A scientist on the Arctic Coring ExpeditionScientists got their first glimpse of the fern spores aboard an icebreaker last summer

L A A G L A N D |

K U N S T H I S T O R I S C H

O N D E R Z O E K

Het verhaal achter Wie goed kijkt, vind de scherven van het 17de-eeuwse aardewerk nog tussen de kiezels op het strand. In 1615 ontplofte het schip de Hoorn bij Puerto Deseado in Patagonië, de brokstukken werden over de oever en de baai verspreid. Een Nederlands-Argentijns archeologisch team onderzocht de plek waar het Hollandse schip verging en vond meer dan vijfhonderd artefacten. TEKST: AART AARSBERGEN FOTOGRAFIE: JOCHEM WIJNANDS

A scientist on the Arctic Coring ExpeditionScientists got their first glimpse of the fern spores aboard an icebreaker last summer.

2

L A A G L A N D |



O N D E R Z O E K

L A A G L A N D |


O N D E R Z O E K

Een merkwaardig rotsformatie. Een stapel stenen in de uitgestrekte vlakte ten zuiden van de Ria Deseado waarvan er twee zo uitsteken dat ze de vorm van een enorme walvisstaart hebben. Het is een bijna opzichtig merkteken langs de verder zo vlakke en eentonige kust van Zuid-Argentinië, waar het land bijna ongemerkt overgaat in de zee. Het scheepsjournaal van Willem Corneliszoon Schouten, die hier in 1615 met zijn schip de Eendracht de rivier opvoer, maakt reeds melding van deze rotspartij: “een steenen mick, vande natuere aldaer wonderlijck ghemaeckt.” Schipper Willem Schouten en commandeur Jacob Le Maire hebben mij naar deze plek in Santa Cruz gevoerd, zo’n tweeduizend kilometer ten zuiden van Buenos Aires, in het hart van Patagonië. Vierhonderd jaar geleden, op 9 december 1615, voeren zij met hun schepen Eendracht en Hoorn de Ria Deseado binnen, een half jaar nadat ze vanaf de rede van Texel waren vertrokken. De onderneming was een initiatief van Jacobs vader, de eigenzinnige Vlaamse koopman Isaac Le Maire, die zich in 1585 in Amsterdam had gevestigd. Hij was een van de belangrijke grondleggers van de Vereenigde Oost-Indische Compagnie (VOC), de handelsmaatschappij die een monopolie op de handel met Indië had verkregen. Isaac Le Maire kwam in 1605 in conflict met de

6 n at i o n a l g e o g r a p h i c • m a a r t 2 0 0 7


L A A G L A N D |


O N D E R Z O E K

A scientist on the Arctic Coring ExpeditionScientists got their first glimpse

Just as I hope that there is a yeti but that it will never be found, so I would like the panda to retain this minor mystery. Still, there is intellectual pleasure in trying to solve such


of the fern spores aboard an icebreaker last summer.

VOC – beide partijen beschuldigden elkaar van financiële malversaties – en sindsdien trachtte hij op allerlei manieren de compagnie dwars te zitten. Hij probeerde in Frankrijk een concurrerende Oost-Indische compagnie op te richten maar toen dat mislukte besloot hij het handelsmonopolie van de VOC te breken. Hij richtte daartoe met een aantal voornamelijk Hoornse kooplui de Australische Compagnie op. “Ik bewonder Le Maire om zijn koppige doorzettingsvermogen,” zegt René Rentinck, een van de bestuursleden van de Stichting Zoektocht de Hoorn die mede het archeologisch onderzoek heeft geïnitieerd. “Hij koos zijn eigen weg, ook al kwam hij in conflict met anderen en ook al richtte hij zichzelf daarmee bijna ten gronde.” De Australische compagnie rustte in 1615 de Hoorn en Eendracht uit met als geheim doel een alternatieve zeeweg naar Indië te vinden en het onbekende Zuidland op te sporen, in de hoop daar handelscontacten mee te kunnen aanknopen. Het octrooi van de VOC bepaalde dat alleen leden van de compagnie schepen mochten zenden of handel mochten drijven in het gebied ten oosten van Kaap de Goede Hoop en ten westen van de Straat Magellaan. Le Maire veronderstelde dat er ten zuiden van de Straat Magellaan, voorbij Vuurland, een mogelijkheid bestond in westelijke richting te varen en zo een nieuwe route naar Indië te vinden die buiten het monopolie van de VOC viel. De bemanning kreeg pas halverwege de Atlantische Oceaan te horen wat het eigenlijke doel van de reis was. Er circuleerde in Nederland al geruchten over de mogelijk lucratieve perspectieven van deze reis, vandaar dat de zeelui ‘Gouthaelders’ werden genoemd. De schepen voeren via Sierra Leone naar de kust van Zuid-Amerika, waar zij in navolging van de Nederlandse zeevaarder Olivier van Noort, die in 1598-1601 als eerste Nederlander een reis om de wereld had gemaakt, besloten bij Puerto Deseado de schepen te rei n at i o n a l g e o g r a p h i c • m a a r t 2 0 0 7

9

L A A G L A N D |


O N D E R Z O E K

De lotgevallen van de schepelingen van de Eendracht en Hoorn tekenden zich af tegen een imposant landschap. Charles Darwin, een van Puerto Deseado’s bekendste bezoekers, verwonderde zich in The Voyage of the Beagle over het ‘getekende’ en ‘bijzondere karakter’ van het landschap toen hij het estuarium in december 1833 binnenvoer. Ruig, leeg, geteisterd door een onvermoeibare wind die de paar bomen die haar weten te weerstaan heeft vervormd tot het silhouet van een kromme oude vrouw. Het is een leeg, schraal en droog steppegebied. Grasplukken en stekelige struiken. Een landschap zonder erbarmen. Wie het gebied vanuit de lucht bekijkt, ziet glooiende, bijna roestbruine vlaktes, zonder plek om te schuilen, zich eindeloos uitstrekkend. Aan de noordkant van de monding van de rivier ligt als een eenzame post het havenstadje Puerto Deseado, zo genoemd door de Engelse zeevaarder Thomas Cavendish, die de nederzetting in 1586 naar zijn vlaggenschip Desire vernoemde. Een blik in oostelijke richting vanaf de Van Noortberg, een roodbruine rotspartij van enkele tientallen meters hoogte op minder dan twintig kilometer landinwaarts, toont de geografische betekenis van het stadje: in de verte blink het water van de Atlantische Oceaan, links aan het water ligt Puerto Deseado en recht vooruit stroomt de Rio Deseado, een veilige schuilen rustplaats voor schepen op weg naar de verradelijke Straat Magellaan en het winderige inferno van Kaap Hoorn, honderden kilometers zuidelijker, een van de moeilijkst te bevaren kapen ter wereld.

Puerto Deseado, een werkstad zonder opsmuk, telt zo’n tienduizend inwoners. Het leven is er karig, zonder armoedig te zijn. De stad leeft van haar haven. Wekelijks varen er containerschepen vanaf Puerto Deseado naar de grote havens van Argentinië, vanwaar de lading over de hele wereld worden verspreid. Er worden containers overgeslagen, er staan wat olieterminals en het is een centrum voor visserij, vooral inktvis, die met schepen met enorme loklampen wordt gevangen. De vangst wordt voor het grootste deel naar het Verre Oosten uitgevoerd. Wol van schapenteelt, de belangrijkste economische activiteit in grote delen van Patagonië , is een ander belangrijk exportproduct. Voorbij Puerto Deseado, zo’n veertien kilometer stroomopwaarts, tegenover het Conincx Eylandt, vond op 19 december 1615 een ernstig ongeluk plaats. Het was in de zeventiende eeuw gebruikelijk dat de scheepshuid na een lange tocht werd schoongebrand van zeewier en schelpdieren. Dat gebeurde ook met de Hoorn toen deze in de Ria Deseado voor anker lag. Door een ongelukkig toeval vatte het schip vlam en een enorme ontploffing volgde. Het was ‘geheel tot aen’t water afghebrandt’, aldus het verslag van schipper Schouten. De explosie had een flink deel van de inventaris van het schip over het strand en de baai uitgestrooid. In 2003 vonden lokale 10 n at i o n a l g e o g r a p h i c • m a a r t 2 0 0 7


L A A G L A N D |


O N D E R Z O E K

A scientist on the Arctic Coring ExpeditionScientists got their first glimpse

Just as I hope that there is a yeti but that it will never be found, so I would like the panda to retain this minor mystery. Still, there is intellectual pleasure in trying to solve such


of the fern spores aboard an icebreaker last summer.

bewoners scherven serviesgoed op het strand. Het was het begin van een uniek archeologisch onderzoek, een samenwerking tussen het Instituto Nacional de Antropología uit Argentinië en de Nederlandse particuliere stichting Zoektocht naar de Hoorn. In drie veldseizoenen hebben maritiem archeologen uit Nederland en Argentinië de plek waar de Hoorn is vergaan minutieus onderzocht. Er is heel wat gevonden: potscherven, verkoolde stukjes hout, ballaststenen waarvan is vastgesteld dat ze uit Europa afkomstig zijn, koperen spijkers en andere metalen voorwerpen, stukken gesmolten lood – alles bij elkaar zo’n vijfhonderd artefacten. De belangrijkste vondsten vormen resten van een beugel om een scheepskanon in een affuit vast te zetten, en een borgpen. “Je weet dat de vondsten nooit enorm zullen zijn, maar stiekem hoop je natuurlijk met een grote verrassing boven te komen, bijvoorbeeld een stuk van de boeg of een ander deel van de scheepsconstructie, want dan heb je pas echt een schip gevonden,” zegt Martijn Manders, een van de Nederlandse archeologen. “Maar de kleine vondsten zijn daarmee niet minder interessant.” Manders, die op tal van plaatsen in de wereld scheepsarcheologie heeft bedreven, heeft een speciaal gevoel bij deze opgraving: “Ik voel hier nadrukkelijk de historische sensatie. Door het afgelegen karakter, de eenzaamheid en de enorme leegte van het landschap, proef je iets van ontberingen die de zeventiende-eeuwse zeelui moeten hebben ondergaan. Zo ver van huis, in zo’n desolate omgeving.” De samenwerking met de Argentijnse collega’s is een belangrijk onderdeel van het Hoorn-project. Het biedt hen de mogelijkheid met moderne technieken in aanraking te komen, zoals het geofysisch onderzoek dat in 2005 heeft plaatsgevonden. Bovendien voen at i o n a l g e o g r a p h i c • m a a r t 2 0 0 7

13

L A A G L A N D |


len de Argentijnen zich betrokken bij de lotgevallen van het Nederlandse schip. “Het is bijzonder omdat de Hoorn zo’n belangrijke rol speelde in onze Eeuw van de Grote Ontdekkingen. Het verbindt de geschiedenis van Argentinië met de wereldgeschiedenis,” aldus archeoloog Damian Vainstub, een van de Argentijnse projectleiders. De vondsten van de Hoorn worden in het laboratorium van het Museo Municipal Mario Brozoski in Puerto Deseado geconserveerd. Uiteindelijk zullen ze ook worden tentoongesteld in dit museum, genoemd naar de ontdekker van een andere belangrijke maritieme archeologische vondst uit de buurt, H.M. Swift, een 18de eeuwse Brits marineschip dat precies voor de plek waar nu het stadje ligt, op een rots liep.

OP 13 JANUARI 1616 verlieten Le Maire en Schouten Puerto Deseado. Er was zoveel mogelijk lading van de Hoorn geborgen en overgebracht naar de Eendracht, evenals de tweeëntwintig koppige bemanning. De tocht naar het zuiden werd voorgezet. De Eendracht voer langs de kust van Zuid-Amerika en ontdekte de doorgang tussen Isla de los Estados (Stateneiland) en Vuurland die tegenwoordig Straat Le Maire heet. Zestien dagen later bereikten ze de uiterste punt van het Zuid-Amerikaanse continent, ‘gissende’ aldus het scheepsjournaal, “dat daer het hooghe landt ten eynde liep, alsoo wy de eynden conden sien, met claer weder: twelck onse President ter eeren des Stadts van Hoorn noemde Capo de Hoorn.” 14 n at i o n a l g e o g r a p h i c • m a a r t 2 0 0 7

O N D E R Z O E K


A scientist on the Arctic Coring ExpeditionScientists got their first glimpse of the fern spores aboard an icebreaker last summer

Recommend Documents