39e jaargang nr maart 2013

39e jaargang nr. 276 - - 10 maart 2013

Pagina 1

ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: 024 - 64 199 29 www.njrs.nl [email protected]

Redactionele medewerkers -

Gerard Alink Herman Bosman Gerard Keijzers Corne Kremer Alain Manders Michel van Pelt Roel Toonen

Eindredactie

Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar.

Gerard Keijzers

Postgiro: 32 93 836 t.n.v. G. Keijzers Postbus 38 5340 AA Oss

-

Lay-out Theo Appeldoorn Ruud van Asseldonk Gerard Keijzers

Internet realisatie Voor België: Stephan Brands Bank Dexia - Neerpelt rekeningnummer 083-97 32 526-34 Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen.

Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament !!!!!!

Foto voorpagina: Komeet Pan-STARRS. Lees verder op volgende pagina.

INHOUD: Komeet Pan-STARRS schittert aan de avondhemel ......................................................... 3 India lanceerde 7 satellieten tegelijkertijd .......................................................................... 4 Het Internationaal Ruimtestation........................................................................................ 6 Landsat draait om de aarde ............................................................................................... 9 Gaan in 2018 twee astronauten naar Mars ? ..................................................................... 10 ESA helpt de tijd nauwkeurig te bepalen ........................................................................... 11 Meteoren komen dag en nacht op ons af .......................................................................... 13 Marsnieuws ....................................................................................................................... 15 Komt er een komeet in botsing met Mars? ........................................................................ 18 Saturnusnieuws ................................................................................................................. 19 Heel even had de aarde drie stralingsgordels ................................................................... 20 Wat er aan de sterrenhemel te zien is deze periode.......................................................... 21 Verenigingsnieuws............................................................................................................. 22 Space Robotics wedstrijd .................................................................................................. 23

Pagina 2

KOMEET PAN-STARRS SCHITTERT AAN DE AVONDHEMEL Tegen 10 maart is met het blote oog dicht bij de zon komeet Pan-Starrs te zien. Tenminste, dan moet het wel helder onbewolkt weer zijn. Deze komeet werd in juni 2011 door een team van astronomen ontdekt toen zij gebruik maakte van de Panoromic Survey Telescope and Rapid Response System (PANSTARRS) op Hawaii. Deze staartster bevond zich toen op 100.000 maal de afstand aarde - zon. Dat is voorbij de baan van Neptunus. Aanvankelijk dachten de astronomen te doen te hebben met een zeer heldere komeet. Geleidelijk werd die helderheid alsmaar zwakker. Maar gelukkig nam die vrij plotseling weer toe en is rond het verschijnen van ASTRUIM zo helder geworden dat deze met het blote oog te zien is. En heel goed zelfs. De komende dagen nadert de komeet snel de zon en vermindert de helderheid. Daarna verdwijnt hij achter de zon om begin april weer aan het firmament terug te keren, maar dan wel aan de ochtendhemel en ook minder helder. Zoals het er nu naar uitziet niet met het blote oog waarneembaar. Voor de

liefhebbers niet echt een groot probleem, immers zij maken dan gebruik van een goede verrekijker of een sterrenkijker. Wanneer deze komeet verdwenen is, zullen we meer dan 100 miljoen jaar moeten wachten voordat we hem weer kunnen bewonderen. Zo groot is die langgerekte ellipsvormige omloopbaan. Het jaar 2013 belooft het jaar van de komeet te worden. Op het einde van het jaar, in november, verschijnt komeet ODIN aan de sterrenhemel. Tegen die tijd besteden we hieraan zeker aandacht.

OPROEP AAN ONZE LEDEN EN LEZERS Stuur je mooiste foto van deze komeet naar ASTRUIM en we plaatsen die in ons volgende nummer. Beschrijf daarbij in het kort hoe je die foto hebt gemaakt Pagina 3

INDIA LANCEERDE ZEVEN KUNSTMANEN TEGELIJKERTIJD Liefst zeven kunstmanen bracht de Indiase PSLV-C20 raket in een keer in een baan om de aarde. Die lancering vond plaats op maandag 25 februari vanaf lanceerbasis Satish Dhawan. Een gebeurtenis waarop de Indiase ruimtevaartorganisatie zeer trots is.

verkenningssatelliet, twee minitelescopen en een CubeSat gebouwd door Deens studenten. De SARAL (plm. 450 kg) is een gezamenlijk project van India en Frankrijk. Meet met een speciale hoogtemeter de hoogte van de golven van de oceanen. Het bestudeert ook de circulatie van het oceaanwater en de invloed ervan op het klimaat

De SARAL satelliet

Liftoff van de Indiase PSLV-20C raket op 25 februari 2013

De viertrapsraket vloog na de start op deze zonnige avond over het zuidoosten van de Golf van Bengalen, het zuiden van Sri Lanka en over de Indische Oceaan. In pakweg 22 minuten na liftoff was de klus geklaard. Het was de 23e keer dat er een PSLV raket werd gebruikt waarvan er 19 succesvol verliepen. Tijdens deze lancering was de president van India, Pranab Mukkerjee, in het lanceercentrum aanwezig. Vol trots volgde hij deze geslaagde gebeurtenis. In de neuskegel bevonden zich dus zeven kunstmanen: de eerste kunstmaan die asteroïden moet opsporen, een Frans-Indiase satelliet voor oceaanonderzoek, een satellietje voor smartphone gebruik, een Canadese

De verkregen gegevens zijn een aanvulling op de Jason 2, een gezamenlijk project van de V.S. en Frankrijk. De SARAL is hoofdzakelijk van Franse makelij met zo'n 100 miljoen euro. De SARAL was de grootste kunstmaan tijdens deze lancering. De overige zes waren beduidend kleiner. De Canadese NEOSSat is de eerste ruimtetelescoop die de gevaarlijke asteroïden moet opsporen en in kaart brengen die dicht in de buurt van de aarde en de zon komen. Daarbij moeten we denken aan ruimteobjecten in de grootte van vier tot 12.500 meter. Het is bekend dat iedere maand wel enkele van deze ruimte-rotsblokken de aarde passeren. Dit project kost plm. 20 miljoen euro.

DE ZON 12 maart 22 maart 01 april 06 april

Opkomst 7.00 uur 6.26 uur 7.14 uur 7.03 uur

Ondergang 18.39 uur 18.56 uur 20.13 uur 20.22 uur Pagina 4

Instrumenten aan boord gaan de helderste sterren aan het firmament bestuderen, maar dan wel tien keer beter dan met telescopen op aarde.

De Canadese NEOSSat

De tweede Canadese satelliet is de Sapphire (plm. 150 kg) voor militair gebruik. Het is uitgerust met een telescoop en moet andere satellieten op grote hoogten in de gaten houden waaronder ook de geostationaire. Met deze kunstmaan werkt Canada nauw samen met de V.S. wat uitwisseling van gegevens betreft.

De Canadese Sapphire

Voor het eerst werd er ook een satellietje in een baan om de aarde geschoten speciaal voor smartphones. Het betreft hier de plm. 4,5 kg wegende STRaND. Dan vlogen er nog mee de BRITE en de UniDRITE. Deze twee Oostenrijkse minitelescopen zijn de kleinste ooit gelanceerd.

De mini-ruimtetelescoop BRITE

De zevende kunstmaan is een ontwerp van Deense studenten. Hun AAUSAT 3 gaat de Deense marine helpen wat het verkeer op zee betreft, speciaal in de buurt van Groenland.

PLANEET KLEINER MERCURIUS ONTDEKT

DAN

Wetenschappers hebben tot nu toe de kleinste planeet buiten ons zonnestel ontdekt. Die planeet is kleiner dan Mercurius en bestaat waarschijnlijk uit gesteente en heeft geen atmosfeer en water. Deze nieuwe planeet, genaamd Kepler-37b, is ongeveer zo groot als onze maan. Het is de binnenste van de drie planeten rond de ster Kepler-37, die iets koeler is dan onze zon. Die ontdekking werd gedaan door een speciaal ontworpen satelliet Kepler die continu de helderheid van 150.000 sterren meet. Op het moment dat een planeet voor zijn ster langs beweegt, neemt de helderheid van die ster iets af. De vorm en tijdsduur van het dipje in de helderheid geven informatie over die planeet. Sinds de ontdekking van de eerste planeten buiten ons zonnestelsel is duidelijk dat planeetstelsels heel verschillend kunnen zijn; er is zelfs geen enkel planeetstelsel gevonden dat op ons eigen zonnestelsel lijkt. Tot voor kort werden vooral grote planeten ontdekt, de meeste met het formaat van de grootste planeet van ons zonnestelsel, Jupiter. Pagina 5

ASTRONAUTEN TESTTEN 'CRUISE CONTROL' MET MEDEWERKING VAN TNO De bemanning van het internationale ruimtestation testte eind februari en begin maart een nieuwe systeem om ingewikkelde handelingen uit te voeren. Met een computer gestuurde audiofeed kregen zij instructies stap voor stap te horen. Het grote voordeel van het systeem is dat de ruimtevaarder dan beide handen vrij houdt voor het uitvoeren van de procedure.

handen van de ruimtevaarder. Het reageert o.a. op gesproken commando's zoals "volgende grote stap".In een gerelateerd experiment worden alle beschikbare gegevens zoals de real time data van de parameters, tezamen met de instructies weergegeven op een scherm, in plaats van op verschillende monitoren.

ESA-astronaut Paola Nespoli tijdens een experiment in Columbus in 2011

De bewoners van het ISS verrichten dagelijks veel taken, variërend van wetenschappelijke experimenten in meer dan 40 gebieden van onderzoek tot het onderhoud van ventilatiesystemen en het besturen van robotarmen. Het uit het hoofd leren van alle mogelijke procedures zou een schier onmogelijke taak zijn. Daarom zijn alle handelingen en procedures uitvoerig beschreven in handleidingen. Een beproefde methode die eenvoudig en veilig is, maar er is ruimte voor verbetering. De meeste procedures staan op laptops. Ruimtevaarders zijn dus continu met hun laptop en hun handeling in de weer, waarbij ze telkens handmatig naar de volgende stap klikken. Dit is niet de meest efficiënte handelswijze. ESA testte daarom twee eenvoudig klinkende manieren om het astronautenleven makkelijker te maken en de tijd efficiënter te besteden. Dit project heet Cruise (CRew User Interface System Enhancement). Een headset bevrijdt de

Cruise headset

Bovenstaande ideeën lijken wellicht vanzelfsprekend, maar de praktijk moet uiteraard uitwijzen of het ook echt een verbetering is in efficiëntie en nauwkeurigheid. Worden de gesproken opdrachten van de ruimtevaarder ook herkend door de computer als de astronaut stress ervaart? Zonder zorgvuldige planning en strenge testen, kan een dergelijke innovatie gemakkelijk uit de hand lopen in geval van nood. Ruimtevaarttechnologie is niet altijd state-ofthe-art, omdat nieuwe technieken absoluut betrouwbaar moeten zijn voordat ze kunnen worden gebruikt in de voorhoede van de menselijke exploratie. "Onze nadruk ligt op het verbeteren van de prestaties van de bemanningsleden, maar degelijkheid en betrouwbaarheid zijn altijd een punt van zorg", zegt Mikael Wolff, ESA's projectleider voor de Cruise experimenten. Dit experiment is een Pagina 6

stap op weg naar de lange termijn doelstelling van ESA: het ontwikkelen van een elektronische partner die de astronauten helpt bij onverwachte en complexe situaties. Bijvoorbeeld tijdens missies naar andere planeten. "In het ideale geval zal de toekomstige computer weten hoe de astronaut zich voelt. De informatievoorziening wordt dan aangepast op de gemoedstoestand. Dit zou er zelfs in kunnen resulteren dat het systeem aanraadt om een bepaalde procedure liever op een ander tijdstip uit te voeren, als de astronaut niet de juiste stemming heeft", zegt Mikael. ESA testte de ideeën achter de Cruise al eerder in de Antarctische onderzoeksbasis Concordia en tijdens de gesimuleerde planetaire Mars500-missie. Ook probeerde ESA-astronaut Frank de Winne al eens een systeem om procedures en handelingen met een 3D-bril op tijdens het uitvoeren van taken in het ISS.

ventilatiesysteem in de Europese ruimtelaboratorium Columbus. Het Nederlands onderzoekscentrum TNO is nauw betrokken bij het Cruise-project. Nanja Smets research scientist legt uit: " ESA heeft ons ingeschakeld voor het opstellen van de gebruikerseisen, en het ontwerpen en uitvoeren van de zogenaamde usability evaluatie. Beide astronauten vulden na het experiment een vragenlijst in over hun gemoedstoestand, hun kennis van de procedure en de bruikbaarheid van het nieuwe systeem. Ook evalueerden wij die computerlogs die gemaakt werden tijdens de experimenten. Deze resultaten zullen bijdragen aan de verdere ontwikkeling van elektronische partners voor ruimtevaarders. Het experiment werd in maart nog een keer herhaald. Het ventilatiesysteem was dus een maand smetteloos schoon.

ONDANKS PROBLEMEN BEREIKTE DRAGON TOCH HET ISS

Test van Frank de Winne

De Amerikaanse astronaut Kevin Ford voerde op 6 maart de eerste Cruise-testen uit, gevolgd door de Canadese ruimtevaarder Chris Hadfield. De handeling die getest werd, was het schoonmaken van het

Lancering van de tweede Dragon met een Falcon raket

Pagina 7

De start van de Falcon 9 raket verliep op vrijdag 1 maart prima, maar amper nadat de capsule zich van de bovenste trap had losgemaakt, bleken er problemen aan de hand te zijn. Drie van de vier raketmotoren van het vrachtschip bleken niet te werken. Computers schakelden onmiddellijk de safestand in om te voorkomen dat de zonnepanelen zich zouden ontplooien. Een regelrechte ramp leek eraan te komen. Dat was niet het enige probleem: de antenne kon niet goed op de andere satellieten gericht worden. Technici van SpaceX lukten het na de nodige inspanningen alle problemen opgelost te krijgen en weldra lag de Dragon op de juiste koers naar het Internationale Ruimtestation. Aan boord bevond zich ruim 1100 kilo aan reparatiemateriaal, experimenten enz. Voor zowel NASA als SpaceX was het een grote opluchting dat alles toch nog in orde was gekomen. Zij hadden met elkaar een contract afgesloten voor 12 van dergelijke vluchten tot in het jaar 2016. Deze vlucht was nog maar de tweede van de hele serie.

De Dragon wordt aan het ISS vastgemaakt

ISS KRIJGT TELESCOOP VOOR ONDERZOEK AAN KOSMISCHE STRALING De NASA steekt 4,4 miljoen dollar in de ontwikkeling van een 2,5-meter telescoop die in 2017 aan boord van het ISS geplaatst moet worden. De EUSO-telescoop (Extreme Universe Space Observatory) gaat niet naar boven kijken, maar naar beneden. Het idee is om de ultraviolette straling te detecteren die in de aardse dampkring wordt geproduceerd wanneer er extreem energierijke kosmischestralingsdeeltjes in binnendringen. Kosmische straling is een stroom van elektrisch geladen deeltjes uit het heelal. Een deel van de kosmische straling is afkomstig van supernovaresten in ons eigen Melkwegstelsel, maar soms wordt de aarde ook getroffen door deeltjes met evenveel energie als een hard geserveerde tennisbal. De herkomst van die Ultra-High-Energy Cosmic Rays (UHECR's) is nog steeds niet achterhaald; mogelijk zijn ze afkomstig van de actieve kernen van andere sterrenstelsels. Het Pierre Auger Observatory in Argentinië maakt ook jacht op UHECR's, onder andere door detectie van de ultraviolette straling die ze genereren. Pierre Auger kan echter maar een relatief klein deel van de aardse dampkring in het oog houden. Vanuit een baan om de aarde is een veel groter deel van de atmosfeer te zien, zodat er naar verwachting ook veel meer UHECR's gevonden kunnen worden. De nieuwe telescoop wordt ontwikkeld onder leiding van Angela Olinto van de Universiteit van Chicago.

Een dag later bereikte het commerciële vrachtschip het ISS. Kevin Ford plukte met de Canadarm2 het gevaarte uit de ruimte op het moment dat ze boven het noorden van Oekraïne vlogen en bevestigde het aan de Harmony module. Voor de aanwezige bemanningsleden brak de tijd aan het vrachtschip leeg te maken en alles op de juiste plek op te bergen. Illustratie van het Extreme Universe Space Observatory aan boord van het internationale ruimtestation ISS. (JEM-EUSO) Pagina 8

LANDSAT AARDE

DRAAIT

OM

DE

Al veertig jaar lang onderzoeken kunstmanen het aardoppervlak. En dat met groot succes. Regelmatig wordt er weer een nieuwe in een baan om de aarde geschoten. De laatste op maandag 11 februari. Hiervoor zorgde een Atlas 5 vanaf lanceerbasis Vandenberg in Californië. De Amerikanen zijn trots op dit project dat de naam Landsat Data Continuiity Mission (LDCM) draagt. De instrumenten aan boord verschaffen waardevolle gegevens over de seizoeninvloeden op het land.

Honderd dagen na liftoff zal het officieel de naam Landsat 8 krijgen. Telkens na 16 dagen, of na 224 banen om de aarde te hebben afgelegd, zal het weer opnieuw over hetzelfde gebied vliegen. De ruim 3000 kg wegende Landsat 8 levert beelden met een resolutie van 30 meter.

Tekening zoals de Landsat om de aarde draait

PROTON HERVAT LANCERINGEN

Atlas 5 lanceert Landsat 8

Vanaf lanceerplatform 3 Oost verliet voor het eerst een Atlas 5 raket de westelijke lanceerbasis van de V.S. Na vier en een halve minuut was de eerste trap al leeggebrand om vervolgens afgestoten te worden. Amper vijftien minuten in de vlucht had de bovenste rakettrap het grootste deel van zijn werk gedaan. Niet dat de raket met lading al zijn doel had bereikt, want een tweede geplande werking was nodig. Die kwam na 70 minuten op het moment dat de raket zich boven Turkije bevond. Deze taak was voltooid toen de raket boven Zweden vloog. Dat was het moment dat de satelliet zich van de bovenste rakettrap losmaakte. De Landsat begon aan zijn vrijwel polaire baan om de aarde, waarbij het een hoek van 98,2 graden met de evenaar maakt. Vervolgens kwam het ontplooien van de drie zonnepanelen aan de buurt. Probleemloos klapten de 10 meter grote zonnepanelen uit die voor 1351 Watt aan stroom moeten leveren. Elke 98 minuten is een omloopbaan op plm. 700 kilometer hoogte voltooid.

De oorzaak van de mislukte lancering van de Proton raket op 8 december vorig jaar is de Russische technici bekend. Een probleem in de Breeze M bovenste rakettrap bracht de Yamal 402 communicatiesatelliet in een verkeerde baan om de aarde. De bedoeling was dat de raketmotor negen minuten zou branden, maar dat werden er slechts vier. De Yamal 402 is echter niet verloren. De aanwezige brandstof in deze kunstmaan zorgde ervoor dat het uiteindelijk in zijn juiste omloopbaan terechtkwam. Maar dat betekent wel dat de levensduur nu geen 15 jaar wordt maar 11. De volgende Proton lancering gaat in april plaatsvinden. De bedoeling is dat dan de Anik G1 van Canada in de ruimte wordt geschoten.

MAANFASEN Nieuwe maart Eerste Kwartier Volle Maan Laatste Kwartier

11 maart 19 maart 27 maart 03 april Pagina 9

GAAN IN 2018 TWEE ASTRONAUTEN NAAR MARS ? Als het aan multimiljonair Dennis Tito ligt, zal dat gebeuren. Hij is directeur van de Amerikaanse non-profit stichting Inspiration Mars. Op 27 februari j.l. kondigde hij zijn plannen aan. Dit moet al gebeuren in 2018. In een capsule iets groter dan een caravan, zal een koppel (een man en een vrouw) die vlucht van zo'n 500 dagen gaan uitvoeren. Zij zullen het al die tijd met elkaar moeten uithouden. Ze zullen moeten leven van gedroogd eten. Het water wordt gerecycled uit urine, uitgeademde lucht en verdampt zweet. In 2018 staan de planeten aarde en Mars heel gunstig om een dergelijke ruimtevlucht te maken. Daarna zal men weer 15 jaar moeten wachten. De lancering gebeurt naar aller waarschijnlijkheid met een Falcon-Heavy raket van het bedrijf SpaceX. Die raket moet de capsule zoveel snelheid geven waardoor hij in de invloed komt van de aantrekkingskracht van Mars. Vervolgens vliegt de capsule via de achterkant van deze rode planeet weer terug naar de aarde. De aantrekkingskracht van Mars zorgt ervoor dat de snelheid zo sterk toeneemt dat het ruimtevaartuig terug naar de aarde wordt geslingerd. De twee astronauten landen dus niet op Mars, maar passeren die planeet op zo'n 150 kilometer afstand. Bij de terugkeer in de aardse dampkring zal een

betrouwbaar afremsysteem voor een veilige terugkeer op de aarde moeten zorgen. Een historische ruimtevlucht zit er dan op. Het klinkt heel simpel, maar er zijn nog zeker twee grote hobbels die genomen moeten worden. Denk maar eens aan de zeer gevaarlijke straling in de ruimte tijdens die vlucht. Hoe kunnen deze ruimtevaarders zich hiertegen beschermen? Een ander probleem is wie dat allemaal gaat betalen. De initiatiefnemer Dennis Tito mag dan wel multimiljonair zijn, maar een bedrag van twee miljard dollar hoest hij ook niet op. Tito vertelde dat hij de eerste twee jaren van de ontwikkeling wel gaat betalen. Maar dan houdt het ook op voor deze eerste ruimtetoerist. De stichting hoopt dan ook op heel veel donaties. Ook in Nederland zit een organisatie die aan een dergelijke reis naar Mars denkt: Mars One. Hun plan pakt een stukje goedkoper uit. Die wil in 2023 mensen naar Mars sturen en ze erop laten landen en er voorgoed te laten blijven. Dat betekent wel dat ze ook voor hun eigen eten en drinken moeten zorgen. Kan dat ter plekke gerealiseerd worden? Mooie plannen allemaal. In theorie lijken ze haalbaar. Ook binnen enkele jaren al? Dat valt te betwijfelen. Veel reëler lijkt het pas over minstens twintig jaar. Gaan de twee astronauten zo naar Mars en terug?

Pagina 10

ESA HELPT DE TIJD NAUWKEURIG TE BEPALEN Hoe bepaal je nauwkeurig de tijd? Atoomklokken van het Navigation Laboratory van ESA zullen daarbij helpen. Ze worden gebruikt bij het Galileosatellietnavigatiesysteem en maken deel uit van een globale inspanning om de zogenaamde gecoördineerde wereldtijd of UTC tot een uiterst kleine fractie van een seconde nauwkeurig te bepalen. Zonder dat we het misschien beseffen speelt deze gecoördineerde wereldtijd, ook bekend als Coordinated Universital Time of UTC, een belangrijke rol in ons dagelijks leven. Hij wordt gebruikt bij onder meer het internet, bankieren, de luchtvaart en internationale tijdschalen, beheerd door het Bureau International de Poids et Mesures (BIPM) in Parijs. De UTC is vrijwel gelijk aan de Greenwich Mean Time (GMT). Maar de GMT is een zuiver astronomische tijd, terwijl de UTC gebaseerd is op atoomklokken en gecoördineerd is met de rotatie van de aarde. Om het uiterst minieme verschil tussen de twee te compenseren moet er af en toe een schrikkelseconde worden ingelast. Meetinstrumenten en waarnemingsstations verzamelen wereldwijd gegevens van atoomklokken om de huidige UTC te bepalen. Ze sluizen deze gegevens door naar het BIPM om een gecombineerde globale waarde ervan te kunnen bepalen. Dit is een bijzonder ingewikkeld proces: het duurt zowat zes weken om tot een definitieve bepaling te komen. ESTEC-directeur Franco Ongaro heeft nu een overeenkomst ondertekend met het BIPM. Die houdt in de internationale erkenning van de ESA-tijdschaal en het gebruik van de gegevens van de ESA-atoomklokken bij de UTC-berekeningen. "het Navigation Laboratory van ESA is in ESTEC in Noordwijk ondergebracht en ontwikkelde deze onafhankelijke capaciteit om de tijd te bepalen. Die is eigenlijk bedoeld om het Galileo-systeem mee te helpen valideren, te beginnen met de experimentele GIOVEsatellieten", verklaart Pierre Waller van de afdeling RF Payload Systems van ESA

Atoomklokken in ESTEC in Noordwijk

"Maar we kunnen deze capaciteit ook in een breder kader toepassen. De erkenning van het BIPM weerspiegelt dan ook de kwaliteit van onze gegevens. Onze UTC-bepaling, die we formeel UTC noemen, is verder ook nog bruikbaar voor andere projecten binnen ESA. Zo zijn er naast navigatie nog veel andere mogelijke toepassingen, zoals technologische precisie-experimenten of de synchronisatie van telecommunicatie en deep space grondstations. Overigens is het belangrijk te vermelden dat onze bijdrage aan de UTC niet de bestaande input vervangt van metrologische instituten zoals het VSL in Delft in Nederland of de Koninklijke Sterrenwacht van Belgie in Brussel. In tegendeel, we leveren extra gegevens voor een nog nauwkeurigere bepaling van de tijd."

De Europese Galileo-navigatiesatellieten Pagina 11

Waarom is tijdsbepaling nu zo belangrijk voor een satellietnavigatiesysteem als Galileo? Zoals alle andere gelijkaardige systemen is Galileo gebaseerd op de uiterst nauwkeurige bepaling van de tijd. Een ontvanger op de grond kan zijn positie bepalen door te berekenen hoe lang signalen van satellieten in een baan om de aarde erover doen door hem te bereiken. Door de tijd die een signaal er tussen ontvanger en satelliet over doet te vermenigvuldigen met de snelheid van het licht berekent men de afstand tussen de gebruiker en de satelliet. Een ontvanger kan bepalen op welke breedte- en lengtegraad hij zich bevindt en de tijd bepalen wanneer hij in contact is met minstens vier satellieten. Atoomklokken aan boord van elke satelliet houden de tijd bij met een nauwkeurigheid in de orde van nanoseconden. Een nanoseconde is een miljardste van een seconde. De klokken worden gesynchroniseerd door een wereldwijd netwerk op de grond

WATER UIT EUROPA-OCEAAN KOMT SOMS AAN OPPERVLAK

werd de aanwezigheid ontdekt van epsomiet gehydrateerd magnesiumsulfaat. Dat mineraal kan aan het bevroren oppervlak van Europa nooit zijn ontstaan, en moet dus afkomstig zijn uit de oceaan. De twee astronomen vermoeden dat er aan het oppervlak ook veel natrium en kalium voorkomt, maar die elementen zijn spectroscopisch minder gemakkelijk te traceren. Vermoedelijk is de ondergrondse oceaan rijk aan zouten. Astrobiologen speculeren dat er in de Europaoceaan mogelijk micro-organismen voorkomen. Om de samenstelling van het oceaanwater te bestuderen is het blijkbaar niet nodig om door het ijs te boren, aldus Brown en Hand in een artikel dat binnenkort gepubliceerd wordt in The Astronomical Journal.

Schematische voorstelling van de oceaan onder het ijsoppervlak van de Jupitermaan Europa. (NASA/JPLCaltech)

Op het bevroren oppervlak van de Jupitermaan Europa zijn mineralen gevonden die afkomstig moeten zijn uit de zilte oceaan die zich onder de ijskorst bevindt. Dat betekent dat er op de een of andere manier een chemische uitwisseling plaatsvindt tussen de ondergrondse oceaan en het oppervlak. De Amerikaanse planeetonderzoekers Mike Brown en Kevin Hand gebruikten de 10meter Keck II-telescoop op Mauna Kea, Hawaii, voor gedetailleerd spectroscopisch onderzoek van het Europa-oppervlak. Zo Pagina 12

METEOREN KOMEN DAG EN NACHT OP ONS AF In een keer was er alle aandacht voor meteoren en meteorieten, die wij beter kennen als 'vallende sterren'. Op 15 februari j.l. wisten we dat een asteroïde onze aardbol zou passeren op slechts een afstand van zo'n 27.000 kilometer. De meeste aardbewoners vonden dat akelig dichtbij. In de sterrenkunde ontzettend dichtbij. We hoefden echter niet bang te zijn, want hij kwam niet in botsing met ons aardbolletje. Maar goed ook, want deze betrekkelijk grote meteoor (zie vorige uitgave van ASTRUIM) had hij zeer grote schade kunnen aanrichten, een complete stad kunnen verwoesten. Dat ging nu niet gebeuren. Maar nog voordat deze asteroïde 1999 DA14 (onzichtbaar voor het blote oog) voorbij vloog, trok een andere hemellichaam plotseling en heel heftig onze aandacht. Een rotsblok, groot 17 tot 20 meter, dook geheel onverwachts onze dampkring binnen en liet een zeer groot lichtspoor achter, spatte in duizenden stukjes uiteen om in een groot gebied als meteorieten op aarde neer te komen. Voor de liefhebbers het sein om massaal naar dat gebied af te reizen. Wetenschappers zagen de bui al hangen. Die steentjes konden best heel veel geld opbrengen m.a.w. voor de vinders speelde het geld een grote rol en een eventuele wetenschappelijke waarde interesseerden hen nauwelijks. Of die steentjes daar ook van die meteoor afkomstig waren... Als het maar steentjes waren en dus werden die voor veel geld als nepmeteoriet verkocht. De overheid greep dan ook heel snel in en het gebied in de buurt van de Russische stad Tsjebarkoelj waar die meteorietjes waren neergekomen werd tot verboden gebied verklaard. Vele valse meteorietjes werden er dan ook niet verkocht, maar altijd nog te veel. Zijn er vele meteorietjes teruggevonden inmiddels? Teleurstellend weinig! Een kleine zestig steentjes variërend van een centimeter groot tot een millimeter. We hebben het hier over het grootste en het kleinste. Meer niet. De hoop is gevestigd op een wat groter stuk dat door het ijs van een meer is gegaan. Vermoed wordt dat op de bodem van dat meer een groter stuk zou kunnen liggen. Zeker is men daarvan ook weer niet.

Hier zou een deel van de meteoriet door het ijs geslagen zijn.

Men is het er wel over eens dat we hier met een gewone meteoriet te maken hebben. Dat betekent van het type chrondriet. Veruit het overgrote deel van dat materiaal uit de ruimte is van dat type. Hun kenmerk is dat daarin ijzer, sulfiet en olivijn voorkomt. Tijdens hun tocht door de dampkring blijft er dan nauwelijks of helemaal niets over. Getroffen worden door ruimtepuin kun je wel vergeten. Dagelijks wordt de aarde bestookt door meteoren. Niet alleen 's nachts maar ook overdag. We krijgen ze dan zelden te zien vanwege het vele licht. Een lichtspoor (verbranding) is nu eenmaal, pas goed te zien als het donker. Sporadisch worden er elk jaar meteorieten gevonden en die zijn hooguit enkele centimeters groot.

Enkele stukjes die van de meteoriet gevonden zijn.

Levert zo'n meteoriet veel geld op? "Wat er de gek voor geeft" zegt het spreekwoord Het is echt iets voor de liefhebbers. Grote stenen zijn kostbaar en eigenlijk ook niet verkoopbaar. Mocht je een grote steen van een honderd kilo vinden dan kun je er niets mee. En we schreven het al, er zit ontzettend veel bedrog bij. Dat is niet alleen met de meteoriet van Pagina 13

Tsjebarkoelj het geval. Er is nu al aan gewicht aangeboden dan dat brokstuk zelf woog toen het de dampkring binnendrong. In advertenties in Chinese, Japanse, Europese en Amerikaanse wemelde het van advertenties met te koop aangeboden enz. Die steentjes raapten de bedriegers op uit hun eigen omgeving. Enkele jaren geleden werden er meteorieten afkomstig van de planeet Mars volop aangeboden. Wat een waanzin. Het was nog wachten op meteorieten afkomstig van Jupiter (hahaha). Hoe kun je zien dat je met een echte meteoriet te maken hebt? Dat is eigenlijk niet te zien, en al zeker niet voor een leek. Zelfs een geoloog trekt er veel tijd voor uit om er zeker van te zijn. In laboratoria kan men zekerheid geven. Tot slot nog dit. Begin negentiger jaren in de vorige eeuw viel er een brokstuk steen uit de ruimte door het dak van een woning. Dat gebeurde op een zondagavond in een dorpje vlakbij Enschede. Zover men weet was zoiets nog nooit in Nederland, zelfs niet in Europa voorgekomen.

NIEUWE INSLAGKRATER ONTDEKT IN CANADA Twee zomers geleden werd een krater tijdens een helicoptertoezicht, die op zoek was naar bodemschatten, ontdekt. Maar het kostte twee jaren om de gegevens te verwerken om zekerheid te krijgen dat die krater een inslagkrater was. De Prince Albert-krater is ongeveer 25 kilometer groot en moet ruim honderd miljoen jaar geleden ontstaan zijn. Het is de dertigste inslagkrater die in Canada is gevonden.

METEORIETEN OP ANTARCTICA GEVONDEN Een team van Belgische en Japanse wetenschappers hebben op 28 januari 2013 op Antarctica een grote meteoriet gevonden. Deze woog 18 kg en was van het type chondriet en behoort tot de grootste sinds 25 jaar. In totaal verzamelde het team in 40 dagen 425 meteorieten met een totaal gewicht van 75 kg. Hieronder bevond zich ook een Marsmeteoriet en een van asteroïde Vesta.

De Glanerbrug meteoriet die op 7 april 1990 te 19.32 uur met een gewicht van 855 gram

De meteoriet die op 12 juni 1840 in Uden (Staartje) terechtkwam woog 720 gram

De grote meteoriet gevonden op Antarctica Pagina 14

door Michel van Pelt

COMPUTERSTORING CURIOSITY Vanwege een geheugenprobleem heeft NASA de Marsrover Curiosity laten overschakelen naar zijn tweede, reserve, “B” boordcomputer. Door de storing in het zogenaamde flashgeheugen van de “A” computer kon de verkenner tijdelijk alleen nog statusinformatie over zichzelf naar de aarde sturen, maar geen wetenschappelijke gegevens. Dezelfde “B” computer is tijdens de vlucht van de aarde naar Mars gebruikt, maar kort na de landing werd overgeschakeld op de “A” computer. Beide computers en bijbehorende systemen zijn identiek, en kunnen elkaar dus volledig vervangen. NASA hoopt het probleem met de “A” computer snel te kunnen verhelpen, zodat deze als reserve kan gaan dienen voor de computer die het werk nu heeft overgenomen. Aangezien de missie nog maar net begonnen is, is dat van groot belang. Zonder back-up is Curiosity afhankelijk van slechts een enkel flashgeheugen voor de rest van zijn tocht op Mars.

CURIOSITY VIND ‘DEURKRUK’ Een deurkruk, achtergelaten door een al lang verdwenen beschaving van Marsbewoners? Op het internet zijn vele mensen te vinden die hiervan overtuigd zijn, maar de waarheid is helaas wat minder spannend. De 'deurkruk' die op een foto van Curiosity is te zien is een zogenaamde ‘windkei’ van hard, gepolijst gesteente. Deze ontstaan, ook op aarde, als wind en zand de relatief zachte gedeelten van een steen afschuren totdat slechts de harde stukken binnenin overblijven. Die hebben dan vaak de vorm van rare, gladde uitsteeksels met schijnbaar onmogelijke hoeken. De kans dat Curiosity binnenkort een vliegende schotel tegenkomt is dus nog altijd uitzonderlijk klein.

Een 'deurkruk' op Mars? [NASA/JPL-Caltech/Malin Space Science Systems]

Pagina 15

BOORSTOF IN LAB GEBRACHT

CURIOSITY’S

Het onlangs met de boor van Curiosity geproduceerde en verzamelde steenstof is met succes overgeheveld naar het interne minilaboratorium van de rover. Met de instrumenten ‘Chemistry and Mineralogy’ (CheMin) en ‘Sample Analysis at Mars’ (SAM) zal het poeder in detail worden geanalyseerd. CheMin is een röntgenspectrometer die ons kan vertellen welke mineralen de steen bevat, en in welke verhoudingen. SAM bekijkt of het monster organische stoffen en gassen bevat. Eventueel kan het experiment herhaald worden, in het geval de resultaten niet eenduidig zijn.

MAVEN WORDT GETEST De nieuwe NASA Marssateliet MAVEN (voor “Mars Atmosphere and Volatile EvolutioN”) wordt momenteel door het Amerikaanse ruimtevaartbedrijf Lockheed Martin in Colorado geassembleerd en uitgebreid getest. Als alles succesvol verloopt vertrekt MAVEN in augustus richting Kennedy Space Center in Florida, om in november naar Mars gelanceerd te worden. Daar gaat de satelliet vooral onderzoek doen aan de bovenste lagen van de dampkring van de rode planeet, om uit te vinden waarom en hoe zoveel van de oorspronkelijke dichte atmosfeer is weggelekt.

De NASA Marssatelliet MAVEN in de assemblagehal van Lockheed Martin. [Lockheed Martin]

Pagina 16

BLEEKMIDDEL PROBLEEM VOOR VINDEN LEVEN OP MARS

MOOIE MARS EXPRESS OPNAME VAN TINTO VALLIS

Nieuw onderzoek aan een Marsmeteoriet die zo’n 12,000 jaar geleden in Antarctica neerkwam duidt erop dat het oppervlak van de rode planeet vroeger niet erg vriendelijk voor organische materialen was. Wetenschappers van Tufts University vonden in de in 1979 gevonden meteoriet namelijk nitraat en chloride; aan bleekmiddel gerelateerde moleculen. Op Mars kunnen deze agressieve stoffen, in de aanwezigheid van water, koolstofhoudende (oftewel organische) moleculen hebben afgebroken. Kosmische straling kan dit proces nog hebben versterkt. Dat betekent dat moleculen die duiden op voormalig leven nu misschien niet meer op het oppervlak van Mars te vinden zijn. Onder de grond of in rotsen die uit sediment zijn opgebouwd zijn zulke sporen misschien nog wel te vinden. NASA’s Curiosity Marsrover kan niet ver in de bodem graven, maar wel in sedimentaire stenen boren, en zo alsnog bij onaangetast materiaal komen.

ESA’s Mars Express heeft mooie opnames gemaakt van een deel van Tinto Vallis. Dit is een 190 kilometer lange vallei in het gebied Amenthes Planum, die uitmondt in de grote Marskrater Palos. Tinto Vallis, genoemd naar de rivier Rio Tinto in Zuid-Spanje, is ongeveer 3,7 miljard jaar geleden ontstaan, waarschijnlijk doordat toen ijs in de Marsbodem smolt onder invloed van vulkanische activiteit. Mars Express maakte twee opnamen op verschillende momenten en dus verschillende plaatsen in zijn baan rond Mars, en simuleerde zo een stereoscopische camera. Met de verkregen foto’s kon een perspectivisch beeld worden geconstrueerd.

Beeld in perspectief van een zijarm van Tinto Vallis, gemaakt door Mars Express. [ESA/DLR/FU Berlin]

Pagina 17

KOMT EEN KOMEET IN BOTSING MET MARS ? De op 3 januari ontdekte komeet C/2013 A1, vliegt momenteel richting Mars. Volgens de huidige berekeningen zal deze staartster planeet mars op korte afstand passeren. Maar het is ook niet uitgesloten dat hij op de planeet neerstort. Echter voorspellingen van een baan van een komeet zijn altijd heel moeilijk. De kortste passage of het neerstorten zal in oktober 2014 gebeuren. De ontdekking van deze komeet werd gedaan door de bekende Australische komeetjager Robert H. McNaught. Hij heeft al 74 door hem ontdekte kometen op zijn naam staan. Ditmaal maakte hij deel uit van een team dat op zoek was naar asteroïden die dicht in de buurt van de aarde (zouden) komen. Op het moment van de ontdekking bevond komeet C/2013 A1 op een afstand van 1,07 miljard kilometer van de zon. Zoals het er nu naar uitziet zal hij de zon op 25 oktober 2014 op 209 miljoen kilometer naderen. Een week eerder (19 oktober 2014) zal deze staartster, die ook de naam Comet Siding Spring heeft gekregen, Mars op 101.000 kilometer van het centrum van de planeet uit gerekend, passeren. Er zijn astronomen die denken aan een afstand van 41.300 kilometer.

Voor 'bewoners' op Mars zal het een spectaculaire verschijning zijn. Aan de hemel zal dan een 'ster' te zien zijn die 10 tot 25 keer helderder zal zijn dan planeet Venus. Op dit moment is de afstand te groot om een juiste berekening te maken. Daarom moet volgens sommige sterrenkundigen niet uitgesloten worden dat de komeet met de planeet in botsing kan komen. Mocht dat gebeuren dan zal er op Mars een krater met een doorsnede van 2 kilometer ontstaan. Maar ook dat is moeilijk te voorspellen omdat men nu nog niet erg precies de grootte van dat hemellichaam weet. Volgens de huidige schattingen zou hij een diameter meten van ergens tussen de 8 en 25 kilometer.

Baan komeet Siding Spring

Pagina 18

VENUS DOOR DE RINGEN VAN SATURNUS GEZIEN

TELESCOOP HERSCHEL BUITEN WERKING

Op 10 november 2012 fotografeerde het NASA ruimtevaartuig Cassini planeet Saturnus en een deel van de ringen. Dat gebeurde op het moment toen het toestel zich in de schaduw van deze planeet bevond oftewel van de zon af gezien achter deze grote gasbol. Vandaar dat Saturnus hier als een zwarte vlek te zien is. Maar op deze opname is nog meer te zien. Door de ringen rechtsboven valt een helder puntje op. Dat blijkt planeet Venus te zijn. Een uniek mooi plaatje. Op de planeet zelf weerspiegelen boven vaag een deel van de ringen Cassini bevond zich op dat moment zo'n 802.000 kilometer van de planeet en maakte daarbij een hoek van 17 gr. onder het ringenstelsel. Het kleinst zichtbare detail meet altijd nog 44 kilometer.

De grootste infrarood telescoop die ooit werd gelanceerd, Herschel, werkt niet meer. Dat nieuws maakte ESA op 1 maart bekend. De vloeibare helium, die het ruimtevaartuig zo koud mogelijk moest houden ( -271 gr. C.), is op en dan is het toestel niet meer te gebruiken. De lancering gebeurde in mei 2009. De opdracht was een infrarood opname van het heelal samen te stellen. Daarvoor werd gebruikt een telescoop met een spiegel van 3,50 meter, bijna anderhalf maal groter dan die van de Hubbel ruimtetelescoop. Wetenschappers hebben maar liefst 22.000 uren van de Herschel gebruik gemaakt en dat is 10% meer dan gepland. Met de verkregen gegevens kunnen zij nog jaren aan de slag.

Pagina 19

HEEL EVEN HAD DE AARDE DRIE STRALINGSGORDELS Met de lancering van de eerste Amerikaanse kunstmaan om de aarde van de Explorer 1 op 31 januari 1958 leverden instrumenten aan boord de ontdekking op van het bestaan van twee zeer krachtige stralingsgordels. Ze kregen de naam van de ontdekker Van Allen. Ze hebben de vorm van een autoband en bestaan uit deeltjes die in het magnetisch veld van de aarde gevangen zitten. Ze bewegen heel snel langs de magnetische veldlijnen tussen de Noord- en Zuidpool van de aarde heen en weer. Ze komen vooral uit de zonnewind, een gestage stroom van elektrisch geladen deeltjes die de zon in alle richtingen uitzendt. Zeer gevaarlijke deeltjes voor levende wezens en kunnen de dood binnen een korte tijd tot gevolg hebben. Gevoelige elektronische instrumenten aan boord van kunstmanen en ruimtevaartuigen kunnen beschadigd worden of zelfs helemaal onklaar geraken. De binnenste ring bestaat uit elektronen en protonen en heeft zijn grootste dichtheid tussen plm. 1000 en 6000 kilometer hoogte. De buitenste ring, bestaande uit elektronen, bereikt zijn grootste dichtheid op hoogten tussen de 20.000 en 30.000 kilometer. Het vrijwel lege gebied ertussen kennen we onder de naam 'slot'.

Sinds 30 augustus 2012 draaien twee NASAsatellieten om de aarde, die door die twee Van Allengordels vliegen tussen 1300 en 30.000 kilometer hoogte. Op 3 september deden ze een merkwaardige ontdekking: er bleek plotseling een nieuwe gordel van zeer energierijke elektronen verschenen te zijn. Hoogstwaarschijnlijk zijn die deeltjes afkomstig uit de buitenste gordel. Dat moet gebeurd zijn tijdens de passage van een schokgolf in de zonnewind die toen langs de aarde woei. De nieuwe ring kreeg de naam opslagring, vernoemd naar de cirkelvormige buis van een deeltjesversneller. Deze ring lag op een hoogte tussen 12.000 en 15.000 kilometer. Op 2 oktober bleek die ring weer even plotseling verdwenen te zijn. En dat gebeurde ook deze keer na een passage van een schokgolf in de zonnewind. Opvallend was ook, dat in die tijd het grootste deel van de buitenste ring was verdwenen. Die kwam echter weer terug na het verdwijnen van de opslagring. Het is de onderzoekers niet bekend hoe vaak dat gebeurt.

Aarde omgeven door de twee Van Allengordels

Pagina 20

WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE PERIODE VAN 10 MAART TOT EN MET 8 APRIL 2013 MERCURIUS Is helaas in deze periode niet waarneembaar met het blote oog. VENUS Gaat heel kort na de zon onder en is niet waarneembaar. MARS Ook deze planeet is niet te zien JUPITER Nadert de zon en wordt daardoor steeds korter zichtbaar. Maar nu nog prijkt hij als een heel heldere ster aan de avondhemel tot ver na middernacht in het sterrenbeeld Stier. SATURNUS In het sterrenbeeld Weegschaal laat planeet Saturnus zich in volle glorie zien. Komt steeds vroeger boven de horizon en is bijna de gehele nacht te zien aan het firmament. URANUS Verdwijnt begin maart in de avondgloed m.a.w. voorlopig niet te vinden aan de sterrenhemel. NEPTUNUS Ook deze planeet moeten we missen aan het firmament. Bevindt zich achter de zon. VAN DAG TOT DAG 12 maart: Van 20.00 - 22.25 uur maan Europa trekt voor langs Jupiter. Om 21.38 uur verdwijnt maan Ganymedes in de schaduw van de planeet. Te 21.45 uur verdwijnt maan Io achter Jupiter. Maan Callisto is dan de komende 40 minuten de enige van de vier grootste manen van Jupiter nog te zien. 14 maart: Rond 22.43 uur staan de manen Io en Europa heel dicht bij elkaar (ten oosten van Jupiter). 16 maart: Ten westen van Jupiter staan te 21.05 de manen Europa en Ganymedes heel dicht bij elkaar. 16 en 17 maart: Maan Titan bereikt de grootste afstand tot Saturnus (oosten van de planeet).

17 maart: Boven de maansikkel schittert planeet Jupiter. 17 maart links van de maansikkel zien we Aldebaran de helderste ster van het sterrenbeeld Stier. 18 maart: Deze avond bevindt Aldebaran rechtsonder de maan. 20 maart Te 12.02 uur begint de astronomische lente 21 op 22 maart: Te 19.42 uur verschijnt maan Europa aan de oostelijke rand van Jupiter om vier minuten later weer in diens schaduw te verdwijnen. Te 21.38 uur komt maan Io uit de schaduw van de planeet en om 22.15 uur gevolgd door maan Europa. Vanaf dat moment staan de vier helderste manen ten oosten van Jupiter. 24 en 25 maart: Maan Titan bereikt de grootste westelijke afstand tot Saturnus. 24 maart: De vier grootste manen van Jupiter staan ten westen van de planeet. 24 maart: Boven de Maan is Regulus te zien de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw. 28 maart: In een sterrenkijker is te3.07 uur het einde van de bedekking van een ster van het sterrenbeeld Maagd te zien. 29 maart: Iets boven de Maan prijkt planeet Saturnus. 31 maart: De zomertijd begint weer. Zet om 2.00 uur de klok een uur vooruit. 31 maart: Onder de Maan zien we Antares staan, de helderste ster van het sterrenbeeld Schoripoen 31 maart: De vier grootste manen van Jupiter staan ten westen van de planeet. 1 april: Maan Titan bereikt de grootste oostelijke afstand tot de planeet. 9 april: Maan Titan bereikt de grootste westelijke afstand tot de planeet 'VALLENDE STERREN' In deze periode is een enkele Virgide te zien. Kijk hiervoor richting sterrenbeeld Maagd. Verder kan het gebeuren dat toch andere meteoren te zien zijn, die niet tot een bepaalde meteorenzwerm behoren. Zoiets kun je altijd verwachten.

Pagina 21

TENTOONSTELLING Van 15 januari tot en met 28 februari organiseert onze vereniging een sterrenkundetentoonstelling over ONS ZONNESTELSEL op de basisschool Het Kwekkeveld in Schijndel. ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op vrijdagavond 12 april 2013 - bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - bespreking excursie - wat verder ter tafel komt Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.00 uur UDEN Bijeenkomst op vrijdagavond 12 april 2013 Gezamenlijke bijeenkomst met kern Veldhoven in Het Trefcentrum in Uden. - bespreking nieuwtjes - project tentoonstelling Ons Zonnestelsel - Computerproject - Wat verder ter tafel komt Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.30 uur VELDHOVEN Bijeenkomst op vrijdagavond 12 april 2013 Gezamenlijke bijeenkomst met kern Uden in Het Trefcentrum in Uden - bespreking nieuwtjes - project tentoonstelling Ons Zonnestelsel - Computerproject - Wat verder ter tafel komt Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.30 uur

De volgende ASTRUIM verschijnt op 8 april 2013

STERRENKIJKAVOND IN SCHIJNDEL Op 15 maart wordt weer de jaarlijkse Landelijke Sterrenkijkavond gehouden, waarbij er dit jaar een komeet te zien is! Uiteraard organiseert de Ruimtevaart en Sterrenkunde vereniging NJRS dit jaar ook weer een sterrenkijkavond. Op vrijdagavond 15 maart vanaf 19.30 uur staan de deuren van de basisschool ‘t Kwekkeveld in Schijndel open voor iedereen die meer wil zien en weten van het heelal! Buiten op het schoolplein staan een aantal grote en kleinere telescopen opgesteld. Iedereen kan hierdoor een blik werpen in de oneindige verten van het heelal en met eigen ogen de planeet Jupiter en de diepe kraters van de Maan van dichtbij zien. Verder wordt er uitleg gegeven hoe de verschillende sterrenbeelden kunnen worden gevonden. Heel speciaal dit jaar is dat er een komeet te zien is. De komeet PANSTARRS verschijnt boven de westnoordwestelijke horizon in het sterrenbeeld Andromeda. Als de komeet net zo helder blijft als nu op het zuidelijk halfrond, dan zal hij hopelijk met het blote oog zichtbaar zijn, maar met een kleine verrekijker en in onze sterrenkijkers lukt het zeker. Ook binnen kan aan de hand van een tentoonstelling alles worden ontdekt over de planeten en de hedendaagse Ruimtevaart en Sterrenkunde. Ook bij slecht of bewolkt weer is een bezoek dus zeker de moeite waard! Natuurlijk is deze avond ook een mooie gelegenheid om kennis te maken met de vereniging uit Uden. Iedereen (jong en oud) is vrijdag 15 maart vanaf 20.00 uur van harte welkom in de basisschool ‘t Kwekkeveld, Cornelis Trompstraat 47 in Schijndel. De toegang is natuurlijk GRATIS want het heelal is van en voor iedereen!

Pagina 22

INSCHRIJVINGEN SPACE ROBOTICS-WEDSTRIJD GEOPEND Wil je meedenken over de toekomst van ruimterobotica en ben je tussen 11 en 19 jaar jong? Schrijf je dan in voor de allereerste editie van de Space Robotics-wedstrijd van de Europese ruimtevaartorganisatie ESA. De ruimtevaart heeft altijd gebruik gemaakt van robots. Ook aan boord van het internationale ruimtestation ISS is dat niet anders. Een van de meest belangrijke robots van dit moment is het Automated Transfer Vehicle (ATV). Een robot die gebruikt wordt om geheel automatisch vracht te vervoeren naar het ISS. Maar nadat ATV zichzelf aan het ruimtestation heeft gekoppeld, moeten de ruimtevaarders de vracht er vooralsnog wel zelf met de hand uithalen en het opbergen. En dat kost de ruimtevaarders veel tijd. En daar komt de internationale Space Robotics-wedstrijd om de hoek kijken. Tijdens de wedstrijd gaan jongeren uit de verschillende lidstaten van de ESA de strijd met elkaar aan. Ieder deelnemend team ontwerpt en bouwt een eigen robot die in staat moet zijn de vracht die met de ATV de ruimte in gebracht wordt op te bergen. De finale van de wedstrijd vindt plaats bij ESTEC, aan boord van een schaalmodel van het internationale ruimtestation. De Space Robotics-wedstrijd combineert bouwvaardigheden samen met het gamen tot een spannende wedstrijd. De deelnemers worden naar leeftijd opgesplitst in drie groepen en krijgen alle vrijheid bij het maken van hun robots. Ze mogen hun robots precies zo bouwen als ze willen, zolang er maar rekening gehouden wordt met de veiligheidseisen. Voordat de robots aan de slag mogen in het model van het ISS worden ze eerst gekeurd. Alleen de beste robots nemen het in de finale tegen elkaar op. Alle deelnemende robots moeten draadloos bestuurd worden. Tijdens de finale moeten ze binnen een tijdsbestek van vijf minuten een model van het ATV uitladen en de verschillende vrachtstukken veilig opbergen in het Columbus laboratorium. Net als in elk ander spel kunnen deelnemers bonuspunten verdienen en strafpunten oplopen. Hoewel de

robots vooral functioneel moeten zijn, kunnen de deelnemers ook extra punten verdienen door hun robots een kleurrijk en bijzonder uiterlijk te geven.

Een voorbeeld van een robot model

Voorzichtigheid is dus geboden tijdens het uitvoeren van de opdrachten. Zo zweven er tijdens de wedstrijd 'ruimtevaarders' aan boord rond die ontweken moeten worden. Ook mogen de robots niet beschadigd raken. Om de wedstrijd nog uitdagender te maken hebben de bestuurders van de robots tijdens het uitvoeren van hun opdracht geen direct zicht op het ISS model. In plaats daarvan moeten ze vertrouwen op videobeelden die afkomstig zijn van vier camera's op het speelveld en eventuele sensoren op de robots. Deelnemers krijgen tijdens de wedstrijd ook te maken met wegvallende videosignalen, iets wat tijdens een echte missie aan boord in de ruimte ook kan gebeuren. De Space Robotics-wedstrijd heeft als doel deelnemende scholieren te leren hoe ze problemen oplossen en hoe ze moeten samenwerken in teams. De wedstrijd is ontworpen om vaardigheden rondom ondernemingsschap, softwaredesign, management, artistiek design, techniek, marketing en vindingrijkheid te stimuleren en te testen. De eerste editie van Space Robotics wordt vanuit het ISS begeleid door ESAastronaut Luca Parmitano. Meer info zie: http://www.esa.int/dut/ESA_in_your_country/T he_Netherlands/Inschrijvingen_Space_Roboti cs-wedstrijd_geopend Pagina 23