38
oorsprong
Het Lankheet: Landgoed ‘Het Lankheet’, tussen Haaksbergen en Eibergen, herbergt behalve een oogstrelend landschap ook een bijzonder waterzuiverend en -bergend systeem. Een waterpark dat deels werkt volgens een methode die boeren duizend jaar geleden al toepasten: vloeiweiden. Simpel en doeltreffend zorgen deze weiden niet alleen voor opslag van overtollig water na aanhoudende regenval, maar ook voor waterzuivering, verdrogingsbestrijding en biodiversiteit. • Belvedere, Berno Strootman. Object Verschoor&Busser
:
39
Tekst: Jan Dobbe* | Beeld: Eric Brinckmann
vloeiend landschap zorgt voor zuiver water “Grote vraag is of het concept ‘waterpark’ economisch rendabel is” Het waterpark startte in 2005 als proefproject
om de voor- en nadelen van deze vorm van watermanagement te onderzoeken, inclusief de economische haalbaarheid ervan. Bij gebleken haalbaarheid zou het systeem op grotere schaal toegepast kunnen worden, iets waar de initiatiefnemers uiteraard op hopen: ‘Er is veel interesse om de hier opgedane kennis en ervaring elders toe te passen. Een mooi voorbeeld van een gelijksoortig project is het Kristalbad, een groot gebied tussen Hengelo en Enschede, waar de waterkwaliteit moet worden opgewaardeerd en waar men op termijn grote hoeveelheden water wil kunnen opslaan.’ Aan het woord is Eric Brinckmann (1961), woordvoerder van stichting Waterpark Het Lankheet en mede beheerder van het gelijknamige landgoed.
‘nieren’ van de beek Waterparken kunnen bijdragen aan het verbeteren van de kwaliteit van het oppervlaktewater, en een van de doelstellingen van het project is dan ook het zuiveren van beekwater van stikstof, fosfaat, zware metalen en organische verbindingen, voorgeschreven in de ‘Kaderrichtlijn Water’ (KRW). Eric Brinckmann: ‘Om dit te realiseren hebben we op het landgoed een watersysteem van beken en vloei weiden uit de middeleeuwen hersteld. Het bevloeien van hooilanden was destijds een methode om met kalkhoudend bron- en beekwater grasgroei te stimuleren, vorstschade te voorkomen en insecten te bestrijden. Zo werkt het ook nu weer. De vloeiweiden werken in combinatie met rietfilters als het ware als ‘de nieren’ van de beek en zuiveren die zeer effectief van fosfaat en stikstof. Op jaarbasis wordt zo 1,5
**J an Dobbe is freelance journalist en tekstschrijver. Tot 2009 werkte hij bij de Nederlandse Vereniging tot bescherming van dieren als hoofdredacteur van het ledenblad DIER.
40
oorsprong
miljoen m3 water gezuiverd.’ Het riet wordt jaarlijks geoogst om de afgevangen stoffen af te voeren, en kan gebruikt worden voor de opwekking van energie. Hierdoor is het een duurzaam systeem, want de bodem vervuilt niet. En de biodiversiteit, die ernstig te lijden had onder de verdroging van het landschap, neemt door aanvoer van gezuiverd water weer toe. eu-gelden In hoeverre het lukt om zware metalen door middel van riet uit het water te filteren, evenals medicinale restproducten – denk aan oestrogeen, uit ‘de pil’ – moet nader worden onderzocht. Dit onderzoek is echter gestagneerd: ‘Als gevolg van bezuinigingen wordt dit onderzoek niet door de Nederlandse overheid gefinancierd. Door samen te werken met Duitse en Finse universiteiten die ook onderzoek doen naar de werking van riet, kunnen we nu een beroep doen op EU-gelden. We hopen dat dit gaat lukken.’
Behalve de vloeiweiden werden nog andere historische fenomenen in ere hersteld. Eric Brinckmann: ‘In een van de beken hebben we een houten sluis uit de 17e eeuw herbouwd en we hebben een houtwaterplaats met haalschut (een schot in de sluis dat op- en neergehaald kan worden) en droogschuur weer in gebruik genomen. Maar we grijpen niet alleen terug naar historische methoden, we hebben ook moderne rietfilters aangelegd om beekwater te zuiveren. Het gezuiverde, ecologische water wordt via het oude, fijnmazige systeem verdeeld over het landgoed om zo verdroging tegen te gaan en de natuurwaarde te verhogen. In de filters kan bij hevige regenval water worden geborgen en met het geoogste riet kan groene energie worden opgewekt.’
co 2-neutraal autorijden? Groene energie, dat klinkt aantrekkelijk in deze tijd van klimaatverandering. Het onderwerp brengt ons bij een volgende toetssteen van het project: economische haalbaarheid. De initiatiefnemers zetten van meet af aan in op de winning van biomassa uit het riet dat van het waterpark wordt geoogst. ‘Met deze biomassa als brandstof willen we CO2-neutrale energie opwekken, daar moet mede met het oog op klimaat en milieu een goede markt voor zijn,’ aldus Brinckmann. Ook hier dreigt echter de economische recessie een streep door de rekening te zetten. Investeerders houden hun hand op de knip. Desondanks vonden Brinckmann c.s. in de gemeente Neede voldoende deelnemers om de bouw van een kleine energiecentrale op basis van biomassa te rechtvaardigen: ‘Er zijn vergevorderde plannen om een centrale te bouwen die energie gaat leveren voor de verwarming van het zwembad, enkele scholen, een verzorgingstehuis en een fabriek. Een en ander moet in 2012/2013 zijn beslag krijgen.’
Stromend landschap Eric Brinckmann is co-auteur van Stromend landschap, historische watersystemen in Nederland. In het boek, dat dezer dagen verschijnt, ontvouwen de auteurs de geschiedenis van beken en beekdalen aan de hand van overblijfselen. Zij beschrijven historische bronnen en landschappelijke kenmerken en gaan uitgebreid in op het fenomeen vloeiweiden. Landgoed Het Lankheet vormt de leidraad voor hun verhaal. Een veldgids biedt tot slot een praktisch stappenplan om zelf op zoek te gaan naar oude watersystemen. Stromend landschap schept een levendig beeld van een bijna verloren waterpraktijk en nodigt uit naar buiten te gaan om historie te ontdekken en het landschap op een nieuwe manier te lezen. KNNV Uitgeverij, 2011 | ISBN 978 90 5011 389 2 | prijs € 29,95
“Mensen uit de verslavingszorg helpen ons bij het oogsten van het riet”
41 De proef op Het Lankheet dient als voorbeeld voor grootschaliger projecten, waarbij je moet denken aan oppervlakten van 100.000 tot 200.000 hectare. Hoe ziet Brinckmann de mogelijkheden van energiewinning op grote schaal? ‘Als je bevloeiing realiseert in gebieden langs grote rivieren, en ze zodanig inricht dat je het riet goed en rendabel kunt oogsten, dan zou je kunnen denken aan de productie van brandstof voor auto’s. Wageningen Universiteit/Plant Research International heeft hiervoor berekeningen gemaakt. Wetenschappers als Adrie van der Werf en wijlen Pieter Vereijken hebben hier scenario’s voor ontwikkeld. Uit het geoogste riet kun je namelijk heel goed bio-ethanol maken, waar auto’s CO2-neutraal op kunnen rijden. Dat zou toch geweldig zijn! Als je de totale oppervlakte aan rivieroverloopgebieden en veenweidegebieden zou benutten voor vloeiweiden met riet dat vervolgens in bio-ethanol wordt omgezet, zou een kwart van ons gehele wagenpark daarop kunnen rijden.’
Waterwachters, Niek Verschoor en Malou Busser •
waterberging Uiteraard moeten de vloeiweiden vooral fungeren als berging voor oppervlaktewater dat als gevolg van aanhoudende regenval moet worden verwerkt. We noemen dat ‘piekafvoer’. Hoe is deze functie in de proef naar voren gekomen? ‘Het waterpark is zeer geschikt voor de opvang van calamiteiten,’ aldus Brinckmann. ‘In augustus 2010 hadden we in Nederland en Duitsland te maken met extreme neerslag. We hebben toen de volledige capaciteit van het gebied gebruikt om overtollig water uit met name Duitsland te bergen. In 36 uur kon het park 40.000 m3 water opslaan en nog een paar dagen later was dat op alle vloeiweiden bij elkaar al opgelopen tot circa 200.000 m3. Zo hebben we wellicht een kleine ramp kunnen voorkomen. De kans dat de historische Oostendorper Watermolen uit 1548 het onder het watergeweld zou begeven, was tamelijk groot.’ Worden zulke grote hoeveelheden water meteen ook gezuiverd in het waterpark? ‘Nee, daarvoor heeft het riet onvoldoende capaciteit. Alleen zorgvuldig gedoseerde hoeveelheden water kunnen effectief
worden gezuiverd. Daarom hebben we voor bergingswater een speciaal afvoersysteem, waarmee we kwetsbare natuur kunnen ontzien.’ kunst en cultuur Kunst en cultuurhistorie spelen een belangrijke rol in het waterpark, dat door landschapsarchitect Berno Strootman op verantwoorde wijze werd ingepast in het landschap. Het oog wil immers ook wat, zeker als het gaat om een park dat opengesteld is voor recreanten. Eric Brinckmann: ‘Bij het ontwerp liet het bureau zich inspireren door Italiaanse
“Het oog wil immers ook wat”
Kidneypools, Jim Buchanan & Emma Varley •
landgoederen uit de Renaissance, waarop water een belangrijke rol speelde. Door een fraaie bocht en een geleidelijk oplopende heuvel te creëren, met aan de voet daarvan het ‘canal grande’, maakte men een heuse belvedère. Van daaraf is het hele project in perspectief te overzien. Vanaf de belvedère kun je lopen naar het landschapskunstwerk KidneyPools van de hand van de Schotse landschapskunstenaar Jim Buchanan. Hij bedacht twee niervormige vijvers, die als yin en yangfiguren in elkaar grijpen: symbool voor zuivering, maar ook van evenwichtige verhoudingen.’ De kenmerkende punten in het waterpark – ingang, aanvoerkanaal en belvedère – worden eveneens opgesierd door kunstwerken, afkomstig van de Arnhemse beeldend kunstenaars Niek Verschoor en Malou Busser. Brinckmann: ‘Zeker de moeite waard om te bekijken als je hier bent, net als de animatiefilms van kunstenaar Huub Kistemaker.’ In een permanente expositie in het Watermuseum in Arnhem staan drie themazuilen, waarin korte films draaien: over waterzuivering, klimaatverandering en geologie. ‘Kistemaker
42
oorsprong
is er in geslaagd om in een tijdsbestek van drie keer drie minuten gecompliceerde thema’s voor jong en oud begrijpelijk te maken.’ De animatiefilms zijn ook op het Veldwerkcentrum te bekijken. In samenwerking met ‘De Tuin der Lusten’, een theaterbureau dat zich toelegt op de organisatie van theater op landgoederen, worden met enige regelmaat muziek- en theatervoorstellingen georganiseerd. educatie en welzijnszorg Het waterpark is zoals gezegd een proefproject waar wetenschappers, overheden en ondernemers hun voordeel mee hopen te doen. Maar men wil ook de jeugd deelgenoot maken van wat hier gebeurt. Eric Brinckmann: ‘Voor de groepen 7 en 8 van het basisonderwijs hebben we in samenwerking met het IVN, de gemeente Haaksbergen en het Waterschap Rijn & IJssel een lesprogramma gemaakt. We laten de kinderen kennismaken met het park en hoe het allemaal werkt. Zo kunnen we ze zelf laten constateren dat
toekomst De toekomst hangt af van de rekensommen die overheid, waterschappen, provincies en gemeenten maken. Zij zijn de partijen die het bestaansrecht van een waterpark als Het Lankheet voor de lange termijn veilig moeten stellen. Zij wegen factoren als waterkwaliteit, waterveiligheid, biodiversiteit, educatie en recreatie af tegen de te maken kosten. En natuurlijk moet het voor de ondernemers die het waterpark gaan exploiteren geen mission impossible worden. Zij moeten er vertrouwen in hebben dat er een acceptabel inkomen kan worden gehaald uit het tegen betaling aanbieden van waterparkdiensten. De grote vraag is of het concept ‘waterpark’ maatschappelijk gezien economisch rendabel is. Zijn de inkomsten hoger met het leveren van uitsluitend ‘blauwe diensten’ dan wanneer we het gebied op de traditionele manier, dat wil zeggen met akkerbouw exploiteren? Eric Brinckmann: ‘Zeker in deze economisch onzekere tijden is dat een geweldige hobbel.
Wat is een Buurserbeekpot? Het Lankheet heeft plannen om met de scheepsbouwers van de ‘Enterse Waarf’ een reconstructie te maken van een heuse Buurserbeekpot. Een Buurserbeekpot is een kleine zomp (een scheepstype dat eeuwenlang, tot begin 20ste eeuw, ten oosten van de IJssel op beken en rivieren werd gebruikt – red.), maar wel één met aanmerkelijke verschillen. Spannend, want een echt historisch voorbeeld of een verantwoorde tekening van zo'n schuit bestaat niet. De pot zal in fasen gebouwd worden: deels voorbereid op de houtwaterplaats op Het Lankheet en gebouwd in Enter in een werkervaringsproject. De bedoeling is om er uiteindelijk betaalde rondvaarten mee te maken. Sponsors voor dit project zijn welkom. www.waterparkhetlankheet.nl/weblog
de biodiversiteit aan het begin van het park een stuk minder groot is dan aan het eind, waar het water en de flora en fauna profiteren van de zuiverende werking van de vloeiweiden.’ Ook de welzijnszorg profiteert van het project. In eerste instantie werkte men op het waterpark met jongeren die een justitieel resocialisatietraject doorliepen, maar de instelling die deze jongens tewerkstelde, is inmiddels gesloten. Reguliere jeugdzorg is daarvoor in de plaats gekomen. ‘Nu werken we voornamelijk met mensen uit de verslavingszorg. Als therapeutische activiteit helpen zij ons bijvoorbeeld bij het oogsten van het riet. Dat moet worden gesneden, gebundeld en verwerkt voor de verkoop. Zolang we het riet nog niet als brandstof voor energieopwekking kunnen inzetten, leveren we het als alternatief stalstrooisel voor de veehouderij. Daar is momenteel veel vraag naar.’
We ervaren nu al dat diverse subsidies in het kader van natuurbeheer niet doorgaan, terwijl we daar in onze plannen wel op gerekend hadden. We moeten dus op zoek naar mogelijke sponsors, partners en andere vormen van financiering.’ Waterpark Het Lankheet is een initiatief van de Koninklijke Nederlandse Heidemaatschappij (KNHM), Landgoed Het Lankheet, Stichting Waterpark Het Lankheet, Provincie Overijssel, Wageningen Universiteit/Plant Research International, Waterschap Rijn en IJssel en Stichting Leven met Water.
