http://www.acw.be
zingeving
1/25
De levensbeschouwelijke onderbouw van sociale bewogenheid en sociale beweging _____________________________________________________ 12de SPES colloquium: Boeddha praat met Abraham; Is Vlaanderen rijp voor een interlevensbeschouwelijke dialoog?, Leuven, 25 april 2007.
Actief pluralisme of interreligieuze dialoog of nog iets anders? Een verkenning.
Luk Bouckaert Directeur SPES Academie
Waarover
zou
Boeddha
praten
met
Abraham
indien beide vandaag bij ons te gast zouden zijn (en
voor
de
gelegenheid
Nederlands
zouden
spreken)? Misschien zouden ze het aanvankelijk gewoon hebben over het weer of enkele andere onbenullige dingen - in het besef dat een gesprek begint met een ‘dire avant le dit’ (Levinas), een ritueel van onthaal en kennismaking. Pas dan komen de ernstige vragen over het waarom van hun indertijd ondernomen fysieke en spirituele reis. Waarom ontvluchtte prins Siddharta het paleis van zijn vader? Welke stem riep Abraham op om het land van zijn voorvaderen te verlaten?
http://www.acw.be
zingeving
2/25
Waarom onzekerheid kiezen boven zekerheid? Het moeilijkste probleem zouden ze vermoedelijk tot op het einde van hun gesprek bewaren: waarom ze na al hun gezoek en verlichte momenten uiteindelijk
toch
niet
tot
dezelfde
religieuze
inzichten gekomen zijn? Is er dan niet één waarheid die après tout voor allen geldt? Na de ontdekking van hun wederzijds verschil – zo verbeeld ik mij - zou de dialoog eindigen met een lange stilte. Stilte als uitdrukking van hun nietweten en hun respect voor het Andere dan zichzelf1.
Wat
willen
Abraham,
wij
Vlaamse
Boeddha,
Krischna, Bahaï
nazaten
Mohammed,
van
Christus,
– of gewoon, humanisten,
diepe ecologisten, ongebonden spirituelen, enz.
bereiken
met
het
Interlevensbeschouwelijke
opzet
van
Dialoog
een (ID)?
Waarom zo’n dialoog als we de facto toch niet veel verder komen dan onze verschillen te constateren en verder hoffelijk met elkaar om te gaan? Ongetwijfeld zijn er een aantal voor de hand liggende sociale redenen zoals de gevreesde ‘botsing van beschavingen en
1
Beide zijn immers overtuigd dat de werkelijkheid groter en anders is dan hun begrippelijke voorstelling. Voor Boeddha is de echte wijsheid metaconceptueel. Voor Abraham is de Eeuwige absoluut onvoorstelbaar. Het eigen spreken gebeurt dus onder een wolk van niet-weten en moet dus steeds gerelativeerd worden.
http://www.acw.be
zingeving
3/25
religies’, racistische vormen van geweld, of vervagend
normbesef.
De
feitelijke
multiculturele samenleving omzetten in een gewenste,
vredelievende
interculturele
gemeenschap is een urgente sociale kwestie geworden. Zonder beleid en veel inzet van onderuit, lukt het niet.
In mijn eerste punt wil ik de politieke en sociale achtergrond van ID initiatieven in Vlaanderen in beeld brengen. ‘Actief pluralisme’ en een nieuwe verhouding tussen religie en politiek zijn daarin de sleutelbegrippen. Mijn tweede punt handelt over de spirituele grondslag van deze initiatieven een kwestie
die
zelden
ter
sprake
komt
in
het
pluralisme debat. Tenslotte wil ik onder de titel ‘nieuwe sociale kwesties’ wat dieper ingaan op de sociale uitdagingen waarop ID’s kunnen inspelen.
1. De context van actief pluralisme Sinds de jaren 2000 doet het begrip ‘actief pluralisme’ opgeld in Vlaanderen. Het was de titel van het eerste SPES Cahier (2004). Een jaar later kreeg het begrip een politieke lift met het Steve Stevaert boek ‘Ander geloof. Naar een actief pluralisme in Vlaanderen’(2005).
Het nieuwe
http://www.acw.be
zingeving
4/25
concept is van belang omdat het een andere interpretatie geeft aan de verhouding tussen kerk en staat. Opvallend is dat deze interpretatie ook een neerslag kreeg in het nieuwe voorstel van Europese grondwet. Artikel 52 sub 3 vermeldt: ‘De Unie voert een open, transparante en regelmatige dialoog
met
kerken
en
(niet-confessionele)
organisaties onder erkenning van hun identiteit en hun specifieke bijdrage’.
De scheiding tussen kerk en staat hangt nauw samen met de
scheiding tussen private en
publieke ruimte. Religies en levensbeschouwingen zijn keuzen die het individu maakt en behoren tot de
private
ruimte.
De
staat
organiseert
de
publieke ruimte en staat in principe onpartijdig of neutraal
ten
aanzien
van
confessionele
en
ideologische voorkeuren. Tolerantie betekent in dit perspectief dat niemand zich mengt in de private sfeer van de ander. De staat mengt zich zo weinig mogelijk in religieuze en ethische kwesties en omgekeerd.
De
levensbeschouwelijke
groepen
laten elkaar gerust en leven ‘apart together’, elk in hun eigen zuil. Vandaar het bekende model van het verzuilde pluralisme.
In de praktijk kent de scheiding tussen kerk en staat een bonte mengeling van toepassingen en historische evenwichten. Frankrijk verdedigt de
http://www.acw.be
zingeving
5/25
laicité en wil een zuiver seculiere staat. Engeland erkent de anglicaanse kerk als staatskerk. Duitsland erkent de kerken als publieke actoren en int een kerkbelasting. Bij ons subsidieert de staat de erkende levensbeschouwelijke zuilen en erediensten die gestaag in aantal toenemen. In feite weerspiegelt de gangbare zogenaamd neutrale praktijk meestal vrij goed de bestaande politieke machtsverhoudingen en compromissen. Subtieler en fundamenteler is het feit dat de staat door religies en levensbeschouwingen uitsluitend te behandelen als private voorkeuren, gewild of ongewild het moreel relativisme in de hand werkt. Wat je inhoudelijk gelooft doet er op maatschappelijk vlak niet toe. Het is jouw persoonlijke zaak. Zo’n boodschap bevordert een relativistische houding die al vlug verglijdt naar onverschilligheid voor idealen, normvervaging en opportunistisch gedrag. Uit de enquêtes van Elchardus en Billiet en recentelijk ook uit de Gentse jongeren enquête blijkt echter dat het verlies aan religie en levensbeschouwing geen maatschappelijk neutraal gegeven is. Een duidelijk religieus en levensbeschouwelijk profiel bevordert tolerantie en maatschappelijke inzet. Niet alleen is het beginsel van neutraliteit blind voor de sociaal positieve effecten van religie en levensbeschouwing, het heeft ook te weinig oog voor de negatieve effecten. Omdat de neutraliteit niet toelaat een actief levensbeschouwelijk en religieus beleid te voeren kunnen fanatieke en niet democratische ideologieën een verborgen leven leiden. Terrorisme en geweld zijn meer nog dan onverschilligheid en normvervaging een reden om de verhouding tussen religie en staat te herzien en op een andere leest te schoeien. Actief pluralisme is het nieuwe antwoord op deze situatie van groeiende onverschilligheid enerzijds en verborgen extremisme anderzijds. Het betekent dat de overheid niet langer passief toekijkt maar actief de ontwikkeling van religieuze en morele opvattingen ondersteunt en in het democratisch
http://www.acw.be
zingeving
6/25
proces integreert. De bekende Duitse filosoof Habermas
heeft
lezenswaardige
na
essays
11-9-2001 over
deze
enkele integratie
geschreven. In ruil voor democratische integratie en controle krijgen levensbeschouwelijke groepen publieke erkenning, respect en waardering en dus meer ruimte om hun identiteit te manifesteren. Een hoofddoek of ander religieus symbool dragen in
publieke
diensten
neutraliteitsbeginsel
is
volgens
ontoelaatbaar,
maar
het is,
volgens het beginsel van actief pluralisme, wel te verdedigen in zoverre het verzoenbaar is met algemene democratische waarden.
Het beginsel van actief pluralisme impliceert niet noodzakelijk dat alle organisaties zich intern pluralistisch ontwikkelen ten koste van
hun
diversiteit
eigen op
bijvoorbeeld joodse
of
verplichten
identiteit.
termijn
uithollen.
onredelijk
zijn
zou Het
de zou
katholieke,
Islam
scholen
voortaan
te
ook
andere
religies
en
levensbeschouwingen vrijzinnige
Dit
te
instellingen
onderwijzen te
of
verplichten
katholieken in hun Raad van Bestuur op te nemen (of omgekeerd). Wat wel vereist is in het
kader
opstelling
van is
een
een
actief
effectieve
pluralistische praktijk
van
http://www.acw.be
zingeving
7/25
dialoog, wederzijds begrip en kennismaking, ontmoeting,
concrete
samenwerking,
democratische controle en het zoeken naar leefbare compromissen. Intern pluralistische organisaties gaan een stap verder omdat zij de levensbeschouwelijke diversiteit in hun structuur, besluitvorming en missie gestalte willen geven. Het SPES-forum en het VP-ID initiatief
zijn
zo’n
intern
pluralistisch
georganiseerde fora en verschillen daarin bijvoorbeeld
van
initiatieven
zoals
Multicultureel (Vereniging
andere, KMS
Samenleven) voor
actieve
ID
(Kerkwerk of
VOEM
ontwikkeling
en
emancipatie van Moslims).
Het
VP-ID
project
viseert
levensbeschouwelijke
groepen
als
2
gesprekspartners. Het gaat dus niet alleen om een interreligieus gesprek zoals bvb de ‘trialoog’ die Aron Malinsky, Jamal Maftouhi en Hendrik Hoet op gang trokken in Antwerpen. Het ID partnership wil een breder aanspreekpunt zijn en dus ook niet-religieuze, humanistische of ecologische levensbeschouwingen in de dialoog betrekken. De vraag die zich hierbij opdringt luidt: hoe ver zet men de deur open? Wil men alle mogelijke levensbeschouwingen een stem te geven? Of zijn er expliciete of impliciete grenzen? Hoe en door wie gebeurt dan zo’n begrenzing? Met zo’n vragen openen we 2
Levensbeschouwing is een specifiek Nederlandse term die dicht aansluit bij het Duitse ‘Weltanschauung’ en het Engelse ‘worldview’. Soms wordt de term gebruikt naast religie als een soort complementaire, funderende term voor seculiere levensfilosofieën. Men spreekt dan in één adem van ‘religies en levensbeschouwingen’. Meestal refereert levensbeschouwing naar een meer algemeen filosofisch concept over het goede leven dat het denken en handelen van mensen fundeert en oriënteert. In deze brede zin is religie een subcategorie van levensbeschouwing en kunnen we onder de paraplu van levensbeschouwing zowel seculiere als religieuze levensbeschouwingen plaatsen. Het ID project mikt op die laatste overkoepelende betekenis.
http://www.acw.be
zingeving
8/25
een filosofische doos van Pandora. Allerlei discussies over wat wel en niet kan, over democratie en geen democratie, over censuur en vrije meningsuiting enz steken dan de kop op. Het risico is groot dat
dit tot oeverloze ideologische
discussies leidt ‘over’ de
betekenis zelf van pluralisme en democratie. Men praat over dialoog in plaats van effectief met elkaar te dialogeren. Of het andere gevaar is dat het gesprek – om niemand tegen het hoofd te stoten - zo breed en vaag wordt dat het niet veel meer is dan een lege doos die opgeklopt wordt tot ‘actief pluralisme’.
Binnen het SPES project gebruiken wij de term ‘interspirituele dialoog’. Interspiritueel is ruimer dan
interreligieus
theïstische
en
en
integreert
ongebonden
ook
niet-
vormen
van
spiritualiteit3. Bijdragen van inspirerende atheisten zoals André Compte de Sponville (‘l’Esprit de l’atheisme’), Luc Ferry of Leo Apostel horen bij deze diversiteit. Ook boeken over diepe ecologie, mindfulness
en
kosmische
religiositeit
zijn
bouwstenen van het nieuwe spirituele bewustzijn. Hetzelfde geldt voor het Boeddhisme als niettheïstische vorm van religie. Anderzijds is de term spiritualiteit
dan
weer
minder
ruim
dan
levensbeschouwing want er bestaan ook heel wat seculiere levensbeschouwingen die wars zijn van spiritualiteit zoals bvb het klassieke Marxisme, het utilitarisme
of
het
wetenschappelijk
neopositivisme.
3
Volgens het nederlands WRR rapport ‘Geloven in de publieke ruimte, 2006, bedraagt de groep ‘ongebonden spirituelen’ 26% van de Nederlandse bevolking, terwijl 25% zich bekent als christelijk ‘kerkgebonden’.
http://www.acw.be
zingeving
9/25
Persoonlijk denk ik dat de discussie over wie wel en niet mag meedoen, over welke levensbeschouwing open of niet open, democratisch of niet democratisch is, weinig productief is. In plaats van te focussen op de toelaatbaarheid van de deelnemers of de kenmerken van hun levensbeschouwing is het beter zich te concentreren op de kwaliteit van de dialoog zelf. Wat is de spirituele grondslag en dynamiek van zo’n dialoog? In principe is iedereen van welke levensbeschouwelijke achtergrond ook welkom op voorwaarde dat hij/zij de aard en de dynamiek van een open dialoog respecteert. Daarom dient deze dynamiek voldoende gethematiseerd te worden. 4 Mijn punt is dat deze dynamiek een intrinsiek spirituele betekenis heeft. 2. Dialoog als spirituele ervaring.
In
een
recent
boek
pleit
de
Nederlandse filosoof Paul Cliteur voor de ‘autonome ethiek’ als het moreel Esperanto
van
de
multiculturele
samenleving. Ofschoon ik zijn stelling deel dat de multiculturele samenleving nood
heeft
aan
een
gemeenschappelijke ethische taal, ben ik niet overtuigd dat die taal geleverd wordt door de autonome ethiek. Deze laatste beschouwt de autonomie van de 4
rede
als
het
fundament
van
Zo voorkomen we dat het ID partnerschap louter een sociaal of semi-politiek platform wordt. Bovendien verschaft de aandacht voor spiritualiteit ons een intern kompas om projecten en taken te selecteren en de kwaliteit ervan in het oog te houden.
http://www.acw.be
zingeving
ethische
keuzen.
Met
10/25
deze
positie
wordt een religieuze ethiek wel als particuliere positie getolereerd maar als universele taal afgewezen omdat ze de ethiek stoelt op een extern gezag dat in naam van God spreekt. Vraag is of er geen andere invalshoek mogelijk is die de tegenstelling tussen autonoom en heteronoom, seculier en religieus, kan overbruggen in plaats van te versterken.
Mijns inziens biedt een ethiek die vertrekt vanuit
de
dialoog
grondbegrip
als
een
antropologisch interessanter
uitgangspunt. Dialoog sluit de rede niet uit maar
het
discours.
is
meer
Dialoog
dan
een
rationeel
veronderstelt
een
specifieke relatie tussen mensen. Door aandacht te schenken aan dit relationele aspect kunnen we de tegenstelling tussen autonomie en heteronomie, tussen seculier en religieus beter overbruggen. Bovendien
http://www.acw.be
zingeving
11/25
legt deze relationele aandacht een link naar spiritualiteit.
Spiritualiteit in de zin van
‘openheid voor het Andere dan mijzelf’. Vaak
koppelen
we
spiritualiteit
aan
activiteiten van inkeer, meditatie, gebed, vasten, wandelen in
de
natuur,
stilte,
yoga enz. Dit zijn ongetwijfeld belangrijke vindplaatsen voor spiritualiteit. Maar zich engageren in een authentieke dialoog – op welk
niveau
werkgevers partners,
ook: en
politieke
tussen
gezinsleden,
werknemers, fracties,
sociale
religies
en
levensbeschouwingen – is m.i. eveneens een spirituele daad sui generis5.
Als we nagaan waarom mensen zich met grote gedrevenheid inzetten voor allerlei initiatieven van interreligieuze en interlevensbeschouwelijke dialoog, dan denk ik dat au fond mensen dit
5
Spiritualiteit in het algemeen heeft te maken met transcendentie ervaringen die ons leven bezielen, funderen en oriënteren. Vanuit de profane ervaring van dialoog kunnen we spiritualiteit definiëren als een ‘concrete beleving van onze openheid voor het Andere dan onszelf’. De dialoog waarin sprekers als Woord en Wederwoord met elkaar in relatie staan en elkaar bevragen, realiseert deze wederzijdse openheid voor het Andere dan mijzelf.
http://www.acw.be
zingeving
12/25
doen vanuit een diep verlangen naar een
veralgemeende
broederlijke
eenheid en goedheid onder de mensen. Op
vele
wijzen
is
dit
spiritueel
verlangen naar eenheid uitgedrukt in filosofische
en
religieuze
visies.
Sommigen funderen dit verlangen op een
immanente
grondslag
–
we
behoren allemaal tot de menselijke soort
en
hebben
daardoor
een
natuurlijke verwantschap en gelijkenis (een
gedachte
die
we
in
de
peripatetische school van Aristoteles en
vooral
bij
de
vroege
Stoa
terugvinden). Andere scholen - zoals de late Stoa of het neoplatonisme en alle
grote
verlangen
religies op
een
-
funderen
dit
transcendente
grondslag: we zijn allemaal kinderen van God en daarom aan elkaar gelijk. Wat ook de fundering moge zijn, de stuwkracht van dit verlangen maakt dat het ik voortdurend op zoek is naar
http://www.acw.be
zingeving
13/25
dit universele ‘wij’ van eenheid en goedheid.
Helaas, door de levensbeschouwelijke diversiteit aan opvattingen over de aard
en
de
realisatie
van
deze
broederlijke eenheid riskeren we het verlangen tot eenheid om te buigen tot een
strijd
tussen
concurrerende
opvattingen over deze eenheid. Dit is een
vreemde
historisch
paradox
maar
al
die
te
zich
vaak
in
gewelddadige conflicten vertaalt. In zulk een context van concurrerende verschillen
is
de
dialoog
de
enige
manier om het verlangen tot eenheid te
redden
en
de
paradox
te
overstijgen. Wie intreedt in de dialoog erkent immers dat hij het spirituele verlangen naar eenheid belangrijker vindt dan de vele opvattingen over die eenheid.
Intreden
in
een
dialoog
betekent dat men de beperktheid en
http://www.acw.be
zingeving
14/25
de lege plekken in zijn eigen opvatting erkent. Precies die erkenning van lege plekken in het eigen verhaal houdt het gesprek open en schept een band van solidariteit onder de gesprekspartners. De Ander is niet langer een rivaal maar een bondgenoot in het zoeken naar eenheid en waarheid. In een zeer expressief ‘oproep
schilderij
tot
met
solidariteit’
de
titel
visualiseert
Roger Raveel deze situatie. De witte en
lege
plekken
in
de
menselijke
figuren, de wolk van aanwezigheid op de
achtergrond,
de
open
en
opgestoken handen, de witte zuil naar boven open
– het geheel creëert een
sterk gevoel van pure openheid en verwachting zonder gefixeerde inhoud. Alsof
het
gesprek
nu
pas
kan
beginnen.
De Frans joodse filosoof Emmanuel Levinas
heeft
als
filosoof
dezelfde
http://www.acw.be
zingeving
15/25
grondervaring toegelicht. Hij maakt daarbij het onderscheid tussen le Dire et le Dit. ‘Le Dire’ is het spreken als relatie tussen de sprekers. ‘Le Dit’ is de
inhoud
concepten
van en
het
de
gesprek,
ideeën
die
de we
verdedigen. Omdat de sprekers nooit helemaal samenvallen met hun ideeën en begrippen en ieder ogenblik elkaar kunnen bevragen, is de dialoog nooit ten einde en is – zoals Socrates en Plato wel beseften – de dialoog als wederzijdse openheid de eerste en meest
fundamentele
vorm
van
menselijk denken.
Wat
Raveel
filosofisch
schildert verwoordt
en is
wat
Levinas
ook
een
dagdagelijkse ervaring. Vaak hebben we het gevoel dat er in een gesprek wel veel gezegd en gediscussieerd is maar dat er toch geen echte ontmoeting heeft plaats gehad. Het gesprek is in dit geval een
http://www.acw.be
zingeving
afwisseling
van
16/25
monologen,
die
meer
vervreemding produceren dan nabijheid. Evenzeer kan een gesprek met weinig woorden revelatie
en
weinig
zijn.
Het
inhoud
een
echte
kan
een
vonk
overbrengen en een wederzijdse openheid en
verbondenheid
onderscheiding
van
creëren.
De
gevoelens
van
vervreemding en nabijheid in een gesprek, laat ons zien dat een dialoog niet alleen bepaald
wordt
door
inhoudelijke
redeneringen maar door de kwaliteit van de relatie
tussen
de
gesprekspartners.
Nabijheid is een relatie van gastvrijheid tussen de sprekers. Vervreemding is een relatie van geblokkeerde communicatie. De Socratische maieutiek, de Talmoedische leergesprekken, de veelvuldige gesprekken van Jezus, Boeddha of Mohammed met hun leerlingen laten zien hoe de dialoog voor deze meesters van de spiritualiteit een inzicht verbindt met een verdieping van de menselijke relaties. Retoriek en logica zijn voor hen slechts secundaire kwaliteiten.
http://www.acw.be
zingeving
17/25
Wat zij vooral viseren is een relationeel en innerlijk
transformatieproces
tussen
de
sprekers.
Toch past daar een waarschuwing bij. Veel feitelijke
dialogen
zijn
strategisch
en
hebben als doel de eigen invloedsfeer, de eigen
ideologie,
de
eigen
a
priori’s,
belangen of aanspraken te versterken. Niet elke feitelijke dialoog concretiseert m.a.w. het spiritueel verlangen naar eenheid en naar het Andere dan zichzelf. Integendeel veel dialogen blokkeren de openheid voor het Andere. Daarom is een voortdurende alertheid en onderscheiding der geesten vereist. Gandhi was op het einde van zijn leven erg ontgoocheld dat zijn ideaal van geweldloos verzet, door vele
Indiërs
enkel
maar
opportunistisch gebruikt werd omdat het
in
de
gegeven
context
meer
kansen bood om de oorlog met de Engelsen
te
winnen.
De
spirituele
http://www.acw.be
zingeving
18/25
motivatie van het geweldloos verzet – dat precies als doel had de spirituele openheid voor de Andere als kracht in een conflictsituatie te mobiliseren – werd daardoor vervangen door een opportunistische
motivatie.
Met
als
gevolg dat het geweldloos verzet in een andere context ook vlug werd ingeruild voor gewapend verzet als dit meer resultaat opleverde.
Ook
voor
het
ID
project
is
het
spiritueel
en
onderscheid
tussen
strategische
dialogeren
Als
het
nieuwe
kunnen
belangrijk6.
partnerschap
aantonen
dat
zou een
interspirituele dialoog in Vlaanderen werkt en productief is, dan zouden Abraham geestelijke
en
Boeddha
zonen
en
in
hun
dochters
inderdaad met elkaar gepraat hebben. 6
Het punt is niet dat er geen strategische doelen mogen meespelen, maar wel dat ze ondergeschikt zijn aan de spirituele dynamiek van de dialoog.
http://www.acw.be
zingeving
19/25
3. De nieuwe sociale kwesties. Voor welke sociale problemen en uitdagingen hebben we vandaag ID initiatieven in Vlaanderen nodig? Wat is de sociale functie van ID’s? Ik zie een dubbele sociale opdracht. De eerste heb ik reeds aangeraakt toen we het hadden over de multiculturele samenleving en de noodzaak van het actief pluralisme. De transformatie van de feitelijke multiculturele samenleving - waarin diverse
levensbeschouwelijke
groepen
de
meestal
‘apart together’ naast elkaar leven - naar een vredelievende
en
dialogerende
interculturele
gemeenschap vergt enorm veel inspanning en creativiteit. Organisaties zoals KMS (Kerkwerk Multicultureel
Samenleven),
VOEM
(Vereniging
voor ontwikkeling en emancipatie van moslims), Bahaï
netwerk,
Pax
Christi,
de
Unie
van
Boeddhisten en vele anderen zijn reeds erg actief op dit domein. Maar ofschoon er heel wat gebeurt, is het financiële en sociale draagvlak voor al deze ID ‘s relatief zwak. Hier kan een Vlaams ID partnerschap een coördinerende en versterkende rol spelen.
http://www.acw.be
zingeving
Er
is
een
tweede
20/25
sociale
uitdaging.
De
interlevensbeschouwelijke dialoog moet niet alleen gericht zijn op interculturele projecten en diversiteitproblemen. Velen onderkennen vandaag een dieperliggende sociaaleconomische problematiek die niet zozeer te maken heeft met het multicultureel worden van onze samenleving maar met de individualisering en de druk die de consumptie en prestatiemaatschappij op ons legt. Als we kijken naar een aantal urgente sociale kwesties en problemen van vandaag – problemen van stress, onzekerheid, angst om er niet bij te horen,
depressie,
agressie,
vereenzaming,
ecologische
roofbouw, zelfdoding enz dan gaat het niet louter om problemen die te maken hebben met materiële armoede. De opgesomde problemen treffen zowel rijken als armen, al zijn de
kansen
om
ervan
gespaard
te
blijven
of
ertegen
behandeld te worden niet altijd dezelfde voor rijk en arm. Al de opgesomde sociale problemen zijn verweven met onze leefstijl en waardebeleving. Als we vandaag geconfronteerd worden met het probleem van klimaatverandering dan heeft dit ongetwijfeld te maken met de uitstoot van CO2 maar ook met onze ongebreidelde drang om de aarde maximaal te exploiteren en te consumeren. We vinden in onszelf geen principe
van
matiging
meer.
Integendeel,
we
worden
gepusht om steeds meer onszelf en onze omgeving rationeel en efficiënt te exploiteren. Met als pijnlijk gevolg dat we na verloop van tijd constateren dat we aan onszelf, de anderen en de natuur voorbij leven. En precies daar hebben religies en op wijsheid gerichte levensbeschouwingen ons iets te leren.
Ik weet wel dat religies en levensbeschouwingen heel wat vormen van fysiek en psychisch geweld hebben voortgebracht. Maar in het beste dat ze te bieden hebben zit een schat aan wijsheid die een principe van maat en soberheid in onze manier van leven kan terugbrengen. Het zou zonde zijn dit spiritueel kapitaal achteloos weg te gooien. Het doel van ID initiatieven moet juist zijn selectief dit spiritueel kapitaal opnieuw productief te laten worden in de
http://www.acw.be
zingeving
21/25
samenleving. Zo kan een principe van soberheid en maat in onze manier van leven terug gevonden worden. Soberheid is een voorbeeld van een sterk sociaal en spiritueel geladen thema. Het heeft diepe wortels in de meeste religieuze en filosofische tradities. Maar het is ook brandend actueel als gulzigheid
van
onze
consumptie-
en
tegenkracht voor de prestatiemaatschappij.
Vrijwillige soberheid is niet alleen een leidraad voor individuele levenskunst
maar
is
ook
relevant
als
organisatieprincipe
in
7
bedrijven en als correctiebeginsel op de welvaartsstaat.
Doordat spiritualiteit, religie en zingeving naar de marge zijn geduwd en de traditionele geloofscultuur veel van haar impact heeft verloren, is er een onevenwicht ontstaan tussen
spirituele en materiële behoeften. De spirituele
leegte (leegte in negatieve zin als ervaring van zinverlies, stuurloosheid
en
vervreemding)
wordt
vandaag
vooral
gemedicaliseerd maar niet onderkend in wat ze is: een existentiële sociale crisis die een kans inhoudt om te groeien naar
een
hogere
vorm
van
vrijheid
en
sociale
verbondenheid. Ik geloof dat we in Vlaanderen met zijn hoge materiële welvaart en zijn goed uitgebouwde sociale zekerheid een grote nood hebben aan ID’s die de sociale kwestie
en
onzekerheid
van
vandaag
analyseren
als
spirituele problemen en uitdagingen. Daarmee bedoel ik niet dat we de problemen moeten ‘spiritualiseren’ en ontdoen van hun materiële, sociale, biologische en fysieke oorzaken en behandeling. Dat zou een achteruitgang zijn. Wel, dat we de
maatschappelijke
problemen
moeten
zien
zoals
ze
werkelijk zijn, problemen die niet alleen voortkomen uit een uitwendig stoornis maar uit een gelijktijdig tekort aan een innerlijk kompas en levenswijsheid.
Het
is niet
met
flitsende
marketingcampagnes en ronkende
verklaringen dat dit sociaal en spiritueel kapitaal in Vlaanderen zal
7
Het European SPES-forum heeft een internationale workshop georganiseerd rond het thema van soberheid (frugality). De resultaten ervan verschijnen eerstdaags : Bouckaert L., Opdebeeck H. & Zsolnai L., Frugality. Rebalancing Material and Spiritual values in Economic life, Peter Lang, Oxford, 2007. Zie ook het SPES Cahier nr 3 Spirituele Honger in de Welvaartsstaat (onder red.van H.Opdebeeck & S.Langenberg) , Tertio, 2004.
http://www.acw.be
zingeving
worden versterkt. Het vereist duurzame, dialogische netwerken die op het terrein bruggen bouwen en concrete, kritisch doordachte initiatieven nemen. Initiatieven die ons in staat stellen de spirituele honger in de welvaartstaat te analyseren en tegemoet te komen. Indien het VP-ID project dit realiseert, dan zal het zeker in SPES dat als missie heeft spiritualiteit als een publiek goed in economie en samenleving te bevorderen - een zeer actieve medestander vinden.
Ik wil besluiten met een appellerende tekst van Gandhi die ik vond in La Verna, een van de vele lokale Vlaamse netwerken& nieuwsbrieven
die zich inzetten voor een vernieuwd spiritueel
bewustzijn (La Verna is de berg waarop Frans van Assisi, open en tolerant christen, zich regelmatig terugtrok). Het citaat van Gandhi formuleert m.i. een basis charter voor een interlevensbeschouwelijk sociaal engagement waarover naar mijn aanvoelen de zonen en dochters van Boeddha en Abraham en vele anderen het eens zouden zijn.
Laat ons geen vooruitgang noemen Waar een ander aan ten onder gaat.
Laat ons geen groei noemen, Waar een ander minder van wordt.
Laat ons geen vrijheid noemen, Wat een ander het recht ontneemt om zichzelf te zijn.
Laat ons geen gemeenschap noemen, Waar de minste niet de meeste aandacht krijgt.
Laat ons zelf de verandering zijn Die we in de wereld willen zien.
22/25
http://www.acw.be
zingeving
GESPREKSVRAGEN
1. Waar in onze sociale beweging werken wij mee aan vredelievende interculturele verhoudingen in de gemeente, de stad, Vlaanderen?
2. Waar maken we - binnen onze sociale beweging zelf - werk van een actieve interlevensbeschouwelijke dialoog? Waar maken we werk van het samengaan van een open en actieve pluralistische dialoog én zorg voor de kracht van de eigen identiteit?
23/25
http://www.acw.be
zingeving
Wat zou dat concreet kunnen betekenen?
3. Hoe is het gesteld met de kwaliteit van onze gesprekken op onze (bestuurs-) vergaderingen? Zijn ze meer dan inhoudelijke redeneringen en organisatorische besprekingen? Bevorderen ze de kwaliteit van de relatie tussen de deelnemers van het gesprek? Bevorderen ze onze bewegingingswaarden en -spirit?
4. Moeten wij als sociale beweging niet meer bezig zijn met de nieuwe sociale kwesties: problemen van stress, onzekerheid, angst om er niet bij te horen, depressie, agressie, vereenzaming, ecologische roofbouw, zelfdoding, …?
Maken wij in onze sociale beweging voldoende de band tussen onze aandacht voor de materiële beleidsaanbevelingen en onze zorg voor de diepere existentiële, relationele, emotionele en spirituele onderbouw van onze materiële dossiers?
24/25
http://www.acw.be
zingeving
25/25
