4

SPOLEâNOST PRO ·Í¤ENÍ VLÁMSKÉ A NIZOZEMSKÉ KULTURY

NE - BE

IV/4 2002

Zima 2002 Vydává: NE-BE, Spoleãnost pro ‰ífiení nizozemské a vlámské kultury Radho‰Èská 1 130 00 Praha 3 âeská Republika e-mail: [email protected] Bankovní spojení: Komerãní banka, Praha 2 ãíslo úãtu: 19-2307530267/0100 V˘bor: Petra Schürová Jana Pellarová Veronika Havlíková Eva Giese Jana âervenková Ruben Pellar Pfiedsedkynû: Petra Schürová ([email protected], tel/fax: 222 728 603) Místopfiedsedkynû: Veronika Havlíková ([email protected], tel.: 286 890 111, mobil 603 553 789) Jana Pellarová ([email protected], tel.: 371 72 84 00, mobil: 603 78 28 19) Pokladník: Eva Giese ( [email protected], tel.: 272 760 660) Redakce bulletinu: Lenka Strnadová ([email protected] tel.: mobil 602 224 948) Jana âervenková ([email protected], tel.: 241 442 416) Jesse Ultzen ([email protected]) Knihovna: Otevírací doba (Nizozemské velvyslanectví): úter˘ od 10.00 do 12.00 dotazy: Ruben Pellar ([email protected], tel.: 261 263 486) Administrace: Lucie Pittnerová ([email protected], tel: 235 301 731)

Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.

-2-

Zima 2002

SLOVO ÚVODEM Slovo úvodem VáÏení ãlenové NE-BE, milí pfiátelé, v tomto ãísle vám nabízíme skuteãnû pestr˘ v˘bûr - od ukázky z knihy o historii pamûti nizozemského autora Douwe Draaismy, která vyjde zanedlouho v ãeském pfiekladu, pfies 150. v˘roãí narození Vincenta van Gogha, aktuální dûní na praÏské nederlandistice se zprávou o kolokviu „PraÏské perspektivy“, 400 let V˘chodoindické spoleãnosti, zmûny na velvyslanectvích aÏ po festival nizozemského tance v divadle Ponec. Není snadné v‰echny tyto informace nashromáÏdit, k nûkter˘m se dostáváme trpûliv˘m hledáním v kulturních programech, na‰tûstí nám ale pí‰ete také sami: srdeãné díky! jen hou‰È, pi‰te, mailujte, faxujte! Na‰e ãinnost je stále zaloÏená na bázi nad‰ení ãlenÛ. Nûkteré zdroje na‰ich informací fungují skvûle (mám na mysli pana Waltra Moense na Vlámském zastupitelství ve Vídni; pfiestoÏe do oblasti jeho pracovních povinností patfií celé C. K.: Rakousko, Uhersko, Slovensko a âesko, dokáÏe nás informovat vãas a zasvûcenû). SnaÏíme se vám informace posílat ihned, nejrychlej‰í a nejlep‰í je e-mail - máte-li moÏnost ne-

chat si posílat zprávy na nûjakou e-mailovou adresu, napi‰te nám, pokud se va‰e e-mailová adresa zmûnila, napi‰te také. Pfiipomínám je‰tû knihovnu - místo metra A jezdí tramvaj X-A, dal‰í spojení zÛstává stejné a je pomûrnû rychlé, od stanice metra Hradãanská pfiejdete do ulice Pod ka‰tany, odtamtud vás autobus ã. 131 zaveze na Sibifiské nám., pak uÏ zb˘vá jen nûkolik krokÛ pû‰ky do Gotthardské ulice s nizozemskou ambasádou. U brány zazvoníte a oznámíte, Ïe jdete do knihovny, nepotfiebujete Ïádn˘ zvlá‰tní identifikaãní prÛkaz. V knihovnû je vÏdy v úter˘ od 10 do 12 hodin (pokud není nizozemsk˘ svátek) nûkdo, kdo vám pÛjãí vybranou ãetbu a podá patfiiãné informace. Víme, Ïe to není ideální ãas, zejména pro mimopraÏské ãleny, musíme ale respektovat úfiední hodiny na velvyslanectví. V lednu bude knihovna zase o nûco bohat‰í - díky pfiíspûvku od nizozemské ambasády. AÏ nebudete mít za dlouh˘ch zimních veãerÛ co ãíst, pfiijìte do knihovny NE-BE. A kdybyste se sami mohli zapojit do sluÏeb v knihovnû - budete vfiele uvítáni! Klidné vánoce a pevn˘ krok do roku 2003 vám pfieje P. Schürová

Novou velvyslankyní Nizozemska v âeské republice je paní Ida L. van Veldhuizen-Rothenbücher. Pfiejeme hodnû úspûchÛ a pfiíjemn˘ pobyt v Praze. Novým velvyslancem Belgie v České republice je pan Gustaaf Dirckx. Přejeme hodně úspěchů a příjemný pobyt v Praze.

NOVÉ E-MAILOVÉ ADRESY Pokud máte novou e-mailovou adresu, napi‰te nám ji, budete moci dostávat víc informací. Napi‰te nám prosím také zmûnu e-mailové adresy, nûkteré zprávy se nám stále vracejí. Jde o tyto adresy: [email protected] • [email protected] • [email protected] • [email protected] • [email protected] • [email protected] • [email protected] Zmûnu e-mailové adresy prosím po‰lete na adresu: [email protected]. Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.

-3-

Zima 2002

SEZNAM NIZOZEMSK¯CH FILMÒ V KNIHOVNù NE-BE: 1. Keetje Tippel / Neel Doff 2. Kort Amerikaans / Jan Wolkers / Nakrátko po americku 3. De vierde man / Gerard Reve / âtvrt˘ muÏ 4. Een vrouw als Eva / Îena jako Eva 5. Een vlucht regenwulpen / Maarten _t Hart / Tah kolih 6. Soldaat van Oranje / Erik Hazelhoff Roelfzema / OranÏsk˘ voják 7. Het bittere kruid / Marga Minco / Hofiké byliny 8. Turks fruit / Jan Wolkers / Tureck˘ med 9. Brandende liefde / Jan Wolkers / Palãivá láska 10. Van de koele meren des doods / Frederik Willem van Eeden / O chladn˘ch jezerech smrti 11. Voor een verloren soldaat / Rudi Dantzig / Za ztraceného vojáka 12. Karakter / Ferdinand Bordewijk / Charakter 13. Het grote gebeuren / Belcampo / Velká událost 14. Eline Veere / Louis Couperus 15. Het glinsterend pantser / Simon Vestdijk / Leskl˘ pancífi 16. Lek / Únik 17. Antonia / Antonie 18. Siberia / Sibifi 19. Hufters & Hofdames / Gaunefii & sleãinky 20. Naar de klote / Do pekel 21. Lijmen/ Het been / Elschot / Vûjiãka 22. De avonden/ Gerard Reve / Veãery Filmy si mÛÏete vypÛjãit po dohodû buì na adrese NE-BE (Radho‰Èská 1, 130 00 Praha 3, tf/fax 222 728 603, e-mail: [email protected]) nebo poÏádat o zaslání po‰tou. P. Schürová

Stránky o nizozemské literatufie najdete na internetové adrese www.iliteratura.cz/boeken.index.htm MÛÏete pfiispívat. Stránky rediguje Ruben Pellar.

INFORMACE PRO âLENY NE-BE

CO SE CHYSTÁ? Pfiipravujeme pfiedná‰ku profesora Wilmotse na téma „pfiísloví" na obraze Pieter Brueghela st., pevnû doufáme, Ïe na jafie pfií‰tího roku vás na ni budeme moci pozvat. Na slavném obraze jich je 85! Nûkterá mají ãeské ekvivalenty, nûkterá ne, ta nám jistû pan profesor Wilmots objasní. Zatím alespoÀ ukázka: • daar zijn de daken met vlaaien bedekt - létají tam peãení holubi do huby • de ene scheert schapen, de andere varkens - jeden stfiíhá ovce, druh˘ prasata • onder de bezem getrouwd zijn - Ïít na hromádce Jsou tam ale i zajímavûj‰í pfiísloví…. DIVADLO PONEC Praha 3, Husitská 24a, informace a rezervace vstupenek 224 817 886, 224 813 899, e-mail: [email protected], www.divadloponec.cz, pokladna 222 721 531 nebo v pokl. Divadla v Celetné 222 326 843 Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.

-4-

Zima 2002

KONCERTY JAROSLAVA HUTKY PROSINEC 2002 2. pondûlí Hutka 4. stfieda Hutka 7. sobota Hutka&Hladík 10. úter˘ Hutka&Hladík 11. stfieda Hutka 13. pátek Hutka 16. pondûlí Hutka 18. stfieda Hutka&Hladík 19. ãtvrtek Hutka 21. sobota Hutka&Hladík LEDEN 2003 8. stfieda Hutka 15. stfieda Hutka&Hladík 23. ãtvrtek Hutka 29. stfieda Hutka ÚNOR 2003 5. stfieda Hutka 19. stfieda Hutka&Hladík 20. ãtvrtek Hutka, BRNO 27. ãtvrtek Hutka, PRAHA 2

KARLOVY VARY, klub Paderewski, LázeÀská 5 PRAHA 2, Salmovská lit. kavárna, Salmovská ulice VYSOK¯ ÚJEZD, okr. Beroun, sokolovna NERATOVICE, jazz klub Spoleãenského domu PRAHA 3, hospoda Nad Viktorkou, Bofiivojova 79 HRAD K¤IVOKLÁT, okr. Beroun, královsk˘ sál PRAHA 8, divadlo Karla Hackera (Jiskra) PRAHA 2, Balbínova lit. hospÛdka, Balbínova 6 PRAHA 2, Trafika Café&tabák, Slavíkova 16 HRADEC KRÁLOVÉ, hospoda U cikána

19:30 19:30 19:30 20:00 20:00 18:00 19:00 20:00 19:30 20:00

PRAHA 2, Salmovská lit. kavárna, Salmovská ulice PRAHA 2, Balbínova lit. hospÛdka, Balbínova 6 PRAHA 2, Trafika Café&tabák, Slavíkova 16 PLZE≈, kavárna JabloÀ, ul. Krátká 2, naproti CAN

19:30 20:00 19:30 20:00

PRAHA 2, Salmovská lit. kavárna, Salmovská ulice PRAHA 2, Balbínova lit. hospÛdka, Balbínova 6 Klub v Leitnerovû ulici Trafika Café&tabák, Slavíkova 16

19:30 20:00 19:30 19:30

K U LT U R N Í U D Á L O S T I Leto‰ního Mikulá‰e (tfieba i minulého) si mÛÏeme je‰tû pfiipomenout starodrentskou baladou: O LIDOÎROUTOVI Hrad Reebrugge zniãily plameny, tfii dûti zbyly mezi kameny, trpûly hladem a bylo jim zima, lesem se toulaly, kde nebezpeãí dfiímá. AÏ dorazily k srubu mezi kefii a prosily tam u zavfien˘ch dvefií „Nepfiátelé nበdomov vypálili a oba rodiãe nám zavraÏdili.“ „Holátka ubohá, jak˘ to Ïal, jen pojìte, pojìte honem dál, ohfiát se u ohnû a pojíst chleba, zde dostanete, ãeho je vám tfieba.“ Myslely, Ïe se rychle zbaví bûd, uvnitfi je ale chytil lidojed na cucky rozsekal ty drobeãky a naloÏil je v soli do beãky. Tím nekonãí v‰ak smutn˘ pfiíbûh ná‰,

po sedmi letech pfii‰el Mikulá‰, u lidojeda klepe na dvefie a ãeká, aÏ mu zloduch otevfie. Îelezo za tepla se musí kout, Mikulá‰e dál pozval lidoÏrout, Mikulበke stolu si sedl hned a fiekl, Ïe by s chutí nûco snûd.

A dítû fieklo: „Krásnû se mi spalo.“ A druhé: „Nûco se mi v noci zdálo.“ A tfietí: „Sedm let jsme v nebi byly a pfiitom trvalo to jenom chvíli.“ LidoÏrout musel za trest do ¤íma, aÏ si tam na nûj papeÏ zahfiímá a kdyÏ se potom jak mnich navrátil, v lidomila se rázem obrátil.

„Na plotnû je‰tû trochu bude ka‰e.“ „Ka‰í snad chcete uctít Mikulá‰e?“ „Pár vajec mohl bych vám usmaÏit.“ „Z vajec se taky nedá dlouho Ïít, jen s masem dneska spokojen˘ budu, dejte mi to, co tady máte v sudu.“

A dûti vyrostly pak ke zdaru, první to dotáhl aÏ na faru, z druhého stal se mocn˘ pán a tfietí koupil pole lán.

LidoÏrout poznal, kdo je jeho host a pfiepadla ho velká bázlivost, plakal a prosil a hroznû se bál a ze v‰ech hfiíchÛ upfiímnû se kál.

Vystavûl na nûm nov˘ hrad, bûÏte se na nûj podívat. A jestli uÏ tam není snad pfiesto uvûfií kaÏd˘ rád, Ïe dûjí se tu zázraky drentskému lidu pfied zraky.

MikulበpoloÏil na beãku dlaÀ a pravil: „Kdo je uvnitfi, vstaÀ!“

Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.

O. K.

-5-

Zima 2002

„NE, NIKDY, NIKTERAK“ (zpráva z Etten-Leur, fiíjen 2002) Vincent van Gogh pí‰e 7. záfií 1881 z Ettenu srdceryvn˘ dopis svému bratru Theovi. Dopis „Jen pro Tebe, nechበsi to pro sebe, Ïe ano?" (Cituji ze starého vydání DopisÛ mému bratrovi, vydan˘ch jeho ‰vagrovou J. van Gogh-Bonger 1923, neboÈ tento dopis nebyl zafiazen do vydání Jana Hulskera: Vincent van Gogh, Ïivot v dopisech, 1980) Vincent bydlel od dubna 1881 u sv˘ch rodiãÛ na fafie v Ettenu. Tehdy se tam ubytovala i jeho sestfienice se synkem - byla to mladá vdova Kee Vos-Stricker, do níÏ se Vincent prudce zamiloval. Dával jí to jasnû najevo, ale Kee o jeho milostná vyznání ani trochu nestála. Odmítla ho slovy : „Ne, nikdy, nikterak“. K tomuto odmítnutí se Vincent ve svém dopise neustále vrací. Stálé opakování slov „Ne, nikdy, nikterak“ dávají textu velmi rytmick˘ ráz a znûjí jako jakási mantra, zaklínací formule. Proti tomuto „Ne, nikdy, nikterak“ stojí Vincentovo „Aimer encore“ (je‰tû stále milovat). Je to vemlouvav˘ dopis, v nûmÏ Vincent srovnává sestfienãina slova s „kusem ledu, kter˘ si tisknu k srdci, aby roztál“. Kdopak to vyhraje, fiíká, „chlad toho kusu ledu nebo mé Ïivoucí teplo?“ Chtûl by, aby jiní o celé záleÏitosti mlãeli a nemluvili o „nemoÏnosti rozehfiát a podobn˘ch láskypln˘ch insinuacích“. „Kdybych mûl pfied nosem ledovec z Grónska nebo z Nové Zemû, nevím kolik metrÛ vysok˘, tlust˘ a ‰irok˘, pak by to byl zajisté kritick˘ pfiípad, kdybych chtûl takov˘ kolos obejmout a pfiitisknout si ho na srdce, aby tím roztál. Ale vzhledem k tomu, Ïe jsem doposud v plavební dráze pfied svou pfiídí nespatfiil ledov˘ kolos podobn˘ch rozmûrÛ, vzhledem k tomu, fiíkám, Ïe ona se sv˘m „ne, nikdy, nikterak“ a se v‰ím v‰udy není mnoho metrÛ vysoká, tlustá a ‰iroká a jestli jsem dobfie mûfiil, neobejmutelná, nemohu pochopit „nesmyslnost“ svého poãínání. Co se mû tedy t˘ãe, tisknu si ten kus ledu „ne, nikdy, nikterak“ na srdce a nemÛÏu jinak a jestli se chci pokusit, aby tím zmizel a roztál - kdo proti tomu mÛÏe nûco mít??? Je mi záhadou, z jaké to fyziky se oni uãili o nerozpustitelnosti ledu.“ Vincent byl velmi tvrdo‰íjn˘ ve své lásce, tfiebaÏe mu Kee fiekla, Ïe ji nikdy nebude moci opûtovat. Odjela do Amsterdamu a nechtûla ho uÏ ani vidût. Tvrdohlavost mu zpÛsobila mnoho problémÛ s rodiãi. Nejen jeho láska ke Kee, n˘brÏ i otázky víry vedly k rÛzn˘m rozmí‰kám. KdyÏ si Vincent o vánocích nechtûl nechat vnutit náv‰tûvu kostela, do‰lo k v˘buchu. Po prudké hádce s otcem opustil v prosinci 1881 otcovsk˘ dÛm. Odjel do Haagu a hledal útoãi‰tû u malífie Mauveho. Z tohoto jediného dopisu vystupují velmi jasnû Vincen-

tovy povahové rysy: jeho neochvûjnost, urputnost, paliãatost, fanatiãnost a jeho upfiímnost. Nofií se zcela do sv˘ch citÛ, které neustále sílí tím, jak˘ v˘raz jim sám pfiikládá. Bez tûchto povahov˘ch rysÛ by to patrnû jako malífi nikdy nepfiivedl tak daleko. V Ettenu udûlal Vincent fiadu kreseb podle modelu, Vûfiil si, jak vypl˘vá z téhoÏ dopisu Theovi, i z toho, jak pí‰e o své lásce ke Kee. Vûfií, Ïe i ta láska dopadne dobfie. „A tak jsem v tomhle smûru klidn˘ a pokojn˘ a právû to ovlivÀuje mou práci, jeÏ mû stále víc a více pfiitahuje právû proto, Ïe jsem si vûdom toho, Ïe se mi podafií. Ne snad Ïe bych se stal nûãím mimofiádn˘m, ale nûãím opravdu „fiádn˘m" a tím myslím to, Ïe má práce bude zdravá a rozumná a bude mít svÛj smysl bytí a bude moci nûãemu slouÏit.“ Z více neÏ tfií set kreseb, které pofiídil Vincent v Ettenu, je jich známo je‰tû na padesát. Vyhovuje mu krajináfiská kresba, z ní poznáváme velkého malífie budoucnosti. Své modely nachází kolem sebe na venkovû: muÏe, ktefií zasévají, ryjí nebo sekají dfievo; Ïeny, které loupou brambory nebo ‰ijí. Zachycení lidské postavy mu dûlá potíÏe; lidé ãasto pÛsobí prkennû, ztuhle a mají ‰patné proporce. Pfiesto neustál˘m kreslením zlep‰uje svou techniku. Pûkné je, Ïe kreslil v Ettenu místa, jeÏ se tam dosud dají najít. Tak napfiíklad existuje kresba kostela a lípy pfied kostelem, stromu, pocházejícího z roku 1675, kter˘ tam dosud stojí. Fara vedle kostela je uÏ bohuÏel zbofiená. V roce 1990 byl vydán katalog pfii pfiíleÏitosti v˘stavy o Ïivotû a díle Vincenta van Gogha v Etten-Leuru: Van Gogh v Ettenu. Tato (nyní uÏ bohuÏel rozprodaná) publikace obsahuje, vedle fragmentÛ z jeho ettensk˘ch dopisÛ, na osmdesát reprodukcí Vincentov˘ch kreseb. Pfií‰tí rok bude tato kníÏka znovu vydaná. Mám se tedy, jako obyvatelka Etten-Leuru, na co tû‰it! V roce 1882 pfiijal faráfi Van Gogh místo v Nuenen u Eindhovenu. SuÏován nedostatkem penûz se Vincent pfiece jen vrací domÛ; v letech 1884-1885 pracuje v Nuenen, kde mezi jin˘m vznikne jeho znám˘ obraz „Jedlíci brambor“. VincentÛv otec zemfiel v roce 1885. TéhoÏ roku odjel Vincent do Antverp a odtud do PafiíÏe a Arles, kde se jeho malífiské umûní prosvûtlilo a dostalo barvu. Do Brabantska se uÏ nevrátil. Pozdûji se mu v nemocnici v Arles je‰tû ãasto vybavují obrazy z bezstarostného dûtství v Zundertu. KdyÏ ho nav‰tívil Theo a poloÏil si k nûmu hlavu na pol‰táfi, za‰eptal Vincent: „jako v Zundertu“. Pfií‰tí rok tomu bude sto padesát let, co se Vincent van

Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.

-6-

Zima 2002 Gogh narodil v západobrabantském Zundertu. Toto v˘roãí se bude slavit ve v‰ech místech, kde Vincent van Gogh kdy pob˘val. A to je dost v˘jimeãné a nároãné, protoÏe bydlel ve ãtrnácti místech ve ãtyfiech zemích. Ve dvou muzeích, která mají nejvût‰í Van Goghovy sbírky, to je Van Goghovo muzeum v Amsterdamu a Kröller-Müller v Otterlo, se budou pofiádat mimofiádné v˘stavy, které se dají zkombinovat, protoÏe dvakrát dennû bude v provozu speciální autobus mezi Amsterdamem a Hoge Veluwe. V˘stava v Amsterdamu se bude jmenovat Volba Vincenta van Gogha a ukáÏe van Goghovy oblíbené malífie, mezi nimiÏ je Rembrandt, Delacroix a Seurat. Bude se konat od 14. února do 15. ãervna 2003. Druhá v˘stava od 27. ãervna do 12. fiíjna 2003 se jmenuje Moderní Van Gogh a uvede umûlce, které Van Gogh ovlivnil. Ve Veluwe se pfiedstaví vztah mezi Van Goghem a Helenou Kröller-Müller, první sbûratelkou Van Gogha a zakladatelkou jeho muzea, pod titulem Vincent a Helena; hodnota Van Gogha v kolekci paní Kröller-Müller, tato v˘stava se koná od 14. února do 12. fiíjna 2003. Divadelní skupina „Divadlo hraje“ uvede hru o Ïivotû Johanny van Gogh-Bonger, Ïeny Vincentova bratra Thea. V‰echny tyto informace najdete pfiirozenû také na internetu. Napfiíklad: www.etten-leur.nl (pod odkazem: ontspanning) ; www.vangogh-nuenen-nl a www.vangoghparis.com. Soubornû na stránce www.vangoghgallery.com. Stránky jsou v rÛzn˘ch jazycích, jsou tfieba i dal‰í pfiekladatelé. Chtûl by nûkdo pfieloÏit text do ãe‰tiny? AÈ se podívá na stránky vangoghgallery.com! Na pfií‰tí jubilejní rok se plánují ãetné akce v Brabantsku. Poslední zprávu jsem na‰la 8. 10. 2002 v Brabants Nieuwsblad, Ïe v Zundertu se bude stavût replika Vincentova rodného domu - byl zbofien uÏ pfied mnoha lety, ale v rÛzn˘ch domech v Zundertu se je‰tû dodnes najdou nûkteré jeho kameny. Replika v‰ak bude ze dfieva. V Nuenen bohuÏel chybí finanãní prostfiedky na zfiízení Van Goghova muzea. Kromû v Zundertu budou i v Ettenu organizované vycházky se speciálnû vy‰kolen˘mi prÛvodci. Abychom si osvûÏili pamûÈ, uvedeme krátk˘ chronologick˘ pfiehled Vincentova Ïivota, z nûhoÏ hned vyplyne, která místa byste mûli nav‰tívit, pokud byste se chtûli zúãastnit velké nostalgické cesty po jeho stopách. 30. 3. 1853 narozen v Zundertu, West Brabant 1864 v internátní ‰kole v Zevenbergen, W. Brabant 1866 na stfiední ‰kole v Tilburku, Midden Brabant 1869 pracuje v obchodû s umûním Goupil v Haagu 1873 pracuje u Goupila v Lond˘nû 1875 pracuje u Goupila v PafiíÏi. Van Goghovi se

1876 1877

1878 1880 1881 1882 1883

1885 1886 1888 1889 1890

stûhují do Ettenu, W. Brabant propu‰tûn u GoupilÛ, pracuje jako uãitel a pomocn˘ faráfi v Ramsgate a Isleworthu, Anglie pracuje v knihkupectví v Dordrechtu (Zuid -Holland), zaãíná se pfiipravovat k státní zkou‰ce, aby mohl studovat teologii v Amsterdamu odchází ze studia, nav‰tûvuje evangelizaãní v˘uku v Laken, evangelista v Borinage (Belgie) dostane v˘povûì, stûhuje se do Bruselu a zaãíná kreslit vrací se domÛ do Ettenu, zaãíná systematicky studovat kresbu Haag, studia kresby u malífie Mauveho kreslí v Drente, Hoogeveenu a Nieuw -Amsterdamu, znovu se vrací domÛ, tentokrát do Nuenen (u Eindhovenu v Brabantu), maluje mj. Jedlíky brambor jeho otec umírá, Vincent se stûhuje do Antverp u bratra Thea v PafiíÏi, zaãíná vrcholné období plné svûtla a barev Arles, jiÏní Francie pfiijat do nemocnice v St. Remy u Arles Auvers sur Oise u PafiíÏe, spáchá sebevraÏdu, 29. 7. umírá

Otec Vincenta van Gogha byl jedenadvacet let protestantsk˘m kazatelem (Nederlands-hervormd) v Zundertu. Tam se manÏelÛm narodilo v‰ech sedm dûtí: nejstar‰í v‰ak zemfielo hned po narození. Chlapeãek se jmenoval také Vincent, slavn˘ Vincent van Gogh tedy dostal jméno svého zemfielého bratfiíãka. Je to zvlá‰tní záÏitek, kdyÏ teì v roce 2002 najdeme na hfibitovû u kostelíka, kde byl otec Van Gogh kazatelem, mal˘ náhrobní kámen se jménem Vincenta van Gogha, zesnulého roku 1882. Na námûstí pfied kostelíkem stojí od roku 1964 souso‰í Thea a Vincenta od rusko-francouzského sochafie Zadkina. V roce 1990 bylo zfiízeno kulturní centrum Van Gogh, v nûmÏ je stálá expozice, kde se Vincentova mladá léta v Zundertu porovnávají s dûtstvím Jana Arnoutse, syna katolického zemûdûlce, kter˘ se narodil téhoÏ dne a byl zapsán do matriky. Z porovnání vypl˘vá, jak privilegovan˘ byl Vincent jako syn kazatele oproti Janovi jako obyãejnému synu rolníka. âlenové NE-BE jsou srdeãnû zváni k náv‰tûvû Zundertu, Ettenu a obou velk˘ch muzeí v Amsterdamu a Veluwe v jubilejním Van Goghovû roce 2003. V Ettenu je pro kaÏd˘ pfiípad pfiipravena jedna ãlenka NE-BE, aby vás vzala s sebou na nostalgickou vyjíÏìku na kole do Zundertu po klidném a autentickém kousku brabantského kraje, kter˘ tolikrát prochodil Vincent, a a-

Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.

-7-

Zima 2002 by vám v Ettenu ukázala místa, kde Van Gogh kreslil. MÛÏe vám dokonce povûdût leccos o Vincentu van Goghovi ãesky, pokud neovládáte nizozem‰tinu. MÛÏe zajistit i ubytování za pfiijatelnou cenu - poãítáno podle prÛmûrného ãeského platu. Budete srdeãnû vítáni!

4876 NM Etten-Leur tel. 0031 76 5013221 e-mail: [email protected]

Ptejte se na: Hanny Visser Koekoekstr. 3

Seznam pramenÛ, z nichÏ bylo ãerpáno, je uveden u nizozemského textu tohoto milého dopisu ãlenÛm NE-BE.

VOC -

A nefiíkejte „Ne, nikdy, nikterak“!

V¯CHODOINDICKÁ SPOLEâNOST - 400 LET 1602 - 2002

V roce 2002 uplynulo 400 let od zaloÏení nizozemské V˘chodoindické spoleãnosti (VOC). K tomuto v˘roãí se v nizozemsk˘ch muzeích konala fiada v˘stav. • V Mûstském muzeu / Gemeentemuseum v Haagu se koná do konce ledna 2003 v˘stava ÎIVOT NA MYSU DOBRÉ NADùJE A V BATÁVII: 1602-1795. www.gemeentemuseum.nl • V Rijksmuseu v Amsterdamu se do 9. února 2003 koná v˘stava AMSTERDAM. www.rijksmuseum.nl • V Zeeuwském námofiním muZEEu ve Vlissingen se koná do 13. ledna 2003 v˘stava VOC P¤ES HRANICE; ZEELAND JAKO PROPUSË OBCHODU A POZNATKÒ. www.muzeeum.nl • V Námofiním muzeu v Den Helderu je permanentní expozice. www.marinemuseum.nl/vogelstruys • V muzeu M&J na Texelu se koná v˘stava do prosince 2002. www.texelsmaritiem.nl • V Mincovním muzeu v Utrechtu - do 8. ledna 2003. www.muntmuseum.nl AMSTERDAMSKÉ HISTORICKÉ MUZEUM Nejvût‰í v˘stava probíhala od jara do podzimu v Amsterdamském historickém muzeu - Amsterdam a VOC byly nerozluãnû spojené. V amsterdamsk˘ch domácnostech bylo zboÏí, které VOC pfiiváÏela z Asie - porcelán, pepfi nebo hfiebíãek -, kofiením v‰edního Ïivota. V 8 sálech mohli náv‰tûvníci vidût propojení VOC se Ïivotem mûsta na nejrÛznûj‰ích pfiedmûtech z historie 17. a 18. století a na pfiíbûzích, jeÏ pfiímo nebo nepfiímo s VOC souvisejí. DOMA NA V·ECH MO¤ÍCH SVùTA Amsterdam‰tí kupci provozovali lukrativní námofiní obchody s Nûmeckem a skandinávsk˘mi zemûmi, od-

kud dováÏeli mimo jiné obilí. Po úspû‰né v˘pravû do Asie se jejich akãní rádius znaãnû roz‰ífiil. Cesta po Baltském mofii byla i nadále nejdÛleÏitûj‰í, ale cesty na V˘chod podnûcovaly fantazii. Znalosti a vûdomosti o dalekém svûtû se roz‰ifiovaly. V Amsterdamu do‰lo k rozkvûtu kartografie. Nakladatelé pilnû vydávali objemné spisy o exotick˘ch zemích, jejich obyvatelstvu, flófie i faunû. DAM Mûstská správa a VOC mûly mnoho spoleãného. Mûsto zasahovalo do jmenování ãlenÛ pfiedstavenstva VOC, dokonce nûktefií amsterdam‰tí starostové byli sami jeho ãleny. P˘cha na úspû‰né zámofiské obchodování se odrazila ve v˘zdobû nové prestiÏní radnice na Damu. Amsterdam byl v polovinû 17. století na vrcholu své slávy a bohatství, mimo jiné také díky VOC. A co by byla VOC bez mûstské správy? Mûsto se pfiece muselo postarat o fungující infrastrukturu, o dostatek skladÛ - stavûly se stále nové a nové. SKLADI·Tù SVùTA Dûla a portréty vzne‰en˘ch kupeck˘ch rodin - na první pohled to nesouvisí. Pfii bliωím zkoumání ale zjistíme, Ïe nûktefií ãlenové amsterdamské elity byli ve správû VOC a jiní od VOC nakupovali jako velkoobchodníci. VOC byla zákaznicí zbrojafisk˘ch firem, protoÏe musela své lodû vybavit dûly. Války témûfi neustávaly, coÏ cesty do Asie, uÏ tak znaãnû riskantní, je‰tû znesnadÀovalo. Kromû toho se dûla uplatnila i tam: muselo se obchodovat, kdyÏ ne po dobrém, pak tedy po zlém. Hlavní byl zisk - zejména pro pfiedstavenstvo VOC. P¤ÍSTAV S VOC se ãlovûk potkával v Amsterdamu na kaÏdém

Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.

-8-

Zima 2002 kroku. Na nejlep‰ím místû v pfiístavu byly doky VOC, kde se stavûly a opravovaly lodi plující do Indonésie. Ve dnech nejvût‰ího rozkvûtu tam bylo zamûstnáno na 1000 muÏÛ na tesafiské, natûraãské a konzervaãní práce. Bez zdravé flotily a technick˘ch vymoÏeností jako bylo zafiízení na zdvihání lodí na mûlãinû by nebylo moÏné úspû‰nû obchodovat. ZboÏí VOC se prodávalo na burze a pak se exportovalo dál. âást se samozfiejmû také dostala na amsterdamské trhy a do obchodÛ: bavlna do obchodÛ s látkami, bylinky do lékáren a kofiení do koloniálÛ. Tam si chodili Amsterdamané ãichnout k vÛni dalekého v˘chodu. PÉâE A ¤ÁD VOC pronikla dokonce i do mûstsk˘ch sirotãincÛ. Spoleãnost potfiebovala poãetn˘ personál - bylo tfieba lodû postavit a pak opatfiit posádkou. Na v˘chodû se pak musely lodi udrÏovat nebo opravovat, musely se stavût základny, pevnosti a domy, zafiídit je nábytkem podle holandského vkusu. Chlapci v sirotãincích mûli fiádnou v˘chovu, aby si mohli v budoucnosti vydûlávat na Ïivobytí jako zdatní a ãestní úfiedníci. VOC tedy hledala a nacházela svÛj personál v sirotãincích. Mnoho chlapcÛ se uplatnilo v docích, mnozí odpluli ve sluÏbách VOC na v˘chod a nûktefií z nich udûlali dokonce skvûlou kariéru. KOSTELY A SYNAGOGY V 17. století byla protestantská víra souãástí Ïivota. VOC angaÏovala do sv˘ch sluÏeb i pastory, aby na palubách lodí a v neznám˘ch konãinách peãovali o du‰e tûch, ktefií se na dalekou cestu do Asie vydali. Na místech, kde vyrostly nizozemské obchodní základny s vût‰ím poãtem obyvatel, se stavûly kostely, jeÏ svou jednoduchostí kontrastovaly s místními svatostánky,

bohat‰ími tvary i barvami. V prvních desetiletích existence VOC byla velmi dÛleÏit˘m prvkem i misionáfiská práce. Pozdûji misijní úsilí ponûkud polevilo a faráfii se vûnovali studiu pfiírody, zvykÛ, obyãejÛ a víry místního obyvatelstva. UMùNÍ ZLATÉHO STOLETÍ Exotick˘ asijsk˘ svût budil úÏas a zvûdavost. V‰echno tam bylo jiné: pfiíroda, kultura, vÛnû i barvy. Zamûstnanci VOC pfiiváÏeli pfiíklady tohoto podivuhodného svûta do Amsterdamu: pfiedmûty bûÏné denní potfieby, rostliny i zvífiata. âasto se tyto rarity a zvlá‰tnosti dostaly do sbírek soukrom˘ch osob nebo institucí - napfiíklad do amsterdamské botanické zahrady Hortus Botanicus. V Amsterdamu se proplétal v˘chod se západem, mûsto se slilo v jeden celek se svûtem, kter˘ zanedlouho nabyl na v˘znamu a stal se pochopitelnûj‰ím. 18. STOLETÍ Lodi VOC pfieváÏely na v˘chod i z v˘chodu zboÏí a jiné vûci, které obohacovaly Ïivot na obou stranách a pfiispívaly k oboustrannému ovlivnûní kultury. Do Asie se dostávaly glóbusy, dalekohledy a nizozemské malífiství - v‰e zhotovené tam neznám˘mi technikami a znalostmi. A naopak - z âíny pfiiváÏela VOC tenouãk˘, bohatû zdoben˘ porcelán, jak˘ na západû nikdo neumûl vyrobit. Ve druhé polovinû 18. století bylo ãínské tajemství odhaleno a porcelán se zaãal vyrábût i v místních podmínkách. Porcelánové soupravy se zdobily hollandsk˘mi motivy, ale populární byly i asijské dekory, z dalekého v˘chodu. s pouÏitím materiálÛ Amsterdamského historického muzea zpracovala P. Schürová

AKADEMICK¯ KOUTEK Pražská nederlandistika v 81. roce své působnosti Velmi ãasto sl˘chám z rÛzn˘ch stran oprávnûnou kritiku na téma: nederlandistika v Praze, dûje se tam nûco, existujete je‰tû a máte vÛbec nûjaké studenty? Je to na‰e chyba, Ïe o sobû nedáváme mnoho vûdût a tak se tûmito fiádky pokusím napravit, co se napravit dá a dát alespoÀ mal˘ pfiehled o aktivitách oddûlení v posled-

ním roce. Oddûlení nederlandistiky je souãástí Ústavu germánsk˘ch studií na filozofické fakultû KU, v leto‰ním akademickém roce zahajuje jiÏ 81 rok své pÛsobnosti. S radostí mÛÏeme konstatovat, Ïe zájem o studium stále neklesá. Letos zahajuje studium 25 nov˘ch budoucích nederlandistÛ a doufáme,

Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.

Ïe z nich vyroste fiada dobr˘ch pfiekladatelÛ, odborníkÛ a vûdeck˘ch pracovníkÛ, ktefií v budoucnu pfiispûjí k dal‰ímu rozkvûtu oboru na praÏské Karlovû univerzitû. V Praze jsme nikdy neusilovali o kvantitu, poãet pfiijíman˘ch studentÛ nebyl velk˘, ale kvalita absolventÛ vÏdy byla a na‰tûstí stále je vysoká. Zamûfiení studia zÛstává obec-

-9-

Zima 2002 nû filologické. V souãasné dobû v Praze studuje 25 studentÛ v prvním roãníku, 9 studentÛ ve tfietím roãníku a 12 studentÛ v roãníku pátém. V‰ichni studují nederlandistiku jako hlavní obor. Studium máme zatím jen magisterské, o zavedení bakaláfiské formy se teprve uvaÏuje. Vedle programu pro studenty hlavního oboru nabízíme také volné kurzy nizozem‰tiny pro studenty jin˘ch oborÛ filozofické fakulty a i o tyto kurzy je velk˘ zájem. Po odchodu doc. O. Krijtové do dÛchodu a návratu drs. Aukje Spoelstra do Nizozemska nastaly pro obor kru‰né chvíle, pfiedev‰ím se zaji‰tûním kvalifikované v˘uky literatury. Kromû toho nám chybûla osobnost s akademickou hodností docenta nebo profesora. Jak známo, takoví lidé v âeské republice neexistují, ale vedení fakulty trvalo na svém. Nezbylo tedy nic jiného, neÏ se snaÏit najít nûkoho v Nizozemsku nebo Belgii. Praha má u na‰ich kolegÛ v tûchto zemích velmi dobré jméno a tak na nezájem si nemohu stûÏovat. Problém v‰ak vÏdy nastal, kdyÏ jsme zaãali jednat o platov˘ch podmínkách. Zahraniãní kolegové si platové podmínky, ve kter˘ch my Ïijeme nedovedou pfiedstavit a tak ze spolupráce, která uÏ byla témûfi dohodnuta, nûkolikrát se‰lo. Ale ‰tûstí se k nám úplnû zády neobrátilo, podafiilo se najít kompromisní fie‰ení a k mé velké radosti jiÏ druh˘ semestr na oddûlení pracuje doc. dr. Ellen Krol, odborník na literaturu 19. století. Dr. Krol se velmi aktivnû ujala své funkce, vede a posuzuje seminární a diplomové práce na‰ich studentÛ a pfiipravuje se na vedení budoucích doktorandÛ v oboru nizozemské literatury. Pfiipravila a zorganizovala také na‰e podzimní sympozium „Praagse perspectieven", které bylo velmi úspû‰né a zajímavé a jistû ne poslední v aktivitách. Zb˘vá mi jen vyslovit nadûji, Ïe Ellen je‰tû dlouho zÛstane aktivním a velmi potfiebn˘m spolupracovníkem praÏské nederlandistiky. Dr. Krol pracuje souãasnû na

Erasmus Universiteit v Rotterdamu a do Prahy dojíÏdí na v˘uku, kterou organizujeme v intenzivních literárních blocích. Není to jistû fie‰ení optimální, ale je to fie‰ení, které vyhovuje a tímto zpÛsobem je zaji‰tûna v˘uka literatury pro na‰e studenty. Od zaãátku leto‰ního akademického roku pracuje na oddûlení na ãásteãn˘ úvazek také úspû‰ná pfiekladatelka Mgr.Veronika Havlíková. Veronika dokonãuje svou doktorskou disertaãní práci a chci vûfiit, Ïe se v budoucnu stane aktivním spolupracovníkem na‰eho oboru. Pfied posluchaãi, ktefií k nám pfiicházejí studovat, stojí na zaãátku studia obtíÏn˘ úkol: zvládnou velmi rychle jazyk, aby co nejdfiíve mohli studovat z nizozemsky psan˘ch zdrojÛ. Jazyková cviãení nizozem‰tiny vede lektorka drs. Nienke van de Waal. Nienke vystudovala nizozem‰tinu na univerzitû v Leidenu a její odborné zamûfiení je historick˘ v˘voj jazyka. Na oddûlení nederlandistiky pracuje druh˘m rokem. Spolu s na‰im externí spolupracovníkem, prof. dr. Guy Janssensem (univerzita Luik, Belgie) zaji‰Èuje Nienke vedle jazykov˘ch kurzÛ také obor v˘voj jazyka a vede specializaãní semináfi s tímto zamûfiením. Pfievzala takto obor, kter˘ aÏ do nedávné doby zaji‰Èoval pan profesor Janota. Pan profesor u nás, k mé velké radosti, stále pracuje jako externista a vyuãuje svou specializaci, tj. fonetiku a fonologii. Také nestor ãeské nederlandistiky, doc. dr. O. Krijtová, nám stále zÛstává vûrná a i kdyÏ na oboru jiÏ pfiímo nevyuãuje, je vÏdy ochotná pomoci tam, kde je to potfieba. Pfiedsedá komisím pfii státních závûreãn˘ch zkou‰kách, posuzuje diplomové práce a s nev‰ední ochotou pfiiloÏí ruku k dílu v‰ude, kde vlastními silami nestaãíme. Na tomto místû bych ráda obûma pilífiÛm ãeské nederlandistiky, prof.dr. P. Janotovi a doc. dr. O. Krijtové, jménem nás v‰ech upfiímnû podûkovala za jejich nev‰ední nasazení , se kter˘m jsou vÏdy pfiipraveni pomoci a zároveÀ bych zcela neskromnû

Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.

chtûla vyjádfiit nadûji, Ïe tato spolupráce potrvá je‰tû dlouhá léta. Z v˘‰e uvedeného pfiehledu vypl˘vá, Ïe obor je v souãasné dobû po stránce personální zaji‰tûn. Spolupracovníci pfiicházejí a odcházejí, odchod nûkter˘ch znamená pro obor ztrátu (stále je‰tû lituji toho, Ïe zku‰en˘ pfiekladatel drs. Jesse Ultzen z fakulty ode‰el).Do budoucna bychom potfiebovali mladé, nad‰ené a aktivní spolupracovníky z fiad na‰ich absolventÛ, pro které by práce v oboru byla prioritou a umoÏnila zapomenout na neutû‰ené finanãní ohodnocení. Vím, Ïe skloubit tato dvû hlediska je velmi obtíÏné. Na závûr je‰tû nûkolik slov o zahraniãních stycích. Bûhem svého studia mají na‰i posluchaãi moÏnost studovat jeden semestr na nûkteré zahraniãní univerzitû, se kter˘mi máme uzavfieny smlouvy v rámci programÛ Erasmus a Ceepus. V Nizozemsku jsou to univerzity v Utrechtu a Amsterdamu, zaãínáme jednání s univerzitou v Groningen. Do Belgie jezdí na‰i posluchaãi na univerzitu v Gentu a Bruselu. V rámci programu Ceepus (spolupráce stfiedoevropsk˘ch univerzit) vyjíÏdûjí posluchaãi nejãastûji do Vídnû, ale moÏnosti nabízejí i univerzity v Polsku a Maìarsku. Také k nám jezdí na jednosemestrální pobyty posluchaãi z tûchto univerzit. V souãasné dobû u nás studuje posluchaãka z univerzity ve Var‰avû, v pfií‰tím semestru pfiijede posluchaãka z univerzity VídeÀ. V rámci programÛ mezinárodní spolupráce pfiijíÏdûjí do Prahy také vyuãující z tûchto, ale i jin˘ch univerzit. Pro ilustraci v roce 2002 : dr. E. Grootes, prof.dr. R. van der Paardt, prof. dr. C.van Bree, dr. P.J.Verkruijsse, dr. B.P.M. Dongelmans. KaÏd˘ semestr pfiijíÏdí nበexterní spolupracovník prof.dr. G.Janssens. PraÏská nederlandistika tedy Ïije a dá se fiíct, Ïe velmi intenzivním Ïivotem. V budoucnu se musíme fiídit zásadou, Ïe práce musí b˘t také sly‰et. Zdenka Hrnãífiová

- 10 -

Zima 2002

Kolokvium

PRAÎSKÉ PERSPEKTIVY na Karlovû univerzitû Letos v fiíjnu se na oddûlení nizozem‰tiny Univerzity Karlovy konalo kolokvium „PraÏské perspektivy“. Dvoudenní program tvofiily ãásti Cestopisy jakoÏto pfiedmût v˘zkumu a Volná debata. V pondûlí 21. fiíjna bylo kolokvium za-hájeno tfiemi krátk˘mi pfiedná‰kami hostÛ z Amsterdam-ské univerzity (dr. Piet Verkruijsse), Leidenské univerzity (dr. Berry Dongelmans) a hlavní pfiedná‰ející literatury dr. Ellen Krol. Pfied zaplnûn˘m sálem postupnû pfiednesli, obãas ru‰eni v˘padky elektfiiny, pÛsoben˘mi pfietrváva-jícími popovodÀov˘mi pracemi, svÛj literárnû-vûdeck˘ pohled na cestopisy ze 17. a 18. století, vefiejnou dopravu v roce 1810 a cestovní prÛvodce v 19. století. Po polední pfiedná‰ce nastal ãas pro nejrozsáhlej‰í ãást programu: workshop debatování pro studenty tfietího a pátého roãníku, kter˘ zajistili mladí a zku‰ení debatéfii Manu Busschots a Usha Ganga z rotterdamské Eras-mus Debating Society. Pomocí pfiíkladÛ, teoretického v˘kladu a krátk˘ch cviãení se úãastníci propracovali aÏ k formû tzv. parlamentní debaty, která je jako „sou-tûÏní" oblíbena v anglosask˘ch zemích a v posledních letech stále více i v nizozemsk˘ch debatních klubech studentÛ a mlad˘ch politikÛ. Dva t˘my po tfiech ãlenech pfii ní debatují o pfiedem zadané tezi. KaÏd˘ fieãník má vymezen˘ ãas, vût‰inou pfiibliÏnû 5 minut. Porota urãí, kter˘ t˘m bude reagovat na tezi druhého t˘mu, naãeÏ dostanou obû strany patnáct minut na pfiípravu. Pro odpÛrce tvrzení je to nûkdy velmi obtíÏné, protoÏe v té chvíli je‰tû nevûdí, jak ta teze bude zastánci (ktefií debatu zahajují) interpretována, a jejich argumenty také neznají. Pfiesto musí odpÛrci na tezi obhájcÛ adekvátnû reagovat, pokud chtûjí debatu vyhrát. Nakonec porota rozhodne o tom, kter˘ t˘m se stane vítûzem, a to na základû argumentace, prezentace a t˘mové práce. Na‰i studenti to nemûli lehké. Museli mluvit v cizím jazyce, byli v ãasové tísni a publikum je kriticky sledova-lo, je‰tû k tomu byly teze, které museli obhajovat nebo napadat, dost neobvyklé (teze závûreãné debaty napfiíklad znûla: „teroristy musíme objímat"). Následuje krátká zpráva jedné úãastnice debaty, Jany Endrlové (3. roãník):

KdyÏ jsem o této akci usly‰ela poprvé, pfiesnû jsem nevûdûla, co si o tom v‰em mám myslet, protoÏe takovouto akci jsme na univerzitû je‰tû nepofiádali. Tato akce se uskuteãnila ve dvou dnech, ale pravdûpodobnû to byla pfiíli‰ krátká doba na v‰echny vûci, které ãlovûk musí znát, jestliÏe chce dobfie debatovat. První den byl pouze o teorii a druh˘ den jsme jiÏ byli vhozeni do umûní debaty. Ale v‰ichni jsme byli na stejné lodi. Pro kaÏdého to bylo úplnû poprvé. Nûkdo se mÛÏe myslet, Ïe debatování je nûco snadného, ale je to pfiesnû naopak. KdyÏ jsem stála pfied celou tfiídou, cítila jsem se úplnû sama, bez jakékoli pomoci. Netu‰ila jsem, na co se mám více soustfiedit: na dobrou argumentaci, intonaci a v˘slovnost, dobr˘ v˘bûr slov, nizozemskou gramatiku nebo snad na slovosled. Kontakt oãí s publikem je také velmi dÛleÏit˘. V‰echno hraje svou roli. Kromû tûchto aspektÛ jsem si stále byla vûdoma toho, Ïe na jedné stranû jsem úplnû sama a v‰e závisí jen na mnû, na druhé stranû jsem vûdûla, Ïe jsem jen mal˘ díl skupiny. Trochu mû znervózÀovalo, kdyÏ se na mû dívali profesofii nejen z âech, ale i z Nizozemí. Pfií‰tû by moÏná bylo pfiíjemné, kdyby i ostatní studenti, ktefií se tentokrát ujali role divákÛ, mohli s námi spolupracovat a podílet se na debatování. Nûkdo se mÛÏe ptát, k ãemu je takové debatování dobré. Odpovûì je velmi jednoduchá: ke kaÏdodennímu Ïivotu. nauãili jsme se, jak pfii nedostatku ãasu rychle reagovat a rozhodovat se, a jak musíme své argumenty obhajovat. To je cenné pro kaÏdého.(...) Jiná studentka, Ivana Jefiábková z pátého roãníku, pí‰e: (...) Smáli jsme se nizozemsky, pfiem˘‰leli jsme nizozemsky, a nizozemsky i mluvili. Pocítili jsme nizozemskou atmos-féru, i pfiestoÏe jsme obûma nohama zÛstali stát na ãeské pÛdû v uãebnû 319 FFUK (...) Jak obtíÏné mohlo b˘t pro úãastníky vystupování na vefiejnosti, tak bylo hned jasné, Ïe soutûÏ v debatování mÛÏe b˘t, kromû dobrého procviãení v argumentaci, také pfiíjemn˘m a zajímav˘m zpÛsobem, jak pro-

Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.

- 11 -

Zima 2002 cviãit jazykovou znalost a zlep‰it ji. Co udûláte, kdyÏ jste jiÏ vyslovili, to, co jste vyslovit chtûli? MÛÏe dojít k tomu, Ïe se nezmÛÏete na jediné slovo, pak je dobré v‰e je‰tû jednou zapakovat a víc zformulovat jin˘mi slovy. Také pfii pfiípravû jste zaneprázdnûni jazykem, protoÏe se snaÏíte promyslet nejen to, co fieknete, ale také jak to fieknete. Kromû toho vám mohou podat pomocnou ruku kolegové z t˘mu, neboÈ kdyÏ se hledá to správné slovo, pak vÏdy tfii lidí vûdí více neÏ jeden. Kolokvium bylo ukonãeno napínavou závûreãnou debatou, bûhem které studenti dávali jeden druhému

zabrat diskusí o terorismu. SoutûÏ v debatování bude v v budoucnu pravidelnou souãástí jazykov˘ch cviãení a doufáme, Ïe v budoucnu budeme moci takové workshopy organizovat ãastûji. Kdoví, tfieba nበpfiíklad budou následovat dal‰í katedry a zanedlouho se budeme moci v âeské republice tû‰it na meziuniverzitní turnaje v nizozem‰tinû. Nienke van de Waal pfieklad: Katefiina Hofiej‰í Anna Hausenblasová Jana Endrlová

NOVÉ KNIHY A P¤EKLADY DOUWE DRAAISMA (1953) pfiedná‰í základy a dûjiny psychologie na universitû v Groningenu. Publikoval De mens als metafoor, over vergelijkingen van mens en machine in filosofie en psychologie (âlovûk jako metafora, o metaforách ãlovûka a stroje ve filozofii a psychologii) (spoleãnû s Pietem Vroonem), De geest in getal, over de beginjaren van de psychologie, (Duch v ãísle, o poãáteãních letech psychologie), Het verborgen raderwerk, over tijd, machines en bewustzijn (Skryté soukolí, o ãase, strojích a vûdomí), a redigoval Een laboratorium voor de ziel Gerard Heymans en het begin van de experimentele psychologie (Laboratofi du‰e, Gerard Heymans a poãátek experimentální psychologie). Za svÛj v˘zkum dûjin psychologie dostal Heymansovu cenu Nizozozemského ústavu psychologÛ. Poslední Draaismova kniha Waarom het leven sneller gaat als je ouder wordt (Proã Ïivot ubíhá rychleji, kdyÏ stárneme) (první vydání Groningen, Historische Uitgeverij 2001) se doÏila jiÏ ãtvrtého vydání (bfiezen 2002) a pfiekládá se, nebo je jiÏ pfieloÏena do fiady jazykÛ.. De Metaforenmachine jsou dûjiny pamûti vyprávûné v metaforách. âtenáfi se dozvídá o mnemotechnice starovûku a váÏnosti, které se tû‰ilo zapamatované slovo ve stfiedovak˘ch klá‰tefiích, o pokusech s fosforescencí v dobû vûdecké revoluce, krajinách romantismu a fotografick˘ch a kinematografick˘ch postupech devatenáctého století, o holografii a poãítaãové pamûti dne‰ka. Metaforenmachine ukazuje, jak je nበobraz a chápání pamûti ovlivnûn zmûnami techniky. Kniha De Metaforenmachine vyjde pravdûpodobnû je‰tû tento rok v nakladatelství Mladá Fronta pod názvem "Metafory pamûti". Knihu pfieloÏil ãlen NE-BE Ruben Pellar. Pfiekladatel dûkuje na tomto místû dal‰ímu ãlenovi NE-BE, doc. Janu ObdrÏálkovi, za korekturu pfiekladu co se t˘ãe exaktních vûd. UvefiejÀujeme epilog díla. EPILOG Obrátky stroje na tvorbu metafor projektovaly neustále se mûnící obrazy na‰ich pfiedstav o pamûti. Jednou byla pamûÈ voskovou destiãkou, kodexem nebo kouzelnou tabulkou, potom opatstvím nebo divadlem, jindy lesem, v nûmÏ schopnost vzpomínání pátrá jako lovec po stopách skr˘vající se zvûfie, dále pokladnicí, voliérou nebo skladi‰tûm. Ve sv˘ch metaforách zachytili autofii pí‰ící o pamûti -

ãasto bezdûãnû - to, ãím se zab˘vali, co registrovali, co je obklopovalo. AugustinÛv metaforick˘ popis pamûti popisuje pole a jeskynû kolem Kartága. V metaforách pamûti Tomá‰e Akvinského zakou‰íme stfiedovûkou úctu pfied tradovan˘mi svat˘mi texty. Názorn˘ obraz pamûti jako divadla, kter˘ pfiiná‰í Robert Fludd, zrcadlí mikrokosmos okultních umûní a hermetismus na konci své existence. Robert Hooke ve sv˘ch metaforách portrétoval sama sebe jako mechanistického myslitele, experimentátora a

Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.

- 12 -

Zima 2002 znalce mikroskopÛ. Metafory mûly v prÛbûhu staletí konzervaãní úãinek, a proto získaly takfika muzeální autoritu. Souãasnû daly metafory podobu názorÛm a interpretacím pamûti. V hravé metafofie, jako je Platónova voliéra, nemá pamûÈ stejn˘ v˘znam jako v pfiedstavû pamûti - exponované desky ve fotoaparátu. Jedna metafora ãiní z na‰ich vzpomínek zmatenû poletující ptáky, které stûÏí chytneme bez nebezpeãí, Ïe uchopíme nûco nesprávného; jiná metafora zuÏuje vzpomínku na statické a latentní stopy. Kdo jako Carus chápe vzpomínku jako labyrint nebo jako tajemn˘, nepochopitelnû rychl˘ tkalcovsk˘ stav, má pfied oãima jinou pamûÈ neÏ Van Heerden nebo Pribram, ktefií popisují ukládání a reprodukci v pojmech holografie. S kaÏdou novou metaforou vkládáme pfied na‰e vnímání pamûti jin˘ filtr. Sledujeme-li chronologii od Platóna aÏ k souãasn˘m vûdcÛm zkoumajícím neuronové sítû, získávají tyto metafory stále techniãtûj‰í charakter. Tam, kde se filosofÛm po staletí zdálo b˘t dostateãnou metaforou pamûti písmeno nebo otisk peãetidla do vosku, objevují se v 17. století sloÏitûj‰í metafory odvozené z mechanick˘ch analogií. Po období romantismu od poloviny 19. století pfiicházejí nové umûlé pamûti, fotografie, fonograf, kinematografie, jeÏ ovládly teoretické my‰lení. Sluchové, zrakové a jiné smyslové vjemy vr˘vají své stopy do neuronového rejstfiíku mozku. Nervové procesy se stávají telegrafick˘mi kódy, mozek se stává pfievodní centrálou mezi vstupními a v˘stupními linkami. Po pfielomu 19. a 20. století navrhují neobehavioristé mechanistické modely, jimiÏ je moÏno simulovat chování pfii uãení. Hullovy elektromechanické "psychické stroje" byly pokusem, jak zachytit struktury procesÛ mezi podnûtem a reakcí. Po druhé svûtové válce se stává dominantní metaforou lidského ducha poãítaã - pfiístroj, kter˘, jak se prohla‰ovalo, zpracovával symboly a mohl se vyrovnat se situací, Ïe mnoho z toho, co se nachází v na‰í pamûti, má v˘znam. V 70. letech upoutává hologram pozornost na vlastnosti jako "pÛvabná degradace", adresovatelnost obsahu a distribuované uloÏení. V zrcadle teorie získává pamûÈ postupnû stále "technomorfnûj‰í" vzhled. Tato pomalá promûna podoby byla v psychologii vûdû, která pamûÈ prohlásila za svou zákonnou doménu - spí‰e pfiivítána neÏ oplakávána. Od Roberta

Hooka aÏ k prÛkopníkÛm neuronov˘ch sítí byly metafory pamûti spojeny s jist˘m okouzlením z existence umûl˘ch systémÛ, které si nûco "pamatují" ãistû fyzick˘m zpÛsobem. Co pfii v‰ech zmûnách metafor zÛstalo nemûnné, je zápal, s nímÏ byly tyto umûlé pamûti prezentovány. AÈ ãteme Draperovo pojednání o prvních fotografick˘ch procedurách, Guyaua a Delboeufa pí‰ící o auditivní pamûti fonografu, Galtona líãícího "sloÏenou fotografii", Hulla s jeho "psychick˘mi stroji", o Turingovu "electronickém mozku", Van Heerdena a Pribrama o hologramu nebo Rumelharta a McClellanda o jejich neuronov˘ch sítích, vÏdy je to nad‰ení z technologií pfiístrojÛ, jimiÏ je moÏno zmnoÏovat pamûÈové procesy. Zápal je ãásteãnû pochopiteln˘ z osobního zaujetí - Hooke, Draper, Galton, Hull, Turing a Van Heerden sami vyvinuli postupy nebo pfiístroje, které se pozdûji v jejich díle vrátí jako metafory - ale souvisí to také s respektem, kter˘ simulace psychologick˘ch vlastností odedávna vzbuzují. Umûlé pamûti se zdály dokazovat Ïivotaschopnost materiální definice lidské pamûti bez nutnosti odkazu na nûco tak éterického jako je duch nebo vûdomí. Pfiirozen˘m dÛsledkem bylo, Ïe psychologie pamûti získala tûsn˘ vztah k technologickému v˘voji a od nûho také odvozovala své postavení. Na Académie des Sciences, kde Daguerre v roce 1839 zvefiejnil svÛj objev a v roce 1878 byl pfiedveden fonograf, na Royal Institution, kde Maxwell (1861) a Galton (1878) proslovili své pfiedná‰ky o fotografii, v dílnách vynálezcÛ, kde pracovali Edison a Bell a v technick˘ch ústavech, kde byly navrÏeny a zkonstruovány první poãítaãe, v laboratofiích firmy Polaroid, kde Van Heerden pracoval na holografick˘ch systémech, v laboratofiích Cal Tech, MIT, NASA a Texas Instruments, kde byly vyvinuty neuronové sítû - na v‰ech tûchto místech prestiÏ techniky osvûcovala psychologii pamûti. V západní kultufie, kde psychologie konec koncÛ zaÏila svÛj vzestup, si tyto asociace vÏdy získaly ocenûní. Zdá se, Ïe neuronové sítû jsou umûlé pamûti, které nejlépe odpovídají vlastnostem pfiirozené pamûti. Tyto protézy jsou neobyãejnû v˘konné, pfiedev‰ím pokud jde o uãení, asociaci a rozpoznávání. Jako formalizace cesty nejmen‰ího odporu poskytují umûlou paralelu k tomu, co specifikovala "mental psysiology" na konci 19. století jakoÏto substrát pamûti: pamûÈ spoãívá na vyrytí aktivaãních vzorcÛ

Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.

- 13 -

Zima 2002 do nervové tkánû. Shoda mezi konekcionismem a „mental physiology“ je v˘razná a tak to vypadá, jako by stroj na tvorbu metafor udûlal obrat o sto osmdesát stupÀÛ a projektuje nyní prostfiednictvím souãasn˘ch koncepcí pamûti tent˘Ï obraz jako pfied stoletím. Ale to by bylo pfiíli‰ pfiehnané tvrzení. „Mental physiology“ se mezitím snaÏila neuronálnû interpretovat asociaãní zákony, které mûly pÛvod v reflexivních tradicích filosofie. „Nervové sítû“ MeCullocha ze ãtyfiicát˘ch let mají svÛj základ v booleovské logice a teorii fietûzcÛ a na‰ly si cestu do teorie informace. Neuronové sítû souãasné doby jsou formalizací neuronov˘ch spojení, které je moÏno simulovat na poãítaãích. Tyto tfii epizody dûjin pamûti mají kaÏdá jak své vlastní souvislosti a doménu, tak své vlastní normy pro pfiesnost a utváfiení i svá vlastní kritéria ovûfiitelnosti. Dûjiny pamûti jsou herakleitovské: ani jediná metafora nebo teorie se neopakují v identické podobû. Pfiece jsou v‰ak shody tûchto tfií projekcí dostateãnû velké, abychom vidûli i opakování. Ve snaze vysvûtlit pamûÈ v pojmech neuronov˘ch procesÛ a v návaznosti na poznatky o struktufie nervové tkánû se totiÏ opakuje specifická a typizaãní orientace ve v˘zkumu pamûti a do teorie se znovu zavádûjí hypotézy, jeÏ tady byly jiÏ ve star‰ích formulacích. K opakování dochází také na úrovni specifick˘ch metafor pro pamûÈ. Vidíme, jak se v psychologii vracejí tytéÏ teoretické pojmy v mûnících se metaforick˘ch podobách. To platí mimo jiné pro Galtonem specifikovan˘ mechanismus vytváfiení prototypick˘ch pfiedstav - mechanismus, kter˘ se v McClellandov˘ch a Rumelhartov˘ch prototypov˘ch sítích spí‰e opakuje neÏ zjemÀuje. V mnohem vût‰í mífie to platí pro pojmy facilitace. Pfii obrovské rozmanitosti fyziologick˘ch procesÛ, které byly oznaãeny jako substrát pro „vyr˘vání“ stop, zÛstalo jádro beze zmûny. Karteziánské póry v mozku a Hartleyho „vibrace“, nervové okruhy a asociaãní dráhy „mental physiology“, McCullochovy „nervové sítû“, Hopfieldovy sítû a spinová skla - ve v‰ech tûchto teoriích a modelech je vyjádfiena my‰lenka, Ïe kaÏdá aktivace usnadÀuje své vlastní opakování a Ïe v dispozici k aktivaci zÛstává zachována reprezentace zku‰eností. Z toho vypl˘vá, Ïe trvalé stfiídání pojmÛ, orientací a metafor inspiruje více zmûn, neÏ jich ve skuteãnosti je. Na‰e koncepce pamûti jsou vÏdy spojeny s technologiemi, jichÏ jsme pou-

Ïívali jako metafor a zdá se, Ïe se na obraze v‰echno zmûní. Ale zakrátko známé rysy opût proráÏejí na novém obraze a rozpoznáváme shody s pfiedchozím. PoloÏme si je‰tû otázku na závûr. Jaká metafora ze v‰ech tûch, o nichÏ jsme pojednali, nejlépe popisuje pamûÈ psychologie samotné? Nejspí‰e Freudova kouzelná tabulka, tento kouzeln˘ nástroj, kter˘ uchovává v‰e, aniÏ se kdy naplní. Stejnû jako kouzelná tabulka, jako by psychologie mûla k dispozici dvû pamûti. Celuloidová fólie na povrchu pfiijímá snadno podnûty a mÛÏe b˘t opût jednodu‰e smazána. Je stále k dispozici pro nové pojmy. V‰e, co na ni napí‰eme, proniká také do hlub‰í voskové vrstvy, ale tato vrstva je obtíÏnû pfiístupná, trvalé stopy odhalíme pouze odstranûním vnûj‰í vrstvy. V souboru monografií, pfiíruãek a ãasopiseck˘ch ãlánkÛ disponuje psychologie neomylnou kolektivní pamûtí zapsanou do vosku - pamûtí, v níÏ není moÏné zapomnûní. Ale jak se uloÏené poznatky vzdalují v ãase dne‰ku, jejich vliv slábne. âas od ãasu se objevuje ruka z Freudovy metafory, která uvolní vnûj‰í blánu od oné vrstviãky vosku, a tím povrch smaÏe. Text uvnitfi zÛstává uchován, ale jiÏ se neãte - i to je forma zapomnûní. Nebudeme-li hlub‰í rejstfiíky pamûti pouÏívat ãastûji, budou se na receptivním celuloidovém povrchu vytrvale objevovat texty, které tu jiÏ dávno byly.

Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.

- 14 -

Winter 2002

EEN WOORD VOORAF Geachte leden van NE-BE, Beste vrienden, In dit nummer bieden wij u inderdaad een bonte keuze - van een proeftekst uit het boek over de geschiedenis van het geheugen van de Nederlandse auteur Douwe Draaisma, dat binnenkort in de Tsjechische vertaling zou verschijnen, en een bericht over het 150ste jubileum van de geboorte van Vincent van Gogh, actuele gebeurtenissen aan de Praagse afdeling neerlandistiek met een bericht over het Colloquium ‘Praagse Perspectieven’aan de Karelsuniversiteit, 400 jaar VOC, veranderingen aan de ambassades tot het festival van de Nederlandse dans in theater Ponec te Praag. Het is niet erg gemakkelijk deze informatie te verzamelen: een gedeelte ervan vinden wij dankzij geduldig zoeken in cultuurprogramma’s, maar gelukkig stuurt u ons zelf uw stukjes: hartelijk dank! - toe maar, schrijf, mail, fax! Onze activiteiten zijn gebaseerd op het enthousiasme van onze leden, zoals u weet. Enkele informatiebronnen werken fantastisch (ik bedoel de heer Walter Moens van de Vlaamse vertegenwoordiging in Wenen; ofschoon alle landen van het keizerlijke en koninklijke (k.u.k.) tot zijn werkgebied behoren: Oostenrijk, Hongarije, Slowakije en Tsjechië, is hij in staat ons op tijd en uitgebreid te informeren). Wij trachten de informatie onmiddellijk aan u door te sturen, maar de snelste en beste weg is email (voor de activiteiten van NE-BE zelf wordt u natuurlijk ook per post uitgenodigd). Als u de mogelijkhe-

id hebt e-mail te ontvangen, geef dat aan ons door. Als u een ander e-mail adres hebt, geef dat dan ook door! Schrijf, mail, fax! Nog even iets over de bibliotheek: in plaats van metro A kunt u tram X-A nemen, dan blijft de verbinding onveranderd en relatief snel, van de halte Hradãanská steekt u de straat Pod ka‰tany over, daarvan brengt bus nr. 131 u naar Sibifiské námûstí, dan gaat u naar Gotthardská ulice, waar de Nederlandse ambassade is. Bij de ingang meldt u dat u naar de bibliotheek van NE-BE gaat. U hebt geen bijzonder identiteitsbewijs nodig. In de bibliotheek is iedere dinsdag vanaf 10 tot 12 uur (als op de dag geen Nederlandse feestdag valt) iemand, die u de door u gekozen boeken kan lenen en de gewenste informatie verstrekken. We weten, dat deze tijd niet ideaal is - vooral voor onze leden die niet in Praag wonen -, maar wij moeten de spreekuren van de ambassade respecteren. In januari zal de bibliotheek weer rijker zijn - dankzij de subsidie van de Nederlandse ambassade. Als u op de lange winteravonden niets te lezen heeft, komt u maar naar de bibliotheek van NE-BE! En als u zelf voor de „diensten“ in de bibliotheek tijd heeft, dan bent u hartelijk welkom! Rustige kerstdagen en een stevige stap in 2003 wenst u Petra Schürová

De nieuwe ambassadrice van Nederland in de Tsjechische Republiek is mevrouw Ida L. van Veldhuizen-Rothenbücher. Wij wensen haar veel succes en een aangenaam verblijf in Praag. De nieuwe ambassadeur van België in de Tsjechische Republiek is de heer Gustaaf Dirckx. Wij wensen hem veel succes en een aangenaam verblijf in Praag.

UW E-MAILADRESSEN Als u een nieuw e-mailadres hebt, geeft u dat dan aan ons door. U ontvangt dan meer informatie van ons. Geeft u ons ook een wijziging van uw e-mailadres door. Sommige brieven komen altijd terug. Het gaat om de volgende adressen: [email protected] • [email protected] • [email protected] • [email protected] • [email protected] • [email protected] • [email protected] Alle wijzigingen stuurt u svp. naar [email protected]. Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE

- 15 -

INFORMATIE AAN DE LEDEN VAN NE-BE LIJST VAN DE NEDERLANDSE FILMS IN DE BIBLIOTHEEK VAN NE-BE: 1. Keetje Tippel / Neel Doff 2. Kort Amerikaans / Jan Wolkers / Nakrátko po americku 3. De vierde man / Gerard Reve / âtvrt˘ muÏ 4. Een vrouw als Eva / Îena jako Eva 5. Een vlucht regenwulpen / Maarten ‘t Hart / Tah kolih 6. Soldaat van Oranje / Erik Hazelhoff Roelfzema / OranÏsk˘ voják 7. Het bittere kruid / Marga Minco / Hofiké byliny 8. Turks fruit / Jan Wolkers / Tureck˘ med 9. Brandende liefde / Jan Wolkers / Palãivá láska 10. Van de koele meren des doods / Frederik Willem van Eeden / O chladn˘ch jezerech smrti 11. Voor een verloren soldaat / Rudi Dantzig / Za ztraceného vojáka 12. Karakter / Ferdinand Bordewijk / Charakter 13. Het grote gebeuren / Belcampo / Velká událost 14. Eline Veere / Louis Couperus 15. Het glinsterend pantser / Simon Vestdijk / Leskl˘ pancífi 16. Lek / Díra 17. Antonia / Antonie 18. Siberia / Sibifi 19. Hufters & Hofdames / Sleãinky a gaunefii 20. Naar de klote / Do pekel U kunt de films lenen op het adres van NE-BE (Radho‰Èská 1, 130 00 Praha 3, tel./fax 222 728 603, e-mail: [email protected]) of toezending per post aanvragen. P. Schürová

De pagina’s over Nederlandse literatuur vindt u op het adres www.iliteratura.cz/boeken.index.htm U kunt ook een bijdrage leveren. De redacteur is Ruben Pellar.

Winter 2002

WAT LIGT IN HET VERSCHIET? Wij zijn bezig met de voorbereiding van de lezing van prof. Wilmots over de „Gezegden“ op het schilderij van Pieter Brueghel de Oudere. Wij hopen u hier in de lente van het volgende jaar voor te kunnen uitnodigen. Het beroemde schilderij bevat maar liefst 85 gezegden! Enkele van hen hebben wel een Tsjechische equivalent, sommige niet. Een voorproefje: • Daar zijn de daken met vlaaien bedekt - létají tam peãení holubi do huby • De ene scheert schapen, de andere varkens - jeden stfiíhá ovce, druh˘ prasata • Onder de bezem getrouwd zijn - Ïít na hromádce. Maar er zijn nog meer interessante gezegden onder…

DIVADLO PONEC Praha 3, Husitská 24a, informatie en kaartreservering 224 817 886, 224 813 899, e-mail: [email protected], www.divadloponec.cz, kassa 222 721 531 of aan de kassa van het Theater in de Celetnástraat (Divadlo v Celetné): 222 326 843 Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE

- 16 -

Winter 2002

CONCERTEN VAN JAROSLAV HUTKA DECEMBER 2002 2 maandag Hutka 4 woensdag Hutka 7 zaterdag Hutka&Hladík 10 dinsdag Hutka&Hladík 11 woensdag Hutka 16 maandag Hutka 18 woensdag Hutka&Hladík 19 donderdag Hutka 21 zaterdag Hutka&Hladík

KARLOVY VARY, Club Paderewski, LázeÀská straat 5 PRAHA 2, Literair café Salmovská Salmovská- straat VYSOK¯ ÚJEZD, dichtbij Beroun, Sportlokaal Sokol NERATOVICE, Jazzclub, Sociëteit (Spoleãensk˘ dÛm) PRAHA 3, De kroeg Nad Viktorkou, Bofiivojova-straat79 PRAHA 8, Theater Karla Hackera (Jiskra) PRAHA 2, Literair kroegje, Balbínova-straat 6 PRAHA 2, Trafika Café & Tabák, Slavíkova-straat 16 HRADEC KRÁLOVÉ, De kroeg U cikána

19:30 19:30 19:30 20:00 20:00 19:00 20:00 19:30 20:00

JANUARI 2003 8 woensdag Hutka 15 woensdag Hutka&Hladík 29 woensdag Hutka

PRAHA 2, Literair café Salmovská, Salmovská-straat PRAHA 2, Literair kroegje, Balbínova 6 PLZE≈, Café JabloÀ, Krátká-straat 2, tegenover CAN

19:30 20:00 20:00

FEBRUARI 2003 5 woensdag Hutka 19 woensdag Hutka&Hladík 20 donderdag Hutka

PRAHA 2, Literair café Salmovská, Salmovská-straat PRAHA 2, Literair kroegje, Balbínova-straat 6 BRNO, De club in Leitnerova-straat

19:30 20:00 19:30

C U LT U U R E N S O C I A A L L E V E N Het Sinterklaasfeest van dit jaar (of van het vorige) kunnen we nog even memoreren via een oud-drentse volksballade Hij dacht zich reeds des Duivels buit. Van verre reizen ook weer daar; D e O e g e r (De Menseneter) Hij klopte bij de Oeger an, Reebrugge's burcht was afgebrand, - O Jager, jager, niet gebeefd, Drie kinderen dwaalden om door 't land; En riep: laat binnen mij, goe man! Want die berouw toont God vergeeft. Ze hadden honger, waren koud Sint-Niklaas legde op de rand En zwierven schreiend om in 't woud Kom binnen, heerschap, zei de baas, Van 't vat drie vingers van zijn hand. zet aan de haard U, Sinterklaas! Ze klopten bij een jager an, De Sint zei: 'k dee een wilde tocht, En uit de kuip op d'eigen stond 'k Vond nergens stee, waar 'k eten mocht. Ontferm, ontferm U, beste man! Rees 't drietal kindren fris, gezond. De vijand kwam, stak 't huis in brand Het eerste zei: wat sliep ik zacht; En legde onz' ouders neer in 't zand. - Ik heb een goede pap nog staan, Het tweede: wat een lange nacht. - Dat is kost, die biedt men Sint niet aan, - O Arme schapen, bitter kruis! - 'k Sla twee, drie eieren in de pan, 't Derde: ik droomde vast en klaar: - Dat is kost, die 'k niet verdragen kan. Wat ben je koud, komt gauw in huis! - 'k Was in de hemel zeven jaar... Warm je bij 't vuur en vreest geen nood, De jager trok op Rome af, - 'k Heb in de spinde een hertebout, Slaapt op mijn stro en eet mijn brood. Hij kwam in 't klooster tot zijn straf. - Geen hertebout, maar wat uit 't zout! Maar toen zij waren ingegaan Uit 't kuipje daar maak mij wat klaar: De kindren raakten hoog in stand. 't Is vlees, gezult voor zeven jaar. Greep hen de Oeger dadelijk aan, 't Oudste werd drost van Drenteland; Houwt met de bijl hun leden fijn Het tweede, ook grootmachtig heer, En kuipt ze in 't vat als zult van 't zwijn. Pas zei dat woord nog Sint-Niklaas, Bouwde het huis Reebrugge weer; Of 't werd al groen en geel de baas, Het derde werd een vorst der kerk! Hij schreeuwde luid, de deur wou hij uit, Looft God de Heer voor 't wonderwerk. Sint-Niklaas kwam na zeven jaar Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE

- 17 -

Winter 2002

„NEEN NOOIT NIMMER“ (Een bericht uit Etten-Leur, okt. 2002) Vincent van Gogh schrijft op 7 september 1881 vanuit Etten een hartverscheurende brief aan zijn broer Theo. Een brief voor „Uzelf alleen, gij zult dien wel voor Uzelven houden, niet waar?“ (Ik citeer hier uit een oude uitgave van Brieven aan zijn broeder, uitgegeven door zijn schoonzuster J. Van Gogh-Bonger, uit 1923, daar deze brief niet is opgenomen in de uitgave van Jan Hulsker, Vincent van Gogh, Een leven in brieven, 1980). Vincent logeerde sinds april 1881 bij zijn ouders op de pastorie te Etten. In die tijd komt er een nichtje met haar zoontje logeren. Het is de jonge weduwe Kee Vos-Stricker op wie Vincent hevig verliefd wordt. Hij laat dit duidelijk blijken, maar Kee is helemaal niet gediend van zijn liefdesbetuigingen. Zij wijst hem af met een „Neen nooit nimmer“. Op deze afwijzing komt Vincent in zijn brief naar Theo steeds weer terug. De voortdurende herhaling van de woorden „Neen nooit nimmer“ geven de tekst een zeer ritmisch element en klinken als een soort mantra, een bezweringsformule. Tegenover dit „Neen nooit nimmer“, staat dan Vincents „Aimer encore“ (nog steeds liefhebben). Het is een indringende brief, waarin hij Kee haar woorden vergelijkt met „een stuk ijs dat ik op mijn hart druk om het te ontdooien“. Wie zal het winnen, zegt hij, „de koude van dat stuk ijs of mijn levenswarmte“. Hij wil dat anderen hun mond in deze kwestie houden en niet spreken over „onontdooibaar en dergelijke liefderijke insinuaties“. „Indien ik een ijsberg uit Groenland of Nova Zembla voor den neus hadde, van ik weet niet hoeveel meters hoog, dik en breed, dan voorzeker ware het een kritiek geval als men er voorstond en voornoemd gevaarte omvademen (=omarmen, H.V) wilde en op 't hart drukken om hetzelve te ontdooien. Doch aangezien ik vooralsnog geen ijsgevaarte van dergelijke dimensies voor den boeg in mijn vaarwater heb bespeurd, aangezien, zeg ik, zij met nooit neen nimmer en al, niet vele meters hoog, dik en breed en als ik wel gemeten heb niet onomvatbaar is, zoo kan ik het „onzinnige“ van mijn handelwijze nog niet inzien. Mij aangaande dus, ik druk het blok ijs „nooit neen

nimmer“ aan 't hart, en ik weet er niet anders op en als ik 't zoover wil trachten te brengen dat het verdwijnt en ontdooit - wie heeft daarop tegen??? Uit welke physica zij de onsmeltbaarheid van ijs hebben geleerd is mij een raadsel." Vincent is hardnekkig in zijn liefde, hoewel Kee hem had gezegd zijn liefde nooit te kunnen beantwoorden. Zij vertrekt naar Amsterdam en wil hem niet meer zien. Zijn koppigheid veroorzaakt ook vele problemen met zijn ouders. Niet alleen zijn liefde voor Kee, ook geloofskwesties veroorzaken allerlei strubbelingen. Toen Vincent er met kerstmis niet toe gedwongen wilde worden naar de kerk te gaan, kwam het tot een uitbarsting. Na een heftige ruzie met zijn vader verliet hij, december 1881, het ouderlijk huis. Hij gaat naar Den Haag om daar bij de schilder Mauve zijn toevlucht te zoeken. Uit deze ene brief komen Vincents typische karaktertrekken duidelijk naar voren: zijn onverzettelijkheid, doorzettingsvermogen, koppigheid, gedrevenheid en zijn oprechtheid. Hij gaat volledig op in zijn gevoelens, die steeds sterker worden door de uitdrukking die hij eraan geeft. Zonder deze karaktertrekken zou hij het waarschijnlijk ook als schilder nooit zover gebracht hebben. In Etten heeft Vincent veel modeltekeningen gemaakt. Hij geloofde in zichzelf, blijkens zijn woorden in dezelfde brief aan Theo als waarin hij over zijn liefde voor Kee schrijft. Hij meent dat het wel goed zal komen in de liefde: „Zo ben ik kalm en gerust in dezen, en juist dat heeft invloed op mijn werk, dat mij hoe langer hoe meer aantrekt, juist omdat ik mij bewust ben, dat ik er in zal slagen. Niet dat ik iets buitengewoons zal worden, maar iets „gewoons“ wel degelijk, en dan bedoel ik met gewoon, dat mijn werk gezond en raisonnable zijn zal, en een reden van zijn zal hebben, en ergens toe dienen kunnen.“ Van de meer dan 300 tekeningen die Vincent van Gogh in Etten gemaakt moet hebben, zijn er nog een 80 bekend. Het landschapstekenen ligt hem goed; daarin herkennen we de grote schilder van later al. Zijn modellen vond hij om zich heen op het platte-

Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE

- 18 -

Winter 2002 land; mannen die zaaien, spitten of houthakken; vrouwen die aardappels schillen of naaien. Het weergeven van menselijke gestalten kost hem moeite; ze zien er vaak houterig, stijf en slecht geproportioneerd uit. Toch verbeterde door onophoudelijk tekenen zijn techniek. Het leuke is dat hij tekeningen van plaatsen in Etten maakte, die je nu nog kunt terugvinden. Zo is er een tekening van de kerk en van een lindeboom voor de kerk, de zg. moeierboom, die uit 1675 stamt en er nog steeds staat. De pastorie naast de kerk is helaas gesloopt. In 1990 werd een catalogus uitgegeven bij de tentoonstelling over leven en werken van Van Gogh in Etten-Leur; Van Gogh in Etten. Dit (helaas nu uitverkochte) boek bevat, naast fragmenten uit zijn Ettense brieven, zo'n 80 afbeeldingen van tekeningen van Vincent. Volgend jaar zal dit boek opnieuw uitgegeven worden. Voor mij, als recent inwoonster van Etten-Leur, iets om naar uit te zien! In 1882 aanvaardt dominee Van Gogh een betrekking in Nuenen, bij Eindhoven. Door geldgebrek gedwongen zou Vincent toch weer naar huis terugkeren; in 1884-85 werkt hij in Nuenen, waar o.a het bekende schilderij „De aardappeleters“ tot stand kwam. Zijn vader overleed er in 1885. In dat jaar vertrok Vincent naar Antwerpen, en vandaar naar Parijs en Arles, waar zijn schilderkunst licht en kleur kreeg. Naar Brabant keerde hij niet meer terug. Later kwamen in het hospitaal van Arles nog vaak beelden uit die onbezorgde kindertijd in Zundert terug. Toen broer Theo hem bezocht en zijn hoofd naast Vincent op het kussen neervleide, fluisterde Vincent: 'net als in Zundert.' Het is volgend jaar 150 jaar geleden dat Vincent van Gogh in Zundert, West-Brabant, ter wereld kwam. Zijn 150ste verjaardag zal in alle plaatsen waar Van Gogh gewoond heeft worden herdacht. Dat is vrij uniek en omvangrijk, want hij heeft op zeventien plaatsen in vier landen gewoond. In de twee musea die de grootste Van Gogh-collectie ter wereld bezitten, het Van Gogh Museum in Amsterdam en het Kröller-Müller in Otterlo, zullen speciale tentoonstellingen zijn, die je met elkaar kunt combineren, omdat er een speciale pendelbus twee maal per dag op en neer zal rijden tussen Amsterdam en de Hoge Veluwe. De expositie in Amsterdam heet De keuze van Vin-

cent Van Gogh en toont Van Goghs favoriete schilders, onder wie Rembrandt, Delacroix en Seurat. Zij duurt van 14 februari t/m 15 juni 2003. De tweede tentoonstelling, van 27 juni t/m 12 oktober 2003, heet Van Gogh Modern en laat werken zien van kunstenaars die door Van Gogh zijn beïnvloed. Op de Veluwe wordt de relatie tussen Van Gogh en Helene Kröller-Müller, de eerste verzamelaarster van Van Gogh en stichteres van het museum getoond onder de titel: Vincent en Helene; de waarde van Van Gogh in de collectie Kröller-Müller, deze tentoonstelling duurt van 14 februari t/m 12 oktober 2003. Door toneelgroep Het Toneel Speelt zal een toneelstuk over het leven van Johanna van Gogh-Bonger, de vrouw van Theo van Gogh, opgevoerd worden. Al deze informatie vindt u natuurlijk ook op Internet. Zie bijvoorbeeld: www.etten-leur.nl (onder link ontspanning), www.vangogh-nuenen.nl en www.van gogh-paris.com en de allesovertreffende Vincent-site www.vangoghgallery.com. De sites zijn in verschillende talen, voor de laatste worden nog vertalers gevraagd; zijn er nog die de Tsjechische tekst willen verzorgen? Kijk dan op de vangoghgallery.com site! Er zijn voor het komende herdenkingsjaar veel activiteiten in Brabant. Zo was het jongste bericht van 810-02 in het Brabants Nieuwsblad, dat er in Zundert een replica van het geboortehuis van Van Gogh zal worden gebouwd. Het eigenlijke geboortehuis werd lang geleden gesloopt; er zijn nog stenen in allerlei huizen in Zundert te vinden. De replica zal echter van hout zijn. In Nuenen is helaas geen geld beschikbaar om een museum voor Van Gogh in te richten. Behalve in Zundert zullen ook in Etten wandelingen georganiseerd worden met speciaal voor dit jubileumjaar opgeleide gidsen. Om nog even het geheugen op te frissen, volgt hier een korte chronologische levensloop van Vincent, dan weet u ook meteen in welke plaatsen u straks moet zijn, mocht u de grote nostalgie-tour Van Gogh willen maken! 30 maart 1853 geboren in Zundert, West-Brabant 1864 op kostschool te Zevenbergen, West-Brabant 1866 H.B.S in Tilburg, Midden-Brabant 1869 werkt bij kunsthandel Goupil in Den Haag 1873 werkt bij Goupil in Londen

Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE

- 19 -

Winter 2002 1875

werkt bij Goupil in Parijs, Fam. Van Gogh verhuist naar Etten, West-Brabant 1876 ontslag bij Goupil, werkt als onderwijzer en hulpprediker in Ramsgate en Isleworth in Engeland 1877 werkt bij een boekhandel in Dordrecht, (Zuid-Holland, ten zuiden van Rotterdam) begint studie staatsexamen om zich voor te bereiden op de studie theologie in Amsterdam 1878 geeft studie op; volgt evangelistenopleiding in Laken Belgie, evangelist in de Borinage 1880 krijgt ontslag; verhuist naar Brussel en begint te tekenen 1881 gaat naar huis in Etten, begint systematische tekenstudie 1882 Den Haag; tekenstudie bij de schilder Mauve 1883 tekent in Drente; Hoogeveen en Nieuw-Amsterdam 1884 weer naar huis, nu naar Nuenen, (bij Eindhoven in Brabant), schildert hier o.a de Aardappeleters 1885 Van Goghs vader sterft, Vincent verhuist naar Antwerpen 1886 bij zijn broer Theo in Parijs, hier begint zijn bloeitijd met een kleurrijk en licht palet 1888 Arles, Zuid-Frankrijk 1889 opgenomen in het hospitaal in St. Remy bij Arles 1890 naar Auvers sur Oise, bij Parijs, pleegt zelfmoord en sterft op 29 juli De vader van Vincent van Gogh was 21 jaar lang Nederlands-hervormd predikant in Zundert. Daar werden alle zeven kinderen van het echtpaar geboren; de oudste stierf echter op de dag van de geboorte. Dit kind heette ook Vincent, de beroemde Vincent kreeg bij zijn geboorte de naam van dit overleden broertje. Het is een eigenaardige gewaarwording om nu, anno 2002, op de begraafplaats rond het kerkje, waar Vader Van Gogh predikant was, de kleine grafsteen te ontdekken van Vincent van Gogh, gestorven in 1852. Op het plein voor het kerkje staat sinds 1964 een standbeeld van Theo en Vincent van Gogh, gemaakt door de Russisch-Franse kunstenaar Zadkine. In 1990 werd het cultureel centrum Van Gogh opgericht, waar een kleine permanente expositie is, waarin de jeugdjaren van Vincent in Zundert worden

geplaatst naast die van Jan Arnouts, een zoon van een katholieke landbouwer, die op dezelfde dag werd ingeschreven in het geboorteregister. Hierbij wordt duidelijk hoe bevoorrecht Vincent was als zoon van een predikant t.o.v Jan als eenvoudige landbouwer. De leden van NE-BE worden van harte uitgenodigd om Zundert, Etten en de beide grote musea in Amsterdam en op de Veluwe een bezoek te komen brengen in 2003, het jubileumjaar van Van Gogh. In Etten staat in elk geval een lid van NE-BE klaar om u mee te nemen op een nostalgisch (fiets)tochtje naar Zundert, dwars door een rustig en authentiek stuk Brabants landschap waarin ook Vincent talloze voettochten ondernam, en om u in Etten de plaatsen te laten zien waar Van Gogh zijn tekeningen maakte! Zij kan zelfs in het Tsjechisch het een en ander over Vincent van Gogh vertellen, mocht u de Nederlandse taal niet machtig zijn. Ook voor logies, berekend naar een gemiddeld Tsjechisch inkomen, kan worden gezorgd. Van harte welkom! Hanny Visser

Vraagt u naar: Hanny Visser Koekoekstr. 3 4876 NM Etten-Leur Tel. 0031 76 5013221 Email: [email protected] En zegt u niet: „Neen nooit nimmer“! Bronvermelding: Vincent van Gogh, Brieven aan zijn broeder, Uitgegeven en toegelicht door zijn schoonzuster J. van Gogh-Bonger, 2de dr. Eerste deel. Maatschappij voor goede & goedkoope lectuur Amsterdam-Sloterdijk, MCMXXIII, p.248-304 Van Gogh in Etten, Uitgegeven door de Stichting Vincent van Gogh Etten-Leur 1990 Vincent van Gogh en zijn geboorteplaats, Als een boer van Zundert, door Frank Kools, De Walburg Pers, Zutphen 1990 BN/De Stem(Brabants Nieuwsblad) 2-10-02 en 810-02

Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE

- 20 -

Winter 2002

DE VERENIGDE OOST-INDISCHE COMPAGNIE (VOC) - 400 jaar

1602 - 2002 • In 2002 was het 400 jaar geleden dat de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) werd opgericht. In dit kader hield een groot aantal musea een expositie over de VOC. • In het Gemeentemuseum Den Haag vindt tot eind januari 2003 de tentoonstelling WONEN OP DE KAAP EN IN BATAVIA: 1602-1795 plaats. www.gemeentemuseum.nl • In Rijksmuseum in Amsterdam - tot 9/2/03 - expositie Amsterdam. www.rijksmuseum.nl • In Zeeuws maritiem muZEEum in Vlissingen vindt tot 13 januari 2003 tentoonstelling DE VOC OVER DE GRENS; ZEELAND ALS DOORGEEFLUIK VAN HANDEL EN KENNIS plaats. www.muzeeum.nl • In Marinemuseum Den Helder is een permanente expositie. www.marinemuseum.nl/vogelstruys • Tot december 2002 is een expositie in het M&J museum Texel. www.texelsmaritiem.nl • Expositie in Muntmuseum Utrecht duurt tot 8/1/2003. www.muntmuseum.nl AMSTERDAMS HISTORISCH MUSEUM De grootste tentoonstelling vond in Amsterdams Historisch Museum plaats, want Amsterdam en VOC waren onlosmakelijk met elkaar verbonden. In de Amsterdamse huishoudens werden de producten gebruikt, die de VOC uit Azië aanvoerde en verhandelde, zoals porselein, peper of kruidnagel, de smaakmakers van het dagelijkse leven. Zo verweven als de VOC was met de stad, zo verweven zijn ook in de tentoonstellingen in 8 zalen over de 17de- en 18de-eeuwse geschiedenis de objecten en verhalen die direct of indirect met de VOC te maken hebben. THUIS OP ALLE ZEEëN Amsterdamse kooplieden dreven overzee een lucratieve handel op Duitsland en Scandinavische landen. Daar haalden zij onder meer graan vandaan. Na een succesvolle expeditie naar Azië verbreedde de Ams-

terdamse handelshorizon zich aanzienlijk. De vaart op de Oostzee zou altijd de belangrijkste blijven, maar die naar de Oost sprak het meest tot de verbeelding. De kennis over die verre werelden nam toe. In Amsterdam bloeide de cartografie en zorgden de vele drukkerijen voor lijvige boekwerken over de exotische landen, volkeren, flora en fauna. DE DAM Het stadsbestuur en de VOC waren zeer verstrengeld. Het bestuur had grote inspraak in de benoeming van de VOC-bewindhebbers. Sterker nog, veel burgemeesters waren zelf bewindhebber van de VOC. Hun trots op de overzeese handel, in de Oost, de West en in Europa komt tot uiting in de decoraties voor het nieuwe, prestigieuze stadhuis op de Dam. Amsterdam was in het midden van de 17de eeuw op het toppunt van zijn roem en rijkdom, mede dankzij de VOC. En wat was de VOC zonder stadsbestuur? Dat moest immers zorgen voor een goede infrastructuur, voor stadsuitbreidingen om pakhuizen, pakhuizen en nog eens pakhuizen te bouwen. PAKHUIS VAN DE WERELD Kanonnen en portretten van deftige koopmansfamilies, dat lijkt niet met elkaar te stroken. Maar toch, sommige leden van die Amsterdamse elite waren bewindhebber van de VOC en anderen kochten als groothandelaar van de VOC. Op haar beurt was de VOC afnemer van de geschutsgieterij om de schepen te voorzien van kanonnen. Oorlog woedde er vrijwel altijd en dat maakte de risicovolle reis naar Azië extra gevaarlijk. Bovendien kwamen de kanonnen ter plaatse goed van pas. Er moest gehandeld worden, zo niet goedschiks, dan kwaadschiks. Met als doel bomvolle pakhuizen en uiteindelijk: winst. Voor bewindhebber en groothandelaar. DE HAVEN Overal in de stad was de VOC aanwezig. Prominent in het havengebied lag de VOC-werf, waar de Oost-Indiëvaarders werden gebouwd en gerepareerd. In hoogtijdagen waren er wel zo´n 1000 man aan het timmeren, verven en smeren. Zonder gezonde vloot en

Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE

- 21 -

Winter 2002 technische hoogstandjes als de scheepskameel, was succesvolle handel op Azië niet mogelijk. Op de beurs werden de VOC-goederen verhandeld en dan geëxporteerd. Een deel kwam natuurlijk ook op de Amsterdamse markten en in de winkels terecht: katoen in de stoffenwinkel, kruiden in de apotheek en specerijen in de drogisterij. Hier snoven de Amsterdammers de geur van de Oost. ZORG EN TUCHT De VOC drong zelfs door tot de weeshuizen in de stad, want de Compagnie had altijd grote behoefte aan personeel. De schepen moesten worden gebouwd en bemand. In de Oost moesten reparaties worden verricht, forten en huizen gebouwd en gemeubileerd naar Nederlandse smaak. Nu wilde het geval dat weesjongens een gedegen opleiding kregen, zodat zij als eerlijk ambachtsman hun kost konden verdienen. De VOC deed dus graag een beroep op de weeshuizen om personeel te werven. Veel weesjongens vonden werk op de werf en velen trokken naar de Oost in dienst van de VOC. Sommige weesjongens maakten er een glansrijke carriëre. KERKEN EN SYNAGOGEN In de 17de eeuw hoorde het protestantse geloof bij het leven van alledag. De VOC nam dan ook dominees in dienst om aan boord en in den vreemde over het zielenheil van de Aziëgangers te waken. Waar grotere Nederlandse handelsposten verrezen, werden kerken gebouwd, die in hun eenvoud nogal contrasteerden met de inheemse, kleurrijke tempels. In de eerste tientallen jaren van de VOC was zending een belangrijk doel. Later taande die zendingsdrang en waren het vaak de dominees die studie deden naar de natuur in

de omgeving en naar de gewoonten, de zeden en het geloof van de plaatselijke bevolking. KUNST VAN DE GOUDEN EEUW De exotische Aziatische wereld wekte verwondering en nieuwsgierigheid. Alles was er anders: de vormen van natuur en cultuur, de geuren en de kleuren. Opvarenden van de VOC brachten voorbeelden van die wonderlijke wereld mee naar Amsterdam: gebruiksvoorwerpen, planten en dieren. Veelal kwamen deze „rariteiten“, zeldzaamheden, in verzameling terecht van particulieren of van instellingen, zoals de Hortus Botanicus. Amsterdam raakte doordrongen van de Oost en de West, versmolt met een wereld die in betrekkelijk korte tijd heel groot was geworden en zo een beetje (be)grijpbaar was. DE 18DE EEUW De VOC Schepen vervoerden naar en van de Oost begerenswaardige zaken die een beetje bijdroegen aan wederzijdse culturele beïnvloeding. Zo gingen naar Azi¨w globes, verrekijkers en Nederlandse schilderkunst, alle uitgevoerd met daar onbekende kennis en technieken. Uit China bijvoorbeeld haalde de VOC het flinterdunne, fraai gedecoreerde porselein, waarvan man hier niet wist hoe het werd gemaakt. Na het midden van de 18de eeuw werd het Chinese geheim ontsluierd en kwam een lokale porseleinproductie op gang. De serviezen kregen typisch Hollandse versieringen, maar ook wel die populaire Aziatische, uit het verre oosten. naar informatie van Amsterdams Historisch Museum bijgewerkt door P. Schürová

EVEN ACADEMISCH De Praagse neerlandistiek gedurende de 81 jaren van haar bestaan Heel vaak verneem ik van verschillende kanten gerechtvaardigde kritiek op het thema: neerlandistiek in Praag, gebeurt daar iets, bestaan jullie nog en hebben jullie eigenlijk wel studenten? Dat we niet veel van ons laten horen is onze fout, en daarom probeer ik in deze regels te herstellen wat te herstellen valt en zal een bondig overzicht verschaffen van de activiteiten van de

afdeling in het laatste jaar. De afdeling neerlandistiek vormt onderdeel van het Instituut voor Germaanse Studies aan de Filosofische Faculteit der Karelsuniversiteit, en bestaat dit jaar al 81 jaar. Met voldoening kunnen we constateren, dat de belangstelling voor de studie zeker niet daalt. Dit jaar beginnen 25 nieuwe toekomstige neerlandici hun studie en

Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE

we hopen dat daaruit een groot aantal goede vertalers, vakmensen en wetenschappelijk medewerkers uit voortspruit, die in de toekomst hun bijdrage zullen leveren aan de opbloei van het vak aan de Karelsuniversiteit. We hebben in Praag nooit de nadruk op de kwantiteit gelegd, het aantal toegelaten studenten was nooit groot, maar de kwaliteit van de afgestudeerden

- 22 -

Winter 2002 was en is gelukkig steeds hoog. De studie blijft algemeen filologisch gericht. Tegenwoordig studeren er 25 studenten in het eerste jaar, 9 studenten in het derde jaar en 12 studenten in het vijfde. Allen studeren ze neerlandistiek als hoofdvak. Voorlopig hebben we slechts een doctoraalstudie en de invoering baccalaureaatsvorm van de studie wordt pas overwogen. Behalve het programma voor hoofdvakkers bieden we ook cursussen Nederlands aan die toegankelijk zijn voor studenten uit andere vakken van de filosofische faculteit. Ook voor deze cursussen bestaat grote belangstelling. Nadat docente O. Krijtová met pensioen was gegaan en drs. Aukje Spoelstra naar Nederland was teruggekeerd, braken er moeilijke tijden aan voor de afdeling, vooral voor wat de verschaffing van kwalitatief hoogstaand literatuuronderwijs aanging. Bovendien ontbrak een persoonlijkheid met de academische graad van docent of professor. Zoals bekend bestaan dergelijke personen in de Tsjechische Republiek niet, maar de faculteitsleiding hield voet bij stuk. Er bleef niets anders over, dan om iemand in Nederland of België proberen te vinden. Praag heeft bij onze collega´s een uitstekende naam in deze landen en zo kon ik niet klagen over gebrek aan belangstelling. De situatie werd echter steeds problematisch, zodra we over de salarisvoorwaarden begonnen te onderhandelen. De buitenlandse collega´s kunnen de salarisvoorwaarden waaronder wij leven niet voorstellen en zo leidde de samenwerking, die vrijwel overeengekomen was, enkele malen schipbreuk. Toch was het geluk ons goed gezind, en het lukte ons een compromis te vinden. Tot mijn grote blijdschap werkt nu al voor het tweede semester docente dr. Ellen Krol, specialiste op het gebied van de literatuur van de 19e eeuw. Dr. Krol heeft zich zeer actief over haar functie ontfermd, bege-

leidt de studenten bij het vervaardigen van werkstukken en afstudeerscripties en beoordeelt deze. Bovendien bereidt ze zich voor op de begeleiding van toekomstige doctoren in de Nederlandse literatuur. Ze heeft ook ons herfstsymposium „Praagse perspectieven“ georganiseerd, dat bijzonder succesvol en interessant was en dat zeker niet het laatste zal zijn. Rest me slechts de hoop uit te spreken, dat Ellen nog lang onze actieve en zeer noodzakelijke medewerkster aan de Praagse neerlandistiek zal zijn. Dr. Krol is tegelijkertijd werkzaam aan de Erasmus Universiteit van Rotterdam en reist naar Praag om er college te geven, dat is georganiseerd in intensieve literaire blokken. Het is zeker geen optimale oplossing, maar wel een oplossing die voldoet en op deze wijze zijn de studenten van onderwijs verzekerd. Vanaf het begin van het huidige academische jaar is ook de succesvolle vertaalster mgr. Veronika Havlíková parttime aan onze afdeling verbonden. Veronika voltooit haar dissertatie en ik ben er zeker van dat ze in de toekomst een actieve medewerkster in ons vak zal worden. Aan het begin van hun studie worden de studenten, die bij ons komen studeren, belast met een zware taak: ze moeten zeer snel de taal leren beheersen, om zo spoedig mogelijk de Nederlands geschreven bronnen te kunnen bestuderen. De taaloefeningen Nederlands worden gegeven door de lectrice drs. Nienke van de Waal. Nienke heeft haar studie Nederlands voltooid aan de universiteit te Leiden en haar specialisme is de historische taalontwikkeling. Ze is nu al voor het tweede jaar aan de afdeling neerlandistiek verbonden. Samen met onze externe medewerker, prof.dr. Guy Janssens (universiteit Luik, België) verzorgt Nienke behalve de taalcursussen ook het vak taalontwikkeling en geeft het college dat hierin gespecialiseerd is. Zo heeft ze het vak overgenomen, dat tot voor

Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE

kort door professor Janota werd verzorgd. Professor Janota is tot mijn grote blijdschap nog altijd als externe medewerker aan de faculteit verbonden en geeft colleges in zijn specialisme, nl. de fonetiek en de fonologie. Ook de nestor van de Tsjechische neerlandistiek, docente dr. O. Krijtová, blijft ons trouw en ook al geeft ze geen colleges meer in het vak, toch is ze altijd genegen daar de helpende hand te bieden, waar dat nodig mocht zijn. Ze is voorzitter van de commissie voor de afsluitende staatsexamens, beoordeelt afstudeerscripties en is altijd willens de helpende hand te bieden, waar onze eigen krachten onvoldoende blijken. Hier zou ik graag de beide pijlers van de Tsjechische neerlandistiek, prof. dr. P. Janota en doc. dr. O. Krijtová, in naam van ons allen oprecht willen bedanken voor hun buitengewone inzet, waarmee ze altijd bereid zijn te helpen en meteen zou ik ook, vrij onbescheiden, de hoop willen uiten, dat deze samenwerking nog vele jaren zal voortduren. Uit bovengenoemd overzicht vloeit voort, dat de afdeling op dit ogenblik van voldoende personeel is voorzien. Medewerkers komen en gaan. Soms betekent het vertrek voor de afdeling een verlies (het spijt me nog steeds, dat de ervaren vertaler drs. Jesse Ultzen de faculteit verlaten heeft). In de toekomst zullen we jonge, enthousiaste en actieve medewerkers uit de gelederen van onze afgestudeerden nodig hebben, voor wie het werk in het vak prioriteit heeft en het mogelijk maakt de troosteloze financiële waardering te vergeten. Ik besef dat deze twee oogpunten bijzonder moeilijk te verenigen zijn. Ten slotte nog enkele woorden met betrekking tot de buitenlandse contacten. Gedurende mijn studie hebben onze studenten de mogelijkheid om een semester college te lopen aan een buitenlandse universiteit, waarmee we een akkoord gesloten hebben in het kader van de programma´s Erasmus

- 23 -

Winter 2002 en Ceepus. In Nederland zijn dat de universiteiten in Utrecht en Amsterdam, en we knopen contacten aan met de universiteit van Groningen. Verder reizen onze studenten naar de universiteiten in Gent en Brussel, in België. In het kader van het programma Ceepus (een samenwerking van MiddenEuropese universiteiten) reizen de studenten het vaakste naar Wenen, maar ook universiteiten in Polen en Hongarije bieden mogelijkheden. Te-

vens komen voor een verblijf van een semester studenten van die universiteiten naar ons. Op dit moment studeert een studente van de universiteit van Warschau bij ons, in het volgende semester verschijnt een studente van de universiteit van Wenen. In het kader van het programma van internationale samenwerking komt ook onderwijzend personeel naar Praag van deze, maar ook van andere universiteiten. In 2002 zijn dat ter illustratie: dr. E. Gro-

otes, prof.dr. R. van der Paardt, prof.dr. C. van Bree, dr. P. J. Verkruijsse en dr. B. P. M. Dongelmans. Elk semester komt ook onze externe medewerker prof.dr. G. Janssens. De Praagse neerlandistiek leidt dus, kan men zeggen, een zeer intensief leven. In de toekomst moeten we ons laten leiden door het principe, dat we van ons moeten laten horen. Zdenka Hrnãífiová

Colloquium

PRAAGSE PERSPECTIEVEN aan de Karelsuniversiteit In oktober van dit jaar vond bij de sectie Nederlands van de Karelsuniversiteit het colloquium ‘Praagse Perspectieven’ plaats. Het tweedaagse programma bestond uit de onderdelen Reisteksten als onderzoeksobject en Debatteren in vrijheid. Op maandag 21 oktober werd het colloquium geopend met drie korte lezingen, verzorgd door gastsprekers van de Universiteit van Amsterdam (dr. Piet Verkruijsse) en de Universiteit van Leiden (dr. Berry Dongelmans) en door onze eigen hoofddocente letterkunde, dr. Ellen Krol. Voor een goed gevulde zaal, daarbij af en toe gehinderd door aan- en uitflitsende lichten en overheadprojector – alles nog als gevolg van de werkzaamheden na de overstroming – gaven zij hun letterkundig/boekwetenschappelijke visie op achtereenvolgens reisteksten uit de 17e en 18e eeuw, het openbaar vervoer anno 1810 en reisgidsen in de 19e eeuw. Na de middagpauze was het tijd voor het omvangrijkste programmaonderdeel: de workshop debatteren voor derde- en vijfdejaars studenten, die verzorgd werd door twee jonge en ervaren debatteerders van de Rotterdamse Erasmus Debating Society, Manu Busschots en Usha Ganga. Er werd met behulp van voorbeelden, theoretische uitleg en korte oefeningen toegewerkt naar de zogenaamde parlementaire debatvorm, die als ‘wedstrijdvorm’ populair is in de Angelsaxische landen, maar ook in Nederland de laatste jaren steeds meer gebruikt wordt bij debatingclubs voor studenten en jonge politici. Hierbij debatteren twee teams van drie sprekers over een van tevoren opgegeven stelling, terwijl iedere spreker een beperkte

spreektijd heeft (meestal ongeveer 5 minuten). Een jury bepaalt welk team vóór en welk team tegen de stelling zal zijn, en vervolgens krijgen beide partijen een kwartier de tijd om zich voor te bereiden. Voor de tegenstanders van de stelling is dit soms erg lastig, want zij weten op dat moment nog niet hoe de stelling door de voorstanders - die het debat beginnen - precies geënterpreteerd zal worden, en wat hun argumenten daarbij zullen zijn. Toch zullen de tegenstanders adequaat op het betoog van de voorstanders moeten reageren, willen ze het debat winnen. Na afloop beslist de jury welk team gewonnen heeft, op grond van argumentatie, presentatie en ‘teamwork’. Er werd op deze manier heel wat gevraagd van onze studenten, die in een vreemde taal, onder tijdsdruk en voor een kritisch publiek, plotseling een soms nogal ludieke stelling moesten verdedigen of aanvallen (de stelling van het slotdebat op dinsdag luidde bijvoorbeeld: ‘terroristen moeten omhelsd worden’). Hier volgt een kort verslag van een van de deelnemers, Jana Endrlová (derde jaar): Toen ik over deze actie heb gehoord, wist ik niet precies, wat ik daarover zou denken, want zo’n actie hadden wij aan de universiteit nog niet. Deze actie vond in twee dagen plaats maar misschien was het te weinig voor alle dingen die ik weten wil, als ik goed debatteren wil. De eerste dag ging het alleen over de theorie en de tweede dag werden we in de kunst van het debat geworpen. Maar we zaten allen in ’t zelfde schuitje. Voor iedereen was het voor de eerste keer.

Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE

- 24 -

Winter 2002 Men kan denken, dat debatteren iets gemakkelijks is, maar het is andersom. Toen ik voor de klas stond, voelde ik me heel alleen, zonder hulp. Ik wist niet, waarop ik het meest moest letten: op goede argumentatie, intonatie en uitspraak, goede woordkeus, Nederlandse grammatica of woordvolgorde. Het oogcontact met het publiek is ook heel belangrijk. Alles speelt zijn rol. Behalve deze aspecten was ik altijd bewust, dat ik aan de ene kant alleen was en alles van mij afhing, aan de andere kant wist ik, dat ik een klein deel van een groep was. Het maakte mij een klein beetje nerveus, toen alle professoren niet alleen uit Tsjechië maar ook uit Nederland naar mij hebben gekeken. Misschien zou het de volgende keer aardig zijn, als ook de anderen, die alleen de rol van toeschouwers speelden, ook met ons kunnen meewerken en aan het debatteren deelnemen. Men kan vragen, waarvoor zo’n debat goed is. Het antwoord is heel simpel: voor het dagelijks leven. We leerden hoe men met tijdgebrek zou beslissen en snel reageren, en hoe wij onze argumenten moeten bepleiten. Dat zal voor iedereen zeker waardevol zijn. (…) Een andere studente, Ivana Jefiábková uit het vijfde jaar, schrijft: (…) Wij hebben op de Nederlandse manier gelachen, we hebben Nederlands nagedacht en Nederlands gepraat. We voelden de Nederlandse sfeer hoewel we met onze beide voeten op de Tsjechische ‘aarde’ bleven staan in lokaal 319 van de Faculteit der Letteren van de Karelsuniversiteit (…)

Hoe moeilijk het spreken in het openbaar ook mocht zijn voor de deelnemers, het werd al snel duidelijk dat het wedstrijddebat, naast een goede oefening in argumenteren, een leuke en interessante manier is om je taalvaardigheid op de proef te stellen en te verbeteren. Wat doe je bijvoorbeeld als je gezegd hebt wat je wilde zeggen, maar je spreektijd is nog niet om? Je wilt voorkomen dat je een paar minuten lang met je mond vol tanden voor de klas moet blijven staan, dus ga je nog eens alles samenvatten en op een andere manier verwoorden. Ook bij de voorbereiding ben je bezig met de taal, want je probeert dan alvast op een rijtje te zetten niet alleen wat, maar ook hoe je iets gaat zeggen. Daarbij kunnen de teamgenoten elkaar een handje helpen, want als er gezocht moet worden naar een bepaald woord dan weten drie mensen altijd meer dan één. Met een spannend slotdebat, waarbij zes studenten elkaar het vuur na aan de schenen legden in een discussie over terrorisme, werd het colloquium afgesloten. Het wedstrijddebat zal de komende tijd nog regelmatig onderdeel uit gaan maken van de lessen taalverwerving, en we hopen in de toekomst vaker een dergelijke workshop te organiseren. Wie weet, zullen andere vakgroepen ons volgen en kunnen we in Tsjechië binnenkort interuniversitaire debattoernooien in het Nederlands verwachten... Nienke van de Waal (lectrice Nederlands, FFUK)

N I E U W E V E R TA L I N G E N Douwe Draaisma (1953) doceert grondslagen en geschiedenis van de psychologie aan de universiteit van Groningen. Hij publiceerde De mens als metafoor, over vergelijkingen van mens en machine in filosofie en psychologie (samen met Piet Vroon), De geest in getal, over de beginjaren van de psychologie, Het verborgen raderwerk, over tijd, machines en bewustzijn, en voerde de redactie over Een laboratorium voor de ziel Gerard Heymans en het begin van de experimentele psychologie. Voor zijn onderzoek naar de geschiedenis van de psychologie ontving hij de Heymansprijs van het Nederlands Instituut van Psychologen. Het laatste boek van Douwe Draaisma, Waarom het leven sneller gaat als je ouder wordt (eerste uitgave Groningen, Historische Uitgeverij 2001) werd reeds vier keren herdrukt (maart 2002) en wordt of is reeds vertaald in vele talen. De Metaforenmachine is een geschiedenis van het geheugen, verteld in metaforen. Het relaas verhaalt van de mnemotechniek van de oudheid en de toegewijde omgang met het gememoriseerde woord in de middeleeuwse klooster, van de proeven met fosforescenti tijdens de wetenschappelijke revolutie, de landschappen van de romantiek en de fotografische en cinematografische procédés van de negentiende eeuw, van de holografie en het computergeheugen van tegenwoordig. De metaforenmachine maakt zichtbaar hoe ons Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE

- 25 -

Winter 2002 beeld en begrip van het geheugen is beïnvloed door technologische veranderingen. De Metaforenmachine zal waarschijnlijk nog dit jaar gepubliceerd door de uitgeverij Mladá Fronta. Het boek werd vertaald door Ruben Pellar, lid van Ne-Be. De vertaler wil op deze plaats zijn dank uitspreken aan een ander lid van NE-Be, en wel Jan ObdrÏálek, die als adviseur op het gebied van exacte wetenschappen aan de vertaling meewerkte. Wij publiceren de epiloog van het boek. Ruben Pellar EPILOOG

we een ander filter voor onze waarneming van het geheugen. De omwentelingen van de metaforenmachine heb- De chronologie volgend, van Plato tot en met de heben telkens wisselende beelden geprojecteerd door dendaagse onderzoekers van neurale netwerken, onze voorstellingen van het geheugen. Het geheu- krijgen die metaforen een steeds technischer karakgen was nu eens een wastablet, codex of toverlei, ter. Waar voor filosofen eeuwenlang het prothetisdan weer een abdij of theater, soms een bos waarin che geheugen van het schrift of de af druk van een het herinneringsvermogen als een jager de sporen stempel in was een toereikende beeldspraak leek, van zich schuilhoudend wild zoekt, een andere keer doen in de zeventiende eeuw ingewikkelder metaeen schatkist, voliëre of pakhuis. In hun metaforen foren hun intrede, ontleend aan artificiële processen hebben schrijvers over het geheugen - in hun arge- en mechanische analogieën. Na de Romantiek, valoosheid vaak - vastgelegd wat hen bezighield, ge- naf het midden van de negentiende eeuw, zijn het de registreerd wat hen omringde. Augustinus' beeld- nieuwe kunstmatige geheugens - fotografie, de fospraak voor het geheugen beschrijft tegelijk de vel- nograaf, cinematografie - die de theorievorming doden en grotten rond Carthago. In de metaforen voor mineren. Akoestische, visuele en andere zintuiglijke het geheugen van Thomas van Aquino proeft men indrukken slijpen hun sporen in het neuronale rehet middeleeuwse ontzag voor overgeleverde gewi- gister van het brein. Zenuwprocessen worden telejde teksten. Robert Fludd's aanschouwelijke beeld grafische codes, de hersenen een schakelcentrale van het geheugen als theater weerspiegelt een mic- tussen in- en uitgaande lijnen. Na de eeuwwisseling rokosmos van occulte kunsten en een ten einde lo- ontwerpen de neobehavioristen mechanische mopend hermetisme. Robert Hooke portretteerde zich- dellen waarmee leergedrag kan worden gesimulezelf in zijn metaforen als mechanistisch denker, ex- erd. De 'psychic machines' van Hull zijn pogingen perimentator en microscopist. Metaforen hebben om de structuren te achterhalen van de processen door de eeuwen heen een conserverend effect gehad tussen prikkel en reactie. Na de tweede wereldooren daardoor een bijna museale kracht gekregen. log wordt de computer de dominerende metafoor Tegelijkertijd hebben metaforen vorm gegeven aan voor de menselijke geest, een machine die, zo heet de opvattingen en interpretaties van het geheugen. het, symbolen verwerkt en recht kan doen aan de oIn een speelse metafoor als Plato's voliëre heeft het mstandigheid dat veel van wat zich in ons geheugen geheugen niet dezelfde betekenis als in de voorstel- bevindt betekenis heeft. In de jaren zeventig vestigt ling van het geheugen als de gevoelige plaat in een het hologram de aandacht op eigenschappen als fotocamera, te belichten door zintuiglijke prikkels. 'graceful degradation', inhoudadresseerbaarheid en De ene metafoor maakt van onze herinneringen do- gedistribueerde opslag. Gespiegeld in de theorieor elkaar fladderende vogels die we nauwelijks zon- vorming heeft het geheugen gaandeweg een steeds der gevaar voor misgrepen kunnen vangen; de twe- 'technomorfer' uiterlijk gekregen. ede metafoor herleidt herinneringen tot statische en Die langzame gedaanteverwisseling werd in de psylatente sporen. Wie het geheugen, zoals Carus, op- chologie - de wetenschap die het geheugen tot haar vat als een labyrint of als een geheimzinnig, onbeg- wettige domein verklaarde - eerder verwelkomd rijpelijk snel weefgetouw, heeft een ander geheugen dan betreurd. Van Robert Hooke tot en met de parvoor ogen dan Van Heerden of Pribram, die opslag tizanen van neurale netwerken zijn geheugenmetaen reproduktie beschrijven in de formalismen van foren verbonden geweest met een zekere opgetode holografie. Met iedere nieuwe metafoor plaatsen genheid over het bestaan van kunstmatige systemen Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE

- 26 -

Winter 2002 die op zuiver fysische wijze iets 'onthouden'. Wat bij alle afwisseling van metaforen gelijk bleef is de geestdrift waarmee deze kunstmatige geheugens werden gepresenteerd. Of men nu Draper leest over de eerste fotografische procédés, Guyau en Delboeuf over het auditieve geheugen van de fonograaf, Galton over de 'composite portraits', Hull over zijn 'psychic machines', Turing over het 'electronic brain', Van Heerden en Pribram over het hologram of Rumelhart en McClelland over hun neurale netwerken - telkens is er het enthousiasme over technieken of apparaten waarmee geheugenprocessen kunnen worden gedupliceerd. Die geestdrift is ten dele verklaarbaar uit persoonlijke betrokkenheid - Hooke, Draper, Galton, Hull, Turing en Van Heerden ontwikkelden zelf de technieken die even later in hun werk zouden terugkeren als metaforen - maar heeft ook te maken met het ontzag dat simulaties van psychologische eigenschappen vanouds weten in te boezemen. Wat kunstmatige geheugens leken te bewijzen was de levensvatbaarheid van een materiële verklaring voor het menselijk geheugen, zonder verwijzingen naar zoiets etherisch als geest of bewustzijn. Het natuurlijke gevolg was dat de psychologie van het geheugen een nauwe connectie kreeg met technologische ontwikkelingen en daar ook status aan ontleende. De Académie des Sciences waar Daguerre in 1839 zijn procédé openbaarde en in 1878 de fonograaf werd gedemonstreerd, de Royal Institution waar Maxwell (1861) en Galton (1878) hun lezingen over fotografie hielden, de werkplaatsen van uitvinders als Edison en Bell, de technische instituten waar de eerste computers werden ontworpen en gebouwd, het Polaroid-laboratorium waar Van Heerden aan holografische systemen werkte, de laboratoria van Cal Tech, MIT, NASA en Texas Instruments waar neurale netwerken werden ontwikkeld, op al deze plaatsen straalde dankzij de metafoor iets van het prestige van de techniek af op de geheugenpsychologie. In de westerse cultuur, waar de psychologie tenslotte haar opkomst beleefde, heeft men deze associatie altijd op prijs weten te stellen. De kunstmatige geheugens die in onze tijd het beste lijken aan te sluiten bij de eigenschappen van het natuurlijke geheugen zijn de neurale netwerken. Deze prothesen zijn uitzonderlijk krachtig, vooral in het vlak van leren, associëren en herkennen. Als

formalisering van de weg van de minste weerstand bieden ze een artificiële parallel van wat de 'mental physiology' aan het eind van de vorige eeuw als substraat van het geheugen specificeerde: geheugen berust op het inslijpen van activatiepatronen in neuronaal weefsel. De overeenkomst tussen het connectionisme en de 'mental physiology' is tamelijk dwingend en zo lijkt het alsof de Metaforenmachine een volledige omwenteling heeft gemaakt en nu door de hedendaagse concepties van het geheugen hetzelfde beeld projecteert als een eeuw geleden. Maar dat zou te sterk uitgedrukt zijn. De 'mental physiology' probeerde indertijd een neuronale specificatie te geven van associatiewetten die hun herkomst hadden in de bespiegelen de tradities van de filosofie. De 'nerve-nets' van McCulloch uit de jaren veertig hadden hun achtergrond in de Booleaanse logica en schakeltheorie en vonden hun weg naar de informatietheorie. De neurale netwerken van nu zijn formaliseringen van neuronale connecties die op computers gesimuleerd kunnen worden. Deze drie episodes uit de geschiedenis van het geheugen hebben elk hun eigen achtergrond en domein, hun eigen standaarden voor precisie en vormgeving, hun eigen criteria voor toetsbaarheid. De geschiedenis van het geheugen is Heraclitisch: geen enkele metafoor of theorie herhaalt zich in identieke vorm. Toch zijn de overeenkomsten in deze drie projecties voldoende groot om ook de herhaling te zien. Want in de poging het geheugen te verklaren in termen van neuronale processen en de aansluiting bij de kennis die over de structuur van zenuwweefsel is verzameld herhaalt zich een specifieke en typerende oriëntatie in het onderzoek van het geheugen en worden hypothesen die in oudere formuleringen al voorhanden waren, opnieuw in de theorievorming geïntroduceerd. Herhaling is er ook op het niveau van specifieke geheugenmetaforen. Men kan in de psychologie dezelfde theoretische noties in telkens wisselende metaforische gedaantes zien terugkeren. Dat geldt onder meer voor het door Galton gespecificeerde mechanisme voor de vorming van prototypische voorstellingen, een mechanisme dat in het prototypennetwerk van McClelland en Rumelhart eerder werd herhaald dan verfijnd. Het geldt in nog veel sterkere mate voor de notie van facilitatie. Bij de enorme

Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE

- 27 -

Winter 2002 variëteit aan fysiologische processen die zijn aangewezen als substraat voor het 'inslijpen' van sporen is de kern gelijk gebleven. De cartesiaanse poriën in het brein en de 'vibrations' van Hartley, de zenuwcircuits en associatiebanen van de 'mental physiology', de 'nerve-nets' van McCulloch, de Hopfieldnetwerken en de spinglazen - in elk van deze theorieën en modellen is de gedachte uitgedrukt dat iedere activatie zijn eigen herhaling vergemakkelijkt en dat in de dispositie tot activatie een representatie van ervaring bewaard blijft. De globale conclusie moet zijn dat de voortdurende afwisseling van termen, oriëntaties en metaforen meer verandering suggereert dan er in werkelijkheid is. Onze concepties van het geheugen zijn altijd vermengd met de technieken waarvan we ons als metaforen hebben bediend en lijken zo met ieder volgend beeld volledig te veranderen. Maar na een tijdje schijnen de trekken van het bekende weer door het nieuwe en wordt het overeenkomstige herkend. Een reflexieve vraag tot slot. Welke metafoor, van alle metaforen die zijn besproken, beschrijft het beste het geheugen van de psychologie zelf? Zonder twijfel: de toverlei van Freud, dat miraculeuze instrument dat zonder ooit vol te raken alles bewaart.

Net als de toverlei lijkt de psychologie over twee geheugens te beschikken. Het celluloidvel aan de oppervlakte neemt gemakkelijk prikkels op en kan ook weer eenvoudig gewist worden. Het is altijd beschikbaar voor nieuwe notities. Alles wat op dat celluloidvel wordt geschreven komt ook in de diepere laag van de was terecht, maar deze laag is moeilijk toegankelijk, de blijvende sporen zijn alleen te raadplegen door de buitenste laag te verwijderen. In het corpus aan monografieën, handboeken en tijdschriftartikelen beschikt de psychologie over een onfeilbaar collectief geheugen, geschreven in was, een geheugen waar geen vergeten uit mogelijk is. Maar naarmate de daarin neergelegde inzichten zich in de tijd verder van het heden verwijderen krijgen ze minder invloed. Periodiek verschijnt een hand, de metafoor van Freud vervolgend, die het buitenste vel losmaakt van de waslaag en zo het oppervlak wist. Binnenin blijft de tekst bewaard, maar het is een tekst die niet meer gelezen wordt - wat ook een vorm van vergeten is. Zolang die diepere registers niet vaker worden geraadpleegd, zullen op het geduldige celluloid teksten blijven verschijnen die allang voorhanden waren.

Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE

- 28 -

Winter 2002 Uitgever: NE-BE, Vereniging voor Nederlandse en Vlaamse cultuur Radho‰Èská 1 130 00 Praha 3 Tsjechië e-mail: [email protected] Bank: Komerãní banka, Praha 2 Rekeningnummer: 19-2307530267/0100 Bestuur: Petra Schürová Jana Pellarová Veronika Havlíková Eva Giese Jana âervenková Ruben Pellar Voorzitter: Petra Schürová ([email protected], tel/fax: 222 728 603) Vice-voorzitters: Veronika Havlíková ([email protected], tel.: 286 890 111, mobil 603 553 789 ) Jana Pellarová ([email protected], tel.: 371 72 84 00, mobil: 603 78 28 19) Penningmeester: Eva Giese ([email protected], tel.: 272 760 660) Redactie van het bulletin: Lenka Strnadová ([email protected], tel.: 602 224 948) Jana âervenková ([email protected], tel.: 241 442 416) Jesse Ultzen ([email protected]) Bibliotheek: Ruben Pellar ([email protected], 261 263 486) Administratie: Lucie Pittnerová ([email protected], 235 301 731)

Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE

- 29 -