Hephaistos was een zoon van het godenpaar Zeus en Hera. Hij kwam gehandicapt ter wereld. Zijn moeder kon dit niet accepteren en gooide haar kind van de Olympos af. Hij kwam terecht op het eiland Lemnos. Om wraak te nemen op zijn moeder smeedde hij een gouden zetel voor haar. De stoel had toverkracht: Hera kon niet meer opstaan. Hephaistos weigerde naar de Olympos terug te komen om zijn moeder te bevrijden: ‘Ik heb geen moeder meer’, waren zijn woorden. Ten einde raad werd de vrolijke wijngod Dionysos naar Lemnos gestuurd. Hij voerde zijn halfbroer dronken en bracht hem terug naar de Olympos op een ezel. Deze vaasschildering laat de optocht zien. Hephaistos heeft een voorschoot aan en draagt een tang en een hamer. Een sater met een lege wijnzak maakt vrolijke muziek.
A familiedrama
Kratèr, roodfigurig aardewerk, herkomst Attica, 440-430 v.Chr. Olympos
Thessalië
zie ook foto
1
Athena was niet alleen de godin van de wijsheid, maar ook van de oorlogsvoering en strategie. Voor de Grieken was op het slagveld tactisch inzicht net zo belangrijk als moed en fysieke kracht. Op deze amfoor draagt Athena een schild en een helm. In haar uitgestrekte rechterarm houdt zij een grote lans vast. Deze vaas is een prijsamfoor, die gevuld met olijfolie - werd uitgereikt aan winnaars bij de Panathenaeïsche Spelen. Op de achterzijde is de sport te zien waarin de overwinning behaald werd. In dit geval is dat het onderdeel paardenrennen voor de jeugd. Naast Athena staan zuilen met daarop twee haantjes, symbolen van sportieve agressie. Een ander dier dat verbonden is aan de godin is de uil, symbool van de wijsheid.
B de strijdende athena
1 Podel of a house, plaster cast of schist oririjsamfoor, zwartfigurig aardewerk, herkomst Attica, ca. 500 v.Chr. 2 Drinkschaal met uiltje, roodfigurig aardewerk, herkomst Attica, 460-440 v.Chr.
at t i c a Athene
3 Drinkschaal met uiltje, roodfigurig aardewerk, herkomst Zuid-Italië, 350300 v.Chr.
zie ook foto
2
De god Okeanos leeft nog voort in ons woord oceaan. Hij woont aan de rand van de bewoonde wereld, ver in zee. Zijn echtgenote is de nimf Tethys, zijn kinderen zijn de zeeën, de rivieren, de putten en de bronnen. Als vader van al het water op aarde wordt hij wel als oervader van het leven beschouwd. Heel toepasselijk is op deze kleine putrand het hoofd van Okeanos gebeeldhouwd. Hij heeft natte, lange haren en een dichte baard. In het haar zijn twee scharen van kreeften te zien. De god wordt geflankeerd door lieflijke scènes op zee en bij een rivier. Vanuit een bootje zijn twee cupido’s aan het vissen met een net. En op een rotsblok gezeten gooit een eenzame visser zijn hengel uit in de rivier.
C de oude man van de zee
Putrand met Okeanos, cupido’s en visser, marmer, Romeins, 2de eeuw n.Chr.
at t i c a Athene
kaap Sounion
zie ook foto
3
Voordat de linies slaags raakten, probeerden de antieke legers zoveel mogelijk slachtoffers te maken door het afschieten van pijlen en het gooien van werpspiesen. De pijlen en speren kwamen in dichte regens op de soldaten neer, die zich probeerden te beschermen met helm en schild. Door het gebruik van weerhaken bleven de pijlen vaak in de schilden zitten, waardoor deze moeilijk te gebruiken waren in de rest van de strijd. In de dagen die voorafgingen aan de slag bij Thermopylae in 480 v.Chr. gingen er geruchten over de overmacht aan Perzische soldaten. Een soldaat zei: ‘Wanneer zij al hun pijlen afschieten, wordt de zon verduisterd.’ Een Spartaan antwoordde hierop: ‘Mooi, dan vechten we in de schaduw.’ Dit is een goed voorbeeld van laconieke humor (Sparta ligt in de landstreek Laconië).
D wapentuig
Pijlen en speerpunten, brons en ijzer, diverse herkomst, ca. 600 – 200 v.Chr. Marathon
at t i c a Athene
zie ook foto
4
Volgens de mythologie was Triptolemos een adellijke jongeling, die de godin Demeter hielp in haar zoektocht naar haar dochter Persephone. Als dank voor zijn hulp werd hij door Demeter zelf ingewijd in de Eleusinische mysterieën en in haar kring opgenomen. Hij kreeg de status van halfgod. Demeter leerde hem de geheimen van de landbouw: het ploegen, het zaaien en het oogsten. Hij kreeg de opdracht deze kennis over de wereld te verspreiden en zo de mensheid beschaving bij te brengen. Op deze amfoor zien we de voorbereidingen van zijn vertrek. Demeter en Triptolemos brengen een plengoffer met wijn. De wagen met vleugels zweeft al een beetje in de lucht. Op zijn wereldreis vallen de woeste Skythen Triptolemos aan en beschadigen zijn wagen. Demeter verandert hierop de Skythische koning Lynkos in een roofdier, dat naar hem de lynx werd genoemd.
E landbouw verovert de wereld
Amfoor met Triptolemos en Demeter, roodfigurig aardewerk, herkomst Attica, 460-450 v.Chr.
at t i c a Eleusis Athene
zie ook foto
6
In de 7de eeuw v.Chr. werd in Corinthe een helmtype ontwikkeld, dat als typisch Grieks de geschiedenis is ingegaan. De Corinthische helm is uit één stuk brons vervaardigd, met amandelvormige openingen voor de ogen, een lange beschermer voor de neus en een verticale opening voor de mond. Aan de bovenzijde konden indrukwekkende helmbossen worden vastgemaakt. Wangen en oren waren geheel bedekt. Een binnenhelm van leer en textiel vergemakkelijkte het dragen. De helm bood veel bescherming, maar had duidelijke nadelen: de oren waren geheel bedekt, en binnenin kon de temperatuur tijdens de strijd hoog oplopen. In de 5de eeuw v.Chr. werden andere typen helmen populair, met opklapbare wangstukken en openingen voor de oren. In de kunst werd de Corinthische helm nog lang afgebeeld, als verwijzing naar het heroïsche verleden van Griekenland.
G helmen uit corinthe
1 Helm van het Corinthische type, brons, herkomst ZuidItalië, 5de eeuw v.Chr. 2 Corinthische wijnkan met afbeelding van gehelmde ruiter, aardewerk, 625-600 v.Chr. 3 Corinthisch olieflesje in de vorm van krijger met helm, aardewerk, 600-550 v.Chr.
at t i c a Is
th
m
os
Athene
Kanaal van Korinthe
Peloponnesos
zie ook foto
8
In de middeleeuwen werden de dichtwerken van Homeros ijverig overgeschreven in kloosters en bewaard in bibliotheken. De eerste gedrukte versie van de Ilias en Odyssee, de editio princeps, verscheen in 1488 in Florence en werd opgedragen aan Lorenzo de’Medici. Deze uitgave was verzorgd door de Griekse geleerde Demetrius Chalkokondyles (1423-1511). Chalkokondyles werd geboren in Athene, maar maakte al vroeg carrière als hoogleraar Grieks en filosofie aan de universiteiten van Padua, Perugia, Milaan en Florence. De Italiaanse humanisten verdrongen zich om het oud-Grieks van een native speaker te leren om zo de werken van Plato en Aristoteles in de originele taal te kunnen leren. Chalkokondyles was een populaire docent. Een van zijn studenten schreef: ‘Het lijkt of alle wijsheid, beschaving en elegantie van de beroemde oude Grieken in hem zijn samengekomen.’
H odyssee in druk
1 Homeri Odyssea, editie van Stephanus Berglerus, Amsterdam 1707. 2 Emil Engelmann, Homers Odyssee in freier Übersetzung für das Deutsche Haus, Stuttgart 1891.
Stavros
I thaka
3 Kees Stip, Ballade van de honderd vrijers, Haarlem 1951. 4 Karl Heinz HansenBahia, Die Abenteuer des Odysseus, Darmstadt 1962. (Collectie Drs. J.T. Schulten, Leiden)
zie ook foto
9
Om inwijdelingen voor te bereiden op de mysteriënviering, organiseerden de priesters een strak geregisseerd programma. Daarbij hoorden rituele wassingen, vasten, offers, tempelslaap, nachtelijke afdalingen in onderaardse ruimten en een dieet. Het is niet uitgesloten dat bij het ‘heilige voedsel’ ook hallucinerende kruiden hoorden, zodat het moment suprême van de inwijding nog intenser beleefd werd. De geheime rituelen vonden ’s nachts plaats. Op deze Attische vaas is een dergelijke nachtelijke viering voorgesteld. Centraal is een vrouw afgebeeld, misschien een priesteres. Zij draagt een grote brandende fakkel en een offerschaal. Om haar heen bewegen zich vier mannen, die een extatische indruk maken.
I nachtelijk vertier
Krater, roodfigurig aardewerk, herkomst Attica, 400-380 v.Chr.
Samothrake
samothrake
zie ook foto 10
Behalve op Lemnos hadden de machtige Kabiren ook een heiligdom in de landstreek Boeotië, in de omgeving van Thebe. De cultus en mysteriën hier waren nauw verbonden met de verering van de godin van de landbouw Demeter en haar dochter Korè. De Griekse schrijver Pausanias heeft het heiligdom bezocht: ‘Wanneer men 25 stadiën van Thebe is verwijderd, komt men aan bij het heiligdom van Demeter Kabeiria en Korè. Degenen die zijn ingewijd mogen hier binnengaan.’ Pausanias, een ingewijde, vermeldt dat de Kabiren grote macht hadden. Toen enkele Perzen uit het leger van Xerxes het heiligdom onteerden, werden zij geslagen met waanzin en wierpen ze zich van een rots in de zee. De grote wijnbekers in deze vitrine komen uit het Kabirenheiligdom en zijn gebruikt bij de rituelen.
J het kabirion
1 Kabirenbekers, zwartfigurig aardewerk, herkomst Kabirion van Thebe, 450-425 v.Chr. 2 Beeldje van Hephaistos, brons, herkomst Egypte, Romeinse keizertijd
lemnos
zie ook foto 12
Het ideaalbeeld van de Griekse vrouw leren we niet alleen kennen door te kijken naar de sculpturen die de Grieken ons hebben nagelaten. Ook in de poëzie raken dichters niet uitgepraat over de bekoorlijkheid van het schone geslacht. Vergelijkingen met bloemen komen veel voor: ‘Een meisje gaf mij twee appels… zelf leek zij op bloesem.’ Met een knappe vrouw te trouwen was een vurige wens van menige minnaar: ‘Gelukkig de man die jou ziet, gelukzalig hij die je hoort, een halfgod die jou zoent, een onsterfelijke die je trouwt!’ Maar schoonheid en verliefdheid kenden ook keerzijden. Vrouwen kosten geld: ‘Ik proef honing van je lippen, maar vraag je om geld, dan prikt je angel wel diep!’ En die mooie ogen konden ook wel eens een ander aankijken: ‘Je kijkt, zonder onderscheid, zelfs ordinaire kerels aan!’
K schoonheden in griekenland
1 Griekse gedichtfragmenten uit: Anthologia Palatina (6de eeuw v.Chr. – 6de eeuw n.Chr.) 2 Beeldjes van dames, terracotta, diverse herkomst, 300-150 v.Chr.
lesbos
Mytilene
zie ook foto 13
Bij het Heraion, de tempel van Hera op Samos, stond een groot aantal votiefgeschenken opgesteld. Indrukwekkend waren de metershoge marmeren standbeelden van naakte jongelingen, de kouroi. Door de internationale rol die Samos in de 6de eeuw v.Chr. speelde kwamen ook veel buitenlanders naar het eiland. Ook zij brachten eer aan de godin. Volgens de geschiedschrijver Herodotos wijdde de Egyptische farao Amasis twee beelden aan haar. Bij recente opgravingen in het Heraion zijn veel Egyptische voorwerpen teruggevonden, ondermeer van ivoor en ebbenhout.
L geschenken van de farao
1 Nieuwjaarsfles met palmettenmotief en naam van Amasis, faience, herkomst Egypte, 6e eeuw v.Chr. 2 Knopzegel met cartouche van Amasis, kalksteen, herkomst Egypte, 6de eeuw v.Chr. 3 Egyptische zalffles, albast, gevonden in het Heraion, 6de eeuw v.Chr.
4 Bronzen handvat: naakte jongeling met leeuwtjes, brons, herkomst Samos, 6de eeuw v.Chr. 5 Miniatuur amfoor, aardewerk, herkomst Samos, 3de-2de eeuw v.Chr.
samos
Heraion
zie ook foto 14
De mythe van Ikaros illustreert het verlangen van de mens om te kunnen vliegen zoals de vogels. In de Griekse mythologie komen verschillende goden voor, die zich met vleugels kunnen voortbewegen. Zo vliegen de boodschappers van de goden tussen de hemel en aarde op en neer: Hermes met zijn vleugelschoenen en Iris ‘met haar gouden vleugels’ zoals Homeros haar beschrijft. Vleugels kunnen ook duiden op vluchtigheid en wispelturigheid. Zo kan de godin van de overwinning, Nikè, je belonen, maar je ook weer snel in de steek laten. En de meest wispelturige god is natuurlijk Eros. Vliegend en schietend met zijn pijlen strooit hij verliefdheden in het rond, met alle gevolgen van dien.
M op vleugels gedragen
1 Beeldje van Eros, terracotta, herkomst Smyrna, 2de eeuw v.Chr. 2 Beeldje van Eros, terracotta, herkomst Smyrna, 150-100 v.Chr. 3 Beeldje van Eros, terracotta, herkomst Myrina, 1e eeuw v.Chr. 4 Beeldje van Eros, terracotta, herkomst Priëne, 2de eeuw v.Chr.
ikaria
5 Beeldje van Nikè, terracotta, herkomst Canosa, 3de eeuw v.Chr.
zie ook foto 15
De Byzantijnse kunst ontwikkelde zich in het oostelijke Middellandse Zeegebied tussen ca. 500 n.Chr. en 1453, het jaar waarin Constantinopel door de Ottomanen werd ingenomen. Het Byzantijnse Rijk was de voortzetting van het Romeinse Rijk en de Byzantijnse kunst kan dan ook beschouwd worden als de erfgenaam van de laat-klassieke kunst. Vele artistieke tradities gingen op hoog niveau door, zoals de mozaïekkunst. Ook in de kleinkunst zijn de verschillen tussen de laat-klassieke en Byzantijnse perioden niet groot. Het meest opvallend is het verschijnen van christelijke symbolen, zoals het christusmonogram en het kruis.
N byzantijnse kunst
1 Gewichtjes met christelijke symbolen, brons, herkomst Ephese, 8e eeuw n.Chr.
4 Engelenkopjes met vleugels, brons, herkomst Smyrna, 13de eeuw n.Chr.
2 Plaquette met de aartsengel Michael, brons, herkomst Smyrna, 10de-12de eeuw n.Chr.
5 Crucifixen en reliekhouders, brons, kuststrook Klein-Azië, 10de-12de eeuw n.Chr.
3 Plaquette met Johannes de Doper en Christus, brons, herkomst Smyrna, 10de-12de eeuw n.Chr.
pat m o s
6 Lampen met kruisdecoratie, brons, kuststrook Klein-Azië, 5de-6de eeuw n.Chr.
klooster
zie ook foto 16
Voor de oude Grieken was schoonheid een essentieel begrip. In de kunst beeldden zij mensen uit met welhaast perfecte proporties. Mooi was bijna synoniem met ‘goed’. Natuurlijk was de werkelijkheid anders. Ouderdom en ziektes lieten ook in de oudheid hun sporen na op het lichaam. In de hellenistische periode (ca. 330-50 v.Chr.) tonen kunstenaars belangstelling voor het niet-perfecte lichaam. Het kopje van terracotta toont een man met een spierziekte, het zogenaamde syndroom van Bell. Het andere beeldje toont een man met dwerggroei en een waterhoofd. Dokters gebruikten een keur aan medische instrumenten om (zonder verdoving) ingrepen te doen.
O ziekte en gezondheid
1 Man met spierziekte, terracotta, herkomst KleinAzië, Romeinse keizertijd. 2 Man met dwerggroei en waterhoofd, terracotta, herkomst onbekend, Romeinse keizertijd. 3 Medische instrumenten, brons, diverse herkomst, Romeinse keizertijd.
Asklepieion
kos
zie ook foto 17
Tussen 1824 en 1826 maakte de Vlaamse kolonel Bernard Rottiers (1771-1857) een archeologische ontdekkingsreis langs de Griekse eilanden. Hij kocht vele interessante objecten voor het Rijksmuseum van Oudheden. Van januari tot mei 1826 verbleef Rottiers op het eiland Rhodos. Hij bestudeerde hier met zijn tekenaar P.J. Witdoeck de middeleeuwse architectuur van de Johannieters. Hij werkte de aantekeningen en schetsen in 1830 uit in het boek Description des monumens de Rhodes, opgedragen aan koning Willem I. De gravures van Witdoeck zijn een belangrijke bron van informatie over de architectuur van Rhodos. Zij werden in de 20e eeuw gebruikt bij de restauratie van de middeleeuwse stad.
Rhodos
1 B.E.A. Rottiers, Description des monumens de Rhodes, Brussel 1830. 2 Zilveren drachme, Rhodos, 304-67 v.Chr. (bruikleen uit privécollectie). 3 Zilveren halve drachme, Rhodos, 167-88 v.Chr. (bruikleen uit privécollectie).
P rhodos, de vlaamse kolonel en het rijksmuseum van oudheden
rhodos
zie ook foto 18
Op Kreta werd Ariadne, de dochter van koning Minos, verliefd op de held Theseus. Zijn opdracht was om het labyrint binnen te gaan en de Minotauros, een wezen dat half mens en half stier was, te doden. Ariadne vertrouwde op Theseus’ moed en kracht om de stiermens te verslaan, maar verdwalen in het labyrint zou zijn dood betekenen. Daarom gaf zij hem de ‘draad van Ariadne’ mee, een kluwen wol, die hij bij het binnengaan van het labyrint moest afwikkelen. Theseus beloofde om haar na het avontuur mee te nemen naar Athene. Toen hij de Minotauros had verslagen, kon hij de weg terugvinden dankzij Ariadnes draad. Op het stempeltje is de rennende Minotauros te zien. Op de amfoor geeft Theseus de genadestoot aan het monster.
Q theseus in het labyrint
1 Zegel, vulkanische steen, herkomst Kos, 1550-1100 v.Chr. 2 Amfoor met Theseus en de Minotauros, zwartfigurig aardewerk, herkomst Athene, 560-550 v.Chr.
k r e ta
Knossos
zie ook foto 20
Dit beeldje van een biddende man is gevonden in Phaistos. Dergelijke ‘adoranten’ zijn als geschenk voor de goden gewijd in heiligdommen op Kreta. Het beeldje is massief gegoten en het oppervlak is niet gepolijst. De man buigt zich ver achterover en spant zijn armen voor de borst. De intensiteit van het bidden is duidelijk te zien aan de gezwollen biceps. Om het slanke middel is een lendenschort gedrapeerd. Op het hoofd draagt de man een ronde, slappe hoed. Soortgelijke beeldjes in brons of terracotta heffen meestal maar één arm op, met de hand tegen het hoofd. Deze pose met twee armen komt minder vaak voor. De ronde hoed is een uniek element.
Beeldje van een adorant, brons, gevonden in Phaistos, ca. 1580-1474 v.Chr.
k r e ta Phaistos
R adoreren op kreta
zie ook foto 21
De voorwerpen in deze vitrine zijn gevonden op het eiland Thera. Het aardewerk dateert uit de tijd dat het eiland opnieuw tot bloei kwam in de 9de eeuw v.Chr. Het laat eenvoudige geometrische motieven zien. Het kleine grafreliëf werd in 1830 aan het Rijksmuseum van Oudheden geschonken door J. baron van Zuylen van Nyevelt, Nederlands consul op Thera. Het stuk dateert uit de Romeinse keizertijd en herdenkt de jonge Alexander, die op 4-jarige leeftijd overleed. De inscriptie luidt: ‘Voorbijganger, mijn naam is Alexandros. Mijn moeder heet Eutychia, ik ben de zoon van mijn vader Achilles. Zwaar verdriet heb ik hen gedaan door te overlijden.’
S verdriet op thera
1 Geometrische schaaltjes, aardewerk, herkomst Thera, 850-800 v.Chr. 2 Grafreliëf van Alexander, marmer, herkomst Thera, 200-300 n.Chr. ( caldera )
thera
zie ook foto 22
Volgens de mythe kwamen Artemis en Apollo op Delos ter wereld onder een palmboom. Artemis werd het eerst geboren, en hielp daarna haar moeder bij de bevalling van haar tweelingbroer Apollo. De palmboom was de heilige boom van het eiland. Bij de tempel van Apollo stond een wijgeschenk in de vorm van een reusachtige bronzen palmboom. Deze viel in 417 v.Chr. om, waarbij het standbeeld van Apollo (een kouros uit de 7de eeuw v.Chr.) zwaar werd beschadigd. Op deze Attische amfoor zien wij op de voor- en achterzijde Apollo en Artemis onder de palmboom. Apollo, de god van de schone kunsten, speelt op zijn Kithara, een instrument met zeven snaren en een grote klankkast. Artemis, godin van de jacht, liefkoost een hertje.
U de palmboom van delos
Amfoor, zwartfigurig aardewerk, herkomst Attica, 510-500 v.Chr. tenos G y aros
rheneia
delos
( c y claden )
zie ook foto 24
Van de vroege architectuur op de Cycladen zijn behalve fundamenten weinig resten bewaard gebleven. De belangrijkste archeologische vindplaats op Melos heet Phylakopi. Op Melos zijn enkele architectonische modellen teruggevonden, die een idee kunnen geven hoe de huizen eruit zagen. Het hier getoonde model laat een gebouw zien met een toegangspoort en een centrale binnenplaats. Rondom de binnenplaats liggen zeven cilindervormige structuren. Deze worden geïnterpreteerd als silo’s voor graan of andere agrarische producten. De decoratie aan de buitenkant met cirkelvormige motieven komt ook op het aardewerk van Melos voor. De vier pootjes waar het model op rust zijn decoratieve elementen.
1 Huismodel, gips, afgietsel van origineel in schist, ca. 2200-2000 v.Chr. 2 Scherven van cycladische ceramiek, aardewerk, herkomst Melos, 3e-2e millennium v.Chr. ( c y claden )
3 Klingen van obsidiaan, vulkanisch glas, herkomst Melos, 3e millennium v.Chr.
melos
V thuis op melos
zie ook foto 25
De Vlaamse kolonel Bernard Rottiers (1771-1857) deed in augustus 1825 opgravingen op de plaats waar een aantal jaren eerder de beroemde Venus van Milo was gevonden. Hij vond op het terrein een marmeren portretkop van een priester en een altaar, versierd met stierenkoppen. De mooiste vondst was een mozaïekvloer met afbeeldingen van Dionysos, saters, een panter en vissen. Op Melos kocht hij ook marmeren objecten uit de Romeinse periode, waarvan de functie onduidelijk is. Volgens één interpretatie zijn het modellen van vrouwenborsten: votiefgaven die aan een godheid werden gewijd.
1 Tekening van de mozaiek vloer op Melos, inkt en papier, 19de eeuw. 2 Resten van de mozaiekvloer, door kolonel Rottiers meegenomen, steen, herkomst Melos, Romeinse keizertijd.
( c y claden )
3 Modellen van vrouwen borsten, marmer, herkomst Melos, Romeinse keizertijd.
melos
W rottiers op melos
zie ook foto 26
Van een inwoner van Mykonos kocht kolonel Rottiers in februari 1825 drie marmeren vazen. De man vertelde hem dat hij de stukken op het eiland Delos had gevonden. De komvormige schaal heeft één langgerekt verticaal oor. De bolle vaasjes op een voet hebben op de buik vier verticale oortjes met gaatjes. Hier kon touw doorheen gehaald worden om het deksel goed vast te zetten. Deze vaasjes worden in Griekenland kandila (lamp) genoemd, omdat zij lijken op de lampen die in de Grieks-Orthodoxe kerken gebruikt worden. De gestileerde mensfiguurtjes worden idolen genoemd, naar het Griekse woord eidolon, dat beeld betekent.
X marmer van de cycladen
1 Schaal, marmer, aangekocht op Mykonos, vroegcycladisch I, 2800-2700 v.Chr. 2 Twee kandiles, marmer, aangekocht op Mykonos, vroegcycladisch I, 3200-2700 v.Chr.
m y konos ( c y claden )
3 Idool van het Lourostype, herkomst onbekend, vroegcycladisch I, 2800-2700 v.Chr. 4 Idool van het Spedostype, herkomst onbekend, vroegcycladisch II, 2700-2300 v.Chr.
zie ook foto 27
