647 Geitenkudde tussen Rissani en Alnif
655 Overstekende kamelen tussen Rissani en Alnif
In Alnif houden we koffiepauze op een terras en kopen we brood, kaas, drinkyoghurt voor de picknick. Alnif is kennelijk een koopcentrum voor de wijde omgeving, er rijden veel busjes af en aan met allerlei mensen en spullen. Een eind verderop picknikken we in de schaduw van een boom.
666 Voorbij Alnif Na mijn middagdut komen we op de driesprong op de weg N9, Ouarzazate – Zagora. We maken foto's van een schilderachtig dorpje met huizen van leem, maar ik zie ook een heleboel in het wit gehulde mannen uit een moskee komen, kennelijk terug van het vrijdaggebed, een van de mannen zwaait boos dat er niet gefotografeerd mag worden, maar daar trek ik me niets van aan, en Ali geeft me groot gelijk. We rijden door het dal van de Drâa, die in de Hoge Atlas ontspringt, en uiteindelijk in de oceaan uitkomt, maar het gebeurt vrijwel nooit dat water de oceaan bereikt. De rivier bevat op de meeste plaatsen water, maar stroomt nauwelijks meer. We lopen op een plek naar de rivier toe. Het is een vrij breed dal, en door de bevloeing staat het vol met palmen, meest dadelpalmen, van Agdz tot Zagora is het dal eigenlijk een 100 kilometer lange oase. Dit dal is weinig geschikt voor CSP, behalve als het terrein door gebrek aan bevloeingswater voor de landbouw wordt opgegeven. In Zagora stoppen we bij een apotheek, met ernaast een terras, Ali heeft last van zijn ogen en wil er iets voor kopen. Leuk
gesprek met een Belgisch-Italiaans stel, waar Ali ook aan deelnam. Na Zagora zien we steeds meer zand over de weg stuiven, het waait stevig. Ik denk dat het terrein ten zuiden van Zagora minder geschikt is, tenzij het mogelijk is om maatregelen tegen het zand te nemen zoals het planten van geschikte bomen rondom de spiegelvelden. We krijgen in Tamegroute een rondleiding van een gids door een bibliotheek met handschriften vanaf 1060 (allemaal Arabisch) voor een deel afkomstig uit Cordoba, met uitleg door een grappig mannetje van 97 in het wit. Daarna door de primitieve kashbah, waar uitsluitend Marokkanen wonen die oorsponkelijk uit sub-Sahara Afrika komen, zoals Mali. Daaruit zijn eeuwenlang slaven geïmporteerd, en hun afstammelingen vormen een belangrijke bevolkingsgroep in Marokko, net als in de USA. Zij werden (en waarschijnlijk worden) flink gediscrimineerd, je ziet zwarte Marokkanen vooral in de lage beroepen (schoonmakers), en hier in Tamegroute werkzaam in de pottenbakkerij, erg primitief. Onze gids, Abdul Bonita, is ook zwart, en laat merktekens op zijn voorhoofd zien die de slaven vroeger droegen, en die ook nu nog kennelijk van generatie op generatie worden doorgegeven, als een soort geuzenteken.
397 De duinen bij ons hotel in Oulad Driss Na Tamegroute wordt de weg smaller, bij een tegenligger moet minstens 1 van de auto's in de berm. Er is steeds meer zand, links zien we in de verte een enorm duin, de Dunes de Tinfou. Verder steeds meer kleine duinen rondom de schaarse palmen die hier en daar staan. Er zijn hekken van matten geplaatst om het zand vast te houden, maar die helpen vaak niet. De weg heeft over enkele honderden meters zijwanden van zand, 2 meter hoog, kennelijk is hier zand weggehaald van de weg. Na een hoge pas komen we in Tagounite, hier is duidelijk veel minder duinvorming. Na weer een pas komen we door
een dorpje Oulad Driss. Links en rechts van de weg kleine duinen tussen vrij veel palmbomen, we zijn weer vrij dicht bij de Drâa, dus kennelijk is hier weer wat meer water. Even later zijn we bij ons hotel, Chez le Pacha, we zijn de enige gasten, het duidelijk nog voorseizoen. We maken een wandeling dwars op de weg, door de palmen, met steeds hogere duinen er tussen. Het waait flink, en op de terugweg zijn de voetstappen in het zand al vervaagd. We hebben door de bomen geen zicht op het hotel, en orienteren ons op de ondergaande zon en een kompas. We zwemmen in het zwembad, eten buiten (met leuke, vrij brutale katten) en gaan na het eten direct naar bed, want erg moe. Er is in de buurt een soort feest aan de gang, ik hoor veel geschreeuw en muziek, tot laat in de nacht hoor ik traditioneel zingen met djembe begeleiding. We slapen eerst zonder lakens. Zaterdag 8 september 2012 M'Hamid → Ouazarzate We horen in de vroege ochtend alleen natuurgeluiden: balkende ezels, kraaiende haen. Om 5:30 wel weer luchtalarm (luidsprekers met zingende imams die oproepen tot het ochtendgebed). Nadat de wekker om 7 uur is afgegaan gaan we weer zwemmen. Er is de hele ochtend geen stroom, we krijgen gelukkig wel een normaal ontbijt. Om 9 uur rijden verder naar het zuidwesten, door het centrum van M'Hamid, tot de weg overgaat van asfalt in een onverhard spoor, en de woestijn echt begint. Het is
De directeur van de Stichting GEZEN inspecteert het terrein bij M'Hamid.
volledig bewolkt, dus heerlijk wandelweer. We lopen naar het noordwesten, gedeeltelijk vlak terrein, grind, gedeeltelijk duinen bedekt met grind, verderop lopen we ook over kleine zandduinen. Weinig wind, maar later op de dag waait het stevig. We zien het half vergane karkas van een kameel. Na een half uur keren we om, we hadden vrijwel voortdurend ons busje in zicht, waarin Ali op ons wachtte. We beginnen daarna aan de terugreis vanaf dit allerzuidelijkste punt van onze reis. Even voorbij ons hotel zien we een grote groep kamelen en geiten, ik begin foto's te maken, een man zegt dat daar voor betaald moet worden, ik heb geen kleingeld, alleen een 2-euro munt die ik hem geef, de man loopt naar Ali om te vragen of dat wel klopte, Ali zegt dat dat 20 dirham waard is, en dat je dat gemakkelijk kunt wisselen. Er is een beekbedding met een plas water, daaruit werd water gepompt in een opblaasbad waaruit kamelen dronken, ik maak veel foto's. We rijden door tot Tagounite, we nemen op goed geluk een zijweg naar het oosten om nog wat meer van het landschap te zien. Eerst bebouwing, daarna vlak terrein, klei, met veel palmen en akkertjes die kennelijk af en toe bevloeid worden. Later akkers die kennelijk nooit meer bevloeid worden, waarschijnlijk door gebrek aan water. Dus geschikt voor CSP. Weinig zand. We komen door een klein dorpje, dan bij de rivier de Drâa, waar de nu onverharde weg doorheen loopt, de rivier is bijna droog. Hierna begint een trail naar het Noord-Oosten via Agoult naar Erfoud, vrij dicht langs de grens met Algerije. We rijden terug tot Zagora, waar we koffiedrinken op een terras en inkopen doen voor de picknick. Verderop, in het bepalmde deel van het Drâa-dal, picknikken we in de schaduw van een boom. De zon schijnt al weer uren lang, het is denk ik 40 graden. We zien uit de verte een groep kamelen en geiten met een herder uit de rivier drinken. We lopen naar de rivier, een klein meertje, met een miniscuul stroompje verder naar het Zuid-Oosten, richting Zagora en M'Hamid. Als we vertrekken doe ik mijn middagdut achter in het busje. Na Agdz wordt het dal kaal. We gaan over een hoge pas met prachtige vergezichten. Het hele Drâa-dal is ongeschikt voor CSP, want er zijn weinig vlakke terreinen, behalve als er door gebrek aan water terrein wordt opgegeven voor landbouw. We komen aan bij ons hotel, Dar Chamaa Taidar, B-P 701 Ouazarzate, in een zuidelijke buitenwijk van Ouarzazate. Na uitgepakt te zijn en iets verkleed, rijden we met Ali mee naar het centrum, Ali wijst ons op de Kashbah, en zet ons af bij een gezellig, zij het modern plein voor voetgangers. We eten soep en kouskous op een terras met een liter spuitwater. De kouskous is nog steeds vrij smakeloos. We willen met een Petit Taxi terug naar het hotel, maar die rijden niet zo ver, we moeten dus een Grand Taxi nemen, er is geen meter, en er werd ook geen prijs genoemd bij het instappen. Maar als ik 100 dirham met betalen voel ik me stevig afgezet, ik loop het hotel binnen en vraag of deze prijs normaal is. Dat is het duidelijk niet, de man weet de taxichauffeur akkoord te laten gaan met 50 dirham, wat ik wel redelijk vind (voor Marokkaanse begrippen, maar ik heb al een dag of 5 grootstedelijke ervaring in dit land). We gaan op het terras van het hotel dagboek schrijven, later binnen, Addie gaat eerder naar onze kamer. Ik lig pas om 24 uur op bed. Zondag 9 september 2012 Ouazarzate → Marrakech Vanmorgen vroeg duurt het luchtalarm extra lang, er wordt ergens in de verte ook geschreeuwd en muziek gemaakt, honden blaffen, het duurt een flinke tijd voordat ik weer in slaap val. We vertrekken om 9 uur, ik pin geld in het centrum van Ouazarzate. We rijden langs de filmstudio's, en de terreinen waar massa-opnamen van historische films worden gemaakt. We slaan een zijweg naar het noorden in, tot Ait Benhaddou, een gedeeltelijk gerestaureerde kashbah met lemen huizen. We zitten eerst op een terras met uitzicht op de kashbah. Er wordt entree geheven (voor de restauratie), een vrouw laat haar huis zien, en vraagt hiervoor relatief veel (20 Dh). Allemaal erg schilderachtig. Er zijn jongetjes met
een leguaan, Addie maakt foto's van mij met de leguaan in de hand, daar krijgen de jongetjes natuurlijk ook weer geld voor, het begint me allemaal tegen te staan. Dat eindeloze geroep uit winkeltjes. Het geroep: Where are you from? En als je dan antwoordt: Holland, dan zeggen ze allemaal: Prachtig, allemachtig. Ik ga voortaan maar als antwoord geven: From Europe. Ik heb al een dag flink last van diarhee (Addie ook), volgens mij waren de sinasappelen van de jus d'orange in M'Hamid bedorven. Ik blijf een flinke poos achter in het busje slapen tijdens de verdere rit. We slaan de lunch over, maar eten onderweg veel dadels. Prachtige rit door lange dalen en een hoge pas door de Hoge Atlas. Op vrijwel het hoogste punt drinken we cola. Ook hier weer een opdringerige verkoper van stenen en souveniers. Pas de laatste 50 km voor Marrakech wordt het terrein weer volkomen vlak, maar wel vrijwel volledig gebruikt voor landbouw. Om 16:30 uur zijn we bij het hotel, Dar Sabah, adres: Derb Mnbha 13, kasbah-medina Marrakech. We nemen afscheid van Ali.
Conclusie Het mogelijkheden voor de massale bouw van zonnespiegelcentrales lijken groter dan ik op het eerste gezicht dacht. We hebben zeer veel geschikte terreinen gezien, die vlak zijn, niet of nauwelijks gebruikt worden, en waar geen of weinig zand is.
Overzichtskaart. Paars: de treinreis, Rood de reis met het minibusje.
7 september, Erfoud → Alnif
7 september Alnif → weg van Ourzazate naar M'Hamid
7 september richting Zuid, 8 september richting Noord
7 en 8 september, M'Hamid, het Zuidelijkste punt van de reis.
