HANDREIKING LHBT-EMANCIPATIE
Aandacht voor de T in LHBT-beleid In de Basis Registratie Personen worden door ambtenaren dagelijks nieuwe burgers ingschreven. Bij iedereen noteren ze: man of vrouw. Maar in elke gemeente wonen mensen die niet 100 procent overeenkomen met het geslacht dat bij hun geboorte is opgegeven. We spreken hier van Transgenders. Het welzijn van transgenders laat helaas veel te wensen over en veel transgenders zitten in een kwetsbare positie. Vandaar dat het voor gemeenten belangrijk is om transgenders op het netvlies te houden. In deze handreiking geven Movisie en Transgender Netwerk Nederland aan wat gemeenten en lokale organisaties kunnen doen voor transgenders.
In deze handreiking Inleiding 2 Terminologie 3 Transitie 4 De positie van transgenders Tips voor beleid Verder lezen
6 8 11
Inleiding Transgenders in de gemeente
***
een kind dat op school van genderrol
politie kan te maken krijgen met een aan-
wil veranderen, of met een patiënt van
gifte door een transgender van geweld op
De gemeente heeft de verantwoorde-
een genderteam die Bijzondere Bijstand
straat. Het anti-discriminatiebureau kan
lijkheid om discriminatie, uitsluiting en
aanvraagt om behandelaars te kunnen
een melding binnenkrijgen van discrimina-
onwenselijk gedrag tegen te gaan, om
bezoeken. Ook kan er in de gemeente
tie bij een gemeentelijke dienst. Vandaar
werkgelegenheid te stimuleren en om
een ontmoetingsavond voor transgen-
dat het voor gemeenten belangrijk is om
sociale veiligheid te garanderen. Dat geldt
derjongeren georganiseerd worden, of
de gehele doelgroep van LHB én T op het
ook wanneer het gaat om transgenders.
een arbeidsconflict spelen rondom een
netvlies te houden.
Een gemeente kan te maken krijgen met
ambtenaar die van geslacht verandert. De
2
AANDACHT VOOR DE T IN LHBT-BELEID Aandacht voor de T in LHBT-beleid
logisch, anderzijds spelen specifieke
ders een aandachtspunt: vergoedingen
behoeften onder deze groep. Het meest
voor bepaalde medische ingrepen,
In de praktijk blijkt dat beleidmakers voor
kenmerkende verschil is dat het bij trans-
uitbreiding van de psychische zorg en het
emancipatie van lesbische vrouwen, ho-
gendermensen gaat over wie je bent en
terugdringen van de lange wachtlijsten
moseksuele mannen, biseksuelen en trans-
niet op wie je valt, zoals bij homo- en
voor geslachtsaanpassende behandelin-
genders (LHBT’s) vooral homoseksuele
biseksualiteit. Bij allevier (LHBT) gaat het
gen spelen daarbij een rol.
mannen in gedachten hebben. Men vindt
om gevoel en gedrag dat afwijkt van de
het al lastig precies te formuleren welke
gendernorm in de maatschappij.
beleidsmaatregelen goed voor lesbische
Maar ook lokaal liggen er voldoende kansen om knelpunten die transgenders
En zeker voor transgenders bestaat nog
Op nationaal én lokaal niveau
veel te weinig aandacht.
Landelijk zijn er nog veel stappen te
Netwerk Nederland op een rij wat
Transgenders worden vaak onderge-
zetten op het gebied van transgender-
gemeenten en lokale organisaties kun-
bracht bij homo-emancipatie of LHBT-
emancipatie. Zo is de uitbreiding van de
nen doen voor transgenders.
beleid. Dat is enerzijds begrijpelijk en
behandelmogelijkheden voor transgen-
vrouwen zijn, laat staan voor biseksuelen.
ervaren te verminderen. In deze handreiking zetten Movisie en Transgender
Terminologie Transgender is een verzamelterm voor alle personen bij wie de biologische aandui-
Aantal transgenders
ding ‘man’ of ‘vrouw’ niet vanzelfspre-
In Nederland zijn er naar schatting ruim 48.000 transseksuelen van 15 tot 70
kend overeenkomt met hun genderidenti-
jaar die hun geboortegeslacht (gedeeltelijk) willen aanpassen via hormonen en/
teit: het gevoel man, vrouw of iets anders
of operaties. Het gaat dan om 0,6 procent van degenen die bij de geboorte als
te zijn. Binnen de groep transgenders zijn
man worden aangegeven en 0,2 procent van degenen die bij geboorte als vrouw
allerlei indelingen te maken waar weer
worden aangegeven (Keuzenkamp, 2012). In een middelgrote gemeente als
andere termen voor zijn. Belangrijker dan
Zwolle met 122.500 inwoners wonen naar schatting dus zo’n 102 transmannen
deze termen is het besef dat transgender
en 305 transvrouwen.
een regenboog op zichzelf is. De mensen die het betreft onderzoeken vaak verschillende uitingsvormen, op zoek naar hun
Transseksueel
Travestiet of crossdresser
Een deel van de transgenders slikt hor-
Transseksualiteit wordt vaak verward met
monen en/of ondergaat operaties, zodat
travestie. Travestieten, ook wel crossdres-
‘Op een gegeven
het lichaam zoveel mogelijk in overeen-
sers genoemd, hebben echter niet altijd
moment ging ik stiekem
stemming is met de eigen identiteit. De
de wens tot geslachtsaanpassing in welke
term transseksueel wordt gebruikt voor
vorm dan ook. Zij geven uiting aan hun
transgenders die behoefte hebben aan
identiteit door zich deels of volledig,
deze medische aanpassing of dit proces
soms of regelmatig te kleden als iemand
hebben doorlopen.
van het andere geslacht. In hoeverre men
identiteit.
vrouwenkleren dragen als ik alleen op mijn kamer was. Dat voelde fijn, maar uiteindelijk was het niet wat ik wilde. Ik wilde gewoon mezelf, en dus vrouw zijn.’
Transman Een transman is een transgender man die bij geboorte als meisje werd aangeduid.
Uit het ervaringsverhaal van Becky op www.iedereenisanders.nl
Transvrouw
zich ook als dit andere geslacht identificeert, verschilt per persoon.
Intersekse-conditie/DSD De term intersekse wordt gebruikt wanneer het lichaam zowel vrouwelijke als
Een transvrouw is een transgender
mannelijke kenmerken vertoont en daar-
vrouw die bij geboorte als jongen werd
door niet duidelijk in te delen is als man of
aangeduid.
vrouw. Bijvoorbeeld doordat de chromoso3
***
Genderdysforie
derpersonen komt hun genderidentiteit
Genderdysforie omvat de zelfbeleving
niet overeen met het geslacht dat bij hun
Filmmaker Michiel van Erp praat in
van transgenderpersonen als psychisch
geboorte werd vastgesteld.
zijn documentaire I Am a Woman
fenomeen. Voorheen gebruikten onder
Now met vrouwen die als één van
meer psychiaters en psychologen de term
de eersten in de jaren vijftig en
gender identity disorder om de situatie
zestig van de vorige eeuw een
van transgenderpersonen te benoemen.
geslachtsveranderende operatie
Dit stigmatiseerde echter transgenders
Documentaires
ondergingen.
alsof zij een psychische stoornis had-
In Nederland zijn verschillende
den, dus wordt tegenwoordig de term
documentaires gemaakt over
genderdysforie gebruikt.
transgenderjongeren, waaronder
Filmtip
Joppe en Valentijn de Hingh.
men niet overeenkomen met de uiter-
Genderidentiteit
lijke geslachtskenmerken. Voeger werd
Genderidentiteit is de diepgevoelde,
Kijk voor links naar deze
hiervoor de term hermafrodiet gebruikt,
persoonlijke overtuiging van het behoren
documentaires op
maar dit woord beschouwen betrokkenen
tot een bepaald geslacht: man of vrouw,
www.iedereenisanders.nl/440
nu als niet correct en beledigend.
beide of geen van beide. Voor transgen-
Transitie De meeste transgenders hebben al jong
er voor hen geen plek was in de maat-
een gevoel van vervreemding en voe-
schappij. Zij hadden een geheim dat zij
len zich niet thuis in hun lichaam. Veel
aan niemand mochten vertellen.
transgenders vertellen achteraf dat ze altijd hebben geweten dat zij zich anders
Om niet op te vallen kozen veel transgen-
voelden dan anderen, zonder te kunnen
ders ervoor een ogenschijnlijk succesvol
benoemen waardoor. Omdat er in de
bestaan op te bouwen als de man of
maatschappij een strikte scheiding tussen
vrouw die op hun geboorte-akte stond. Zo
genderrollen bestaat, voelden zij zich
werden sommigen met het mannelijk ge-
meestal niet begrepen en ervoeren ze dat
boortegeslacht bijvoorbeeld vrachtwagen-
‘Het werd mij al snel duidelijk dat ik de rol van man door mijn omgeving opgelegd had gekregen. Ik had geprobeerd deze rol plichtsgetrouw te vervullen. Hierbij had ik mezelf grondig ontkend, zelfs verafschuwd.’ Uit het ervaringsverhaal
Transgender Gedenkdag
van Ria op www.iedereenisanders.nl
Om de dag wordt er ergens op de wereld een transgender vermoord. Om stil te staan bij deze realiteit en bij te dragen aan meer bewustwording en zichtbaarheid van de veiligheidsproblemen die transgenders ervaren, wordt ieder
chauffeur of natuurkundige, trouwden en
jaar wereldwijd de Transgender Gedenkdag georganiseerd. In Nederland wordt
stichtten een gezin.
deze dag sinds een paar jaar jaarlijks in een andere stad georganiseerd. Herdenkingen vonden onder andere plaats in Groningen, Utrecht en Amsterdam.
Inmiddels is er wel aandacht voor kinde-
Transgender Netwerk Nederland heeft vanuit de overheid de taak toebedeeld
ren die al vroeg genderdysfore gevoelens
gekregen de organiserende stad ondersteuning te bieden. Neem dus contact op
uiten. Hen blijft jaren van verborgenheid
met Transgender Netwerk Nederland en lokale LHBT-organisaties wanneer u de
bespaard. Bovendien kunnen jonge trans-
Transgender Gedenkdag in uw gemeente wilt (laten) organiseren.
genders tegenwoordig in de puberteitsfase starten met hormoontherapie om de
***
4
AANDACHT VOOR DE T IN LHBT-BELEID
ontwikkeling van secundaire geslachts-
dercentrum in het Universitair Medisch
geslachtswijziging, een geslachtswijziging
kenmerken te remmen. Daarmee krijgen
Centrum Groningen.
wenst en dat deze gevoelens duurzaam
ze meer tijd om na te denken over een
aanwezig zijn. Daarmee is aan de voor-
lijke veranderingen van het ongewenste
Wijziging naam en geslacht
geslacht nog even uitblijven.
Sinds 1985 kent Nederland de mogelijk-
worden gewijzigd. Tegelijkertijd kunnen
heid het geslacht in de burgerlijke stand
ook de voornamen worden gewijzigd, een
aan te passen. Artikel 1:28 van het Burger-
procedure waar nu nog een rechter aan te
lijk Wetboek beschrijft de procedure en
pas moet komen. De Eerste Kamer moet
Een deel van de transgenders ondergaat
de voorwaarden waaraan je moet voldaan
op het moment van uitgave nog stemmen
een geslachtsaanpassende behandeling.
wil je je geslacht aanpassen. Een groot
over dit wetsvoorstel.
Hieraan gaat een langdurig proces vooraf.
struikelblok vormt de sterilisatie-eis, de
Na een uitgebreide fase waarin de diag-
voorwaarde dat men medisch moet zijn
nose genderdysforie wordt gesteld, kan
aangepast aan de verlangde sekse en niet
iemand starten met hormonen van het
meer in staat mag zijn om kinderen op
mannelijk ben, dat ik een
andere geslacht en moet men daadwerke-
de wereld te zetten. Deze voorwaarden
geslachtsaanpassende be-
lijk in de nieuwe geslachtsrol gaan leven.
sluiten niet alleen transgenders uit die
Daarna kan men een indicatie krijgen voor
deze ingrepen niet wensen, maar ze zijn
geslachtsaanpassende plastische chirurgie.
ook in strijd met de huidige mensenrech-
Mede ten gevolge van lange wachttijden
ten omtrent lichamelijke integriteit en
weet? Dat is nu precies het
in de verschillende fasen van dit traject
zelfbeschikking.
Geschlechtszuhörigkeitsge-
eventuele verandering, omdat de lichame-
Geslachtsaanpassende behandeling
ring voldaan en kan het geboortegeslacht
‘Het is niet omdat ik zo
handeling wil, maar omdat ik een man ben. Hoe ik dat
fühl. De vaste overtuiging
duurt een geslachtsaanpassende behandeling gemiddeld 4 tot 5 jaar.
waarden voor juridische geslachtsverande-
Daarom is in 2012 een wetsontwerp ingediend waarmee dit wetsartikel grondig
dat anderen zich vergissen wanneer ze denken dat je een
In de jaren zeventig vonden in Nederland
wordt aangepast. Lichamelijke voorwaar-
de eerste geslachtsaanpassende opera-
den worden niet langer gesteld. De amb-
ties plaats. De meeste behandelingen
tenaar van de burgerlijke stand krijgt van
worden uitgevoerd door het Zorgcentrum
de verzoeker een ondertekende deskundi-
Maxim Februari in De
voor Genderdysforie bij het VU Medisch
genverklaring overgelegd. Hierin verklaart
maakbare man. Notities over
Centrum in Amsterdam. Ook is er voor
een deskundige dat de verzoeker geïn-
inwoners van Noord-Nederland een Gen-
formeerd is over de consequenties van de
vrouw bent.’
transseksualiteit (2013).
5
***
De positie van transgenders denten heeft ooit aan zelfmoord gedacht en 20 procent vaak tot heel vaak. Ruim 20
SCP-onderzoek Worden wie je bent Op 17 november 2012 verscheen de SCP-publicatie Worden wie je bent. De
procent deed ooit een zelfmoordpoging, maar liefst tien keer zoveel als onder de Nederlandse bevolking.
onderzoeker prof. dr. Saskia Keuzenkamp schreef dit rapport op verzoek van de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, die de coördinatie van het trans-
Eenzaamheid
genderbeleid in portefeuille heeft. Het is gebaseerd op een enquête die eind
66 procent van de respondenten uit het
2011, begin 2012 werd gehouden. Ruim 450 transgenders deden mee, waarvan
SCP-onderzoek geeft aan eenzaam te zijn
tweederde het mannelijk geslacht had bij geboorte en een derde het vrouwe-
en 25 procent zelfs in sterke mate. Dat is
lijke. Hieronder worden de belangrijkste bevindingen uit dit onderzoek vermeld.
veel meer dan onder de Nederlandse bevolking in het algemeen, waarvan 30 procent eenzaam is en 10 procent sterk eenzaam.
Maatschappelijke aspecten
algemene Nederlandse bevolking van 18
Fysieke gezondheid
tot 64 jaar is dat 14 procent.
Als het gaat om fysieke gezondheid is bekend dat de overgrote meerderheid zegt
Werk en inkomen
Veiligheid en negatieve reacties
in het algemeen een goede gezondheid te
Van de respondenten uit dit SCP-onder-
Veel transgenders voelen zich niet altijd
hebben. Echter, diegenen die het vrou-
zoek heeft de meerderheid werk. Bijna
veilig in de buurt, vooral degenen die
welijk geboortegeslacht hebben, ervaren
de helft van de transgenders is niet open
in transitie zijn. Ruim 40 procent van de
hun gezondheid wat vaker als minder
op het werk over het trans-zijn en vaker
respondenten uit het onderzoek heeft te
goed. Dit komt overeen met de ervaring
dan bij niet-transgenders betreft het geen
maken met negatieve reacties vanwege
van het sekseverschil onder de algemene
werk op niveau. Opvallend is het hoge
het trans-zijn, het meeste in de openbare
bevolking. Er is meer onderzoek nodig om
aandeel respondenten dat arbeidsonge-
ruimte. Vaak genoemd zijn: afkeurende
een goed beeld te krijgen van de gezond-
schikt of werkloos is en afhankelijk van
blikken, belachelijk gemaakt worden of
heid van transgenders en de gevolgen van
een uitkering. Een grote groep kan moei-
het mikpunt zijn van flauwe grappen en
langdurig hormoongebruik.
lijk rondkomen, aangezien een op drie
scheldpartijen. Uit het SCP-onderzoek
alleenstaande transgenders een inkomen
blijkt verder dat 5 procent van de trans-
Zorg
heeft onder de armoedegrens. Onder de
genders in Nederland wel eens bedreigd is
Uit het SCP-onderzoek blijkt dat van de
en 5 procent seksueel geïntimideerd.
transgenders bij gendertherapeuten, 90
‘Het was een moeilijke tijd. De pijn die eerst binnen in mij woedde was weg. Maar daarvoor in de plaats kwam er pijn aan de buitenkant,
karakteriseert. De specialistische zorg van Transvisie Zorg scoort 92 procent.
Psychische gezondheid
Slechts 37 procent van de respondenten
Uit het SCP-onderzoek blijkt dat er veel
omschrijft de reguliere GGZ-instellingen
psychische nood is onder transgenders.
als zodanig en het maatschappelijk werk
50 procent heeft psychische problemen,
scoort 52 procent.
vergeleken met 14 procent onder de Ne-
mensen om mij heen, zelfs
derlandse bevolking in het algemeen. En
Deze gegevens lijken het groeiende besef
afwijzing en verstoting.’
14 procent van de transgenders kan zelfs
te ondersteunen dat transgenders gebaat
ernstig ongezond genoemd worden.
zijn bij een gespecialiseerd aanbod van
van Ria op www.iedereenisanders.nl
6
procent dit als informatief en behulpzaam
veroordeling door de
Uit het ervaringsverhaal
***
Welzijn en gezondheid
psychische en psychosociale zorg. Deze
Suïcide
zorg omvat zowel tweede- of derdelijns
Dat veel transgenders het moeilijk heb-
specialistische psychotherapeutische bege-
ben, blijkt ook uit de hoge mate van
leiding, als maatschappelijke ondersteu-
suïcidaliteit. 70 procent van de respon-
ning. Voor dit laatste heeft bijvoorbeeld
AANDACHT VOOR DE T IN LHBT-BELEID
‘Bij het omkleden met gym zag ik de lichamelijke
Sport Transgenders en sport
is afgerond en de sporter zeker twee
Transgenders nemen een speciale positie
jaar nadien hormonen van het gewenste
in onder de sporters, omdat veel team-
geslacht gebruikt. De sportkoepel
ik zou borsten krijgen en
sporten nu eenmaal zijn ingericht langs
NOC*NSF stelt dat in de amateursport
niet mooi gespierd blijven.
sekselijnen: mannen en vrouwen sporten
transgenders in principe te allen tijde
Huilend zat ik na school
vaak gescheiden. Als je dus van geslacht
mee moeten kunnen doen in de gender-
verandert, kom je in een ander team
rol die zij prefereren.
veranderingen bij mijn oudere klasgenoten. Ook
vaak thuis, uit angst voor wat er komen kon.’ Uit het ervaringsverhaal van Hugo op www.iedereenisanders.nl
en een andere competitie. Ook voor transgenderpersonen die zich niet willen conformeren aan de man-vrouw tweedeling is het sporten in teamverband lastig: wil je sporten in een team dan moet je in het vrouwen- óf het mannenteam.
Transgenders in de sportorganisatie
Regels
NOC*NSF publiceerde in 2010 een
de gemeente Rotterdam bewust gekozen
Er zijn voor transgenders verschillende
handreiking voor sportorganisaties
om voor transgenders de psychosoci-
regels in topsport en amateursport.
over de omgang met transgenders
ale zorg uit de Wmo te financieren. Zij
Ten aanzien van topsporters moeten
in de breedtesport: Transgenders in
kiezen hierin voor de afdeling Transvi-
sportbonden zich houden aan de regels
de sport. Advies NOC*NSF richting
sie van Humanitas. Stichting Transvisie
van het Internationaal Olympisch Comité.
bonden en verenigingen.
Zorg werkt landelijk en heeft een breed
Deze stellen dat een sporter in het
De handreiking is te vinden op
aanbod van individuele hulpverlening en
nieuwe geslacht kan meedoen, mits de
www.nocnsf.nl.
groepshulpverlening.
geslachtsveranderende operatie volledig 7
***
Tips voor beleid Veel gemeenten zijn er nog niet aan toe gekomen lokaal beleid voor transgenders en hun naasten te ontwikkelen. Op
Sluit aan bij bestaande LHBT-initiatieven
sommige terreinen is het zaak om in het
Zoek contact met transgenders in uw gemeente. Zij weten wat eraan schort en
oog te houden dat transgenders ‘meege-
wat er nodig is om hun positie of situatie in de gemeente te verbeteren. Het
nomen’ worden in het brede LHBT-beleid.
is belangrijk dat zij merken dat de gemeente er ook voor hen wil zijn. U kunt
Te denken valt aan acceptatiebevordering
bijvoorbeeld met hen in contact komen via een lokale LHBT-organisatie of via
door voorlichting en het garanderen van
plaatselijke activiteiten, te vinden via www.transgendernederland.nl
veiligheid door onder meer de politie, in de sport en via positieve bejegening door instanties.
Maak gebruik van bestaand materiaal In 2015 verscheen De Roze Gemeentegids met veel tips voor LHBT-beleid op lo-
Speciale aandacht voor transgenders in
kaal niveau (Schuyf, Meijsen, Briels). Daarnaast zijn voorbeelden van LHBT-beleid
de gemeente is belangrijk op de terreinen
in verschillende gemeenten te raadplegen via www.movisie.nl/lhbt-emancipatie
van zorg, welzijn, discriminatie en werk. Hieronder staan verschillende thema’s en onderwerpen die in het gemeentelijke beleid verankerd kunnen worden, en tips
Gemeentebeleid
om dit beleid vorm te geven.
• Betrek belangenorganisaties voor transgenders bij het ontwerpen van beleid. Dit kunnen lokale initiatieven in
De regenboogaanpak van de Gemeente Groningen De gemeente Groningen heeft in het stimuleren van LHBT-beleid oog voor de transgenderdoelgroep. In het kader van Regenboogsteden maakte de gemeente
uw gemeente zijn, maar ook landelijke belangenorganisaties zoals Transgender Netwerk Nederland. • Stimuleer mensen met kennis over
uitvoeringsafspraken met het COC Groningen Drenthe en met het platform
transgender deel te nemen aan in-
LGBT Groningen. In dit platform werken verschillende organisaties goed samen,
spraakprocedures voor de Wmo. Zo
waaronder et Discriminatie Meldpunt Groningen en lokale transgendergroe-
worden bijvoorbeeld psychosociale zorg
pen. Samen met het platform maakt de gemeente Groningen een jaarplan voor
en de begeleiding van transgenders
LHBT-emancipatie. Het doel is de zichtbaarheid te vergroten en de sociale acceptatie van LHBT’s te bevorderen.
gefinancierd vanuit de Wmo. • Zorg ervoor dat inhoudelijke medewerkers goed op de hoogte zijn welke
Speerpunten Brede samenwerking met alle partijen in Groningen die zich inzetten voor LHBT’s maar ook voor het agenderen van diversiteit is een belangrijk speerpunt
thema’s er spelen voor transgenders op hun beleidsterrein. • Laat via de websites en folders van uw
voor de gemeente Groningen. Vanuit het COC Groningen is het initiatief ge-
organisatie in tekst of beeld zien dat
nomen om de komende periode een Roze agenda te ontwikkelen voor de stad
u transgenders vanzelfsprekend als
Groningen, waarin deze samenwerking tot uiting komt.
burgers van uw gemeente ziet. Hiermee geeft u het signaal af dat transgender
Activiteiten
overal voorkomt en de persoon in kwes-
Daarnaast besteedt de gemeente haar subsidiegelden aan het organiseren
tie niet de enige is.
van de Transgendergedenkdag: een dag waarop men stilstaat bij geweld tegen transgenders. En elk jaar is er in Groningen de Regenboogweek, waarbij transgender een terugkerend thema is. De gemeente Groningen spreekt dan ook niet over roze maar over de regenboog als het gaat om deze brede emancipatie-aanpak.
• Neem in alle formulieren de mogelijkheid op om naast man en vrouw iets anders in te vullen. • Zorg ervoor dat personen op een correcte wijze bejegend en aangesproken worden, bijvoorbeeld door hierbij re-
***
8
AANDACHT VOOR DE T IN LHBT-BELEID
kening te houden met de wijze waarop iemand zich kleedt. • Neem transgenders op in de reguliere, lokale monitoring bijvoorbeeld op het gebied van gezondheid, welzijn en veiligheid. Een voorbeeldvraag is bijvoorbeeld: “Identificeert u zich als man/ vrouw of anders?”
Discriminatie en veiligheid • Schep duidelijkheid over discriminatie van transgenders in samenwerking met de lokale antidiscriminatievoorziening (ADV). Specificeer samen met hen onder meer de discriminatiegrond geslacht en genderidentiteit/genderexpressie en zorg ervoor dat in de algemene antidiscriminatievoorlichting de positie van transgenders expliciet meegenomen
Zorg
wordt.
• Verken de hulpverleningsmogelijk-
• Zorg ervoor dat transgenders in uw
heden voor transgenders in uw
gemeente informatie kunnen vinden
contact staan met burgers, zoals
gemeente. Is er specifieke hulp-
over transgender zijn. Bijvoorbeeld bij
baliemedewerkers en ambtenaren van
verlening voor transgenders beschik-
de huisarts, het maatschappelijk werk,
de burgerlijke stand, beschikken over
baar? Zo niet, zijn reguliere hulpverle-
in de gemeentegids, het Wmo-loket of
voldoende sensitiviteit voor een correc-
ningsinstellingen voldoende toegerust
via internet. Het is belangrijk dat deze
te bejegening van transgenderklanten.
om deze doelgroep ondersteuning te
informatie laagdrempelig is. Naast deze
bieden? Stel, in samenwerking met
voorlichting kunt u ook adressen en
deze specifieke groep. Zorg voor voor-
lokale LHBT- en/of welzijnsorganisaties
websites van de belangrijkste organisa-
lichting over vormen van geweld tegen
een lijst op welke huisartsen en
ties beschikbaar stellen.
transgenders en de plekken waar dit
hulpverleners deskundig zijn op dit ter-
geweld vaak voorkomt, zodat de politie
rein en publiceer deze.
• Zorg ervoor dat ambtenaren die veel in
• Zorg ervoor dat de politie zicht heeft op
alert reageert. Zorg er ook voor dat de
• Vraag bij de aanbestedingen van wel-
politie bewust is van de manier waarop
zijnswerk en gezondheidszorg speci-
‘Aan het begin liet ik me
ze transgenders bejegent. Het is belang-
fiek of er rekening gehouden wordt
wel eens uit het veld slaan
rijk dat transgenders zich serieus geno-
met de specialistische zorgvraag van
door mensen die mij met
men en beschermd voelen, bijvoorbeeld
transgenders. Zowel voor, tijdens als na
wanneer ze aangifte komen doen.
de geslachtsaanpassende behandeling.
mevrouw aanspraken of
• Besteed speciale aandacht aan de situatie
Gemeenten en GGZ-instellingen kunnen
van transgenderjongeren. Dat kan onder
specifieke psychosociale en tweedelijns
meer via het onderwijs, het jongeren-
zorg en expertise inkopen bij Transvisie
werk en het Centrum voor Jeugd en
Zorg.
Gezin. In 2010 verscheen de brochure
• Stimuleer deskundigheidsbevordering
Genderdysforie en school (Transvisie,
over transgenders onder professionals
2010) en in Vlaanderen is een lespakket
van onder andere de GGD/Volksgezond-
voor scholen ontwikkeld, te vinden via
heid, de GGZ, het Zorg & Advies Team
www.genderindeblender.be
en de Maatschappelijke Dienstverlening, zodat zij uit de voeten kunnen
samen met mijn vriendin ‘dames’. Sommige dagen wilde ik gewoon heel graag overal met ‘meneer’ aangesproken worden.’ Uit het ervaringsverhaal van Vir op www.iedereenisanders.nl
met genderidentiteitsproblemen.
9
***
Casus: Reneé en haar school
• Zorg voor meer informatie op de gemeentelijke website of in de gemeente-
Reneé wordt door de leerplichtambtenaar in een middelgrote gemeente
gids over de ontmoetingsmogelijkheden
aangemeld bij Transvisie Zorg. Renée voelt zich erg ongelukkig als meisje en is
voor transgenders. Wanneer deze nog
zo geïsoleerd geraakt dat ze sinds een half jaar niet meer naar school gaat. In
niet bestaan, faciliteer en subsidieer
gesprekken met Renée en haar ouders blijkt dat Renée wel weer naar school wil
dan ontmoetingen, activiteiten en bud-
als men zou weten dat zij zich een jongen voelt en wat dit betekent.
dyprojecten voor transgenders. • Sommige gemeenten hebben bud-
De school staat hier positief tegenover, maar heeft behoefte aan voorlichting.
dyzorg opgezet specifiek voor trans-
Met alle partijen samen wordt een plan gemaakt. Een medewerker van Trans-
genders, maar dit kan ook onderdeel
visie Zorg licht het schoolteam voor. Samen met Renée wordt de ‘coming out’
worden van bestaande buddyzorg. Zorg
in de klas voorbereid en gehouden. Als het grote geheim er eenmaal uit is, is
er dan voor dat de vrijwilligers op dit
Renée enorm opgelucht. De klasgenoten begrijpen nu wat er aan de hand is en
thema getraind worden.
laten Renée zich welkom voelen. De schoolgang wordt succesvol hervat.
• Stimuleer sportclubs en -verenigingen om LHBT-negatief gedrag tegen te gaan en transgendersporters te ondersteunen. Stimuleer sportorganisaties om
Onderwijs
hun faciliteiten toegankelijk te maken
Transvisie Zorg biedt overal in het land
gevoelens. De leerling ervaart hierdoor
voor transgenders en dit op te nemen
ondersteuning aan scholen met een gen-
ruimte om zichzelf te kunnen zijn. Deze
in protocollen, bijvoorbeeld door het
derdysfore leerling. De basis vormt een
aanpak is succesvol toegepast op zeker
faciliteren van privékleedkamers en
stappenplan dat samen met de leerling,
150 scholen in de afgelopen jaren. Het
douchecabines.
de ouder(s) en de school wordt opge-
resultaat is dat deze leerlingen weer met
steld. Deze aanpak op maat maakt dat er
een goed gevoel naar school gaan, dat
begrip ontstaat bij docenten, ouders en
pesten wordt gestopt en dat er steeds
medeleerlingen voor de genderdysfore
meer scholen bewust worden dat de indeling in jongens en meisjes niet voor iedereen vanzelf spreekt. Het scholenaanbod van Transvisie Zorg is te vinden op: www.transvisiezorg.nl
Ontmoeting, werk en sport • Neem als werkgever de verantwoordelijkheid voor het opstellen van gedragsregels ten aanzien van transgenderpersoneel. Besteed aandacht aan interne
‘Maar hoe voelt het nou?’ vroeg mijn vriend P. ‘Stel je voor,’ zei ik, ‘dat jij naar een bijeenkomst moet met een jurk aan, en de hele middag zegt iedereen mevrouw
bespreekbaarheid van dit thema.
tegen je. Hoe zou je je dan
• Verbeter de arbeidsmarktpositie van
voelen?’ ‘Vreselijk,’ zei hij.
transgenders. Bijvoorbeeld door werk-
‘Nou,’ zei ik. ‘Zo voelt het.’
nemers van het UWV, Werkpleinen de re-integratiebureaus toe te rusten om adequaat in te spelen op de specifieke situatie van transgenders. Stimuleer daarnaast extra begeleiding (met correcte bejegening) van transgenders naar werk via UWV, Werkplein en DWI.
***
10
Maxim Februari in De maakbare man. Notities over transseksualiteit (2013)
AANDACHT VOOR DE T IN LHBT-BELEID
Verder lezen Websites www.movisie.nl/lhbt-emancipatie
www.vumc.nl/afdelingen/
Movisie is het landelijke kennisinstituut en
zorgcentrum-voor-gender
adviesbureau voor kennis en aanpak van
Het VU medisch centrum te Amster-
sociale vraagstukken. Hieronder valt ook
dam heeft een Kennis- en Zorgcentrum
soorten vrienden. Vrienden
het Kennisdossier LHBT-emancipatie dat
voor Genderdysforie. Dit centrum biedt
die het niet weten, die je na
ingaat op vraagstukken en praktijkvoor-
via de website onder meer algemene
beelden die bijdragen aan het inclusiever
informatie, behandelrichtlijnen en
maken van de samenleving voor LHBT’s.
behandelmethoden.
www.transgendernetwerk.nl
www.vreerwerk.org
Stichting Transgender Netwerk Nederland
Vreerwerk.org biedt informatie over on-
(TNN) is een professionele belangenbehar-
der meer transgenderrechten, genderedu-
tiger en lobby-organisatie. TNN zet zich
catie en transitieprotocollen. Daarnaast
in voor een genderdiverse samenleving,
is Vreerwerk betrokken bij projecten op
bestrijding van discriminatie en emancipa-
het gebied van transgender, intersex en
tie van transgenders en hun omgeving.
gezondheidszorg.
www.transvisiezorg.nl
www.iedereenisanders.nl
Transvisie Zorg biedt psychologische en
Iedereenisanders.nl is een startpagina
psychosociale hulpverlening aan men-
voor LHBT-jongeren met een aparte
sen met genderidentiteitsvragen en hun
website voor transgenderjongeren.
omgeving. Ook adviseert en begeleidt
Het staat boordevol informatie, tips,
www.transgenderinfo.be
Transvisie Zorg scholen en professionals
doorverwijzing en ervaringen van
Website van het Belgische Transgender
die te maken hebben met een genderdys-
anderen.
Infopunt. Met uitgebreide informatie voor
fore leerling of cliënt.
‘In mijn situatie heb je twee
je operatie hebt leren kennen. En vrienden die je vooraf hebt gekend. En die laatste groep weet het dus en ze gaan er echt top mee om.’ Respondent uit SCP-onderzoek Worden wie je bent (2014, blz 43)
transgenders, onder meer op het gebied
www.transvisie.nl
van identiteit, leven, zorg en praktisch.
www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/
Patiëntenorganisatie Transvisie behartigt
homo-emancipatie
vrijwillig de belangen van patiënten
www.genderindeblender.be
Overzicht van het emancipatiebeleid van
en hun naasten. Zij beantwoorden
Een lespakket voor scholen in Vlaande-
de rijksoverheid.
vragen van individuen en organiseren
ren van de Dienst Diversiteit en Gelijke
zelfhulpgroepen waar transseksuelen,
Kansen.
www.transgendernederland.nl
transgenders en hun naasten met elkaar
Transgendervereniging Nederland is een
in contact kunnen komen.
www.coc.nl/categorie/transgender
vrijwilligersorganisatie die emancipatie
COC Nederland is opgericht in 1946
nastreeft van mensen met genderdys-
en is de nationale belangenbehartiger
forie en is tevens de koepel voor lokale
voor LHBT’s. COC Nederland zet zich in
T&T-organisaties.
voor gelijke rechten, emancipatie en
www.stichtingtransman.
www.igender.nl
acceptatie van LHBT’s in Nederland en het buitenland.
wordpress.com
Website over genderidentiteit
Stichting Transman behartigt de be-
van Stichting LGBT Groningen
www.workplacepride.org
langen van transmannen en hun part-
met onder andere portretten,
Work Place Pride streeft naar grotere
ners, geeft voorlichting en organiseert
informatie en entertainment.
acceptatie van LHBT-mensen op de
ontmoetingsactiviteiten.
werkvloer en in de samenleving.
11
***
Literatuur • Elling, A. & Smits, F. (2011): Seksuele
• Human Rights Watch (2011). Controlling
• Schijf, E., Franse, B. & Hermans, M.
diversiteit in de sport. Sportdeelname
bodies, denying identities. Human
(2010). Genderdysforie en school.
en acceptatie. Utrecht: Mulier Instituut.
rights violation against trans people
Leidraad voor de begeleiding van
in the Netherlands. New York: Human
genderdysfore leerlingen. Amsterdam:
Rights Watch.
Transvisie.
• Felten, H. & Boote, M. (2012). Ik wou dat ik dood was. 10 vragen over suïcidepreventie onder lesbische, homo,
• Keuzenkamp, S. (2012). Worden wie
bi- en transgenderjongeren. Utrecht:
je bent. Het leven van transgenders
Movisie.
in Nederland. Den Haag: Sociaal en
• Geerdinck, M., Muller, L., Verkleij, C. & Weert, C. van (2011). Transseksuelen in • Nederland. Is er sprake van
Cultureel Planbureau. • Kuyper, L. (2012). Transgenders in Nederland: prevalentie en attitudes.
ongelijkheid? Den Haag: Centraal
Tijdschrift voor Seksuologie, 36(2), pp.
Bureau voor de Statistiek/Centrum voor
129-135.
Beleidsstatistiek.
(2009). Gezondheid. In: Merens, A. &
& Meijer, S. (2012). Seks onder je 25ste.
Hermans, B. (red.), Emancipatiemonitor
Seksuele gezondheid van jongeren in
2008 (p. 250-274). Den Haag: Sociaal en
Nederland anno 2012. Utrecht:
Cultureel Planbureau/ Centraal Bureau
Rutgers WPF/Soa Aids Nederland.
voor de Statistiek.
• Hammerberg, T. (2009). Human rights
anderen. Transgenders in Nijmegen. Utrecht: Movisie. • Schuyf, J., & Van Hoof, J. (2011). De roze gemeentegids. Beleid voor lesbische vrouwen, homomannen, biseksuelen en transgenders. Utrecht: Movisie. • T’Sjoen, G., Trotsenburg, M. van, Gijs, L.
• Keuzenkamp, S. & Mens-Verhulst, J. van
• Graaf, H., de, Kruijer, H., Acker, J., van
• Schuyf, J. (2010). Dames, heren en
(2013). Transgenderzorg. ACCO, Leuven/ Den Haag.
• Renkens, J., Felten, H., & Schuyf, J.
and gender identity. Strasbourg: Coun-
(2011). Handreiking homo-emancipatie:
cil of Europe.
Gezondheid. Utrecht: Movisie.
Deze handreiking is een coproductie van Movisie en het Transgender Netwerk Nederland (TNN).
Colofon Auteurs: Maurits Boote en Juul van Hoof (Movisie), Elleke Alink (TNN). Met bijdragen van: Judith Schuyf en Petra van Dijk (Movisie) en Sophie Schers (TNN)
Utrecht, september 2015 (herziene uitgave)
Eindredactie: Mariëtte Hermans
© Transgender Netwerk Nederland en Movisie,
Fotografie: Anke van den Berg (p.1), Arie Kievit (p. 2),
kennis en aanpak van sociale vraagstukken
Daphne Channa Horn (p. 5), Geert van Tol (p. 7), Daan Strin-
Postbus 19129 * 3501 DC Utrecht
ger (p. 9), Kristi Jungcurt (p. 10)
T 030 789 20 00 *
[email protected]
Vormgeving: Ontwerpburo Suggestie & illusie
***
12
Drukwerk: Libertas
Deze publicatie is mogelijk gemaakt door financiering van
Downloaden of bestellen: www.movisie.nl/lhbt-emancipatie
het ministerie van OC&W.
