2012>

LIFE Project Number

< LIFE07/ENV/NL/000576> Final Report Covering the project activities from 01/01/2009 to 30/06/2012 Reporting Date

< 30/09/2012> < Pharmafilter, an innovative w aste and waste water management concept for hospitals> Data Project Project location

Delft, The Netherlands

Project start date:

01/01/2009

Project end date:

30/06/2011 Extension date: 30-06-2012

Total budget

€ 2.423.889

EC contribution:

€ 1.092.945

(% ) of eligible costs

50%

Name Beneficiary

Stichting Reinier de Graaf Groep

Contact person

Mr. S. Vellinga

Postal address

Reinier de Graafw eg 3-11; 2600 AL Delft The Netherlands

Telephone

31-15-2604455

Fax:

31-15-2604230

E-mail

[email protected]

Project Website

w w w .pharmafilter.nl

Data Beneficiary

End report LIFE+ project Pharmafilter LIFE07/ENV/NL/000576

1 INHOUDSOPGAVE 1 2 3 4

INHOUDSOPGAVE .......................................................................................................... 2 Lijst met Afkortingen ......................................................................................................... 3 Executive Summary ........................................................................................................... 4 Management Samenvatting ................................................................................................ 5 4.1 Algemene projectvoortgang ........................................................................................ 5 4.2 Ondervonden problemen ....................................Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 4.3 Conclusies ten aanzien van projectdoelstellingen en projectplan................................ 6 5 Achtergrond ........................................................................................................................ 8 5.1 Projectpartners ............................................................................................................. 9 5.2 Organigram van het projectteam en de projectmanagement structuur ....................... 9 5.2.1 Projectteam ........................................................................................................... 9 5.3 Projectmanagement ................................................................................................... 11 5.4 Evaluatie Managementsysteem ................................................................................. 11 6 Technische projectvoortgang ........................................................................................... 13 6.1 Uitvoering Werkpakketten ....................................................................................... 13 6.1.1 Actie 2: Engineering Pharmafilter concept ........................................................ 13 6.1.2 Actie 3: Implementatie Pharmafilter concept ..................................................... 13 6.1.3 Actie 4: Monitoring en evaluatie van het Pharmafilter concept ......................... 17 6.2 Evaluatie project/uitvoering ...................................................................................... 27 6.2.1 Methodologie ..................................................................................................... 27 6.2.2 Resultaten ........................................................................................................... 28 6.3 Analyse lange termijn opbrengsten ........................................................................... 28 6.3.1 Directe Milieuwinst ............................................................................................ 28 6.3.2 Relevantie voor overige sectoren en industrie ................................................... 29 6.4 Lange termijn duurzaamheid ..................................................................................... 29 6.4.1 Kwalitatieve lange termijn milieueffecten ......................................................... 29 6.4.2 Kwalitatieve lange termijn economische effecten.............................................. 30 6.5 Reproduceerbaarheid en overdraagbaarheid ............................................................. 30 6.6 Innovatie en demonstratiewaarde .............................................................................. 30 6.7 Langere termijn succesindicatoren ............................................................................ 31 6.8 Kennisverspreiding .................................................................................................... 31 6.8.1 Actie 5: Resultaten kennisverspreiding gedurende project ................................ 31 6.8.2 Lekenrapport ...............................................Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 6.8.3 Actie 6: After LIFE+ communicatie plan .......................................................... 32 7 Financiële projectvoortgang ......................................Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 7.1 Gemaakte kosten.................................................Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 7.2 Projectadministratie ............................................Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 7.3 Nadere toelichting...............................................Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 7.3.1 Nadere toelichting kosten ............................Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 7.3.2 Nadere toelichting procedures .....................Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 7.4 Financiële afspraken binnen partnerschap ..........Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 7.5 Accountantsverklaring ........................................Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. Bijlagen: 1. Stuurgroepverslagen 2. Evalautierapport 3. Disseminatie 4.Lekenrapport Final report LIFE+ project Pharmafilter LIFE07/ENV/NL/000576

2

2 Lijst met Afkortingen BLM Delfland EU HHD LIFE+ MBR RdGG RWZI STOWA SZA

Budget Line Modification Hoogheemraadschap van Delfland Europese Unie Hoogheemraadschap van Delfland Financial Instrument for the Environment (Europees subsidieprogramma) Membraan BioReactor Reinier de Graaf Gasthuis Rioolwaterzuiveringsinstallatie Stichting toegepast Onderzoek Waterbeheer Specifiek ziekenhuis Afval

Final report LIFE+ project Pharmafilter LIFE07/ENV/NL/000576

3

3 Executive Summary The Pharmafilter Project started on 1st of January 2009 and was finalized on 30th of June 2012. After project start a final design was drafted. In Spring 2009 an environmental permit turned out to be obligatory and was granted end of 2009. Because of the delay caused by this unaccounted procedure the actual start of the realization was postponed until December 2009. Due to bad weather conditions the building process was further slowed down, resulting in a total delay of about a year. A project extension until 30th of June 2012was requested for and granted. Starting September 2010 the water treatment plant was started up and put into operation. During 2011 the water treatment plant was fed with hospital sewage and has been operated under representative conditions. Starting from June 2011, the Pharmafilter concept has been fully implemented in the hospital operation itself, introducing the Tonto (crusher), the biodegradable bedpan Olla and a disposal catheter. The Tonto’s were directly connected to the hospital sewerage system. The hospital’s staff were trained in the use of the Pharmafilter concept as well. For the monitoring of the project results a monitoring plan was drafted. During the implementation of the Pharmafilter concept the quality of influent waste water as well as treated effluent were monitored. Also the effect of the Pharmafilter on other parameters was monitored. As a result, the monitoring program showed that the actual performance of the Pharmafilter was in line or even better than the preliminary anticipated goals and estimations. parameter Decrease organic waste Decrease hospital waste Waste to energy

goal 80% 70% 20.000 m3 from 100 ton waste

Removal of hormone disrupting agents Removal of drug residues Removal of pathogens

80%

Demonstration result Upto 100% Upto 100% Biogas production started up, however not in full operation demonstrated. Seems possible. >99,9%

80% Complete removal

>99% Complete removal

Both hospital staff and patients are in general very enthusiastic about the Pharmafilter system. Also communication and dissemination of project results was very successful. During the project lifetime a communication programme was drafted and dissemination activities were carried out as an ongoing activity. Project partners contributed to conferences as speaker and had articles published. The Pharmafilter installation was officially declared open by Dutch Crown Prince Willem Alexander on April 11th 2012 during a very well attended opening event with an international audience. The project has great impact: already during the project lifetime, a conditional contract for a second Pharmafilter installation to be built at the Zorgsaam hospital Terneuzen was concluded and business cases for 20 other hospitals were worked out. The outcomes of the project supported by the LIFE+ program has certainly speeded up the acceptance of the Pharmafilter concept. Final report LIFE+ project Pharmafilter LIFE07/ENV/NL/000576

4

4 Management Samenvatting 4.1 Algemene projectvoortgang Het project Pharmafilter is volgens planning op 1 januari 2009 van start gegaan en op 30 juni 2012 geëindigd. Gedurende de looptijd van het project is een stuurgroep geïnstalleerd die op verschillende momenten heeft vergaderd. In juni 2010 is een missie van LIFE+ ontvangen. Daarnaast is er regelmatig afstemming met de monitor geweest. Tussentijds is op verschillende momenten aan de EU gerapporteerd over de voortgang van het project.

Figuur 1: technisch ontwerp Pharmafilter Na de projectstart is het definitief ontwerp van het Pharmafilter opgesteld (actie 2). Voorjaar 2009 bleek dat toch een bouwen milieuvergunning noodzakelijk was. Uiteindelijk is deze eind 2009 afgegeven, waarna met een aanzienlijke vertraging ten opzichte van de planning de bouw gestart kon worden. De bouw van het Pharmafilter (actie 3) is in december 2009 gestart, maar in de winter van 2009/2010 trad tijdens de eerste fase van de bouw een groot aantal onwerkbare dagen op, waardoor verdere vertraging is opgelopen. Ook moesten er specifieke onderdelen voor de afgasbehandeling gemonteerd worden. Deze onderdelen waren verplicht voor de vergunning en konden niet tijdig geleverd worden. De totale vertraging (op de oorspronkelijke planning) bedroeg uiteindelijk ongeveer 12 maanden. Uiteindelijk bleek op grond van de opgelopen vertraging een projectverlenging noodzakelijk. Het waterzuiveringsdeel van het Pharmafilter is uiteindelijk in het najaar van 2010 opgestart. In 2011 is ervaring opgedaan met het vergaand zuiveren van het vrijkomende afvalwater. Ook is in 2011 de omschakeling binnen het ziekenhuis zelf ter hand genomen met de introductie van de eenmalig te gebruiken biologisch afbreekbare bedpan (Olla) en een disposable urinaal Final report LIFE+ project Pharmafilter LIFE07/ENV/NL/000576

5

van conventioneel plastic. Op de afdelingen zijn vermalers (Tonto) geïnstalleerd en op het rioleringstelsel binnen het ziekenhuis aangesloten. Het personeel is over het Pharmafilter voorgelicht en getraind. Voor de monitoringperiode (actie 4) is een definitief monitoringplan opgesteld (deliverable). Ook een nulmeting heeft plaatsgevonden (monitoring report, deliverable). Monitoring van de werking van de installatie is vanaf half september 2010 gestart. De metingen op het volledig geïmplementeerde Pharmafilterconcept heeft voorjaar 2012 plaatsgevonden. De resultaten zijn in lijn met de vooraf gestelde doelstellingen: parameter Afname hoeveel organisch afval Afname specifiek ziekenhuisafval Omzetting afval in energie Hormoonverstorende stoffen Medicijnresten Ziektekiemen .

doelstelling 80%

praktijkresultaat Tot 100% mogelijk

70%

Tot 100% mogelijk

20.000 m3 uit 100 ton afval 80% 80% Volledige verwijdering

In principe mogelijk >99,9% >99% Volledige verwijdering

Kennisverspreiding (actie 5) was een voortdurend lopende activiteit binnen het project. De projectwebsite (www.pharmafilter.nl) is online en wordt regelmatig bijgewerkt. Op de websites van de partners is een link naar de projectwebsite geplaatst. Er zijn diverse publicaties geweest inzake het project en het Pharmafilterconcept is meermaals besproken op de radio. De officiële opening van de installatie in aanwezigheid van de Nederlandse kroonprins op 11 april 2012 heeft het project veel (internationale) belangstelling verschaft en bijgedragen aan kennisoverdracht naar de maatschappij. Het after LIFE+ communicatieplan (actie 6) is onderdeel van dit eindverslag en bevat de elementen die de projectpartners gebruiken om het project na afronding te communiceren.

4.2 Conclusies ten aanzien van projectdoelstellingen en projectplan Het projectplan zoals in de aanvraag omschreven is uitgevoerd en de projectdoelstellingen zijn gehaald en op punten zelfs overtroffen! De opgetreden problemen zijn opgelost en hebben alleen tot een verschuiving binnen de overall planning van het project geleid. Er zijn ook een aantal technische verbeteringen aan het Pharmafilterconcept gerealiseerd. Zo kunnen er nu ook niet-afbreekbare producten het Pharmafilter in doordat de maalmolens en de vast/vloeistof scheiding zijn aangepast. De resterende producten hiervan worden niet vergist. Momenteel wordt er met een eindverwerker gesproken over het hygiëniseren en het verder verwerken van deze niet-afbreekbare resten. De vergistingstank en afvalwaterzuiveringstank zijn gemaakt van glasvezel versterkt polyester in plaats van staal. Het gebruik van glasvezelversterkte polyester is bij de omvang van deze tanks al innovatief. Bijkomend voordeel is dat de polyester tank een veel hogere isolatiewaarde heeft. Dit leidt tot verdere energiebesparing in de procesvoering, doordat Final report LIFE+ project Pharmafilter LIFE07/ENV/NL/000576

6

minder energie aan de vergisting (thermofiel, bedreven bij 55 graden) en aan de zuivering hoeft te worden toegevoerd. Ook de warmte van de gasmotor wordt ingezet om de vergister te verwarmen. Het MBR wordt niet van onder, maar van boven belucht. Hierdoor wordt naar verwachting energie bespaard, omdat er meer werveling ontstaat en er dus minder belucht hoeft te worden. Tevens is de reiniging van het MBR hierdoor effectiever. Bij de oxidatiestap is gekozen voor ozoninjectie op basis van zelf ontwikkelde jetstreams. Hierdoor wordt een optimale verdeling van de ozon over de waterkolom gerealiseerd. Ten slotte is een innovatieve luchtbehandeling ontwikkeld op basis van plasmatechnologie. De impact van het project is zeer groot. Dit blijkt uit de nationale en internationale belangstelling die er nog steeds voor het project is. Deze belangstelling toont aan dat de uitkomsten van het LIFE+ project voor de doelgroep en beleidsmakers zeer belangrijk zijn. Een indicatie hiervoor is de vermelding van het project als voorbeeldproject in het Nationaal Waterplan waarin het Nederlandse kabinetsbeleid voor de komende jaren is vastgelegd en dat het project als relevant binnen andere EU gesubsidieerde projecten wordt aangemerkt. Een bewijs dat het concept ook in de praktijk aanslaat is dat een voorwaardelijk contract met het Zorgsaam ziekenhuis in Terneuzen is gesloten en gesprekken met andere geïnteresseerde zorginstellingen over implementatie van een Pharmafilter worden gevoerd.


7

5 Achtergrond Het Pharmafilter systeem verzamelt en verwerkt het afvalwater en het vaste afval van het Reinier de Graaf Gasthuis (RdGG) op locatie (bij de bron). Na vergisting (waarbij energie wordt opgewekt), wordt het vaste afval hergebruikt. Het afvalwater wordt behandeld in een Membraanbioreactor (MBR) en nabehandeld, waarna het naar de communale zuiveringsinstallatie wordt geleid of (mogelijk) op oppervlaktewater kan worden geloosd (zie figuur 2).

Pharmafilter concept Organisch afval (SWILL)

Fecaliën en andere menselijke stoffen

Maalmolen Per afdeling

Resterende ziekenhuisafvalwater

= Vaste + Vloeibare stof = Vloeibaar = Vaste stof = Energie = Rest residu Maalmolen Per afdeling

Scheider vloeibaar/ vaste stof

Vergister

Scheider vloeibaar/ vaste stof

Energie winning

Vaste stof wordt Gecomposteerd/ gerecycled

MBR Aangevuld met Oxidatie/Aktief Kool

Lozing op Riool of anders Int. Octrooiaanvrage nr. PCT/NL2007/050445

Figuur 2: Pharmafilter concept

Met het Pharmafilterconcept verbetert de interne logistiek in het ziekenhuis, terwijl tevens op deze manier mogelijk gevaarlijke stoffen (o.a. hormoonverstorende stoffen, medicijnresten, virussen, persoonlijke verzorgingsproducten) uit het afvalwater van de zorginstelling worden verwijderd voordat verdunning dit vrijwel onmogelijk maakt bij RWZI’s. Via het Pharmafilterconcept ontstaan ook mogelijkheden voor hergebruik van vrijkomende afvalstoffen en benutting van energie.


8

Administratieve projectvoorgang 5.1 Projectpartners De Reinier de Graaf Gasthuis (RdGG) is een algemeen ziekenhuis dat zich richt op de inwoners van Delft, het Westland, Voorburg, Rijswijk, Den Haag-zuidwest en de plaatsen Pijnacker en Nootdorp: een gebied waar ruim 247.000 mensen wonen en werken. Tot de Reinier de Graaf Groep behoort locatie Delft, het Reinier de Graaf Gasthuis (RdGG) waar het demonstratieproject Pharmafilter plaatsvindt. Website: www.rdgg.nl Hoogheemraadschap van Delfland (HHD)is een regionale publieke organisatie die verantwoordelijk is voor de kwantiteit en kwaliteit van oppervlaktewater binnen haar beheersgebied (globaal: gebied rond Delft en Den Haag). De taken van Delfland omvatten: Waterkeren: zorgdragen dat duinen en dijken in goede staat verkeren Waterkwaliteit: zorgdragen voor een goede kwaliteit van oppervlaktewater zodat het geschikt is voor recreatie, ecologische habitat en drinkwater voor dieren. Onderdeel van deze taak is onder andere het zuiveren van afvalwater van bewoners en bedrijven. Delfland bedrijft 4 zuiveringen binnen haar beheersgebied. Watermanagement: zorgdragen voor voldoende water Watermanagement plus: zorgdragen dat verontreinigde waterlichamen gesaneerd worden zodat deze weer geschikt worden voor natuurontwikkeling. Website: www.hhdelfland.nl. In de Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer (STOWA) nemen alle regionale waterbeheerders in Nederland deel. Dit zijn de waterschappen, de provincies en Rijkswaterstaat (via het RIZA en DWW). De STOWA verricht wetenschappelijk onderzoek voor toepassing in het regionale waterbeheer en bevordert de overdracht van kennis. De deelnemers in de STOWA bepalen de onderzoeksprioriteiten. De uitvoering van door de STOWA gefinancierd onderzoek vindt plaats onder regie van de STOWA, waarbij zo mogelijk wordt samengewerkt met andere organisaties. Website: www.stowa.nl

5.2 Organigram van het projectteam en de projectmanagement structuur 5.2.1 Projectteam Bij de start van het project is een projectorganisatie gestart waarmee aan de verplichtingen vanuit het LIFE+ programma kan worden voldaan. De organisatiestructuur doet recht aan de complexiteit van het project en kan als volgt worden weergegeven (figuur 3). De partners hebben een Stuurgroep ingesteld waarin de voortgang van het project op hoofdlijnen wordt besproken. Vanuit iedere partner is een Stuurgroeplid aangesteld. De


9

Stuurgroep bepaalt tevens welke maatregelen moeten worden getroffen in het geval van problemen. Daarnaast is een operationeel projectteam ingesteld, in de basis bestaande uit personen van RdGG en Pharmafilter B.V.. Het projectteam is verantwoordelijk voor de begeleiding van de implementatie van het Pharmafilter en het bedrijven van de installatie inclusief monitoring. Delfland en STOWA zijn agendalid.

RdGG Sr Project manager: Mr S. Vellinga

Stuurgroep Projectondersteuning: Evers+Manders Subsidieadviseurs

Partner STOWA

Partner RdGG

Partner Delfland

S. Vellinga, projectleider

Jacques Leenen, Sr. Project manager

Jaap Bos, stuurgroeplid

Jan Eekhout, financiële administratie

Bert Palsma, Projectleider en stuurgroeplid

Marije Paardekooper, projectleider

Jet Gerssen, financiële administratie

(Krishna Doerga (financien)

Partner RdGG Lid expert team

Partner STOWA

Technische disciplines

Lid expert team

Lid expert team

kennisverspreiding

Technische disciplines

Steve Vellinga, werkprocessen

Partner Delfland

Rob van ‘t Hof Technische implementatie

Figuur 3: organisatiestructuur


10

5.3 Projectmanagement Het projectmanagement heeft bijeenkomsten belegd waar onder andere de voortgang van het project is besproken. Ook is er een budgetline modification opgesteld en verstuurd. Hiervoor is intensief contact geweest tussen de projectleider en de vertegenwoordiger van LIFE+. De stuurgroep heeft regelmatig overlegd. Bij deze overleggen is ook de voortgang van het project besproken (bijlage 1). Bij partner RdGG is initieel projectmanager mw. Annelies ten Broek vervangen door de heer David Lange en later door de heer Steve Vellinga. Bij de partner Delfland is de projectleider en stuurgroeplid de heer Willy van Bragt vervangen door de heer Jaap Bos (stuurgroeplid) en mw. Marije Paardekooper (projectleider). Op 18 juni 2010 is het project bezocht door een LIFE+ missie bestaande uit de heren Frederico Nogara (technisch expert) en Eric Molson (financieel expert) en mevrouw Mathilde Snel van het EU monitoringteam. Tijdens deze missie is het projectmanagement en de projectvoortgang besproken. Er is ook besproken dat er mogelijk een verlenging nodig is, deze is in het voorjaar van 2012 aangevraagd en verkregen.

5.4 Evaluatie Managementsysteem Het geïmplementeerde managementsysteem heeft naar behoren gewerkt. Gedurende het project zijn geen grote problemen tussen de projectpartners opgetreden en bleek het mogelijk het project voldoende aan te sturen. Belangrijke managementbeslissingen inzake opgetreden problemen (vertraging, extra kosten, noodzaak tot aanvragen BLM en projectverlenging) werden in goed overleg genomen. Projectpartners bleken elkaar op punten goed aan te vullen: zo leverde het ziekenhuis de locatie en de technische ondersteuning bij de implementatie, leverde Delfland ondersteuning bij het verkrijgen van de noodzakelijke vergunningen en bij het technisch bedrijven van het zuiveringsgedeelte en kon STOWA een belangrijke rol spelen bij het verspreiden van de kennis. Uiteindelijk kon het doel van het project: succesvolle implementatie en demonstratie van een Pharmafilter bij een representatief ziekenhuis worden bereikt. Ook de doelstellingen ten aanzien van verwijdering van verontreinigende stoffen zijn volledig gehaald, evenals de vooraf ingeschatte kosteneffectiviteit. Dat het project succesvol is blijkt ook uit de belangstelling om het concept bij andere organisaties te implementeren: er is reeds een contract met een ander ziekenhuizen en er zijn business cases voor verschillende (internationale) zorginstellingen uitgewerkt. De overdraagbaarheid van het concept is hiermee volledig aangetoond. De kennisverspreiding die de partners gedurende het project hebben uitgevoerd was zeer effectief: zowel de vakdeskundigen als bestuurders zijn geïnformeerd en het grote publiek heeft door de feestelijk openingsceremonie met daarbij de openingshandeling van de Nederlandse Kroonprins via radio en televisie inzicht gekregen in de werking en het potentieel van Pharmafilter.


11

Bij het RdGG blijft de huidige installatie in bedrijf na beëindiging van het LIFE+ project. Naar verwachting wordt bij de geplande nieuwbouw de installatie meegenomen of komt er een nieuwe installatie te staan.


12

6 Technische projectvoortgang 6.1 Uitvoering Werkpakketten 6.1.1 Actie 2: Engineering Pharmafilter concept In deze actie is de definitieve Pharmafilter zoals noodzakelijk voor de locatie ge-engineerd. Bovendien bleek het in deze fase noodzakelijk om vergunningen aan te vragen. Door het aanvragen van de vergunningen duurde deze taak langer dan vooraf voorzien. Voor het ontwerpen van de installatie is gebruik gemaakt van de (unieke en gepatenteerde) expertise van Pharmafilter BV. Bij het opstellen van het ontwerp heeft het RdGG de technische randvoorwaarden met betrekking tot de aansluitingen aan het ziekenhuis aangegeven. De actie is succesvol afgerond.

6.1.2 Actie 3: Implementatie Pharmafilter concept Nadat taak 2 was afgerond is de implementatie van het Pharmafilterconcept ter hand genomen. Dit betrof globaal vier deelprojecten: 1. het bouwen van de feitelijke zuiveringsinstallatie; 2. Het ontwikkelen en installeren van vermalers op de afdelingen en het aansluiten ervan op de zuiveringsinstallatie via bestaand leidingwerk; 3. Het ontwikkelen en implementeren van biologisch afbreekbare producten zoals bedpan, urinaal en po. 4. Trainen van de gebruikers

Bouw zuiveringsinstallatie De feitelijke realisatie van het zuiveringsdeel van het Pharmafilter is in december 2009 gestart en uiteindelijk eind december 2010 afgerond. Bij de bouw zijn naast de vooraf voorziene onderdelen ook aanvullende onderdelen geïnstalleerd, zoals bijvoorbeeld een afgasbehandeling en veiligheidsmaatregelen als relingen. Deze onderdelen werden vanuit de vergunningseisen voorgeschreven.

Foto 1-3:Pharmafilter in aanbouw Het Pharmafilterconcept is gedurende het bouwproces op verschillende onderdelen verbeterd ten opzichte van het oorspronkelijk ontwerp. Door aanpassingen in de voorscheiding is het nu Final report LIFE+ project Pharmafilter LIFE07/ENV/NL/000576

13

mogelijk ook niet-afbreekbare producten in het Pharmafilter te gebruiken, de tanks zijn gemaakt van glasvezel versterkt polyester waardoor energie wordt bespaard, de warmte van de gasmotor wordt ingezet om de vergister te verwarmen en het MBR wordt anders belucht waardoor energie bespaard wordt en het MBR efficiënter gereinigd kan worden.

Foto 4: Bouw polyester tanks Bij de oxidatiestap is gekozen voor ozoninjectie op basis van zelf ontwikkelde jetstreams. Hierdoor wordt een optimale verdeling van de ozon over de waterkolom gerealiseerd. Ten slotte is een innovatieve luchtbehandeling ontwikkeld op basis van plasmatechnologie. De verbeteringen leiden niet tot aanvullende kosten voor de partners. Op 4 juni 2010 is er is een feestelijke bijeenkomst geweest; een mini-symposium en officiële openingshandeling om de realisatie van het zuiveringsdeel van het Pharmafilter concept te vieren (zie foto’s).

Foto 5-7: Openingshandeling zuiveringsdeel Pharmafilter 2010 Ontwikkelen en installeren vermalers (Tonto’s) Parallel aan de ontwikkeling van het zuiveringsdeel zijn vermalers ontwikkeld (met productnaam Tonto). De Tonto is ontwikkeld met input van zorgverleners, deskundigen infectiepreventie en Arbo-deskundigen. In de eisen staan de volgende zaken centraal:  Veiligheid  Hygiëne  Een zo breed mogelijke stroom afval verwerkbaar  Zo min mogelijk gebruikershandelingen  Vermaling en doorvoer naar de riolering gericht op vermijden verstoppingen  Betrouwbaarheid ten minste vergelijkbaar met bedpanspoeler  Geen overlast van geluid.


14

De Tonto is in de praktijk beproefd. Een eerste prototype vanaf september 2010, een tweede prototype vanaf april 2011 en een volledige serie van zestien apparaten ‘versie 1.0’ vanaf september 2011. Nadat enige eerste exemplaren waren ontwikkeld en geïnstalleerd begon een proefperiode waarin de werking werd getest. Al snel werd duidelijk dat aanvullende randvoorwaarden noodzakelijk waren om tot goed functionerende Tonto’s te komen: gebruikersgemak, spatdicht en vooral voldoende in staat verschillende materialen te verwerken. Tijdens de proefperiode bleek dat gebruikers ook oneigenlijke producten via de Tonto probeerden af te voeren, hetgeen tot verstoppingen leidde. Uiteindelijk zijn de Tonto’s zodanig aangepast dat deze praktisch alles kunnen verwerken. Het gevolg was wel dat ook de voorscheiding en verdere verwerking in het zuiveringsgedeelte hierop moest worden aangepast. Uiteindelijk heeft vanaf maart 2012 een volledige set Tonto’s op de afdelingen in het H-gebouw gedraaid. Deze apparaten worden gemiddeld elk zo’n zestien keer per dag gebruikt, met grote verschillen tussen de afdelingen. Op basis van de praktijkervaringen zijn een groot aantal kleinere en grotere verbeteringen uitgevoerd. Vanaf eind 2012 zal de Tonto 2.0 beschikbaar zijn waarin de volgende verbeteringen worden aangebracht:   

Topdeksel krijgt een ander mechanisme dat minder storingsgevoelig is. De binnenkant van de deksel is meer agerend, wat makkelijker schoon te spuiten is en de sproeier wordt ook veranderd. Het rolluik, dat nu een lamellenluik is wordt 90° gedraaid en zal in plaats van lamellen uit een band bestaan met een andere aandrijving. Deze oplossing is zo wel minder storingsgevoelig als ook hygiënischer. De invoerbak heeft een andere vorm, meer afgerond en met andere hellingshoeken op de randen, ook weer voor de hygiëne.

De vermalers werden aangesloten op het bestaande leidingwerk in het ziekenhuis. Ook hierbij bleken praktische problemen: beschikbare tekeningen bleken af te wijken van de werkelijkheid en niet overal was het minimaal verwachte afschot aanwezig. Dit heeft geleid tot noodzakelijke aanpassingen aan het leidingwerk. Ontwikkelen en implementeren van biologisch afbreekbare disposables Tijdens het project is de biologisch afbreekbare bedpan met de werknaam Olla ontwikkeld (figuur 4). De Olla is ontwikkeld met input van zorgverleners, deskundigen infectiepreventie en Arbo-deskundigen. Ook hierbij geldt dat dit een iteratief proces betrof waarbij de gebruikerservaringen zijn meegenomen. Dit heeft vanuit een aantal prototypen tot het huidige ontwerp geleid.


15

Figuur 4: Biologisch afbreekbare producten: Olla De Olla heeft veel voordelen ten opzichte van de RVS bedpan. Het is een licht product voor eenmalig gebruik, gemaakt van biologisch afbreekbaar materiaal. Dit maakt het werk van verpleegkundigen schoner en efficiënter. Na gebruik wordt de Olla in de Tonto vermalen. De patiënt waardeert de Olla om de ergonomische en comfortabele zit. Bovendien is het voor de patiënt erg prettig om niet meer op een bedpan te hoeven zitten, die door een andere patiënt is gebruikt. De Olla is nu volledig in gebruik. Naast de bedpan is ook gestart met de ontwikkeling van een biologisch afbreekbaar urinaal met als werknaam de Botta (figuur 5). De Botta is tijdens het project ontworpen en is productietechnisch nog in ontwikkeling, de ontwikkeling kon vanwege productietechnische problemen niet binnen de projectperiode worden afgerond.

Figuur 5: Botta

Trainen gebruikers Omdat het werkproces met de introductie van het Pharmafilterconcept verandert, dienen de betrokken medewerkers goed op de hoogte te zijn van de aangepaste werkprocessen. Tijdens de looptijd van het project zijn diverse sessies georganiseerd om het concept te introduceren. Final report LIFE+ project Pharmafilter LIFE07/ENV/NL/000576

16

In een later stadium (tijdens de implementatie) zijn gerichte trainingen gegeven om de werkwijze en het gebruik van onder andere de Tonto en Olla nader toe te lichten. Na volledige implementatie is het Pharmafilterconcept op 11 april 2012 door Kroonprins Willem Alexander officieel geopend en in gebruik genomen. Actie 3 is succesvol afgerond. 6.1.3 Actie 4: Monitoring en evaluatie van het Pharmafilter concept Binnen actie 4 is begonnen met de uitwerking van een monitoringplan en is een definitief monitoringplan opgeleverd (deliverable). Er is een nulmeting uitgevoerd. Deze nulmeting dient als vergelijkingspunt voor de monitoring. Door deze nulmeting kan gemeten worden wat de verbeteringen zijn tussen de bestaande situatie (nulmeting) en de Pharmafilter situatie. Nadat de installatie operationeel werd en de implementatie op de afdelingen voortschreed is de werking van het Pharmafilterconcept gemonitord en geëvalueerd. Ten behoeve van het afstellen van de installatie is een groot aantal monsterpunten aangebracht conform onderstaande figuur (figuur 6).

figuur 6: monsterpunten zuiveringsinstallatie Voor de monitoring zijn de metingen aan de in- en uitgaande waterstromen gebruikt. Het ingaande afvalwater varieert sterk in samenstelling; daarom wordt hier volumeproportioneel bemonsterd. Het filtraat van de actief koolfilters heeft een gelijkmatige kwaliteit en is daarom bemonsterd met steekmonsters. In deze rapportage wordt gesproken over influent en effluent van de Pharmafilter installatie. Onder het influent wordt verstaan al het aanstromende afvalwater van douches, toiletten en Tonto’s, na zeving door het perforatierooster en de trommelfilter. Dit is het ‘voorbezonken’ afvalwater dat naar de membraan bioreactor wordt gevoerd. Onder het effluent van het zuiveringsdeel van de installatie wordt verstaan het gezuiverde water (door MBR, ozonisatie en actieve koolfiltratie) dat momenteel als filtraat na de actief koolfilters vrijkomt en wordt afgevoerd naar de riolering. De resultaten zijn in de volgende tabel 1 samengevat en worden daarna per categorie nader besproken.


17

Tabel 1: zuiveringsrendementen Pharmafilter parameter Doelstelling aanvraag Hormoonverstorende stoffen 80% Medicijnresten 80% Ziektekiemen Volledige verwijdering CZV BZV N-Kj N-totaal -

P-totaal

-

praktijkresultaat >99,9% >99% Volledige verwijdering 99,6% 99,5% 99,7% 75,9% (>91% met aanvullende koolstofdosering) 76,8%

Geneesmiddelen Het uitgebreidere analysepakket met medicijnen en dergelijke stoffen evenals micro biologische parameters is gestart nadat de Tonto’s in werking waren en de eindomstandigheden zijn benaderd. In de periode januari-februari 2012 zijn er drie monsternames op afvalwater influent en filtraat van de actief koolfilters uitgevoerd. Ten behoeve van optimale inregeling van ozonisatie zijn ook monsters genomen van permeaat en geozoniseerd water. In drie tests zijn de volgende aantallen parameters aangetroffen in het ingaande afvalwater (tabel 2). Tabel 2: Aangetroffen parameters influent 2012 soort Test 1, 26 jan Test 2, 16 feb. Broomhoudende 0 van 9 Niet gemeten brandvertragers Musken (shampoo e.d.) 3 van 11 Niet gemeten Medicijnen pakket 1 t/m 5 14 van 49 14 van 49 Medicijnen extra 13 van 43 10 van 43 Hormoonverstoring 3 van 4 4 van 4

Test 3, 28 feb. Niet gemeten Niet gemeten 14 van 49 8 van 43 4 van 4

Broomhoudende brandvertragers zijn niet aangetroffen en musken in beperkte mate (ATCD, HHCB, AHTN in concentraties van resp. 1,5, 0,26 en 0,24 µg/l). De absolute hoogte van de concentraties van stoffen uit medicijnpakketten 1 t/m 5 die boven hun respectieve detectielimiet aanwezig zijn, is weergegeven in de volgende figuur (figuur 7).


18

Figuur 7: Concentraties gemeten medicijnen (Pakket 1 t/m 5) De extra medicijnen, die gemeten zijn bovenop de eerder gemeten pakketten 1 t/m 3 in de semi-technische tests, worden in beperkt aantal in het ingaande afvalwater aangetroffen. De absolute waarden zijn uitgezet in figuur 8.


19

Figuur 8: Concentraties gemeten medicijnen (extra pakket) Geen van de geanalyseerde medicijnen is in het effluent meetbaar gebleken. Dit betekent dat de verwijdering tot detectielimiet is gerealiseerd (>99%). Hormoonverstorende activiteit De hormoonverstorende activiteit van het onbehandelde rioolwater en van het filtraat na zuivering is vastgesteld aan de hand van een viertal parameters conform tabel 3, via de zogenaamde Calux techniek. De Caluxmetingen zijn gebaseerd op het principe dat bepaalde hormonen op een receptor binden en dat deze dan licht gaat uitzenden. De ER-calux assay meet de totale activiteit van alle stoffen die aan de oestrogeen receptor binden tezamen. Dit zijn stoffen die een vervrouwelijkende werking hebben, zoals natuurlijke vrouwelijke hormonen, het synthetische hormoon uit de pil of stoffen met een onbedoelde vervrouwelijkende werking. Niet alle stoffen zijn even sterk hormoonverstorend. Zo werkt het synthetische hormoon uit de pil in dezelfde concentratie ongeveer tien keer krachtiger dan oestradiol, een natuurlijk vrouwelijk hormoon. Deze verschillen worden door de ER-calux assay meegenomen. De activiteit wordt uitgedrukt ten opzichte van het natuurlijke vrouwelijk hormoon oestradiol. De overige parameters meten specifieke hormonen. Zo meet de AR-Calux de anabolica en anti-androgene stoffen, PR Calux het progesterongehalte. De GR-calux is een relatief nieuwe assay die de activiteit meet van glucocorticoïde hormonen. Deze hormonen zijn essentieel in de regulatie van belangrijke functies in alle gewervelden, waaronder de afbraak van suikers en het reguleren van de immuunrespons. Ze worden onder ander gebruikt bij geneesmiddelen voor de behandeling van astma, reuma, eczeem, allergiereacties, huidafwijkingen, voorkomen van afstoting van organen enzovoorts. Langdurige blootstelling kan tot resistentie leiden. Daarom is het vóórkomen van deze hormonale activiteit reden tot (voor)zorg.


20

De GR-calux assay werkt volgens hetzelfde principe als de ER-calux assay (na binding aan de receptor wordt uiteindelijk licht uitgezonden), alleen de receptor is anders. Tabel 3: soort AR calux ) ER calux GR calux PR calux

Hormoonverstorende parameters 2012 Test 1, Test 2, 26 jan 16 feb. (ng eq. / l 66 62 (ng eq./ l) 69 52 (ng eq. / l) 35 2044 (ng eq. / l) <1,3 4,6

Test 3, 28 feb.

Test 1 t/m 3 filtraat

96 138 297 23

<0.31 <0.04 <7.6 <1.3

De diverse hormoonverstorende parameters die in het onbehandelde rioolwater worden gevonden zijn in het filtraat na de Pharmafilterinstallatie niet meer meetbaar. Het verwijderingsrendement in het Pharmafilter is derhalve groter dan 99,9%. Bij normaal effluent van een rwzi zijn ze nog wel goed meetbaar. ER calux, bijvoorbeeld, kan in een rwzi effluent waarden hebben in de ordegrootte 1,5-10 ng eq./ l. Röntgencontrastmiddelen Röntgencontrastmiddelen staan in de belangstelling omdat zij in hoge gehalten worden aangetroffen in effluenten en slecht verwijderd worden in zuiveringen. Zij zijn daarom ook aantoonbaar in drinkwater. Er zijn negen röntgencontrastmiddelen geanalyseerd. Vijf röntgencontrastmiddelen zijn in het rioolwater gemeten conform waarden in figuur 9.

Figuur 9:

Concentraties gemeten röntgen contrast vloeistoffen

Na doorlopen van de gehele Pharmafilterinstallatie is in het filtraat van de actief kool geen enkele parameter boven de detectielimiet aangetroffen. De installatie blijkt derhalve minimaal dezelfde verwijderingscapaciteit voor microverontreinigingen te hebben als de in 2008 uitgeteste semi-technische installatie (>90%). Final report LIFE+ project Pharmafilter LIFE07/ENV/NL/000576

21

Microbiologie/ziektekiemen In de periode mei–juni 2012 zijn bij het externe laboratorium Omegam drie biologische bemonsteringen van de waterfasen uitgevoerd. Het betreft hier de standaard parameters die in afvalwaterzuivering worden gebruikt en die gelden als indicator organismen. Met het oog op hergebruik van het water bij spoelen en koelen is ook specifiek gekeken naar de aanwezigheid van Legionella. Zowel indicatororganismen als Legionella zijn in het effluent niet meer aangetroffen (tabel 4).

Tabel 4: parameter

Biologische parameters waterfasen in kve / ml, 2012 Influent Filtraat Influent Filtraat Influent 10 mei 10 mei 24 mei 24 mei 19 juni coliformen 37 °C 40.000 0 680.000 0 200.000 E-Coli 80.000 0 60.000 0 40.000 th. tolerante coliformen 44 °C 30.000 0 480.000 0 51.000 kiemgetal 36 °C 3.100.000 34 3.000.000 30 330.000 kiemgetal 22 °C 4.000.000 80 4.000.000 60 600.000 faecale streptococcen 190.000 0 500.000 0 40.000 pseudomonas aeruginosa 4.000 0 3.200 0 500 enterococcen 90.000 0 400.000 0 15.000 legionella * < 500 < 100 < 250 < 100 < 250  < = niet aangetroffen, rapportagegrens

Filtraat 19 juni 0 0 0 2000 1400 0 0 0 < 100

Op basis van een speciale ontheffing is gedurende een aantal maanden ook specifiek ziekenhuis verwerkt via het Pharmafilter. Omdat dit potentieel infectieus afval betreft zijn diverse microbiologische parameters getest in het laboratorium van het Reinier de Graaf Gasthuis. Geconcludeerd wordt dat het toevoegen van specifiek ziekenhuisafval in de Tonto’s niet leidt tot verandering in de samenstelling van het filtraat en dat hierin ook geen met de gebruikte methoden meetbare humane ziekteverwekkers voorkomen. Uit de uitgevoerde bemonsteringen en monitoring wordt geconcludeerd dat geen humane ziekteverwekkers door de installatie heen komen. Standaard analyses waterfase Vanaf oktober 2010 is het afvalwatersysteem gemonitord op de standaard parameters bij het laboratorium van Delfland (tabel 5). Tabel 5: Parameters

Overzicht standaard parameters

BZV CZV Stikstof Kjeldahl

Som nitraat en Nitriet als N Nitriet als N Nitraat als N


Fosfor totaal als P Orthofosfaat als P Chloride

Barium Cadmium Chroom Koper 22

Nikkel Lood Zink Kwik Arseen Het ingaande afvalwater varieert sterk in kwaliteit en is als volumeproportioneel monster genomen over de periode van twee dagen voorafgaande aan de monstername met behulp van het door Delfland beschikbaar gestelde monstername-apparaat. Na de membraanbioreactor, ozonisatie en actieve koolfiltratie zijn steekmonsters genomen. Door de verblijftijd van minimaal twee dagen in de bioreactor is de kwaliteit constant. De afvalwaterinstallatie verwijdert meer dan 99% van de zuurstofbindende stoffen (BZV, CZV, NKj-N). N-totaal en P-totaal worden voor over de totale testperiode tot ruim 75% verwijderd. Bij dosering van C-bron in een test in juni t/m september is de verwijdering van circa 140 mg/l N-tot. tot 12 mg/l N-tot. Haalbaar (>91%). De slibgroei is in de laagbelaste installatie gering. In de meetperiode is geen slib gespuid. De tot op heden behaalde resultaten zijn opgenomen in figuur 10 en tabel 6.

Figuur 10: Overzicht concentraties effluent

Tabel 6 Overzicht gemiddelde in- en effluent concentraties en zuiveringsrendementen (10 jan. 2011 – 29 feb. 2012; analyses Delfland) Parameters Influent Effluent Verwijdering RWZI (mg/l) (mg/l) (%) <20.000 i.e. n = 18 n = 12 Chemisch zuurstof 1480 6 125 99,6 verbruik Biochemisch zuurstof 234 1,2 5 99,5 verbruik Stikstof Kjeldahl als N 122 0,4 99,7 20 Ammonium als N 44 0,3 99,3 Totaal stikstof als N 126 30 76 10 Fosfaat totaal 25 6 76 2 Final report LIFE+ project Pharmafilter LIFE07/ENV/NL/000576

23

Bepaling vervuilingseenheden ziekenhuis Voor de vaststelling van het aantal vervuilingseenheden (ve’s) is de kwaliteit van het filtraat twee keer gedurende zeven dagen bemonsterd met een volumeproportioneel monstername apparaat van het Hoogheemraadschap van Delfland. Op basis van het aantal ve’s wordt de verontreinigingsheffing voor het ziekenhuis bepaald. Elk gemeten monster bestaat conform voorschrift uit minimaal 100 deelmonsters van circa 60 ml.. De resultaten zijn opgenomen in tabel 7. Tabel 7: Meting zuurstofbindende stoffen (ZBS) in filtraat Verzamelmonster data * Volume CZV Kj-N ZBS VervuilingsPeriode 15.00 – 15.00 (m3) (mg/l) (mg/l) (kg O2) waarde (ve) 14-15 sep. 2011 46,453 6 <0.3 0,28 1,86 15-16 sep. 2011 47,509 7 <0,3 0,33 2,22 16-17 sep. 2011 45,389 7 <0,3 0,32 2,12 17-18 sep. 2011 49,863 10 <0.3 0,50 3,32 18-19 sep. 2011 46,584 7 <0,3 0,33 2,17 19-20 sep. 2011 22,424 13 0,4 0,33 2,21 20-21 sep. 2011 23,26 <5 0,3 0,03 0,21 Gemiddelde waarde 40,2 2,02 * “<” –waarden worden conform voorschrift in de berekeningen als 0 meegenomen In 2011 is vanuit het H-gebouw 16.737 m3 water op het riool geloosd (252 ve’s). Kosten per ve: € 78.34. Hiervoor zou € 19.742 verontreinigingsheffing betaald moeten worden. Zoals ook tijdens de eerste bemonsteringsperiode voor de vaststelling van het aantal ve’s, wordt door de installatie een drastische verlaging van de hoeveelheid ve’s gerealiseerd. Het Hoogheemraadschap van Delfland heeft op basis van de meetresultaten uit 2010 besloten om vanaf 2011 voor het H-gebouw slechts tien vervuilingseenheden (780 euro) in rekening te brengen. Een besparing van ca. € 19.000. In 2012 zijn de kosten per ve gestegen naar € 85,14. In het eerste kwartaal van 2012 is 3529 m3 geloosd. Geëxtrapoleerd naar geheel 2012 komt dat op 14.116 m3 is 212 ve en dus € 18.027. De heffing voor 2012 is € 851, een voordeel dus van € 17.177. Hierdoor worden op termijn voor het ziekenhuis de kosten verlaagd van respectievelijk € 43.000,- naar minder dan € 100,- per jaar. Nuttige toepassing proceswater Momenteel wordt het gezuiverde afvalwater rechtstreeks conform de milieuvergunning op het gemeenschappelijk riool geloosd. Met het oog op kostenbesparing is in overleg met het Reinier de Graaf Gasthuis gekeken naar verschillende toepassingsmogelijkheden voor het hergebruik van dit gezuiverde afvalwater (proceswater). Uitgaande van 3-4 m3/uur zijn mogelijke opties voor hergebruik in het ziekenhuis:  CV-installatie  Koeltorens  Spuitruimte containers  Spuitruimte Tonto’s  Brandblusnet Final report LIFE+ project Pharmafilter LIFE07/ENV/NL/000576

24

 Spoelen Tonto’s  Spoelen toiletten In tabel 8 worden de resultaten van de twee meetsessies, uitgevoerd op 16 mei 2011 en 30 november 2011, weergegeven die geanalyseerd zijn door het Delta Waterlab in samenwerking met het Hoogheemraadschap van Delfland. Tabel 8: Overzicht gemonitorde parameters Parameter Blanco Proceswater 16-05* 2011 Geleidbaarheid 0,49 1,2 Hardheid 8,4 11,2 pH 7,4 7,0 2+ Ca 48 64 Mg 2+ 7,1 9,7 Na + 43 144 HCO3 115 31 2CO3 <5 <5 SO4 251 90 Cl 50 180 * kraanwater ter plaatse

Proceswater 30-11-2011 Eenheid 1,1 9,7 7,0 54 9,2 121 122 <5 88 170

mS/cm DH mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l

Met de Pharmafilterinstallatie wordt proceswater gevormd met een gemiddelde hardheid van 10,4 DH. Deze hardheid valt in de range van 8-12 DH en is dus een type water van het categorie gemiddeld. Het proceswater zou op basis van bovenstaande resultaten in aanmerking komen voor hergebruik in het ziekenhuis. Inmiddels zijn hiervoor een hydrofoorinstallatie en leidingwerk naar het ziekenhuis aangelegd. Verwerking van ziekenhuisafval In 2011 is in het Reinier de Graaf Gasthuis 521.640 Kg afval geproduceerd: kosten € 60.011. Voor het H-gebouw was dat 229.000 Kg: kosten € 26.814. Pas sinds januari 2011 zijn de Tonto’s een voor een op de verpleegafdelingen in het Hgebouw geplaatst. Vanaf het derde kwartaal zijn alle verpleegafdelingen van een Tonto voorzien. Sindsdien is het aantal afvalcontainer ledigingen voor die afdelingen gehalveerd. Dit scheelt per dag zeven ritten (= 21,9%) met afvalcontainers van de verpleegafdelingen naar het milieustation van het ziekenhuis, minder liftbewegingen en meer tijd over voor transportmedewerkers. Dat nog niet alle afval tijdens de proefperiode in de Tonto’s werd verwerkt heeft te maken met de volgende twee zaken. 1. De schoonmaak maakt gebruik van 100 liter zakken en deze zijn te groot voor het laadgedeelte van de Tonto’s. Besloten is om met 30 liter zakken te gaan werken. De hiervoor uitgezochte zakken bleken echter te zwak: ze scheuren te gemakkelijk en zijn daardoor niet bruikbaar. Tijdens de proef konden geen geschikte zakken worden ingekocht. 2. Op chirurgische afdelingen wordt gebruik gemaakt van disposable dekens. Wanneer patiënten het na een operatie koud hebben worden deze op de recovery aangeboden. Op de verpleegafdelingen worden zij na gebruik weggegooid. Het maalmechanisme van de Tonto’s kon deze dekens niet verwerken: de machines liepen hierop vast. Final report LIFE+ project Pharmafilter LIFE07/ENV/NL/000576

25

Echter het mechanisme is softwarematig aangepast waardoor de dekens wel verwerkt kunnen worden. Vanaf eind maart 2012 zijn deze technische aanpassingen in alle Tonto’s ingezet. Naar verwachting kan al het grijze afval van deze afdelingen via de Tonto’s verwerkt worden, nadat deze twee zaken zijn aangepast. Dit betreft een gedeelte van het ziekenhuis. Door het plaatsen van meerdere Tonto’s of bijvoorbeeld een grotere (nog te ontwikkelen ‘Mega’Tonto) kan een verdere reductie van ziekenhuisafval bewerkstelligd worden. Sinds het eerste kwartaal 2011 is er in het H-gebouw een duidelijke afname in het ziekenhuisafval te constateren. In het B- en S-gebouw blijft de hoeveelheid ongeveer gelijk. In het eerste kwartaal 2012 zien we ook een daling in de hoeveelheid afval in B & S. In het eerste kwartaal van 2012 is in het H-gebouw 44.640 Kg afval geproduceerd. Geëxtrapoleerd naar geheel 2012 zou dat uitkomen op 178.560 Kg per jaar. Een reductie van ca. 50.000 Kg ten opzichte van 2011 en daarmee een kostenbesparing van circa 6.000 euro/jaar. Specifiek ziekenhuis afval (SZA) Pas sinds 1 december 2011 heeft het Reinier de Graaf Gasthuis toestemming van de gemeente Delft om het SZA in het H-gebouw via de Tonto’s te verwerken. In 2011 is in totaal 80.520 Kg SZA geproduceerd: kosten € 50.692. Het H-gebouw zorgde voor 15.500Kg: kosten € 9.687. In het eerste kwartaal 2012 is conform verwachting een duidelijke afname van SZA geconstateerd.

Swill In de periode 2004–2008 werd voor het verwerken van swill (restanten van en niet geconsumeerde delen van maaltijden) gemiddeld ca. € 16.800 per jaar betaald (ca. 1.300 ledigingen). Eind 2008, begin 2009 is overgestapt op een ander voedingsconcept, waardoor de hoeveelheid swill aanzienlijk afnam. Gemiddeld bedragen de verwerkingskosten nu ca. € 7.000 per jaar (ca. 530 ledigingen). Op dit moment worden er voorbereidingen getroffen om nog een Tonto te plaatsen in de keuken van het restaurant H-gebouw. Het swill, ook van het restaurant B-gebouw, wordt vanaf dat moment via het Pharmafilter verwerkt, zodat het helemaal niet meer ter verwerking hoeft worden aangeboden. De kostenbesparing is daarmee circa € 7.000 per jaar. Pospoelers versus Tonto’s De kosten die gemoeid zijn bij het gebruik van de Tonto’s zijn afgezet tegen de kosten van het gebruik van de pospoelers. De pospoelers gebruiken naast koud water ook heet water, samen ca. 35 liter per spoeling. In de situatie met de pospoelers werd in totaal per jaar ca. € 17.390 uitgegeven. Hierin is verwerkt het waterverbruik, het stroomverbruik, de kosten van reinigings- en glasmiddel en de kosten van het opwarmen van het gebruikte heet water (tot 90° Celsius). De Tonto’s daarentegen kosten ca. € 2.250 per jaar. Hierin is opgenomen het waterverbruik


26

(de Tonto’s gebruiken alleen koud water), stroomverbruik en de kosten van reinigingsmiddel. Het verschil is € 15.140 per jaar. Efficiencywinst Een belangrijke kostenbesparing is de efficiencywinst die de verpleegkundigen bereiken. Deze winst wordt ingeschat op 3-5 minuten per pogebruik. Omgerekend komt dit bij gemiddeld 16 handelingen per Tonto per dag neer op circa 300-480 uur per Tonto/jaar. Bij een gemiddeld salaris van 35 euro/uur betekent dit een besparing van globaal 10.000 – 16.000 euro per Tonto per jaar, ofwel voor het H-gebouw met 16 Tonto’s zo’n 160.000 – 256.000 euro/jaar.

Evaluatie Kosteneffectiviteit Het Pharmafiltersysteem verdient zichzelf terug. In het voorgaande zijn de besparingen in de huidige demonstratieopzet bij het H-gebouw van het RdGG weergegeven. Deze bedragen ruim 300.000 euro/jaar en verdere optimalisatie is nog mogelijk, waarmee de terugverdientijd minder dan 10 jaar bedraagt. Op dit moment wordt voor een gemiddeld ziekenhuis een investering van circa 2,5 miljoen euro geraamd voor implementatie van een Pharmafilterconcept. Per ziekenhuis zijn aanzienlijke verschillen in kostenbesparingen te verwachten, afhankelijk van de grootte, de aanwezige functies, de breedte van de toepassing, de werkwijze, de tarieven van het lokale waterschap cq. drinkwaterbedrijf, en de tarieven van de lokale afvalverwerking. Naar verwachting liggen deze globaal tussen 230.000 - 1.000.000 euro/jaar, waarmee de terugverdientijd tussen 2,5 – 11 jaar ligt. De kosteneffectiviteit wordt bevestigd met doorrekeningen van meer dan tien ziekenhuizen in Nederland. Een uitvoerig evaluatierapport is als deliverable van het project opgesteld (bijlage 2). Actie 5 is hiermee succesvol afgesloten.

6.2 Evaluatie project/uitvoering 6.2.1 Methodologie Over het algemeen kan worden gesteld dat de methodologie die voor de projectuitvoering is gekozen goed heeft gewerkt. De initiële doelstellingen van het project zijn volledig gehaald. De belangrijkste tegenslagen zijn veroorzaakt door externe factoren die door goed projectmanagement toch relatief gemakkelijk konden worden opgelost. Hoewel in de planning enige reservetijd was ingebouwd bleek deze achteraf te beperkt, waardoor een projectverlenging noodzakelijk was.. Verder kan worden opgemerkt dat bij een project van deze omvang en doorlooptijd het onvermijdelijk is dat afwijkingen van planning, kosten en uitvoering gaan ontstaan.


27

6.2.2 Resultaten

Taak 2

Omschrijving in Aanvraag Uitwerken technisch ontwerp

Bereikt?

Evaluatie

Ja. Aanvullend zijn vergunningen aangevraagd

Door een andere wijze van implementatie dan voorzien was het aanvragen van een vergunning noodakelijk. Dit heeft geleid tot vertragingen De bouw van het zuiveringsdeel is vertraagd als gevolg van onwerkbaar weer. De implementatie van de vermalers is vertraagd als gevolg technische problemen. Deze zijn weliswaar opgelost, maar hebben tot vertraging geleid. Er heeft een uitvoerig monitoringprogramma gedraaid. Uit de evaluatie blijkt dat de vooraf gestelde doelen bereikt zijn.

3

Implementatie ja van de installatie

4

Monitoring en evaluatie

ja

6.3 Analyse lange termijn opbrengsten 6.3.1 Directe Milieuwinst Implementatie van het Pharmafilter leidt bij het ziekenhuis tot een directe vermindering van bronemissies (zie 6.1 en de tabel). parameter Doelstelling aanvraag praktijkresultaat Hormoonverstorende stoffen 80% >99,9% Medicijnresten 80% >99% Ziektekiemen Volledige verwijdering Volledige verwijdering CZV 99,6% BZV 99,5% N-Kj 99,7% N-totaal 75,9% (>91% met aanvullende koolstofdosering) P-totaal 76,8%


28

Zowel de klassieke verontreinigingen (nutriënten, zware metalen) als medicijnresten en overige organische microverontreinigingen worden in zeer sterke mate uit het afvalwater verwijderd. Bovendien wordt de hoeveelheid heet water en het gebruik van chemicaliën voor het reinigen van bedpannen sterk verminderd. In principe is het vrijkomende water herbruikbaar als proceswater voor verschillende toepassingen. Hiermee kan bespaard worden op het gebruik van schoon leidingwater. Een bijkomend effect is dat ook de hoeveelheid af te voeren afvalstoffen uit het ziekenhuis in sterke mate afneemt (inclusief reductie van het aantal transportbewegingen) en dat biogas geproduceerd wordt die voor elektriciteitsopwekking kan worden gebruikt.

6.3.2 Relevantie voor overige sectoren en industrie Het Pharmafilterconcept is in beginsel goed toepasbaar voor ziekenhuizen en grotere verzorgingshuizen. Een eerste economische evaluatie laat zien dat voor kleinere verzorgingshuizen de kosten op dit moment nog te hoog zijn in relatie tot te verwachten baten. Daarnaast is het Pharmafilter in principe toepasbaar voor instellingen waar grotere hoeveelheden mensen bij elkaar zijn en waar veel afval wordt geproduceerd. Te denken valt aan grote evenementen of bijvoorbeeld grote kantines (scholen/universiteiten, bedrijfskantines). De feitelijke inpasbaarheid en economische haalbaarheid dient per situatie bepaald te worden. De implementatie van Pharmafilter laat wel zien dat een brongerichte aanpak voor organische microverontreinigingen in bepaalde sectoren goed kan werken. Te denken valt hierbij aan ziekenhuizen, verzorgingshuizen waar een belangrijk deel van deze verontreinigingen vrijkomt.

6.4 Lange termijn duurzaamheid 6.4.1 Kwalitatieve lange termijn milieueffecten Met het Pharmafilter wordt het mogelijk om voor organische microverontreinigingen naar een brongerichte aanpak over te schakelen. Indien het Pharmafilter grootschalig wordt geïmplementeerd kan dit leiden tot een directe beperking van circa 40% van de lozing van organische microverontreinigingen op oppervlaktewater. De techniek en de kosten hoeven hierbij geen limiterende factor meer te zijn, sterker gezegd de introductie van een Pharmafilter kan zelfs tot kostenbesparingen leiden. Met introductie van Pharmafilter wordt bovendien geanticipeerd op de ontwikkelingen in wet en regelgeving, zoals de aangekondigde aanpassingen op de lijst van verontreinigende stoffen binnen de Kaderrichtlijn Water. Hier wordt op korte termijn een aantal nieuwe stoffen aan toegevoegd, waaronder medicijnresten.


29

6.4.2 Kwalitatieve lange termijn economische effecten Op dit moment is het Pharmafilter pas vanaf een bepaalde minimumomvang economisch interessant. Overigens zal de verdere optimalisatie van het concept ertoe leiden dat implementatie ook voor overige marktsegmenten interessant kan worden. Dit inzicht heeft er al toe geleid dat er brede belangstelling voor het concept is, waarbij een eerste contract voor implementatie is gesloten en voor een 20-tal overige ziekenhuizen een business case is uitgewerkt. Ook voor financierende instellingen blijkt het Pharmafilter vanuit de gedachte van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen een interessante route te zijn. Tijdens de formele opening is door de Rabobank aangegeven dat het denkbaar is dat een instelling bij implementatie van een Pharmafilter een lagere financieringsrentes krijgt aangeboden. Eventuele strengere regelgeving (nationaal, Europees) op het gebied van organische microverontreinigingen en het verschuiven van kostendragers zou deze ontwikkeling een positieve impuls geven.

6.5 Reproduceerbaarheid en overdraagbaarheid Het project is uitgevoerd in een bestaande ziekenhuissituatie die representatief is voor Nederland. Dit betekent dat de projectresultaten in beginsel vertaalbaar zijn naar vergelijkbare situaties. Omdat in nieuwbouwsituaties het Pharmafilter direct kan worden geïntegreerd in de technische installaties is de verwachting dat hier zowel de kosten als de technische uitvoering nog verder geoptimaliseerd kunnen worden. De resultaten worden via STOWA en via Delfland actief bij waterbeheerders onder de aandacht gebracht waarmee de toegankelijkheid van de projectresultaten verder vergroot wordt. Al tijdens de uitvoering van het project bleek een sterke (inter)nationale belangstelling voor het Pharmafilterconcept. Dit heeft ertoe geleid dat reeds een contract met een ander Nederlands ziekenhuis is afgesloten (Zorgsaam Terneuzen) en dat business cases voor circa 20 overige Nederlandse ziekenhuizen zijn opgesteld. Naar alle waarschijnlijkheid wordt met de grootste private zorggroep in Duitsland en met het UmweltBundesamt een proefproject opgezet. Uit voorgaande blijkt dat de resultaten in principe reproduceerbaar en overdraagbaar zijn. Wel kunnen in andere landen nadere of andere eisen gelden ten aanzien van (te onderzoeken) parameters.

6.6 Innovatie en demonstratiewaarde Het project zelf kan worden beschouwd als hoogst innovatief. Zoals ook al beschreven onder de resultaten zijn er binnen de implementatie van het concept ook op onderdelen hoogst innovatieve technieken geïntroduceerd. Omdat er binnen het concept nog volop verbetermogelijkheden zijn, is de verwachting dat verdere innovatie leidt tot verdere verbetering van het onderdelen van het concept en daarmee de marktintroductie.


30

Het project heeft door de financiering het LIFE+ programma een hoge attentiewaarde verkregen. Hierdoor was er een brede internationale belangstelling. Een direct meerwaarde van het LIFE programma is geweest dat een eventuele introductie bij de Zorgzaamgroep direct afhankelijk is gesteld van de positieve uitkomsten van dit LIFE+ project.

6.7 Langere termijn succesindicatoren De belangrijkste langere termijn succesindicator is het voortgaande gebruik van de installatie op de locatie van het RdGG en de verdere implementatie van het Pharmafilterconcept in andere zorginstellingen of andere sectoren. Dit kan eenvoudig worden gemeten aan de hand van het aantal implementaties.

6.8 Kennisverspreiding Het doel van kennisverspreiding binnen het project was enerzijds om zowel de professionals en beleidsmakers te informeren en voor de mogelijkheden van het Pharmafilterconcept te interesseren en anderzijds het algemene publiek voor te lichten.

6.8.1 Actie 5: Resultaten kennisverspreiding gedurende project Kennisverspreiding is een continue activiteit geweest gedurende de gehele projectperiode. De uitgevoerde activiteiten zijn in lijn of lopen voor in vergelijking met de planning uit de aanvraag. Voor zover het eigen communicatie-uitingen betreft is steeds naar het LIFE+ programma verwezen. Voor zover het bijdragen aan berichtgeving van derden betreft is ook naar LIFE+ verwezen. Bij plaatsing hebben de betreffende media echter een eigen verantwoordelijkheid voor het overnemen hiervan. De resultaten van kennisverspreiding zijn in bijlage 3 opgenomen.    

De website over Pharmafilter (www.pharmafilter.nl) wordt regelmatig bijgewerkt. Op de website wordt ook genoemd dat er subsidie wordt ontvangen van LIFE+. Alle partners hebben een link naar de Pharmafilterwebsite op hun eigen websites staan. Op de bouwlocatie is een bouwbord gerealiseerd en er is een informatiebord in de ontvangsthal van het ziekenhuis geplaatst. Er is een open dag georganiseerd. Als opleveringshandeling is een feestelijke bijeenkomst georganiseerd in de vorm van een mini-symposium, waar ongeveer 60 mensen aan hebben deelgenomen (foto 8).

Foto 8: Minisymposium bij opleveringshandeling


31

     

Er is op 12 april 2010 op de locatie van het Reinier de Graaf Gasthuis in Delft een missie uit Bulgarije ontvangen. Deze is geïnformeerd over het LIFE+ programma vanuit de context van een succesvolle aanvrager en rondgeleid langs de installatie. Er is diverse keren aandacht besteed aan het systeem in verschillende vakbladen en in de nationale pers en er is op 9 juni 2010 aandacht besteed aan Pharmafilter in een uitzending van Radio 1. Er is een presentatie gegeven bij de workshop van het zorg- en innovatieplatform. Er hebben besprekingen plaatsgevonden met internationale en nationale zorginstellingen ter promotie van Pharmafilter. Het project is vermeld als voorbeeldproject in het Nationaal Waterplan (hierin is het Nederlandse kabinetsbeleid voor de komende jaren vastgelegd). Er is een officiële opening/ingebruikname georganiseerd in het voorjaar van 2012. Hiervoor zijn hoogwaardigheidsbekleders van de Nederlandse en Europese overheid uitgenodigd. De officiële openingshandeling is op 11 april 2012 verricht door de Nederlandse kroonprins Willem Alexander (zie foto 9)

Foto 9: officiële opening Pharmafilter 11 april 2012 Aan de opening is uitvoerig aandacht besteed via radio (Radio 1 journaal) en televisie (RTL nieuws). In het algemeen is de communicatie en kennisverspreiding efficiënt en effectief geweest. Het doel om zowel de professionals en beleidsmakers alsmede het grote publiek te bereiken is gehaald. In deze taak zijn geen problemen opgetreden en actie 5 is hiermee succesvol afgerond..

6.8.2 Actie 6: After LIFE+ communicatie plan De diverse communicatie-activiteiten worden ook na 30 juni 2012 gecontinueerd. Zo zal tegelijkertijd met de verspreiding van de onderzoeksrapporten ook de website geactualiseerd worden. Zowel in het Nederlands als Engels zal uitgebreide informatie over het project worden toegevoegd. De website zal tot 5 jaar na projecteinde in de lucht blijven, tenzij andere ontwikkelingen de relevantie van het project teniet doen. Final report LIFE+ project Pharmafilter LIFE07/ENV/NL/000576

32

De projectpartners zullen ook blijven bijgedragen aan diverse (internationale) symposia, en zeker over de onderzoeksresultaten zullen diverse publicaties en een persbericht worden opgesteld. In onderstaande tabel zijn de belangrijkste After LIFE communicatie activiteiten weergegeven. Tabel Activiteiten Doelgroep Geplande activiteiten Algemeen Q3 eind publiek 2012 2017

Watersector

2012

2017

Communicatie inzet Communicatiemiddel  Persberichten  Website  Lekenrapport beschikbaar stellen     

Gezondheidszorg

2012

2017

    

Beleidsmakers

2012

2017

    


Website Artikelen in nationale en internationale tijdschriften Platformbijeenkomsten Presentatie op symposia Leveren docent of materiaal voor opleiding

Doelstelling  Kennis over Pharmafilter verspreiden.  Profileren partners en Nederlandse watersector  Kennis over Pharmafilter verspreiden.  onderzoeksgegevens toegankelijk maken  overdracht kennis  Profileren HHD, STOWA en Nederlandse watersector  Kennis over Pharmafilter verspreiden.  onderzoeksgegevens toegankelijk maken  overdracht kennis  Profileren RdGG

Website Artikelen in nationale en internationale tijdschriften Platformbijeenkomsten Presentatie op symposia Actieve benadering ziekenhuizen in regio door Hoogheemraadschap Delfland (2012/2013) Website  Artikelen in nationale  en internationale tijdschriften Platformbijeenkomsten Presentatie op symposia Netwerken overige EU projecten

Kennisuitwisseling Beleidsvoorbereidend/ondersteunend

33

End report LIFE+ project Pharmafilter LIFE07/ENV/NL/000576

2012>

Recommend Documents