatercirculatieleidingen, en van 55 cm (soms ook 71,5 cm) tussen water- en vloerverwarmingsleidingen. De minimale afstanden gelden niet alleen binnen een vertrek, maar moeten ook worden gemeten onder scheidingswanden door. De minimale afstanden van de water- en cvleidingen zijn onder andere afhankelijk van de aanvoer- en retourtemperatuur, of een mantelbuis of isolatie is toegepast en van de ruimtetemperaturen. De minimale afstanden van de water- en vloerverwarmingsleidingen zijn onder andere afhankelijk van toepassing als hoofd- of bijverwarming, soort vloerbedekking, watertemperatuur en ruimtetemperatuur onder en boven de vloer.
3. Temperatuurgelaagdheid bij vloer- en radia-
23°C
25°C
23°C
25°C
20°C
22°C
20°C
22°C
23°C
25°C
20°C
22°C
20°C
22°C
20°C
22°C
torverwarming.
Tabel 2. Richtlijnen voor Amin in vloeren tussen waterleidingen ten opzichte van cv- en/of circulatieleidingen voor warmtapwater.
Tabel 3. Richtlijnen voor de minimumafstand in de vloer tussen waterleidingen en de buitenste vloerverwar4. Principe van koele vloerstroken.
mingsleiding; situatie met tussenisolatie. 25 3
IK03 Impuls 25
02-03-2010
15:14
Pagina 4
drinkwaterinstallatie hotspotvrij aanleggen
Betonkernactivering Op basis van het TNO-rapport ‘Aanbevelingen ter voorkoming van het opwarmen van drinkwaterleidingen in tussenvloeren met betonkernactivering’ is het onder bepaalde voorwaarden mogelijk de waterleiding zonder tussenisolatie in de afwerkvloer te leggen. Dit kan doordat de vloerverwarmingsleidingen bij dit systeem onder (in) de constructievloer liggen en de watertemperatuur niet meer dan 28 °C is. Hierdoor blijft de bovenkant van de vloer, waar de waterleiding in ligt beneden de 25 °C.
Aanvullende maatregelen Naast alle maatregelen om hotspots te voorkomen en opwarming van drinkwater tegen te gaan, moet ook worden voorkomen dat leidingdelen te weinig doorstroomd raken. Handwasbakjes, cv-vulkranen, keerkleppen en dergelijke moeten daarom ‘doorstroomd’ worden aangesloten. Dat wil zeggen dat ze niet aan het eind van een leidingsectie moeten worden geprojecteerd, maar ergens halverwege met gebruikmaking van een doorlopende muurplaat of soortgelijke oplossing. De vaakgebruikte tappunten kunnen dan wel aan de einden van de leidingsecties worden geplaatst.
5. Betonkernactivering. 25 4
Hotspotvrij drinkwaterinstallatie aanleggen
Bij kleine verbouwingen, omlegging van leidingen en aansluiting van combiketels is het heel belangrijk te voorkomen dat hotspots ontstaan. Een aantal praktische tips: - leg de waterleidingen parallel aan warme leiding; - isoleer waterleidingen daar waar zij warme leidingen kruisen; - voorkom dat waterwaterleidingen in een koker samenkomen met een of meer warme leidingen; - houd tussen de water- en cv-leidingen een minimale afstand aan van 75 cm; - als de waterleidingen in (afwerk)vloeren ligt, houd dan een minimale afstand van 55 cm tussen water- en cv-leidingen; - als de koudwaterleiding horizontaal ligt in combinatie met een cv- of circulatieleiding, leg de koudwaterleiding dan altijd onder, isoleer de circulatieleiding altijd en eventueel ook de koudwater- en cv-leiding; - als de koudwater- in een holle plint ligt in combinatie met een warmtapwateruittapleiding, leg ook dan de koudwaterleiding altijd onder en isoleer de leiding; - als de koudwater- of warmtapwateruittapleiding een radiator moet passeren, leg deze dan nooit achter of boven de radiator, maar onderlangs; - als de koudwater- of warmtapwateruittapleiding een omkaste convector moet passeren of een koelkast of vriezer, mag dat alleen als de ruimte tussen de convector en de wand minstens 15 cm is. Zo krijgt de leiding voldoende ventilatie; - wanneer de koudwater- of warmtapwateruittapleiding een warme leiding kruist, moet de koude onder de
warme leiding worden aangelegd; - soms ligt een koudwater- of warmtapwateruittapleiding hoog in een vertrek boven het verlaagde plafond. Bij radiatorverwarming in badkamers met een hoge cv-watertemperatuur (90/70), zoals in veel bejaardenwoningen, zal de temperatuur aan het plafond oplopen tot meer dan 25 °C. Mijd deze plaats. Als de watermeter in een meterput zit, is deze makkelijk te scheiden van de warme leidingen. In meterkasten is dat wat lastiger. In dat geval moeten onder andere de volgende maatregelen worden getroffen: - plaats de watermeter laag in de kast; - houd cv-leidingen en verdelers buiten de meterkast (ook geen leidingen in de vloer); - voer drinkwater- en warmtapwateruittapleidingen niet uit als stijgleidingen; - plaats stijgleidingen voor drinkwater in gestapelde bouw in een aparte schacht; - isoleer onderdelen van stadsverwarming zo opdat de oppervlaktetemperatuur van de isolatie nooit boven 25 °C komt; - zorg dat verwarmingslichamen buiten de meterkast (bijvoorbeeld een radiator) de meterkast niet opwarmen tot boven 25 °C; - scheid verticale doorvoeren van warme leidingen van beton met 10 mm dik isolatiemateriaal; - zorg voor voldoende ventilatie in de meterkast via ventilatieopeningen onder en boven de deur; - voorkom dat planken of andere onderdelen in de kast de ventilatie (ver)hinderen.
IK03 Impuls 25
02-03-2010
15:14
Pagina 5
otib nieuws
Durf te investeren in leren
cursussen
‘Tech Ed’ leuke game Tech Ed is een uitdagend, vrolijk, leerzaam en leuke game voor kinderen uit de groepen 7 en 8, zo luidde de evaluatie het blad Computers Op School. De educatieve game werd in opdracht van Otib ontwikkeld en heeft als doel kinderen op jonge leeftijd kennis te laten maken met techniek. De evaluatie bevestigt deze doelstelling en Otib is verheugd met de uitslag. Tech Ed is hét instrument om leerlingen die voor de keuze van vervolgonderwijs staan te interesseren voor de technische installatiebranche.
Loopbaanontwikkeling
Op 9 maart organiseerde de projectdirectie Leren & Werken van de ministeries van SZW en OCW een landelijke bijeenkomst met als titel: Durf te investeren in leren! De organisatoren zijn ervan overtuigd dat leren een positief effect heeft op het bedrijfsresultaat en bijdraagt aan de duurzame inzetbaarheid van de werknemer. De aanwezige ondernemers en werknemers volgden een tweetal spannende debatten, filmische impressies vanaf de werkvloer en een aantal inspirerende inleidingen over leren en werken. Surf naar www.project.lerenenwerken.nl voor een impressie.
Blijven leren en zelfontwikkeling blijven nodig. Otib stimuleert werkgevers en werknemers om het gesprek aan te gaan en ondersteunt daar waar nodig beiden bij het maken van keuzes op het terrein van loopbaanontwikkeling. Om het vakmanschap in de branche verder te bevorderen, heeft Otib een aantal stimuleringsregelingen ontwikkeld. Voor het volgen van een cursus kunnen werkgevers een tegemoetkoming ontvangen. De regelingen zijn eenvoudig
aan te vragen via www.otib-online.nl Het gaat om de volgende drie stimuleringsregelingen: •BeroepsPraktijkVorming (BPV) •OntwikkelingsStimuleringsRegeling (OSR) •Erkennen Verworven Competenties ( EVC)
Regeling aanvullende praktijkscholing vervalt Met ingang van 1 juli 2010 vervalt de regeling voor aanvullende praktijkscholing (APS). Tot 1 juli 2011 kunnen er in het kader hiervan nog declaraties worden ingediend. Declaraties die na deze datum worden ontvangen, kunnen niet meer worden gehonoreerd.
Cursussen Afvoertechniek Voor wie? Monteurs, installateurs, adviseurs, ontwerpers, projectleiders. Waar? www.geberit.nl, www.cursusloket.nl.
Sanitaire techieken Voor wie? Tekenaars, ondernemers, projectleiders. Waar? www.tvvl.nl.
Installatietechniek (Eerste monteur utiliteit)
specialisatie verwarming, installatiemonteur dakbedekkingen, installatiemonteur utiliteit, assistent installatiemonteur met specialisatie dak. Waar? www. roc.nl.
Installatiemonteur met specialisatie utiliteit (IMu) Voor wie? Installatiemonteur woningbouw/dakbedekking, assistent installatiemonteur met specialisatie dak/verwarming. Waar? www.roc.nl.
Voor wie? Monteur (niveau 2). Waar? www.roc.nl.
Servicemonteur verwarmingstechniek (SEMv)
Installatiemonteur met specialisatie woningbouw (IMw)
Voor wie? Onderhoudsmonteur installatietechniek, onderhoudsmonteur verwarmingstechniek. Waar? www.roc.nl.
Voor wie? Assistent installatiemonteur met
Servicemonteur installatietechniek (SEMi) Voor wie? Onderhoudsmonteur verwarmingstechniek, installatiemonteur woningbouw, installatiemonteur utiliteit, onderhoudsmonteur installatietechniek. Waar? www.roc.nl.
Servicetechnicus (ST) Voor wie? Servicemonteur verwarmingstechniek, middenkaderfunctionaris, servicemonteur installatietechniek. Waar? www.ipv.nl.
25 5
