Natuur, veiligheid en scheepvaart in balans Einde Rivierenmagazine Spelenderwijs leren over rivierverruiming Warm onthaal in Infocentrum IJssel
26
magazine
rivieren winter 2011/2012
inhoud Rivierenmagazine is een gezamenlijke uitgave van Provincie Gelderland, Dienst Landelijk Gebied en Rijkswaterstaat Directie OostNederland. teksten Ria Dubbeldam (
[email protected]) redactie Ria Dubbeldam (GAW), Wilma de Goede (DLG), Niek Hermsen (Rijkswaterstaat), Kees Pieters en Margot Elbertsen (Provincie Gelderland) redactieadres Provincie Gelderland Ine Koenen-Wijers Postbus 9090, 6800 GX Arnhem t 026 3598028 e
[email protected] vormgeving Hans Dijkstra, Jelle de Gruyter (GAW ontwerp en communicatie, Wageningen) 2 druk Moderndruk b.v., Bennekom oplage 8500 ISSN 1388 - 1418 Dit is het laatste nummer van Rivierenmagazine. De uitgave is voor mensen die in het Gelderse Rivierengebied wonen en/of werken.
6
24
Zandwinner is ook natuurbouwer Wezendonk zand en grind BV: de naam zegt het al een beetje. Het bedrijf wint zand en grind. En wel rondom Lobith. Tegenwoordig gaat het er ook om wingebieden netjes ingericht achter te laten, zodat de natuur er zich kan ontwikkelen.
Rust in Rosandepolder is terug Om de Rosandepolder is veel te doen geweest. Het plan om een meestromende geul te graven stuitte op weerstand. Nu komen er knotbomen, hagen en bloemrijk grasland.
11
30
Rivierbeleid door de jaren heen Joost de Ruig (Rijkswaterstaat OostNederland), gedeputeerde Co Verdaas en Rolf Müller (Dienst Landelijk Gebied Oost) geven hun visie op ontwikkelingen rondom de rivieren.
Nieuw: informatiecentrum Den Nul Door gezamenlijke inzet is er een prachtig informatiecentrum over de IJssel gekomen. Een mooi startpunt voor wandel- of fietstochten.
18 ‘Vispassage bij Maurik is fascinerend’ Hoogleraar Pier Vellinga en wetenschappelijk directeur van Kennis voor Klimaat over zijn mooiste plek: ‘Jaarlijks zwemmen duizenden vissen omhoog. Heel af en toe een zalm.’
En verder 3 Van de redactie 4 Natuur, veiligheid en scheepvaart in balans 8 Rondom Maas en Waal 14 Vegetatie in uiterwaarden straks op orde 16 Rondom Maas en Waal 20 Ruimte voor de Rivier in de regio 26 Rivierennieuws 29 Column 32 Werk in uitvoering 34 Rivierenboeken 35 Websites 36 Waargenomen
foto Wim van Hof/gaw.nl
van de redactie
Rivierenmagazine stopt Voor u ligt het laatste Rivierenmagazine. Ruim dertien jaar hebben we u geïnformeerd over rivierbeheer, natuurontwikkeling in de uiterwaarden en allerhande andere actualiteiten in het Rivierengebied. De redactie heeft al die tijd met groot plezier aan het tijdschrift gewerkt. Uit reacties van lezers hebben we kunnen opmaken dat ook u het blad waardeerde. Het rivierenlandschap is van nature dynamisch. Het samenspel van rivier, uiterwaarden, dijken, oeverwallen en kommen is wereldwijd uniek en levert telkens nieuwe verhalen op. Verhalen over ruimte geven aan de rivier, natuurontwikkeling in uitwaarden en dijkverhoging als het niet anders kan. En verder over herindeling van gebieden, functieverandering van gebouwen en terreinen en natuurlijk over de mensen die in het Rivierengebied wonen en werken. Uitgeschreven zijn we niet. Toch vinden de organisaties achter Rivierenmagazine het tijd om over te stappen op andere communicatiemiddelen. Veel grote uiterwaardprojecten hebben tegenwoordig hun eigen digitale nieuwskanalen. Bewoners en belanghebbenden worden verder via de huis-aan-huisbladen goed geïnformeerd. Voor programma’s als Ruimte voor de Rivier en WaalWeelde zijn aparte websites. Wij hebben de belangrijkste websites voor u op een rijtje gezet. U treft ze achterin het blad. In dit laatste nummer speciale aandacht voor dilemma’s. Zo kunnen veiligheid, natuur en scheepvaart op gespannen voet
met elkaar staan. Hoe breng je de soms botsende belangen in balans? Dilemma’s kunnen ook ontstaan wanneer de overheid voor impopulaire maatregelen staat. Denk aan noodoverloopgebieden, waar de toenmalige staatssecretaris na een zorgvuldige afweging toch vanaf zag. Of denk aan het plan voor de Rosandepolder waar na voortschrijdend inzicht geen geul wordt gegraven maar het cultuurhistorisch waardevolle landschap wordt versterkt. Omdat dit het laatste nummer is ook een verre blik vooruit. Bijvoorbeeld op de projecten van Ruimte voor de Rivier die de komende tijd in uitvoering gaan. Intussen kijkt Nederland nóg verder. Via het nieuwe landelijke Deltaprogramma bereiden we ons voor op de wateropgaven voor 2100. De redactie bedankt iedereen die op zijn of haar wijze heeft bijgedragen aan Rivierenmagazine. In het bijzonder de journalisten die de afgelopen dertien jaar voor ons de artikelen schreven en de fotografen die het rivierengebied zo mooi in beeld brachten. De redactie, Kees Pieters, provincie Gelderland Wilma de Goede, Dienst Landelijk Gebied Margot Elbertsen, provincie Gelderland Niek Hermsen, Rijkswaterstaat0 Ria Dubbeldam, GAW ontwerp en communicatie
3
foto Bart Peters
Brede ereprijs: in de jaren ‘80 bijna verdwenen langs de grote rivieren, nu weer helemaal terug.
4
Natuur, rivierveiligheid en scheepvaart in balans
Wij eisen nogal wat van onze rivieren. Ze mogen onze veiligheid niet in gevaar brengen,
moeten voldoende diepte hebben voor de scheepvaart en waardevolle natuur opleveren. Hoe
Al eeuwen temmen wij Nederlanders onze rivieren. We bouwden dijken. We legden kribben in de rivier om het water sneller te laten stromen. Zo konden er ’s winters geen rivierbrede ijsschotsen ontstaan die dijken konden doorbreken. Een sneller stromende rivier is ook goed voor de scheepvaart. Het zand in het water krijgt weinig kans om te bezinken. De vaargeul blijft een langere periode diep. We temden de rivieren ook met dammen, stuwen en basaltblokken langs de oevers. De veiligheid is als nooit tevoren en de maatregelen hebben veel welvaart gebracht. Het traject Rotterdam-Roergebied groeide uit tot een belangrijke transportader met Rotterdam als wereldhaven.
Natuur vergeten ‘Er is één groot nadeel’, zegt Hendrik Havinga, specialist Rivierkunde bij Rijkswaterstaat Oost-Nederland. ‘We
breng je de soms botsende belangen in balans? Rijkswaterstaat legt het uit.
waren de natuur vergeten. Er kwam in de jaren negentig als reactie hierop een speciaal rivierprogramma Nadere Uitwerking Rivierengebied (NURG) om op landbouwgrond in uiterwaarden nieuwe natuur te ontwikkelen.’ Ander natuurbeleid en -programma’s volgden, zoals de Ecologische Hoofdstructuur, Natura 2000, Habitat- en Vogelrichtlijn. Het waterveiligheidsprogramma Ruimte voor de Rivier zal ook nieuwe natuur opleveren. Net als de Europese Kaderrichtlijn Water, die landen verplicht de waterkwaliteit en het waterleven te verbeteren. Het beleid en de programma’s zijn een groot succes. ‘De biodiversiteit van het rivierengebied explodeert’, concluderen rivierecologen Bart Peters en Gijs Kurstjens. Jarenlang hebben zij intensief de natuur langs de Waal, Rijn en IJssel geïnventariseerd.
De soortenrijkdom van planten en dieren is de afgelopen twintig jaar enorm gestegen, melden de ecologen. Niet alleen aansprekende soorten als bever, lepelaar, zwarte wouw en otter doen het goed, ook honderden bedreigde stroomdalplanten als wilde marjolein, kleine ruit en cipreswolfsmelk. En ook veel kleine zangvogels als roodborsttapuit en sprinkhaanzanger, dagvlinders, libellen en vissoorten. ‘Het Nederlandse rivierengebied kan weer tot de meest bijzondere Europese natuurgebieden worden gerekend’, vinden beiden. ‘Veel voorheen uitgestorven soorten zijn terug en de natuur heeft zich betrekkelijk spontaan kunnen herstellen.’
Wateropstuwing Eind goed al goed, zou je denken. Maar nee. Het punt is bereikt dat ruigtes en ooibossen de doorstroming van rivieren
De natuurontwikkeling raakt ook de scheepvaart, net als de maatregelen voor rivierverruiming dat doen. Havinga: ‘De overheid heeft met het programma Ruimte voor de Rivier ervoor gekozen om voor onze veiligheid de rivieren ruimte te geven in plaats van nog eens een keer de dijken te verhogen. We verlagen uiterwaarden en kribben, en graven nevengeulen om de waterstand bij hoogwater te verlagen. En om aan de Europese Kader Richtlijn Water te voldoen worden veel oevers natuurlijker ingericht door bijvoorbeeld (delen van) de oeververdediging te verwijderen of oevergeultjes te creëren. Rivieren gaan door dit soort maatregelen langzamer stromen en meer zand afzetten.’ De baggerinspanning zal hierdoor navenant toenemen.
Baggeren
Voorbeeld van een langsdam (in de rivierbocht) in Duitsland.
et cetera. Daar ontstaat een natuurlijke omgeving voor rivierplanten, vissen en vele andere waterdieren.’ Plannen voor zo’n langsdam zijn er bij Tiel bij het Amsterdam-Rijnkanaal op een traject van 10 kilometer. De oevergeul tussen de langsdam en de natuurlijke oever helpt goed mee de waterstand van de Waal bij hoogwater te verlagen. De langsdam zorgt ervoor dat de scheepvaart er geen hinder van ondervindt en biedt zelfs voor een langere tijd voldoende vaardiepte (zie pagina 24).
baggerschepen verbruiken bovendien diesel, wat voor de nodige CO2-uitstoot zorgt. En het opgebaggerde zand moet weer teruggebracht worden in de rivier omdat we anders de rivier omlaag baggeren. De minister heeft om de situatie goed te bekijken beroepsvereniging Schuttevaer toegezegd de gevolgen voor de scheepvaart nog eens goed op een rij te zetten. Daarna wordt afgewogen of de nadelen van baggeren opwegen tegen andere, maar duurdere maatregelen. Waar kun je dan aan denken? Havinga noemt een oplossing die veiligheid, scheepvaart en natuur verenigt. ‘We kunnen langsdammen aanleggen. Dat zijn stenen dammen tussen het zomerbed van de rivier en de oever (zie foto boven). De stroomsnelheid in de vaargeul blijft gehandhaafd en achter de langsdam kan de langzamer stromende rivier zijn gang gaan: oevers afkalven, zandbankjes maken
Vlechtschermen
foto Rijkswaterstaat
Hoe meer of vaker er gebaggerd wordt, hoe meer of vaker baggerschepen op de rivier zijn. Dat geeft verkeershinder en er kunnen onveilige situaties ontstaan. De
foto Rijkswaterstaat
belemmeren en dus voor opstuwing van het water zorgen bij hoogwater. Havinga: ‘Op veel plekken zijn ruigtes en ooibossen geen probleem en bewust gepland, maar op andere plekken zijn ze te ver doorgeschoten. Er is extra onderhoud nodig. Om het goede voorbeeld te geven, gaat Rijkswaterstaat tot 2016 waar dat nodig is overheidsgronden aanpakken. Staatssecretaris Joop Atsma heeft onlangs 75 miljoen euro beschikbaar gesteld om de wildgroei aan te pakken. Als de overheid het beheer op orde heeft, kunnen andere eigenaren makkelijker verplicht worden ook het extra onderhoud te verrichten.’ (zie pagina 14).
Voorbeeld van een vlechtscherm bij Everdingen (Neder-Rijn).
Het nadeel van overal langsdammen maken, is dat het een dure operatie is van zo’n 200 tot 400 miljoen euro. Dat is tien tot twintig keer duurder dan baggeren, zegt Havinga, maar hij ziet een alternatief. ‘De komende jaren komt veel snoeihout vrij bij de opschoonactie in de uiterwaarden om het onderhoud aan te pakken. Als we dat hout nou eens gebruiken om er grote vlechtschermen van te maken als basis voor de langsdammen en vervolgens de baggerspecie uit de rivier erin storten, dan hebben we een goedkope en landschappelijk fraaie oplossing. Hiermee kunnen we even vooruit tot de economie weer aantrekt. Deze tijdelijke maatregelen kunnen dan worden uitgebouwd tot echte langsdammen.’ Meer informatie: Hendrik Havinga, e
[email protected], t 06 51110227; Bart Peters, e
[email protected], t 06 45018861 en Gijs Kurstjens, e
[email protected], t 06 38304148, i www.rijninbeeld.nl
5
wonen & werken Wezendonk zand en grind BV: de naam zegt het al een beetje. Het bedrijf wint zand en grind. En wel rondom Lobith. Tegenwoordig
gaat het er ook om wingebieden netjes ingericht achter te laten, zodat de natuur er zich kan ontwikkelen. ‘Ik moet nodig mijn visi-
foto’s Hans Dijkstra/gaw.nl
tekaartje aanpassen’, grapt algemeen-directeur Wiely Albers. Ik word natuurbouwer.’
Zandwinner is tegenwoordig ook natuurbouwer
6
Het lijkt alsof het zand vanaf een transportband zo de rivier in plonst. Op het uiterste randje van de loswal zie je pas vele meters lager toch een binnenvaartschip liggen. Het zand belandt netjes in de laadruimte. Albers maakt een praatje met de schipper. Ze roepen elkaar toe hoe laag de waterstand wel niet is. Albers is sinds 1990 algemeen directeur en aandeelhouder van Wezendonk. Hij begon er ooit op jonge leeftijd als kraanmachinist. Dat hij een mooie carrière heeft gemaakt, wuift hij weg. Ondertussen houdt hij wel een bedrijf draaiend met negen à tien man vast personeel en heel wat losse krachten. Hij verkoopt jaarlijks 500.000 tot 800.000 ton zand en grind en zet flinke projecten op.
halen. Een gigantische shovel stort ‘m in ruim drie keer vol. ‘Deze lading gaat naar Barneveld. Het meeste gaat per schip hoor, zo’n 80 à 85 procent.’ Het zand en grind in de scheidingsinstallatie wordt met een 400 meter lange transportband rechtstreeks vanuit de Tengnagelwaard aangevoerd. Daar wint Wezendonk al zo’n tien jaar. Albers: ‘We zijn daar bijna klaar. Het zand en grind dat je nu ziet, komt van een nieuwe winlocatie verderop, waar we in juli zijn begonnen. Met wagens brengen we dat zand en grind naar de Tengnagelwaard en vervolgens gaat het de transportband op. Dat gaan we straks anders doen. Er komt een 1,5 kilometer lange transportband vanaf de nieuwe winlocatie rechtstreeks naar de scheidingsinstallatie.’
Zand veredelen Een imposante zandscheidingsinstallatie is aan het werk. ‘Hier wordt het afgegraven zand en grind ‘veredeld’, ofwel gescheiden in elf zand- en diverse grindfracties. Van bijna nul tot 32 millimeter dikte. De lichtste fractie – 0,0063 millimeter – is bijna stof. Voor de betonindustrie voegen we de fracties computergestuurd samen, precies zoals ze het hebben willen.’ Er komt een vrachtwagen aangereden om grind te
Bevers Albers stapt in de auto om naar het nieuwe wingebied te rijden. Eerst rijdt hij door de Tengnagelwaard, waar al een flink stuk natuur ligt: beverland. ‘Iedereen was blij, toen er tijdens de winning een bever kwam. Wij iets minder. We hadden de grond gekocht en een winvergunning, maar we mochten er niet meer ontzanden.’ In de daarachterliggende waard De Mars
zitten ook bevers. ‘We hadden voor de natuurlijke inrichting boompjes aangeplant. De bevers gingen er zo mee aan de slag, dat we opnieuw moesten inplanten.’ Natuurinrichting is standaard geworden. ‘We hebben de vogeltjes al bijna uitgezocht die er moeten komen’, lacht Albers.
Carvium Novum Dan komt hij op het nieuwe winterrein. Albers rijdt een hoge bult zand op om het gebied te overzien. ‘Dáár komen de waterpartijen met eilanden en recreatiewoningen en dáár bij de boerderij de natuurspeelplaats. De boerderij wordt een hotelrestaurant.’ We staan op de toekomstige toeristische attractie Carvium Novum, geïnspireerd op het gelijknamige Romeinse castellum dat ooit hier vlakbij in Herwen heeft gestaan. Kinderen en volwassenen kunnen over een paar jaar op Carvium Novum kennismaken met de Romeinse nederzettingsgeschiedenis. De huisjes en de speelplek laat hij straks over aan een recreatie-exploitant. Hoewel? ‘Dorpsgenoten vragen me wel eens: moet je dat niet zelf doen? En ja, mijn handen jeuken inderdaad om de exploitatie zelf op te pakken.’ Achter de 7 hectare toerisme en de 26 hec-
7 tare plassen komt natuur, veel natuur: broekbos en vooral rietmoeras. ‘De ecologische verbindingszone van het Rijnstrangengebied is hier op z’n smalst. Die gaan we met 200 meter verbreden. De overheid juicht zo’n particulier initiatief als dit toe, zeker nu ze zelf geen geld meer heeft.’ Langs en door de natuur komt een fietspad aansluitend op het fietspad door Rijnstrangen. ‘Het is belangrijk dat mensen de natuur kunnen beleven.’
Volop werk Graafmachines, shovels, trekkers met kiepkarren en vrachtwagens. Er wordt volop gewerkt. Het materieel wordt allemaal extra ingehuurd. De bovenste laag cultuur-
grond wordt bewaard om er de eilanden van te maken. De kleilaag daaronder is voor de baksteenindustrie. Dan volgen het zand en grind. In de al ontstane waterplas komt nog een zandzuiger. ‘Die zijn we aan het bouwen. Een stille, elektrische. Want als Carvium Novum open is en er allemaal kleine Romeintjes rond hollen, moet er geen geluidshinder zijn van de ontzanding die nog jaren doorgaat.’ Het was een mooie samenloop van omstandigheden, hoe Albers aan de grond is gekomen. ’Een fruitteler had 30 hectare te koop, maar voor dit plan was dat te weinig. Ik ben toen naar de boer ernaast gestapt. Hij vroeg zich af wat ik kwam doen. We kennen elkaar, want ik ben iets verderop, daar in die witte boerderij, opgegroeid. Toen ik vroeg: wil je de boerderij aan mij verkopen, viel hij helemaal stil. Twee weken later zaten we toch aan tafel en besloot hij te verkopen.’
Ja-woord Dat was in 2001. Waarom duurde het nog tien jaar om te beginnen? ‘Het plan is in
2002 in de gemeenteraad vastgesteld. Vervolgens legde Rijkswaterstaat een claim op dit gebied als mogelijke noodoverloop. We kregen maar geen duidelijkheid of we verder konden. In 2005 trok ik zelf de stekker eruit, maar ben er toch weer mee verder gegaan. Met wat aanpassingen zou het toch moeten lukken? In 2008 kreeg ik het ja-woord onder de voorwaarde dat er voldoende ruimte is om water te bergen bij hoogwater.’ In mei dit jaar was de kogel definitief door de kerk.
Gedragen plannen Albers vindt het belangrijk dat de omgeving, waar hij woont en leeft, met de plannen instemt. ‘We gaan een stichting oprichten met mensen uit de omgeving, het dorp, verenigingen, natuurclubs enzovoort voor het toekomstige beheer. Ze gaan meekijken of we nog verbeteringen kunnen aanbrengen. Het is mooi om gezamenlijk naar het plan te kijken. We kunnen als ondernemer wel wat willen, maar je wilt toch ook dat het plan gedragen en misschien nog verbeterd wordt.’
foto Rijkswaterstaat
rondom maas en waal
Aanpassing oude haven geeft vissen meer ruimte De bodem van het oude veerslop – de voormalige haven – in Gameren en ook van de plassen erachter zijn aangepast. Vissen kunnen hierdoor bij elke waterstand weer heen en weer zwemmen naar de Waal. Dat kon namelijk niet altijd, omdat het laagste punt van de plassen niet aan de kant van de Waal maar meer landinwaarts lag. Wanneer het water zakte, verdween de verbinding met de rivier. Hierdoor kwa-
8
men de vissen opgesloten te zitten in het veerslop. Wanneer het water nog verder zakte, nam ook het zuurstofgehalte in het water af en stierven er vissen. Het probleem was relatief eenvoudig te
verhelpen, legt Arjan Thielking van Rijkswaterstaat uit. ‘Tussen begin oktober en begin november heeft een aannemer de bodem bij de rivier uitgegraven en andere stukken juist verhoogd. In het vervolg stroomt het water bij laagwater vanzelf naar de rivier. Vissen gaan dan ook automatisch met het zakkende water mee naar de rivier.’ Niet al het afgegraven slib was schoon. Het vervuilde slib is afgevoerd en daarvoor in de plaats is grond van een betere kwaliteit gekomen. De klus was snel geklaard, vooral omdat er toch geen explosieven uit de Tweede Wereldoorlog in de bodem bleken te zitten. ‘Vliegtuigbommen sloten we al vrij snel uit. Wel zouden er nog granaten kunnen zitten. De aannemer heeft daarom met aangepast materieel het werk uitgevoerd. Maar het enige wat hij heeft aangetroffen was een oude stofzuiger.’ Meer informatie: Arjan Thielking, Rijkswaterstaat, t 06 12796340, e
[email protected]
Extra brug over de Waal
foto’s Thea van den Heuvel/DAPh
Rijkswaterstaat bouwt voor de A50, tussen de knooppunten Ewijk en Valburg, een extra brug naast de bijna veertig jaar oude Waalbrug. Met een lengte van 1050 meter is het een bijzonder en opvallend project. Het is veertien jaar geleden dat Rijkswaterstaat een brug van zo’n grote omvang realiseerde. Medio 2013 is de extra Waalbrug gereed. Dan kan de
bestaande Waalbrug worden gerenoveerd. In 2014 is alles klaar. De extra Waalbrug die ten westen van de bestaande Waalbrug wordt gebouwd, is een onderdeel van de wegverbreding op het 7 kilometer lange traject tussen de knooppunten Ewijk en Valburg. De verbreding is nodig om de verkeersdoorstroming te verbeteren. Er werken circa honderdvijftig mensen aan de brug. De nieuwe brug lijkt als twee druppels water op de oude, maar wie goed kijkt ziet ook verschillen. Toch vormen ze straks een eenheid die mooi in het open en weidse rivierlandschap past. Omdat al het werk hoog boven het water plaatsvindt, kunnen de schepen door blijven varen en ondervinden ze geen hinder. Dit is belangrijk want de Waal is een van de drukst bevaren rivieren in Nederland. Meer informatie: Floor Harmsen, Rijkswaterstaat, t 06 46326095, e
[email protected]
foto DLG
Het bijzondere natuurgebied de Kil in de Hurwenense uiterwaard.
Plannen Hurwenense uiterwaard gaan vooruit In de Hurwenense uiterwaard lopen twee projecten. Er komt een meestromende nevengeul in het noordelijke deel en het is de bedoeling om de kwaliteit van de natuur van het bestaande natuurgebied ‘de Kil’ in het westelijke deel te verbeteren. Afgelopen tijd zijn voor beide projecten diverse acties ondernomen. Voor de nevengeul in de Hurwenense uiterwaard (nabij de brug naar Zaltbommel) ligt al enige tijd een plan op hoofdlijnen. Dit oorspronkelijke plan uit 2008 heeft Dienst Landelijk Gebied (DLG) in 2011 meer in detail uitgewerkt. Ook toetste ze of het nieuwe uitgewerkte plan ‘technisch maakbaar’ en ‘vergunbaar’ is. Bewoners en belanghebbenden zijn geraadpleegd in een consultatiebijeenkomst en er is een algemene informatiebijeenkomst gehouden.
'toekomstig beheer'. Een onderwerp dat de vertegenwoordigers inbrachten was de wens om lokale agrariërs te betrekken bij het toekomstig beheer. Dit en andere ingebrachte punten worden meegenomen in de verdere uitwerking. De nevengeul is een project in het kader van de Kaderrichtlijn Water, een Europees programma om de (ecologische) waterkwaliteit van binnenwateren te verbeteren. Rijkswaterstaat is opdrachtgever.
De Kil Inbreng Aan de consultatiebijeenkomst namen elf vertegenwoordigers uit het gebied deel, variërend van particuliere bewoners tot vertegenwoordigers van een agrarische natuurvereniging, een bezoekerscentrum en de lokale hengelsportvereniging. Binnen de grenzen van het voorlopige ontwerp konden ze wensen en aandachtspunten inbrengen. Ze dachten mee over de thema's 'toegankelijkheid/ openstelling', 'toekomstig gebruik' en
Natuurgebied De Kil is een bijzonder natuurgebied, ten zuidwesten van het deel waar de nevengeul komt. DLG verkende voor de Kil de mogelijkheden voor kwaliteitsverbetering van de natuur. Dit bijzondere gebied dreigt namelijk te verdrogen en te verlanden. Tot nu toe was er geen geld beschikbaar om hier wat tegen te doen. Op initiatief van DLG en provincie Gelderland (programma WaalWeelde) zijn de bestuurders van gemeente Maasdriel, Waterschap Rivierenland, Rijkswaterstaat
en Staatsbosbeheer in 2011 met elkaar om tafel gegaan. Dit leidde uiteindelijk tot een concreet voorstel, met een daaraan gekoppelde financieringsopzet. Het voorstel bevat bijvoorbeeld de aanleg van een nieuwe watergang en een gemaal. Daarmee kan de waterhuishouding in de Kil worden gescheiden van het naastgelegen landbouwgebied en wordt inspoeling van te voedselrijk water voorkomen.
Financiële bijdragen Of het voorstel wordt aangenomen en het benodigde geld beschikbaar komt, is nog niet duidelijk. Het voorstel gaat ervan uit dat alle partijen financieel bijdragen. Vooralsnog ging een meerderheid van de gemeenteraad Maasdriel niet akkoord met de gevraagde verkoop van gemeentelijke gronden in de uiterwaard DLG en de provincie beraden zich op de consequenties van dit gemeentelijke besluit. Duidelijk is al wel dat als het voorstel voor de Kil wordt aangenomen, DLG een nieuwe consultatiebijeenkomst voor de Kil zal organiseren. Agrariërs en overige belanghebbenden kunnen dan eventuele aandachtspunten en wensen kenbaar maken. Meer informatie www.dienstlandelijkgebied.nl/hurwenen of Gytha van der Veer, DLG, e
[email protected]
9
‘De hoogwatergeul in de uiterwaard Raaijweide bij Venlo is in het voorjaar van 2012 helemaal klaar’, zegt projectleider Hans Stevens van Dienst Landelijk Gebied. De komende tijd wordt de uiterwaard verder ingericht. Over een tijdje kan bij hoogwater het water door de geul stromen. Begin maart is de aannemer volop aan het werk gegaan om de geul te graven, die Venlo in het vervolg tegen hoogwater moet beschermen. Circa 360.000 kubieke meter grond is ontgraven en afgevoerd. De waterstand bij hoogwater wordt hierdoor in Venlo met circa 4 centimeter verlaagd en stroomopwaarts in Roermond met iets minder dan 1 centimeter. De hoogwatergeul is circa 800 meter lang geworden en circa 35 meter breed. Hij stroomt alleen bij hoogwater met de Maas mee en is dan circa 100 meter breed. Dat de geul niet constant meestroomt komt omdat hij bovenstrooms wordt afgesloten met een drempel. Wanneer het water voldoende stijgt, gaat het eroverheen. Naar schatting zal de geul honderd dagen per jaar met de Maas meestromen. Benedenstrooms staat hij in directe verbinding met de rivier, waardoor in een deel van de geul toch altijd water zal staan. Stevens: ‘Afhankelijk van de waterstand kan
10
in januari worden begonnen met de inrichting van het gebied. Er komen dan ook wandel- en struinpaden. Wanneer alle machines zijn vertrokken, zal er een natuurlijk landschap ontstaan met zandstrandjes langs de rivier en afwisselend natte en droge gebieden in de uiterwaard. Vanzelf zal er een natuurlijke vegetatie komen, zoals die van oorsprong voorkwam in het Maasdal. Voor het beheer zullen Galloway-koeien worden ingezet.’ Bij de inrichting wordt ook gedacht aan de archeologische vondsten die in het gebied zijn aangetroffen. Stevens: ‘Het tracé van een gevonden Romeinse weg wordt in het veld herkenbaar gemaakt en restanten van het vroegere Veerhuis worden teruggeplaatst. Op informatieborden geven we aandacht aan de archeologie en cultuurhistorie.’
Meer plannen Hoogwatergeul Raaijweide is het eerste resultaat van het provinciale Meerjarenplan
illustratie Dienst Landelijk Gebied
foto Dienst Landelijk Gebied
Hoogwatergeul Raaijweide bijna klaar
Zandmaas 2. Hierin staan vijf projecten – drie nevengeulen en twee hoogwatergeulen – waarvoor Dienst Landelijk Gebied de inrichtingsplannen heeft opgesteld. Naast Raaijweide zijn er plannen ontwikkeld voor nog een hoogwatergeul: Venlo-Velden. De grondverwerving en de financiering is erg moeilijk zodat op dit moment niet duidelijk is of deze geul zal worden gegraven. Van de drie nevengeulen staat Stadsweide Roermond als eerste op de planning. Het werk is inmiddels aanbesteed. Als de grondverwerving voorspoedig verloopt, kan er naar verwachting in 2013/2014 worden begonnen. Ook bij de andere twee nevengeulen bij Baarlo en Afferden is dit een aandachtspunt. De nevengeulen stromen, in tegenstelling tot de hoogwatergeulen, wel altijd mee
met de Maas en zullen dus ook altijd vol water staan. Dit wordt onder meer gedaan om weer iets van dynamiek in de gestuwde Maas terug te brengen. Ook geven dergelijke nevengeulen en bijbehorende natuurontwikkeling kansen voor (de terugkeer van) bepaalde dieren en planten. Meer informatie: Hans Stevens, DLG, t 06 52401396, e
[email protected] of www.zandmaas2.nl
Geld voor afronden twee ruilverkavelingen
foto Bureau Rivierengebied
Gedeputeerde Staten van Gelderland stellen 7,8 miljoen euro beschikbaar om de werkzaamheden van de ruilverkavelingen
Land van Maas en Waal en Overbetuwe Oost definitief af te kunnen ronden. De wettelijke herverkaveling heeft tot doel de landbouwstructuur te verbeteren. De gronden komen dichter bij de boerderij te liggen. Er ontstaan betere én vaak grotere aaneengesloten kavels die efficiënter en effectiever zijn te bewerken. Bij het ruilproces worden ook gronden vrijgemaakt voor natuur en landschap. Bijkomend voordeel is dat het landschap er mooier van wordt en de al aanwezige natuurgebieden met elkaar verbonden worden. Zo ontstaan
grotere natuurgebieden met betere overlevingskansen voor de aanwezige planten en dieren. Met het geld kunnen de beide Landinrichtingscommissies na jaren van voorbereiding de laatste fase van de landinrichting uitvoeren. De ruilverkavelingen lopen al twintig jaar. Voor 2014 zullen de werkzaamheden zijn uitgevoerd. Dienst Landelijk Gebied verzorgt de uitvoering. Meer informatie: Janine Voordendag, DLG, t 06 54263455
foto Bart Peters
De Breemwaard langs de Waal. Deze winter gaat Rijkswaterstaat hier beginnen met het verwijderen van vegetatie.
Vegetatie in uiterwaarden straks op orde Het lijkt een gemakkelijke klus om vegetatie in uiterwaarden op orde te houden, zodat het rivierwater bij hoogwater goed
kan doorstromen. Je snoeit en kapt opgeschoten wilgen en ooibos en klaar! De praktijk is anders. De wetgeving voor
rivierveiligheid en natuur loopt niet altijd parallel. Nieuw beleid voor vegetatiebeheer geeft uitkomst. 11
In diverse uiterwaarden is spontaan natuur ontstaan, omdat er geen onderhoud was. De zo ontstane ruige terreinen met struiken en bomen zorgen bij hoogwater door opstuwing voor hogere waterstanden. Rijkswaterstaat bestudeert waar vegetatie kan blijven staan en waar onderhoud nodig is. Dat gebeurt samen met terreinbeheerders. Nu zijn dat Staatsbosbeheer en Dienst Landelijk Gebied. Later worden ook andere organisaties benaderd. Naar schatting 3000 van de 70.000 hectare uiterwaardgronden moet aangepakt worden.
Complex Een paar jaar geleden zijn de eerste acties ondernomen. Opgeschoten wilgen op de kribben en harde oevers zijn tot aan de grond teruggesnoeid. De volgende stap – aanpak in uiterwaarden – was complexer. ‘Al snel bleek dat je niet altijd mag kappen wat er in de loop van de tijd bij is gegroeid’, zegt Wilfred Vruggink van Rijkswaterstaat. ‘De natuurwetgeving legt geregeld beperkingen op. Als er bijvoorbeeld in een gebied een beverkolonie is gekomen, moet je het leefgebied met rust laten. Ook bleek het
lastig en tijdrovend om te berekenen wat kap- en snoeimaatregelen precies aan waterstandsdaling opleveren.’
De aanpak Toch wil Rijkswaterstaat in 2015 het teveel aan vegetatie weggewerkt hebben, gelijktijdig met de oplevering van de projecten van Ruimte voor de Rivier. Alleen dan kan Nederland zonder problemen 16.000 kubieke meter water per seconde bij Lobith afvoeren. Het gaat er niet om precies de vegetatie te verwijderen op plekken waar het is opgeschoten. Bij de keuze van de uiterwaarden wordt meer gekeken naar plekken die minder belangrijk zijn voor natuur en recreatie, en waar de meeste winst te halen is voor de doorstroming.
Nu beginnen Deze winter gaat Rijkswaterstaat beginnen op plekken waar onderhoud het meest gewenst is en waar verwijderen van vegetatie met zekerheid kan. Vruggink: ‘Staatsbosbeheer en Dienst Landelijk Gebied hebben samen met Rijkswaterstaat plannen gemaakt voor de Breemwaard en
de Gamerensche Waard langs de Waal bij Zaltbommel en de Hansummerweerd langs de Maas bij Roermond. Voor deze projecten lopen inmiddels de vergunningenprocedures. De volgende serie project uiterwaarde komt volgende winter aan de beurt.’
Efficiënt Inmiddels is ook het overleg gestart met andere natuurbeherende organisaties, zoals de provinciale landschappen en Natuurmonumenten. Daarna komt de gevarieerde groep van circa drieduizend particulieren aan bod. ‘We dokteren uit hoe we die groep het beste kunnen bereiken en hoe we het traject efficiënt kunnen organiseren. Wellicht kunnen agrarische natuurverenigingen een rol krijgen in het vegetatiebeheer. Zij hebben de materialen om te maaien en te snoeien.’ De aanpak wordt volledig gefinancierd door de overheid. ‘Wanneer de inhaalslag klaar is, moeten eigenaren het beheer zelf gaan uitvoeren.’ Meer informatie: Wilfred Vruggink, t 0651170653, e
[email protected]
Rivierenmagazine heeft u dertien jaar op de hoogte gehouden van ontwikkelingen rondom de rivieren. We blikken in
dit laatste nummer terug en vooruit met Joost de Ruig, directeur water en scheepvaart bij Rijkswaterstaat Oost-
Nederland, Gelders gedeputeerde Co Verdaas en Rolf Müller, directeur Dienst Landelijk Gebied Oost.
Rivierbeleid: dertien jaar terug en vooruit gemeenten en bij de provincies. Het betekent ook nogal wat als je de maatregel echt moet inzetten, maar ook als dat niet hoeft. Het levert sowieso financiële schade op: woningen, bedrijfspanden en grond verliezen waarde.’
Keuzes maken Tot grote opluchting van velen werd het plan geschrapt. De Ruig: ‘Rationeel waren de noodoverlopen zeker te onderbouwen. Helemaal omdat nog niet duidelijk was hoeveel waterstandsdaling het programma Ruimte voor de Rivier zou gaan opleveren. Dat proces liep nog maar net. Maar twee moeilijke onderwerpen waarover veel discussie was, waren toch wat te veel. Staatssecretaris Monique de Vries besloot dat we met alleen Ruimte voor de Rivier
verder moesten gaan om de doelstellingen voor rivierveiligheid te halen.’
Riviernatuur Al eerder dan Ruimte voor de Rivier en de noodoverlopen speelde het vraagstuk riviernatuur. Dienst Landelijk Gebied kreeg begin jaren negentig van de vorige eeuw een flinke taak om natuur in uiterwaarden te ontwikkelen. ‘Het Rijk zag dat het niet goed komt met riviernatuur als je dit niet landelijk oppakt’, zegt Rolf Müller, directeur Dienst Landelijk Gebied Oost. ‘Dat moest nader uitgewerkt worden. Zo ontstond het programma Nadere Uitwerking Rivierengebied (NURG) van het voormalige ministerie van LNV en Rijkswaterstaat. Een gezamenlijk programma omdat natte natuur en veilig-
foto ‘s Wim van Hof/gaw.nl
12
Joost de Ruig is nog maar anderhalf jaar directeur water en scheepvaart bij Rijkswaterstaat Oost-Nederland, maar kreeg in vorige functies al veel over de rivieren mee. Onder meer als secretaris van de commissie Luteijn, die zich begin deze eeuw boog over de noodzaak van noodoverloopgebieden, waaronder de Ooijpolder. Het was één van de antwoorden op de bijna-watersnoodrampen van 1993 en 1995. ‘Het idee hiervan was dat bij dreiging van overstroming, een gebied gecontroleerd onder water kon worden gezet. Daarmee is overstroming van gebieden te voorkomen waar de schade veel groter zou uitpakken.’ De Ruig herinnert zich de moeilijke afwegingen die gemaakt moesten worden. ‘Er was aardig wat weerstand, onder bewoners, onder
Co Verdaas
heid onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn.’ 7000 hectare nieuwe natuur moest er in de uiterwaarden van de Rijntakken en het bedijkte deel van de Maas komen. Deze nieuwe natuur is tegenwoordig een onderdeel van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS). ‘Daarmee zeggen we dat de Nederlandse rivieren in Europese context erg belangrijk zijn: ze vormen een gordel van natte natuur.’
Slimme combinatie Na de bijna-watersnoodrampen kreeg riviernatuur een nog belangrijker status. Het paste goed bij het programma Ruimte voor de Rivier. Daarbij wordt de veiligheid van de mensen langs de Rijntakken gegarandeerd door de rivieren ruimte te geven. Er worden geulen gegraven, uiterwaarden verlaagd enzovoort. Dergelijke gronden verliezen daarmee hun primair agrarische functie en worden ontwikkeld tot natuur of agrarische natuur. Rolf Müller: ‘Het was dus logisch om NURG te koppelen aan Ruimte voor de Rivier. Bovendien maakt de koppeling van de budgetten de uitvoering financieel ook comfortabeler. Zo heeft DLG bijvoorbeeld natuurontwikkeling in de Fortmonderwaarden, Amerongse Bovenpolder, Klompenwaard en Goilberdingerwaard prachtig kunnen combineren met doelstellingen voor Ruimte voor de Rivier.’
Oppimpen Gelderland ziet ook kansen om het Rivierengebied gelijk een economische impuls te geven. Onder leiding van Gelders gedeputeerde Co Verdaas loopt een ambitieus programma. WaalWeelde moet de rivier ‘oppimpen’. Verdaas: ‘Het programma is spontaan van onderaf in de regio ontstaan. Dat is het prachtige eraan.
Rolf Müller
We kunnen als overheid wel knelpunten signaleren, een fraai plan van aanpak opstellen en dan aan de slag willen, maar het werkt pas echt goed als de vraag uit de regio komt. In WaalWeelde willen het bedrijfsleven en gemeenten wat met de uiterwaarden. Ze hebben elkaar gevonden toen Rijkswaterstaat bezig was met wateropgaven voor Ruimte voor de Rivier. Bedrijven en gemeenten wilden ook zeggenschap in wat er met hun gebied gaat gebeuren.’ Een heel mooi bedacht concept vindt hij de klimaatdijk voor Tiel, waarbij veiligheid wordt gekoppeld aan ruimtelijke ontwikkeling. Het plan is om op een heel brede dijk woningen te bouwen, maar het wordt ook een uitloopgebied voor de mensen van Tiel. ‘Daar gaat je hart sneller van kloppen.’
Onzekere tijden Met het veranderende economische tij zijn er wel wat onzekerheden over hoe het verder moet. De projecten voor Ruimte voor de Rivier gaan – soms met enkele aanpassingen – gewoon door, maar geld om de Ecologische Hoofdstructuur af te maken is er niet. Daardoor zal natuurontwikkeling spaarzamer worden. Het Deltaprogramma voor onze veiligheid na 2050 is een discussiepunt in de Tweede Kamer. ‘Dit gebeurt vanuit het besef dat het geld schaarser is en dat je daar dan ook zuinig mee moet zijn’, zegt Verdaas. ‘Het is een legitieme vraag, maar het geeft ook onrust in het gebied. Iedereen wil verder. In de Hurwenense waard bijvoorbeeld is een mooi alternatief opgesteld voor rivierveiligheid, natuurontwikkeling en verbetering van de waterkwaliteit en -ecologie, waar iedereen mee in kan stemmen. Maar we missen nog
Joost de Ruig
1 miljoen euro. Hoe leg je de boeren uit dat na drie jaar praten het geld nu op is. Als het ministerie van Infrastructuur en Milieu (I&M) er een klap op geeft, kunnen we zo verder. Dat geldt ook voor verplaatsing van het grindoverslagbedrijf De Beijer in de Millingerwaard, dat na 2050 de plannen voor rivierverruiming in de weg zit. Als we alle potjes voor de Millingerwaard koppelen, kunnen we het bedrijf alvast verplaatsen.’
Elkaar versterken Müller is benieuwd hoe het verder gaat met de riviernatuur. ‘De rivieren en ook de natuuropgaven worden logischerwijs ondergebracht bij het ministerie van I&M. Het hoeft niet fout te gaan, maar de tijdgeest is wel anders. Ook langs de rivieren zal worden bezuinigd op natuurontwikkeling, maar eerst zullen we met zijn allen nog de ambitie van Natura2000 langs de rivieren moeten vaststellen. Het is afwachten wat gebeurt met de NURG-
13
natuur die nog moet worden gerealiseerd. Bij I&M ligt van nature de nadruk op rivierveiligheid: waarom bijvoorbeeld via natuur een waterstandsdaling realiseren als je ook kribben kunt verlagen? Maar ik vind het ontzettend mooi hoe bijvoorbeeld de Millingerwaard verandert in een waardevol natuurgebied (zie pagina 21). Het is bemoedigend dat in dit gebied Co Verdaas, Joost de Ruig en ik elkaar vinden en elkaar versterken. Wij van DLG treden op als publieke dienstverlener voor elke overheid en zorgen ervoor dat de natuur, waterveiligheid en waterkwaliteit in een plan verenigd wordt en uitgevoerd.’
Samenleving zelf aan de slag
ren zich wel gesloten. Ruig: ’Sommigen zien in de rivierverruiming mooie kansen voor recreatie, natuur en woningbouw. Een voorbeeld is de maatregel Veur-Lent, waar een dijkverlegging komt en een geul wordt aangelegd, waardoor een eiland in de rivier ontstaat met volop nieuwe mogelijkheden (zie pagina 23). Daar is zelfs een internationale prijs mee gewonnen. Ik ben enthousiast dat het zover met Ruimte voor de Rivier gekomen is. Het is een mooi totaal, ook door de natuurontwikkeling als prachtige ‘bijvangst’.
Bijvangst De komende tijd komen veel projecten van Ruimte voor de Rivier in uitvoering. Dat moet ook wel, want eind 2015 moeten de meeste maatregelen klaar zijn. Dan is de rivierveiligheid op orde tot 2050. De kou is nog niet overal uit de lucht. Nog af en toe stuit Rijkswaterstaat op weerstand tegen maatregelen, met name in de benedenloop van de IJssel. De Ruig: ‘Dat is ook heel begrijpelijk. Soms heeft een maatregel nadelige effecten op functies zoals drinkwater, natuur of scheepvaart. De rivier heeft ter plekke onvoldoende ruimte om alle functies in stand te houden. We proberen zo goed mogelijk met de knelpunten om te gaan, maar het is soms lastig uit te leggen aan betrokken en ook gemeenten, waarom het soms niet anders kan.’ Op de meeste plekken hebben de gelede-
Droogteproblematiek Nederland werkt vooral aan waterstandsdaling, maar afgelopen voorjaar werden we geconfronteerd met laag water. En in het najaar opnieuw. ‘We zullen door de klimaatverandering wel vaker met dit soort extreme situaties te maken krijgen’, zegt De Ruig. ‘De grootste boosdoener is de regen; die valt steeds minder verspreid. Het laagwater kwam het afgelopen voorjaar heel snel na een winterperiode met veel en langdurige neerslag en een hoge waterstand. Na wat regenval was het laagwater ook heel snel weer verdwenen. En ook nu was er in het najaar een erg lage waterstand door het uitblijven van regen. Het is goed dat in het landelijke Deltaprogramma, waarmee we ons voorbereiden op de wateropgaven voor 2100, ook de droogteproblematiek een plek krijgt.’
foto DLG
14
Het zit er dik in dat voor de ontwikkeling van riviernatuur het de komende tijd nog meer aankomt op initiatieven van het bedrijfsleven, particulieren en maatschappelijke organisaties. De grondstofwinnende bedrijven hebben in de ontwikkeling van uiterwaarden een steeds grotere rol gekregen. In ruil voor grondstoffen richten zij gebieden natuurlijk in. Müller: ‘Kijk naar de Bemmelerwaard. Bedrijven snappen heel goed dat ze een maatschappelijke verantwoordelijkheid hebben.’ Boeren krijgen steeds vaker een rol in het natuurbeheer. ‘In de Velperwaard hebben twee boeren heel duidelijk gemaakt: hé, wij willen ook wel wat met de natuur doen. Samen met de agrarische natuurvereni-
ging van dat gebied bestuderen ze hoe dat kan. Wat ik ook mooi vind zijn initiatieven van burgers zoals Stichting Natuurakkers Doornik en Stichting Lingewaard Natuurlijk, die zelf natuur willen realiseren en recreatie en wildernisbeleving willen bevorderen. Zo is ook dertig jaar geleden de Vreugderijkerwaard ontstaan, omdat mensen het zelf wilden gaan doen. Dat is ook de toekomst: burgers, bedrijven en agrarische natuurverenigingen gaan ook aan de slag.’
In de Fortmonderwaarden is natuurontwikkeling prachtig gecombineerd met doelstellingen voor Ruimte voor de Rivier.
foto Wim van Hof/gaw.nl
rondom rijn en ijssel
Stevigheid Grebbedijk is weer in orde Een gedeelte van de Grebbedijk in Wageningen is verstevigd. Daarvoor is in oktober eerst een groep van vijf bomen verwijderd en vervolgens een extra kleilaag aangebracht. Door ook de overige bomen te snoeien zijn die ook geen bedreiging meer voor de stevigheid van de dijk. Uit onderzoek van waterschap Vallei & Eem bleek dat de groep bomen bovenaan de dijk in een slechte conditie verkeerde,
waardoor ze zouden kunnen omwaaien. Dit gevaar speelt vooral bij hoogwater, wanneer de dijk doorweekt raakt met water. Bomen zijn dan gevoeliger voor omwaaien. Als dit gebeurt, neemt een boom een grote kluit grond mee en kan er een groot gat in de dijk ontstaan. De kans op een dijkdoorbraak wordt dan reëel. Zover mag het niet komen. De Grebbedijk is een belangrijke dijk. Deze beschermt de gehele Gelderse Vallei tegen water uit de Neder-Rijn.
De vijf bomen stonden ook in de weg voor een noodzakelijke dijkversterking. In 1997 werd de Grebbedijk – na het hoogwater van 1995 – al op diverse plekken verstevigd. Door de bomen bij de dijkopgang Spijk kon er toen geen extra kleilaag worden aangebracht. Dat is nu wel gebeurd. De stevigheid van de dijk is voor de komende jaren weer gegarandeerd.
Plannen in Rijnwaardense Uiterwaarden op elkaar afgestemd Voor de Rijnwaardense Uiterwaarden komt een nieuwe kaart, waarop alle plannen voor waterstanddaling en natuurontwikkeling staan vermeld. Dat was nodig omdat er van alles is veranderd sinds het inrichtingsplan – het plan op hoofdlijnen – in 2001.
Verschillende organisaties en bedrijven maken uitvoeringsplannen voor onderdelen van de Rijnwaardense Uiterwaarden en nemen deze voor hun rekening. Namelijk: Rijkswaterstaat, Dienst Landelijk Gebied, Samenwerking Lobberdense Waard, Kleiwarenfabriek de Bylandt en Recreatieschap AchterhoekLiemers. Na de opstelling van het inrichtingsplan 2001 is iedereen aan de slag gegaan. De Dienst Landelijk Gebied
coördineert het geheel. Iedere partij heeft inmiddels voor zijn deel een uitvoeringsplan gemaakt. Dienst Landelijk Gebied nam daarom het initiatief om de kaart uit 2001 met de plannen erop te actualiseren. ‘Het was tijd om bij elkaar te komen’, zegt Joost de Jong van Rijkswaterstaat, ‘en te bekijken wat de plannen gezamenlijk opleveren. Samen moeten we de doelstellingen voor de Rijnwaardense Uiterwaarden halen. Dat
betekent eind 2015 een waterstanddaling van 11 centimeter bij hoogwater en voor eind 2018 500 hectare nieuwe riviernatuur.’
Oevergeul Beneden-Rijn Op de kaart zie je bijvoorbeeld in het deelgebied Oevergeul Beneden-Rijn, dat de nevengeul ten westen van de steenfabriek De Bylandt breder wordt. De Jong: ‘Tussen de geul en de rivier ontstaat door de nevengeul een smal, langgerekt eiland. Hierop aansluitend maken we een 750 meter lange strekdam tot aan het punt waar de Boven-Rijn splitst in Waal en Pannerdensch Kanaal. De strek-
15
fotomontage Rijkswaterstaat
Impressie van de toekomstige oevergeul met eiland (voor op de fotomontage) en de strekdam van de BovenRijn net voor het splisingspunt van deze rivier met de Waal en het Pannerdensch Kanaal.
Groene Rivier en regelwerk Voorbij het splitsingspunt gaat Dienst Landelijk Gebied in de uiterwaard langs het Pannerdensch Kanaal een nevengeul – Groene Rivier genoemd – aanleggen voor nieuwe natuur en rivierverruiming.
Aan het begin van die nevengeul komt een regelwerk, een betonnen bouwwerk van circa 175 meter breed. Die gaat Rijkswaterstaat bouwen. ‘In het oorspronkelijke plan was slechts een verlaging van de bestaande Pannerdense overlaat voorzien’, zegt Rutger Blankvoort van Rijkswaterstaat. ‘Door verlaging van de overlaat kan het water tijdens hoogwater wel gemakkelijker de nevengeul instromen, maar er is niet goed te regelen hoeveel water dat is. Dat laatste is juist erg belangrijk, nu binnen-
Meer informatie: Karin Dijkstra, DLG, t 06 46745236, e
[email protected], i www.rijnwaardenseuiterwaarden.nl
Gemaal Tricht gaat meer water lozen op de Linge Het monumentale poldergemaal op de Lingedijk in Tricht krijgt in 2012 een opknapbeurt. Na de renovatie zal het gemaal meer water vanuit de polder op de Linge kunnen lozen. Dit voorkomt toekomstige wateroverlast, zoals in juli 2007 door forse neerslag. De capaciteitsvergroting van het gemaal is een van de maatregelen om het gebied tussen Lek en Linge goed voor te bereiden op hevige buien als gevolg van klimaatverandering. De capaciteitsvergroting zorgt er ook voor dat in droge perioden en in perioden van nachtvorstbestrijding van fruitbloesems voldoende water uit de Linge het gebied ingepompt kan worden.
Monument Het gemaal in Tricht is een rijksmonument. Dat betekent dat Waterschap Rivierenland bij de plaatsing van de nieuwe bemalingsinstallatie daar rekening mee moet houden. Het wordt passen en meten, aldus het waterschap. Ook het restauratiewerk aan de historische toogconstructie onder de Lingedijk moet zorgvuldig gebeuren. Het aanzien van het gemaal mag er niet onder lijden. Bij de renovatie worden er visvriendelijke pompen geplaatst, waardoor vissen het gemaal kunnen passeren. De Linge wordt op deze manier verbonden met een groot leefgebied voor diverse vissoorten.
foto Waterschap Rivierenland
16
dam vervangt vijf kribben, waardoor bij hoogwater een snellere doorstroming en dus waterstanddaling ontstaat. Achter de strekdam ligt een tweede oevergeul en oeverwal waar ruimte is voor natuurontwikkeling.’
kort op diverse plekken langs de rivieren maatregelen voor Ruimte voor de Rivier in uitvoering gaan.’ Die maatregelen hebben allemaal invloed op de waterstand en dus ook de afvoerverdeling tussen de Waal en het Pannerdensch Kanaal. Verlaag je bijvoorbeeld een uiterwaard langs de Waal net na het splitsingspunt Pannerdensch Kanaal en Waal, dan merk je dat op de Neder-Rijn en IJssel. Daar komt dan minder water, omdat de Waal meer water trekt. Door een flexibel instelbaar regelwerk te maken kan de waterverdeling constant worden gehouden, wat erg belangrijk is voor onder meer de bevaarbaarheid van Rijn en IJssel. Het regelwerk werkt dus als een soort kraan: door deze meer of minder open te zetten komt er meer of minder water in het Pannerdensch Kanaal. Een vergelijkbaar regelwerk is overigens bij de Hondsbroeksche Pleij nabij Westervoort gemaakt om het water tussen Rijn en IJssel te verdelen. Rijkswaterstaat gaat snel aan de slag met het regelwerk, om ervoor te zorgen dat de waterverdeling over Waal en Pannerdensch Kanaal kan blijven zoals die nu is.
foto Wim van Hof/gaw.nl
Safarischip Blauwe Bever weer in de vaart
Excursieschip de Blauwe Bever gaat volgend seizoen toch weer varen op de Neder-
Rijn en Lek. Het safarischip lag vanaf april dit jaar aan wal. Door ernstige motorproblemen werd het vaarseizoen voortijdig afgebroken. Via een inzamelingsactie onder bedrijfsleven en publiek is het benodigde geld voor twee zo goed als nieuwe motoren aangeschaft en de exploitatie voor de komende vier jaar veiliggesteld. Maximaal 57 mensen kunnen met een vaartocht van Het Utrechts Landschap mee om vanaf het water te genieten van de natuur in de uiterwaarden. Passagiers krijgen informatie over de geschiedenis
van de rivier, de planten en dieren die rond en in het water leven en de historische ontwikkeling van plaatsen als Rhenen en Amerongen. Er zijn diverse rivieroevervaarten en themavaarten onder leiding van deskundige gidsen. Groepen kunnen De Blauwe Bever reserveren voor een eigen bootexcursie. Meer informatie: infocentrum van Het Utrechts Landschap in de Blauwe Kamer in Wageningen (t 0317 410594), VVV Rhenen (t 0317 612333) en VVV Wijk bij Duurstede (t 0343 575995). Zie ook: i www.utrechtslandschap.nl
Cultuurhistorie als kans voor Rijnstrangen De roemrijke cultuurhistorie van de Rijnstrangen kan een drijvende kracht zijn voor de economie, natuur en wateropgaven in het gebied. Dat blijkt uit een kansenstudie om cultuurhistorie als inspiratiebron te nemen bij gebiedsontwikkeling. De Rijnstrangen, het gebied rond de dorpen Pannerden, Herwen en Lobith, maakt indruk door zijn sporen van oude rivierlopen, het eeuwenlange leven bij de rivieren en gebeurtenissen die invloed hebben gehad op de nationale geschiedenis. Daar moet toch meer mee te doen zijn, dachten de gemeenten Rijnwaarden, Duiven en Zevenaar, de provincie en Waterschap Rijn en IJssel. Ze besloten hiernaar onderzoek te laten doen. ‘Nou denken mensen snel dat cultuurhistorie belemmerend werkt, maar het kan juist omgekeerd werken’, zegt Willemijn van den Berg van provincie Gelderland. ‘Als we cultuurhistorie verbinden met andere dingen, zoals natuur- en landbouwontwikkeling, wateropgaven en versterking van de economie door toerisme en recreatie, dan zorg je ervoor dat de gebiedsidentiteit behouden blijft en dat de ruimtelijke kwaliteit versterkt.’ Dat is ook de uitkomst van de studie ‘Sleutel van het verleden, sleutel voor de toekomst’.
Geldersche Waard nog de verhogingen: de wal waar wachttorens op hebben gestaan. Nu is het niet de bedoeling replica’s van die wachttorens te bouwen. Wel kunnen we met moderne verwijzingen die plekken meer herkenbaar maken, waardoor de hele verdedigingslinie beter beleefbaar wordt. Op de wallen kunnen we ook heggen aanplanten, waarmee we tevens de natuur en het landschap versterken. Andere suggesties zijn bijvoorbeeld om oude doorbraakgeulen (crevassen) herkenbaar en de entrees van bijvoorbeeld de Panoven, Tolkamer en
gemaal Kandia duidelijker te maken.’ In totaal zijn er negentien kansen geformuleerd. ‘Om die kansen te grijpen, zijn we in gesprek met diverse partijen. We hopen dat er in de toekomst concrete projecten in uitvoering komen in combinatie met programma’s als WaalWeelde, Ruimte voor de Rivier, Ecologische Hoofdstructuur, Natura 2000 en toeristisch-recreatieve initiatieven.’ Het rapport ‘Sleutel van het verleden, sleutel voor de toekomst’ wordt op de website van de provincie geplaatst: www.gelderland.nl, zoek onder cultuur en cultuurhistorie. Meer informatie: Willemijn van den Berg, provincie Gelderland, t 026 359 9331, e
[email protected]
Negentien kansen ‘Cultuurhistorie hoef je niet per se overal terug te brengen; we kunnen het wel beter beleefbaar maken op een aansprekende, eigentijdse manier’, vervolgt Van den Berg. ‘Wat ik zelf heel leuk vind, is het idee om een stuk van de stelling van Maurits uit de Tachtigjarige Oorlog weer herkenbaarder te maken. Een geoefend kijker ziet in het landschap van de Grote
Schematische weergave van de manier waarop de Mauritslinie in Rijnstrangen weer zichtbaar gemaakt kan worden met bomenrijen, hage, zitplekken op voormalige bastions.
17
mijn mooiste plek
18
‘De vispassage bij Maurik is fasc ‘Jaarlijks zwemmen hier duizenden vissen omhoog, wel veertig of vijftig soorten. Heel af en toe een zalm. Ook springend, want anders komen ze niet over de watervalletjes heen.’ Pier Vellinga, hoogleraar klimaat- en waterveiligheid en wetenschappelijk directeur van het landelijke onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat, vindt de vispassage fascinerend. ‘Hij is in 2005 om het stuw- en sluiscomplex Amerongen aangelegd. Het is een mooi voorbeeld van hoe we fouten uit het verleden kunnen herstellen.’ Vellinga geniet van de natuur die overal langs de rivieren ontstaat door onder meer programma’s als Ruimte voor de Rivier. Wel vindt
hij dat je er in het algemeen te weinig van kunt zien. Als er een dijk is om op te fietsen of te wandelen, is die vaak veel te druk. Dat geldt zeker voor dit deel van de Rijn. Aan de overkant van de rivier wurmen op mooie dagen auto’s, motoren, fietsers en wandelaars langs elkaar heen. ‘Leg overal aan uiterwaardenzijde fietspaden aan’, luidt zijn advies. ’Dat kan best. De rivieren zijn op veel plekken breed genoeg. En als het niet kan: maak fietspaden op de dijk als er nog geen weg is.’ De fietspaden maken deel uit van een omvangrijk plan. Vellinga is pleitbezorger van de klimaatdijk. ‘Een dijk van minimaal 30 meter
foto ‘s Wim van Hof/gaw.nl
19
inerend’ breed, breder mag ook’, zegt hij. ‘Zo sterk dat hij niet snel zal doorbreken. Je kunt van alles met zulke dijken doen: bomen erop zetten wat nu niet mag of zelfs woningen.’ Gemeente Tiel denkt serieus na over zo’n dijk. Voor Streefkerk en de Grebbedijk tussen Wageningen en Rhenen heeft zijn onderzoeksgroep ook de mogelijkheden onderzocht. ‘Neem de oude Grebbedijk. Als die doorbreekt stroomt de Gelderse Vallei tot aan Muiden bij het IJsselmeer onder. De schade zal miljarden euro’s bedragen, terwijl versterking van de dijk met een fietspad ertegenaan vast niet meer dan 10 miljoen euro kost.’
Nederland zal over twintig tot dertig jaar niet ontkomen aan een nieuwe ronde dijkverzwaring, denkt hij. Op vele plaatsen langs de rivieren adviseert hij verbreding in plaats van verhoging van de dijk. Langzamerhand landt zijn idee. ‘Dijken waren altijd het domein van de waterschappen. Leg je brede dijken aan, dan vereist dat samenwerking van veel partijen zoals provincies, gemeenten en belangengroepen. Lastiger, maar het wordt er wel veel veiliger door.’
voor de
rivier
foto De Ulebelt
ruimte
Spelenderwijs leren over rivierverruiming 20
Kinderen spelen in de Ossenwaard bij Deventer. Met emmers graven ze een minirivier in het zandstrandje. Het is meer dan zomaar wat spelen. Ze leren hoe bij Deventer overstromingen zijn te voorkomen.
Langs de minirivier leggen de kinderen stenen. Die maken hun rivier smaller. Ook brengen ze hindernissen aan. Als ze er emmers water ingooien zien ze hoeveel moeite het water heeft om door te stromen. Het water zoekt op een andere manier ruimte. ‘Het is heel illustratief voor de situatie bij Deventer’, zegt Maike Nelissen van natuuren milieueducatiecentrum De Ulebelt. ‘De rivier zit hier ingeklemd tussen het historische stadsfront op de rechteroever en een woonwijk met het Worpplantsoen op de linkeroever. Bij hoogwater kan het water niet snel genoeg weg. De kade van de stad en het plantsoen lopen wel eens onder.’ Door de situatie na te bootsen leren de kinderen hoe het komt dat Deventer een kwetsbare plek is en wat je kunt doen om de veiligheid in de toekomst te garanderen als er nog meer water komt.
Expeditie Uiterwaard ‘We waren al bezig met een onderwijsprogramma over uiterwaarden voor alle basis-
scholen in en rondom Deventer. Dat zou zich vooral richten op planten en dieren’, zegt Maike Nelissen. ‘En toen kwamen we in contact met Wim van Vilsteren van het project Ruimte voor de Rivier Deventer, dat zorg draagt voor de riviermaatregelen rondom Deventer. Ze wilden ook graag kinderen betrekken bij wat er bij Deventer gaat gebeuren. We hebben samen het onderwijsprogramma Expeditie Uiterwaard gemaakt en zijn dit najaar begonnen.’
Les in de klas De kinderen krijgen eerst een les in de klas van de eigen leerkracht, zien filmpjes over wat er met de rivier gaat gebeuren en foto’s van het hoogwater van vorig jaar. Dat weten ze zich nog heel goed te herinneren. Een week later gaan ze op expeditie naar een uiterwaard en voeren er allerlei praktische opdrachten uit. Nelissen: ‘Alles zonder pen en papier; de kinderen willen we de rivier en de uiterwaard zoveel mogelijk laten ervaren. Behalve het nabootsen van de IJssel met een minirivier doen ze bijvoorbeeld grondboringen om te ontdekken welke grondsoort er onder de oppervlakte zit. We wijzen hen ook op troep hoog in de bomen. Ze staan er niet bij stil dat het water 2 tot 3 meter hoger heeft gestaan.’ Tot in 2015 doen jaarlijks twintig klassen mee aan de expeditie. De riviermaatrege-
len die de waterschappen Groot Salland en Veluwe gezamenlijk realiseren, zijn dan ook klaar.
Zes geulen Er zijn dan in totaal zes geulen aangelegd in de Bolwerksplas, De Worp en Ossenwaard en in de Keizers-, Stobben- en Olsterwaarden. Samen zorgen ze voor een lagere hoogwaterstand op de IJssel en een snellere afvoer in tijden van hoogwater. Alle uiterwaarden krijgen nieuwe natuur en extra recreatiemogelijkheden. Uniek is de nieuwe ecologische boerderij De Natuurderij in de Keizers- en Stobbewaarden. Deze krijgt een rol in het laag houden van de begroeiing in de uiterwaarden, zodat het water ook in de toekomst goed kan doorstromen. De maatregelen beslaan zo’n 10 kilometer en 500 hectare. De aannemerscombinatie is begonnen met de voorbereidende werkzaamheden, zoals het in detail uitwerken van het ontwerp en de planning. Meer informatie over de maatregelen voor Ruimte voor de Rivier bij Deventer: Wim van Vilsteren, Waterschap Veluwe, t 06 109 28881, e
[email protected]. Meer informatie over Expeditie Uiterwaard: Maike Nelissen, Stichting De Ulebelt, t 0570 653437, e
[email protected]
in
de
regio
Aannemerscombinatie werkt plannen Millingerwaard uit De Millingerwaard krijgt geulen en nieuwe natuur. Zand- en grindoverslagbedrijf De Beijer gaat verhuizen. Het zijn maatregelen om bij hoogwater het rivierwater sneller te laten doorstromen. Jan van Casteren van de combinatie Boskalis-Van de Wetering vertelt wat zij in opdracht van Dienst Landelijk Gebied gaan doen. ‘We hebben nu al een flinke stapel papier en dat wordt flink meer’, lacht Jan van Casteren. ‘In één jaar gaan we het inrichtingsplan dat er op hoofdlijnen ligt, tot in detail uitwerken en de benodigde vergunningen aanvragen. Ook rekenen we door of alle maatregelen samen inderdaad de 9 centimeter waterstanddaling opleveren die onze opdrachtgever wil bereiken in het kader van Ruimte voor de Rivier.’ De Millingerwaard, een uiterwaard in de Ooijpolder langs de Waal, is ruim 400 hectare groot en speelt een belangrijke rol bij het afvoeren van rivierwater naar zee. De uiterwaard is mede daarom ook aangewezen als gebied waar de rivier veel meer ruimte moet en kan krijgen.
Vertrouwd
Schoon kwelwater De plek van de toekomstige hoofdgeul is een voormalige rivierarm. ‘Links en rechts daarvan verbinden we wat andere geultjes tot één geheel.’ Van Casteren heeft het over de vijf ‘kwelvingers’, die ervoor gaan zorgen dat het rivierwater als kwel via de bodem de Millingerwaard intrekt. Door helder en schoon kwelwater zal hier begroeiing met waterplanten ontstaan, wat aantrekkelijk is voor libellen en andere insecten. Voor de aanleg van de geulen heeft de aannemerscombinatie tijd tot 2018. In 2015 moet ze klaar zijn met een aantal minder opvallende maatregelen. Maar dit
foto Willem Overmars
Boskalis-Van de Wetering kent het gebied al aardig goed. ‘We zijn hier sinds 2004
met ontkleiing bezig. Het heeft zo zijn voordelen dat we met de uiterwaard vertrouwd zijn. Ook voor de vergunningverlening is dat prettig. De provincie, de gemeente en andere instanties kennen ons al en de mensen in de omgeving ook.’ Het eerste wat er gegraven zal worden, is overigens geen geul maar een zandgat. Van Casteren: ‘Het wordt een tijdelijke zandput. We gaan hem vullen met de grond die vrijkomt bij het graven van de geulen en de uiterwaardverlaging. Die grond is niet geschikt om te verkopen. Het zand uit de zandput wel. Daarmee kunnen we een deel van de maatregelen voor de hoogwaterveiligheid en de natuurontwikkeling financieren.’
De Millingerwaard wordt op den duur één groot natuurgebied.
zijn wel de maatregelen die zorgen voor de gewenste waterstanddaling van 9 centimeter. Het gaat om verwijdering van obstakels, zoals enkele depots (zandbulten) en dammen die bij hoogwater het water opstuwen. Hetzelfde geldt voor hoogwatervluchtplaatsen. ‘Als een vluchtplaats dwars op de rivier ligt, is dat niet zo handig. We gaan bestuderen of we ‘m bijvoorbeeld van richting kunnen veranderen, zodat het water er gemakkelijker langs kan.’
Serieus nemen Bewoners worden zo goed mogelijk geïnformeerd. ‘Er zullen zeker informatieavonden komen en iedereen kan altijd contact met ons opnemen. We hopen door een goede uitleg en door in gesprek te gaan met bewoners en organisaties, bij de vergunningverlening op nog weinig bezwaren te stuiten. We kunnen best voorstellen dat mensen huiverig zijn. Het is nogal wat als er zeven jaar een zandfabriek in je ‘achtertuin’ staat. Maar ik adviseer mensen die willen weten hoe het eruit komt te zien, vooral te gaan kijken in Batenburg. We hopen dat de mensen hier net zo enthousiast worden als de Batenburgers.’ Tijdens de uitvoering blijft het gebied zoveel mogelijk open voor publiek. Uitzonderingen worden gemaakt voor plekken waar gewerkt wordt of waar het gevaarlijk is. De Millingerwaard wordt, aansluitend op de al bestaande natuur, in ingericht tot een grootschalig natuurgebied, dat grotendeels toegankelijk zal blijven voor wandelaars en fietsers. Er komt een afwisseling van open water (diep en ondiep), rietmoerassen, rivierduinen, oevervegetaties, hard- en zachthout ooibossen en natte en droge, kruidenrijke graslanden. In 2020 is het gehele werk afgerond. Meer informatie: www.dienstlandelijkgebied.nl/millingerwaard Uitvoering: Jan van Casteren, Boskalis-Van de Wetering, t 06 51780541, e
[email protected]
21
ruimte
voor de
rivier
Prijzen voor het Lentereiland
Impressie van het toekomstige Lentereiland bij Nijmegen. Links Nijmegen, rechts Lent. In het midden het toekomstige eiland met stadspark. Het eiland krijgt twee bruggen. Over het eiland heen lopen de verlengde Waalbrug (vooraan), de spoorbrug en de stadsbrug.
voor de Lenterbox – twee boeken en een kaart – waarin de geschiedenis, het nu en de toekomst van het gebied in beeld komen – en opvallende rode objecten, waaronder een bankje langs de Waal die informatie geven over Lent en de dijkingreep.
Meer informatie over Ruimte voor de Waal: www2.nijmegen.nl en www.ruimtevoorderivier.nl, meer informatie over de stadsbrug: www.nijmegenstadsbrug.nl
Munnikenland krijgt agrarisch beheer Agrariërs krijgen op den duur een rol in het natuurbeheer van het buitendijkse deel van Munnikenland. Dat is het resultaat van gesprekken van Waterschap Rivierenland met boeren, Staatsbosbeheer en de agrarische natuurvereniging De Capreton. In het kader van Ruimte voor de Rivier zal de dijk een stuk landinwaarts worden gelegd, waardoor een buitendijks gebied van 500 hectare ontstaat. De huidige akkerbouwgronden worden hierbij omgevormd naar natuur. De gemeenteraad van Zaltbommel ziet hierin kansen voor boeren voor agrarisch natuurbeheer. Ze vroeg
het waterschap, projectleider van het Ruimte voor de Rivier-project, om de mogelijkheden te verkennen. ‘Het lijkt te kunnen voor met name de hogere delen’, zegt Huub Verlouw van Waterschap Rivierenland. ‘De komende tijd gaan we het idee verder uitwerken. De Capreton gaat in ieder geval de coördinatie op zich nemen van de deelnemende boeren.’ Het ontwerpbestemmingsplan 'Buitengebied, Munnikenland' heeft op verschillende plaatsen ter inzage gelegen. De komende tijd worden de reacties bestudeerd. Meer informatie: www.ruimtevoorderrivier.nl/munnikenland of Huub Verlouw, Waterschap Rivierenland, t 0344 649438, e
[email protected]
illustratie Bureau Stroming
22
De Waterfront Center Award stimuleert de ontwikkeling van stedelijke waterfronten en brengt deze onder de aandacht. In de afgelopen jaren ging de prijs onder andere naar waterprojecten in Sydney, Dallas en New York. En nu dus Nijmegen. ‘De jury vond het heel bijzonder dat wij in Nederland watervraagstukken niet als iets afzonderlijks zien, maar weten te combineren met andere opgaven zoals stedenbouw, infrastructuur en recreatie’, zegt Pim Nijssen namens de gemeente. ‘En dat ook nog eens in korte tijd. Samen met alle betrokken partijen hebben we in maar 1,5 uur een goed plan gemaakt. Dat is voor andere landen ongekend. Nog verbazingwekkender werd gevonden dat dit ook nog eens gebeurde in overleg met omwonenden.’ Nijssen vindt de belangrijkste Europese designonderscheiding Red Box ook een mooie opsteker. ‘Het benadrukt onze communicatie met de bewoners. De prijs was
artist impression gemeente Nijmegen
Door dijkverlegging en de aanleg van een geul voor rivierverruiming bij Nijmegen, ontstaat een eiland in de rivier. Voor het project sleepte Nijmegen twee prijzen in de wacht, waaronder de prestigieuze Waterfront Center Award.
Inrichtingsplan voor Munnikenland. Rechts komt een brede dijk in noord-zuidrichting. En links daarvan nieuwe natuur met een rol voor agrarisch natuurbeheer.
de
regio foto Rijkswaterstaat
in
Tweede deel kribverlaging in volle gang Aan weerszijden van de Waal bij Dodewaard en Deesd is de afgelopen tijd volop gewerkt aan verlaging van de kribben om het rivierwater meer ruimte te geven. Het gaat om de tweede fase kribverlaging in de rivier. Daarvoor worden tussen grofweg Nijmegen en Tiel 120 kribben aangepakt.
ben echter dat bakens door de vergrote stroomsnelheid gemakkelijker losraakten. Om dit te voorkomen hebben we ze steviger vastgemaakt. Tegelijkertijd zijn de bakens meer op de kop van de kribben gezet, zodat schippers beter zien waar de kribben beginnen.’
Langsdammen
Bakens
Er volgt in principe nog een derde fase kribverlaging: tussen Tiel en Gorinchem. De staatssecretaris geeft eind dit jaar, begin volgend jaar er uitsluitsel over. Voor een traject van 10 kilometer heeft Rijkswaterstaat een alternatief voor kribverlaging ingebracht: twee langsdammen in de Waalbochten bij Tiel. Een langsdam is een parallel aan de stroomrichting lopende dam die de vaargeul scheidt van de naastliggende oevergeul en, net als kribben, de vaargeul op zijn plaats houdt (zie ook pagina 4).
Karin van Andel, omgevingsmanager van Rijkswaterstaat: ‘Voor de scheepvaart wordt als de kribben onder water staan, de zichtbaarheid van de bakens extra belangrijk. We zagen op de eerste verlaagde krib-
De langste langsdam – 6,8 kilometer – is gepland aan de overkant bij Tiel. Aansluitend volgt aan de rechteroever een 3,2 kilometer langsdam. De bedoe-
In totaal verlaagt Rijkswaterstaat tot eind 2015 in drie fasen 450 kribben op het traject tussen Nijmegen en Gorinchem. Door de kribben gemiddeld een meter lager te maken, komen ze vaker onder water te staan. Hierdoor kan het water gemakkelijker zijn weg vinden, terwijl de vaargeul behouden blijft. Op deze manier wordt de veiligheid bij hoogwater groter.
ling is dat de langsdammen in de binnenbochten komen.
Voordelen ‘Als het allemaal doorgaat, is het de eerste lange langsdam in Nederland. Bij Opijnen ligt een kleintje. We zien veel voordelen in deze aanpak’, zegt Van Andel. ‘We halen zeker de beoogde waterstanddaling en er ontstaat bovendien ruimte voor natuurontwikkeling. In de geul mogen gecontroleerd bepaalde plaatsen verzanden. Voor de scheepvaart heeft verzanding in de geul als voordeel dat de vaargeul in de bochten diep blijft.’ De langsdam en de geul daarachter bieden ook kansen voor recreatievaart. ‘We zijn aan het onderzoeken wat wel en niet kan’, zegt Van Andel. Er is een flimpje gemaakt over de werkzaamheden rondom kribverlaging en twee informatieve folders over de cultuurhistorie en technische aspecten van kribben. U kunt ze eind 2011/begin 2012 vinden op de website www.rws.nl/kribverlagingwaal Meer informatie: Karin van Andel, t 06 51763331, e
[email protected]
23
op weerstand. De rust in de polder is terug. In plaats van een geul komen er knotbomen, hagen en bloemrijk grasland. Pieter Brantjes
van camping Oosterbeeks Rijnoever had de geul best mooi geleken, maar wat er nu gebeurt vindt hij ook prachtig.
Rust in Rosandepolder is terug
24
Campinghouder Pieter Brantjes (midden) vertelt gasten over de cultuurhistorie, natuur en wandelpaden in de Rosandepolder.
Begin oktober. Heerlijk kampeerweer. Hobbelend over een halfverhard pad op een dijkje kom je uit bij camping-jachthaven Oosterbeeks Rijnoever. De mist is net opgetrokken. De laatste campinggasten van dit jaar genieten op het vroege uur al van de zon. Half oktober gaat de camping met jachthaven dicht. In verband met de kans op hoogwater in de winter gaan de caravans van de seizoensplaats af. De kano’s en zeilbootjes worden uit het water gehaald en de steiger wordt opgeborgen tot het volgende voorjaar. ‘De natuur neemt het dan over’, zegt campinghouder Pieter Brantjes. ‘Dan komen de hazen, fazanten en de mollen.’ Alweer zes jaar runt hij samen met zijn
vrouw Marie José Wagenmans deze knusse camping in de Rosandepolder. Naast campinggasten lopen ook wandelaars rustig over de camping. ‘Goedemorgen’, groet een bewoonster uit het dorp die haar hond uitlaat. ‘Goedemorgen’, antwoordt Brantjes. Dit is nou precies wat hij wil: de uiterwaard zo toegankelijk mogelijk maken zonder dat het een ‘kermis’ wordt. Het is een landbouwgebied maar het heeft ook een maatschappelijke functie, vindt hij. De uiterwaard is een beetje van iedereen. Samen met de gemeente heeft hij er de afgelopen jaren er flink werk van gemaakt om wandelpaden door het gebied te krijgen. Het Maarten van Rossempad – de langeafstandswandeling van ’s-Hertogenbosch
naar Ommen – liep eerst over de verharde weg aan de rand van de Rosandepolder. Nu gaat die dwars door de uiterwaard. Brantjes: ‘Wandelplatform-LAW is blij dat de route is verlegd, de gemeente is blij dat mensen hier kunnen wandelen en wij zijn blij met de extra aanloop van mensen die hier wat komen drinken.’ Er zijn ook wandelommetjes aangelegd. Heel eenvoudig door bruggetjes over sloten te leggen. Eigenaren stellen hun grond belangeloos open voor wandelaars.
Flinke geul Het had heel anders kunnen gaan. In 2000 ontvouwde Rijkswaterstaat het plan om dwars door de uiterwaard een geul te gra-
foto’s Wim van Hof/gaw.nl
Om de Rosandepolder is veel te doen geweest. Het plan uit 2000 om een grote meestromende geul te graven stuitte
De indeling van de percelen met langs de randen knotbomen is eeuwenoud.
ven. De rivier zou daardoor bij hoogwater meer ruimte krijgen. Verder zou de uiterwaard worden verlaagd en heringericht als natuurgebied met onder meer moerasjes. Brantjes kent de plannen, ook al is hij nog maar zes jaar campingbaas. Hij woonde namelijk al zestien jaar in deze uiterwaard, iets verderop in een woonboot. ‘Volgens het oorspronkelijke plan zou de camping op een eiland komen. Dat zou fantastisch zijn. Uiteindelijk is het er niet van gekomen. Dat de uiterwaard agrarisch in gebruik blijft is ook mooi. Landbouw heeft zijn eigen kwaliteiten. Het hoeft hier niet alleen maar natuur te worden.’ Eén element uit het oorspronkelijke plan is wel uitgevoerd: een doorsteek in de spoorbrug. Bij hoogwater kan het water onbelemmerd de uiterwaard instromen. ‘Afgelopen winter stond de polder flink onder water’, zegt Brantjes. ‘De gebouwen op de camping bleven wel droog. We zitten hier namelijk op een voormalig steenfabrieksterrein dat is opgehoogd met misbaksels uit de fabriek. Na de Tweede Oorlog is hier ook nog eens puin van het gebombardeerde Arnhem en Oosterbeek gestort.’
Vuilstort Dat het rigoureuze plan uiteindelijk niet is doorgegaan, komt onder meer door een breed gedragen protest van omwonenden verenigd in de Werkgroep Oosterbeekse Uiterwaard, de gemeente, Het Geldersch Landschap en anderen. ‘De uiterwaard
heeft heel bijzondere cultuurhistorische waarden’, legt Gerard Jonkers van Het Geldersch Landschap uit. ‘De waard is grotendeels onvergraven en de perceelsindeling met langs de randen knotbomen is eeuwenoud.’ De vuilstort in een voormalige rivierarm dwarsboomde ook het plan. De nieuwe geul zou niet alleen in de voormalige rivierarm maar dwars door de oude structuren moeten worden gegraven. De volgestorte oude rivierarm herstellen en de vuilstort saneren zou wel een uitstekend plan zijn, maar bleek te duur. De vuilstort blijft ook nu hinderen. Het Geldersch Landschap krijgt de 87 hectare uiterwaard in langjarig erfpacht, maar wil niet de verontreinigde grond. Jonkers: ‘Eigenaar Bureau Beheer Landbouwgronden zoekt uit waar de grond verontreinigd is en waar niet. Pas als we dat weten bellen we het Kadaster om het gebied te begrenzen. Vervolgens gaan we naar de notaris om de erfpachtovereenkomst te tekenen.’
Knotwilgen Jonkers verwacht dat de officiële levering van de grond nog wel een jaar kan duren. Tot dan gebeurt er niks. De globale plannen zijn al wel bekend. ‘We willen de oorspronkelijke perceelsindeling accentueren door langs percelen struiken te planten en deze na enkele jaren te vlechten tot een vlechthaag. Langs beken komen knotwilgen en oude watergangen willen we uitgraven. Er
komen bloemrijke hooilanden, graaslanden met MRIJ- en brandrode koeien en hier en daar een poel. Met de boeren in de omgeving gaan we overleggen en een plan maken voor het toekomstig beheer. We hebben hen nodig om de waard goed te kunnen beheren en te onderhouden. Vrijwilligers hebben we straks nodig om hagen te vlechten, wandelpaden te onderhouden en bomen te knotten.
Ringoven Campinghouder Brantjes is enthousiast. ‘Deze plek is al mooi maar met de plannen krijgen we nog meer mensen enthousiast.’ Zelf wil hij ook nog wat met de cultuurhistorie. Hij wijst op een ruïne op zijn camping. ‘Een ringoven. De eerste die ooit is gebouwd. Hij is zo klein omdat het een proefmodel was. Het stenen bakken in deze ringoven was zo’n succes, dat er daarna grotere zijn gebouwd zoals De Panoven in Zevenaar, nu een museum. Mijn idee is om onze ringoven bescheiden te herstellen, zodat mensen een idee krijgen van hoe hij werkte. Volledige restauratie hoeft niet. Liever niet zelfs. Er overwinteren vleermuizen in. Fazanten maken er hun nest en afgelopen zomer zag ik voor het eerst hagedissen. Deze cultuurhistorie is er voor mens en dier.’ Meer informatie: Gerard Jonkers, Het Geldersch Landschap, t 06 22483731, e
[email protected]
25
foto gemeente Overbetuwe
Door regelmatig te oefenen op noodsituaties zijn de dijkwachters – als het er écht op aan komt – goed voorbereid op hun taken. Deze dijkwachtoefening was een aanloop naar de internationale hoogwateroefening Frida, een week later, waaraan een groot aantal overheidsinstanties in Gelderland en aan de Duitse kant van de grens meededen. Frida speelde zich overigens binnenskamers af, niet zichtbaar voor het publiek. Het ging hierbij vooral om de afstemming en samenwerking tussen de instanties. Meer informatie: Marius van Herpen, Waterschap Rivierenland, t 0344 649163, e
[email protected]
26
foto DLG
De gemeenten Overbetuwe, Lingewaard en Neder-Betuwe willen de karakteristieke woerden behouden en versterken. Daarvoor is een speciaal project gestart. Woerden zijn de oudste nog zichtbare bewoningsvormen in het Rivierengebied. Het zijn kunstmatig opgeworpen heuvels die mens en dier bij hoogwater een droge plek gaven. Omdat dijken en rivierverruiming tegenwoordig bescherming bieden, hebben woerden hun functie verloren. Op veel plekken dreigen ze te verdwijnen. Dat terwijl ze waardevol zijn voor de beleving van de eeuwenlange strijd tegen het water. De gemeenten willen woerden beter herkenbaar en beleefbaar maken. Dit kan door ze opnieuw in te richten en/of de erfbeplanting te herstellen. Om te bekijken hoe dat het beste kan, doet Stichting Landschapsbeheer Gelderland een cultuurhistorisch en ecologisch onderzoek. In elke gemeente onderzoekt de organisatie acht woerden. Daarvan worden de cultuurhistorie en architectuur beschreven, visualisaties gemaakt van hoe ze eruit hebben gezien en streefbeelden opgesteld voor herstel. De huidige bewoners van de woerden worden bij het onderzoek betrokken, net als historische verenigingen, IVN Natuur- en Milieueducatie en andere instellingen met kennis op dit gebied. De onderzoeksresultaten komen
in een inspiratieboek, dat een leidraad is voor herstel. Meer informatie: Stichting Landschapsbeheer Gelderland, Martijn Grievink, t 026 3537444 of e
[email protected]
Hoogwateroefening houdt dijkwachters scherp Ruim honderd dijkwachters van Waterschap Rivierenland hebben in november een hoogwateroefening uitgevoerd. Op de dijken langs de Rijn, Waal, Maas, Lek en Merwede hebben ze de hele dag gepatrouilleerd en de dijken nauwkeurig bekeken. Tijdens hun rondgang zagen ze – zogenaamd – zaken die bij hoogwater de dijken kunnen verzwakken: grote stukken drijfvuil, scheuren in de dijk, vee op de dijk, wellen, enzovoort. Deze zaken hebben ze vervolgens gemeld aan hun dijkpost. In de oefening ging het om zeer hoge rivierwaterstanden.
Opknapbeurt militaire schuilplaatsen Diefdijklinie
foto Waterschap Rivierenland
Herstel woerden in Rivierengebied
De militaire schuilplaatsen langs de Diefdijk zien er verwaarloosd uit. Het beton vertoont scheuren en andere beschadigingen. Het hang- en sluitwerk van de deuren en luiken werkt niet meer naar behoren. De provincie Gelderland wil deze onderdelen van het cultuurhistorisch erfgoed Nieuwe Hollandse Waterlinie graag behouden. Daarom krijgen ze een opknapbeurt onder leiding van Dienst Landelijk Gebied (DLG). Het gaat om batterijschuilplaatsen uit de periode van de Eerste Wereldoorlog, groepsschuilplaatsen (koepelkazematten en bunkers) uit de Tweede Wereldoorlog en vijf grondgedekte batterijschuilplaatsen. Het idee is om op een aantal locaties ook een stukje loopgraaf toe te voegen. Drie schuilplaatsen – waarvan twee in de buurt van Fort Asperen – worden geschikt gemaakt voor beperkte openstelling. De
nieuws
rivieren
Nieuwe ontwikkelingen in Park Lingezegen
maatverandering. Het natuurgebiedje krijgt daarvoor een bescheiden inrichting: een eenvoudig amfitheater en diverse verwijzingen naar voormalige dijkdoorbraken en huidige en toekomstige maatregelen voor rivierverruiming. Aan de oever van de Rijkerswoerdse Plassen is een duik- en snorkelcentrum gepland. Met de ondertekening van een intentieovereenkomst tussen SEAFARI, Park Lingezegen, Gemeente Overbetuwe en grondeigenaar Uit®waarde komt de komst van dat centrum een stapje dichterbij. Meer informatie over Park Lingezegen: www.parklingezegen.nl
Museum zoekt werk van rivierenschilder
schappen geschilderd, met name van uiterwaarden. Hij leefde er ook: de schilder woonde op de boot ‘Tamalone’, wat tevens een expositieschip was. Vanaf 1945 lag zijn boot in Wageningen bij het Lexkesveer of soms richting Rhenen. Het museum heeft meerdere werken – aquarellen, tekeningen en litho’s – van Ben van Londen in bezit, maar zoekt via bruiklenen een tijdelijke uitbreiding van de collectie, zodat de expositie een evenwichtig beeld van het oeuvre kan schetsen. Wie een aquarel, tekening of ander werk in bruikleen wil geven, kan contact opnemen met Kiki Staverman, t 0317 351158, of J. van der Weiden, e
[email protected]
Museum De Casteelse Poort in Wageningen wijdt van april tot september 2012 een expositie aan de schilder Ben van Londen (1907-1987). Hij heeft veel land-
illustratie Marco Derksen
In Park Lingezegen – tussen Arnhem en Nijmegen – gebeurt van alles. Zo is het fietspad langs de Huissense Zeeg op de afwerking na klaar. In het zuiden van het park is het ommetje DoornikdePas door het polderen rivierenlandschap uitgebreid. Plannen zijn er voor een centrum voor natuur&zorg: Boerderij Lingezegen. Het is de bedoeling om op één erf allerlei activiteiten samen te brengen: natuur- en milieueducatie, een natuurspeelplaats, maatschappelijke zorg, buitenschoolse opvang, een kinderboerderij en horeca/pleisterplaats. Al is er nog geen onderdak, de stichting organiseert diverse activiteiten. Kinderen beleven bijvoorbeeld hoe leuk natuur is. Dat kan sinds deze zomer ook in het Openlucht klaslokaal dicht bij de Waal, waar kinderen van basisscholen werken aan opdrachten over bijvoorbeeld rivieren en kli-
Uiterwaardenlandschap van Ben van Londen.
Gedeputeerde Staten bezoeken Betuwse Bloem.
Betuwse Bloem wil door
Indruk van het toekomstige duik- en snorkelcentrum in Park Lingezegen.
27
foto provincie Gelderland
overige schuilplaatsen gaan voor altijd dicht. Alleen vleermuizen kunnen er dan nog in. Voor de vleermuizen worden er speciale elementen van gebakken klei aan het plafond gehangen, zogenoemde 'vleermuisplafonnières'. Op de grond wordt een laag zand gestrooid en er komt een bak water om de luchtvochtigheid op peil te houden. Circa 15 van de 26 schuilplaatsen zijn al opgeknapt. De overige worden in het voorjaar aangepakt. Meer informatie: Ronald Broekhuizen, DLG, t 06 12084564, e
[email protected]
foto De Casteelse Poort
rivieren nieuws
In het voorjaar van 2012 besluiten Gedeputeerde Staten of zij het initiatief Greenport Betuwse Bloem ook de komende jaren blijven ondersteunen. De greenport krijgt via een motie steun van een aantal politieke partijen. Het Ambitieprogramma 2012-2015 van Betuwse Bloem ligt klaar. Hierin staan plannen waaraan ondernemers, kennisinstellingen en overheden willen werken om het vestigings- en ondernemersklimaat in de Betuwe te verbeteren. Belangrijke thema’s zijn: kennis en producten tot waarde brengen, verduurzaming van de sector, de kwaliteit van arbeid en de
Ganzenexcursies in de Gelderse Poort In de wintermaanden trekken grote aantallen wilde ganzen vanuit het hoge noorden naar onze streken om te overwinteren. Natuurmuseum Nijmegen organiseert in januari en februari enkele busexcursies naar dit fascinerende schouwspel in de Gelderse Poort. Het gebied is uitgegroeid tot één van de belangrijkste pleisterplaatsen voor ganzen in West-Europa. Alleen al in de Ooijpolder en de Duffelt zitten in de wintermaanden tienduizenden kolganzen, grauwe ganzen en rietganzen. De vogels vinden er voedsel en veiligheid; overdag foerageren ze op weilanden en akkers en ’s nachts slapen ze op het water. Ze bouwen energiereserves op voor de zware terugtocht naar hun broedgebieden in Siberië. De ganzenexcursies zijn op de zondagen 22 en 29 januari en 5, 12 en 19 februari en
starten om 12.30 uur vanuit het Natuurmuseum Nijmegen. Een excursie duurt ongeveer drie uur. Belangstellenden dienen zich minstens een week van tevoren in te schrijven bij het Natuurmuseum Nijmegen, t 024 3297070 of e
[email protected]. Meer inforatie: www.natuurmuseum.nl
Rivierkreeftjes als nieuw streekproduct In de sloten en weteringen van het Land van Maas en Waal kom je ze steeds vaker tegen: Amerikaanse rivierkreeftjes. De vissers Gerard en Jan van Mil uit Alphen vangen ze steeds vaker in hun netten, maar wat moeten ze ermee? Herberg & visvijvercomplex ’t Mun uit Appeltern ziet een kans als streekdelicatesse. De kreeftjes zijn waarschijnlijk met Amerikaanse schepen via de Rotterdamse haven in Nederland terecht gekomen. Omdat ze geen natuurlijke vijanden hebben, nemen ze snel in aantal toe en ontwikkelen ze zich tot een plaag. De kreeftjes zijn alleseters. Ze eten waterslakken, mosselen, waterinsecten, kikkers, kleine
Gelderland werkt aan Visie Landschap Gedeputeerde Staten van Gelderland maakt een visie voor het landschap en het beheer daarvan. Hierin komt onder meer te staan hoe de provincie zich willen blijven inzetten voor het landschap en wat zij daarvoor gaat doen, waaronder promotie van de zeven Gelderse Nationale Landschappen, zoals Rivierengebied, Nieuwe Hollandse Waterlinie en Gelderse Poort. Dit laatste is een antwoord op het besluit van het Rijk om geen geld meer te besteden aan de Nationale Landschappen. De eerste ideeën voor de landschapsvisie heeft Gelders gedeputeerde Jan Jacob van Dijk besproken met wethouders, vertegenwoordigers van Nationale Landschappen en een aantal landschapspartners, waaronder de Stichting Landschapsbeheer Gelderland. In overleg met Provinciale Staten is besloten om het landschapstraject samen op te laten lopen met het traject voor de Ecologische Hoofdstructuur (EHS). Op deze manier kan er zowel
foto Herberg ’t Mun
foto Jacco Steendam
28
aansluiting van het onderwijs op de arbeidsmarkt verbeteren. Innovatie en samenwerking zijn daarvoor belangrijke randvoorwaarden. Om de gedeputeerden te overtuigen van het belang van Betuwse Bloem organiseerde het Ondernemersinitiatief Betuwse Bloem in november een werkbezoek. Alle Gelderse gedeputeerden maakten kennis met de ambities en bezochten innovatieve ondernemers. Betuwse Bloem is vier jaar geleden opgericht. ‘Het was vooral een periode van opbouw. Nu is het belangrijk om door te gaan’, zegt Peter van Osch, directeur veiling Zaltbommel. ‘Omdat het een lastige periode voor de tuinbouw is, moeten we onze krachten meer dan voorheen bundelen en waar mogelijk bedrijven ondersteunen bij het verbeteren van hun positie.’ Meer informatie: www.betuwsebloem.nl
visjes, wormen en planten. Doordat ze ook viskuit eten vormen ze een bedreiging voor veel vissoorten. ‘Je kunt de kreeftjes wel doden, maar het is beter er iets nuttigs mee te doen, bijvoorbeeld op de menukaart zetten’, zegt Elly van Ooijen, die samen met haar man ’t Mun runt. Afgelopen zomer bestelden nog niet veel gasten rivierkreeft. ‘We gaan er toch mee door. Je moet het de tijd geven. Mensen moeten aan nieuwe dingen wennen.’ Herberg & visvijvercomplex ’t Mun, Molenstraat 10, Appeltern t 0487 541445 of e
[email protected]
foto Waterschap Rivierenland
rivieren nieuws financieel als inhoudelijk een integrale afweging worden genomen. Naar verwachting zijn de kaders voor EHS en landschap bij de Voorjaarsnota gereed.
Culemborg genomineerd voor Prijs Ruimtelijke Kwaliteit Werk aan ’t Spoel/Molenkade in Culemborg is genomineerd voor de Gelderse Prijs voor de Ruimtelijke Kwaliteit. Het thema deze keer is ‘Bouwen aan identiteit’. Werk aan ’t Spoel en Molenkade maken deel uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het fortterrein en de gebouwen van Werk aan ’t Spoel zijn gerestaureerd en ontwikkeld met een amfitheater, forthuis met horeca, culturele activiteiten en dergelijke. In het gebied Molenkade gaat het om de inrichting en het hergebruik voormalige inundatievelden, natuurontwikkeling, waterberging en bunkers. De waarden van het gebied zijn zichtbaar en maken de waterlinie hier beleefbaar . In maart 2012 maakt een onafhankelijke jury onder voorzitterschap van Jan Terlouw de prijswinnaar bekend. De projecten maken ook kans op de publieksprijs. In januari 2012 kunnen inwoners van
Gelderland via internet hun stem uitbrengen. De prijs bedraagt vijfduizend euro en wordt uitgereikt aan de winnende gemeente en dient besteed te worden aan het betreffende project. Meer informatie: www.gelderland.nl, kijk bij Ruimtelijke ordening
Dag van de Dijk goed bezocht Ongeveer 10.000 mensen bezochten eind september de Dag van de Dijk. Het thema van dit jaar was: Dag zonder Dijk. Hierbij stond centraal wat er zou kunnen gebeuren als er geen dijken zouden zijn.
Op 22 plekken in Nederland – onder meer in Woudrichem (zie foto) – waren verschillende activiteiten. Zo waren er dijkwachtlessen, exposities, informatiemarkten, natuurwandelingen door de uiterwaarden, fietstochten, excursies naar een dijk, wedstrijden zandzakken vullen en er werd uitleg gegeven bij dijkversterkingsprojecten. De dag is in het leven geroepen om mensen bewust te maken van het belang van dijken. Zonder dijken is het in het grootste gedeelte van Nederland niet mogelijk om te wonen, werken en recreëren. Mensen staan daar niet dagelijks bij stil. Meer informatie: www.dagvandedijk.nl
Bang voor hoogwater…..? Ik niet Ik woon achter een sterke dijk die in 1995 na de evacuatie flink is verhoogd en verzwaard. Een rij hoge populieren breekt de golven bij krachtige wind en ook de ijsschotsen bij kruiend ijs. Dat laatste zal niet zo gauw meer voorkomen, omdat het afvalwater van de elektriciteitscentrale bij Nijmegen het water van de rivier opwarmt. Hoogwater is overweldigend mooi. Vanaf de dijk is dan een binnenzee te zien met hier een daar een toef kruinen van bomen of struiken erbovenuit. De schepen varen veel hoger dan gewoonlijk. De zon spiegelt een schitterend spoor over het water. Volle maan geeft hoogwater een sprookjesachtige uitstraling. Om van te genieten! Na de dijkverzwaring in 1995 schreeuwden sommige natuurliefhebbers moord en brand. De variëteit aan dijkbegroeiing
was verloren gegaan. Maar mijn buurman, tevens boer, reageerde laconiek: ‘Kom over tien jaar maar eens terug. Dan staat de dijk weer vol met allerlei planten.’ En ja hoor, de dijkbewoners jubelen tegenwoordig in het voorjaar over het talud boordevol bloemen en planten, van fluitenkruid, margriet, boterbloem, kamille, centaurie en weegbree tot gele en rode (rol)klaver, gele en witte walstro, ratelaar, pinksterbloem en nog veel meer. Een fascinerend gezicht, om blij van te worden. Natuurlijk heeft ‘de polder’ daarbij een handje geholpen door het graszaad te mengen met wildebloemenzaad. De wind draagt bij om het zaad van de uitgebloeide bloemen te verspreiden. Waar eerst geen margrieten bloeiden, staan ze nu in groten getale te stralen. Bij hoogwater voert de rivier zaden van heinde en verre
aan. De dijk is in het voorjaar een toeristische trekpleister van belang, een juweel van het Rivierengebied. Als dan ook de fuut, de kievit of de grutto zich laat horen, waan je je in het paradijs. Corry Derksen
column
29
het bezoeken waard
30
foto’s Wim van Hof/gaw.nl
Warm onthaal in Infocent Infocentrum IJssel in Den Nul – tussen Olst en Wijhe – is klaar. Sommige dingen moeten nog worden geïnHet is een eenvoudig maar fraai schuurachtig gebouw, helemaal van hout en glas. ‘Duurzaamheid is het uitgangspunt’, zegt Corné Balemans van Staatsbosbeheer. Hij wijst naar de miniwindmolen en de zonnepanelen op het dak. ‘We voorzien in onze eigen energie. Ook door de ketel die biomassa verbrandt en omzet in energie.’ Binnen kom je in een moderne, aangename ruimte. Hier voel je je gelijk thuis. Het zoemt er van de vrijwilligers. Bezoekers kijken rustig rond. Links is het archief van de Historische Vereniging ’t Olster Erfgoed, waar je van elke straat in Olst en elke vereniging informatie kunt vinden. Alles is opgeslagen in 500 mappen. Heb je een vraag, dan is er altijd wel iemand in het kantoor van de vereniging. Dan kom je bij het winkeltje. Strak ingericht maar doet toch denken aan vroeger.
stalleerd, zoals het trekpontje over het water. Toch is het infocentrum nu al de moeite waard om te bezoeOp de toonbank liggen boeken over natuur. De schappen zijn gevuld met streekproducten onder meer van de plaatselijke molen. Hierna loop je vanzelf door naar de permanente tentoonstelling van Staatsbosbeheer (de beheerder van het gebied) en ’t Olster Erfgoed.
Permanente tentoonstelling Eén tafel gaat over de natuur, de andere over de cultuurhistorie. Bordjes geven aan of trekvogels er zijn of naar Afrika zijn vertrokken. Je ziet welke dieren er langs de IJssel leven, zoals de bever. Op de maquette zie je hoe de meander in de IJssel de Fortmonderwaarden met het natuurgebied Duursche Waarden vormt. Voor kinderen is er een knutselhoek. De andere tafel toont onder meer de mens en zijn activiteiten: de klederdracht, de steenfabrieken en dergelijke. Als tijdelijke expositie staan er schaalmodellen van machines
ken. Het is een mooi startpunt voor wandel- of fietstochten en om meer te weten te komen over de omgeving. uit de steenfabriek, gemaakt door een machinebouwer uit Olst. Moe van het kijken? Loop dan naar het ‘groene café’ van de JP van den Bent stichting, waar mensen met een beperking de bediening verzorgen. Binnen of op de vlonder buiten is er een mooi uitzicht op de hank, een afgesloten stuk oude rivierarm. Er stijgt een aalscholver op, een meerkoetje dobbert op het water en een groep ganzen vliegt gakkend in V-vorm over. De natuur beleef je hier ter plekke.
Houten schuur Naast het informatiecentrum staat een grote houten schuur. ‘De werkplaats en opbergplaats van onze vereniging’, verklaart Mans Drosten van ’t Olster Erfgoed. De bedoeling is hier ook spullen uit het dagelijks leven tentoon te stellen. De grote deuren worden dan opengeschoven. Het is bijzonder dat het infocentrum er is
rum IJssel
31
wat echt af is, is de natuurvriendelijke oever langs de watergang. De nu nog kale akker wordt een bloemenweide met een hoogstamboomgaard, vol met oude regionale rassen. Balemans: ‘We zijn in overleg met een imkervereniging om hier een bijenstal neer te zetten. Goed voor de bijenstand en voor de bestuiving van de fruitbomen. Met de boomgaard doen we wat bijzonders. Mensen kunnen straks een boom adopteren. We gaan samen met Stichting IJsselfruit in het voorjaar een bloesemtocht organiseren langs ook andere hoogstamboomgaarden en in het najaar komt er een oogstfeest. Dan kunnen mensen ook de oogst van hun adoptieboom laten verwerken tot sap. Het is een mooie manier om mensen bij hun eigen cultuurhistorie te betrekken.’
gekomen. Staatsbosbeheer wilde al jaren een groot bezoekerscentrum met de IJssel als onderwerp. ‘De rivier heeft veel natuurwaarde en dat willen we mensen graag laten zien’, zegt Balemans. ‘De nachtmerrie die economische recessie heet, zette een streep door die droom.’ Via de gemeente Olst kwam Staatsbosbeheer in contact met ’t Olster Erfgoed. Drosten: ‘Ook wij zochten al jaren een nieuw onderkomen. De vereniging was gehuisvest in twee veel te kleine panden en kon haar documentatie onvoldoende toegankelijk maken voor geïnteresseerden.’ Beide organisaties zijn om de tafel gaan zitten. Ze zagen wel wat in samenwerking. Zelf een gebouw neerzetten was nog steeds te duur. Daarvoor zorgde woningbouwcorporatie Salland Wonen, die het gebouw aan hen verhuurt. Zo zijn alsnog de dromen gerealiseerd.
Duursche Waarden
Het gebouw is af, maar het omliggende terrein wordt nog verder ingericht. Dat laat Staatsbosbeheer door mensen van Dienst Landelijk Gebied doen. Over een tijdje zal het er prachtig zijn. Het enige
Bij de hank komt een kinderspeelplek met een waterpomp. ‘Kinderen kunnen lekker met water kliederen en ook het water in. Het is hier ondiep’, zegt Balemans. Dan wijst hij op iets wat lijkt op rubberbanden met daaraan een reling. Dit wordt het
trekpontje. Want na het bezoek aan het informatiecentrum is het de bedoeling dat mensen de natuur ingaan. Via de trekpont, loop je zo de Duursche Waarden in. Dit is het eerste gebied in Nederland waar de natuur langs de rivier weer meer ruimte kreeg. In de uiterwaarden zijn twee geulen gegraven. Ze zorgen voor een gevarieerd en bij de rivier passend ecosysteem. Ook al is het gebied slechts deels toegankelijk, er zijn genoeg mogelijkheden om van de natuur te genieten. Bij Fortmond staat een uitkijktoren. Vanaf dit punt heeft u een wijds uitzicht over het gebied en de IJssel. Ook is er een wandelpad naar een vogelhut. De talrijke watervogels kunt u vanuit de hut observeren.
Meer informatie Infocentrum IJssel in Den Nul ligt aan de Rijksstraatweg 109. Dagelijks geopend van 10.00 tot 17.00 uur, t 0570 555555, e
[email protected], i www.infocentrumijssel.nl
In de Amerongse Bovenpolder langs de Neder-Rijn komt een 6 kilometer lange kwelgeul met paaiplaatsen en natuurvriendelijke oevers, ongeveer op de plek van een dichtgeslibde en volgegroeide rivierkwelgeul. In het westelijke deel van de polder zijn de voorbereidende werkzaamheden begonnen. Vanaf september 2012 zal druk gebaggerd en gegraven worden om de oude, niet meer functionerende rivierkwelgeul breder en dieper te maken. Ook wordt het contact met de rivier hersteld, zodat vissen weer in en uit kunnen zwemmen en paaien. De geul wordt van twee kanten gevoed met kwelwater: via de Utrechtse Heuvelrug en de rivier. Hierdoor ontstaat een bijzondere waterkwaliteit. Het gebied krijgt bovendien een moeraszone van 2,5 hectare en een ijsvogelwand. In samenwerking met het Ruimte voor de Rivierproject Elst wordt in het oostelijke deel van het gebied een hoogwatervrije vluchtplaats voor vee gemaakt. Het project is onderdeel van een groter natuurontwikkelingsproject. Rijkswaterstaat en Dienst Landelijk Gebied (DLG) werken hierin samen en betalen elk een deel. De kwelgeul en de moerassen worden uitgevoerd in het kader van Europese afspraken voor verbetering van de waterkwaliteit
Aanleg van een paaiplaats in de Amerongse polder.
(Kaderrichtlijn Water). De slikkige rivieroevers en de leefgebieden voor de ijsvogel en porseleinhoen dragen bij aan de Natura 2000-doelstellingen. Meer informatie: Jaring van Rooijen, DLG, t 06 52401521, e
[email protected]
Fort Sint Andries bijna klaar Het cultuurhistorisch herstel van de sluis van Nieuw Fort Sint Andries is net klaar. Hij was gedeeltelijk dichtgegroeid. ‘We hebben alleen het deel gerestaureerd dat er nog is’, zegt Jerry Wind van Staatsbosbeheer. ‘De muren zijn gemetseld en delen zijn weer zichtbaar gemaakt. Heel leuk is dat we een deel
foto Buro Delfgou, architectuur en monumentenadvies
32
foto DLG
Aanleg kwelgeul van start
van de oude sluisdeuren hebben teruggevonden. Ze zaten onder de grond. We hebben ze wat uitgegraven en netjes afgeschilderd. In 2012 gaan we voor de toegankelijkheid nog de landschappelijke en recreatieve inrichting verbeteren.’ Staatsbosbeheer is al vier à vijf jaar bezig, met subsidie van het Rijk en provincie. Dienst Landelijk Gebied heeft het project voorbereid en zag toe op de uitvoering. Eerst is het fort zelf en de brug ernaartoe aangepakt, zodanig dat mensen het terrein op kunnen. Op het fort ging het vooral om het behoud van de ruïne, zodat het veilig en beleefbaar is voor publiek. Fort Sint Andries is een voormalig militair fort uit 1812 en gebouwd op het smalle strategische stuk land tussen de Maas en Waal bij Heerewaarden. Het maakt deel uit van de Brabantse Waterlinie Meer informatie: Jerry Wind, Staatsbosbeheer, t 06 23366267, e
[email protected]
Herstel rietmoeras in Rijnstrangen Van half juli tot begin september is er hard gewerkt aan het herstel van het rietmoeras in het Rijnstrangengebied bij Zevenaar. Vorig jaar is al een klein stukje gedaan om ervaring op te doen. Dit jaar is er een forse oppervlakte van het rietland
in uitvoering
werk
afgeschraapt. Opslag van wilgen (soms forse bomen) en andere struiken zijn grotendeels geruimd. Plantenresten, slib en de bovenste kleilaag die de laatste decennia is opgehoopt werden daarna verwijderd. Hierdoor komt het riet weer in het water te staan. Dit is belangrijk, omdat waterriet broedgebied is voor zeldzame broedvogels zoals de grote karekiet en de roerdomp. Zonder deze maatregelen zou het gebied langzaam veranderen in een wilgenbos. De vrijkomende grond krijgt een nuttige bestemming. De bedoeling is om met de grond het oorspronkelijke reliëf in het gebied te herstellen, dat door de winning van baksteenklei is verdwenen. Ook kan het materiaal gebruikt worden om verdwenen kades terug te brengen. Bij elkaar is nu circa 25 hectare aangepakt. In 2012 zal de laatste fase – 15 hectare – worden uitgevoerd. De herstelwerkzaamheden worden uitgevoerd in samenwerking tussen Staatsbosbeheer, Stichting Twickel en de Dienst Landelijk Gebied en gefinancierd door de provincie Gelderland. Meer informatie: Karel Morssink, t 026 3781350, e
[email protected]
Restauratie ketels stoomgemaal De Tuut De Tuut in Appeltern (Land van Maas en Waal) heeft anders dan de vele andere
foto Baet en Borgh
nog aanwezige stoominstallaties in WestEuropa een ketelbatterij met drie ingemetselde ketels en oververhitters met rookgaskanalen voor extra warmteopname. Ketel 1 doet met de beide stoommachines alweer zo’n tien jaar regelmatig dienst en is meerdere keren per jaar tijdens stoomweekeinden te bezoeken. Monumentenstichting Baet en Borgh, eigenaar en beheerder van De Tuut, wil de twee andere machines ook weer graag aan het werk krijgen. Dat gaat ook gebeuren door subsidie van het Europese Leader-programma aangevuld met bedragen van provincie, waterschap en de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. ‘We zijn al met ketel 2 begonnen’, zegt Jan Reijnen van Baet en Borgh. ‘Als die het volgende seizoen klaar is, nemen we ketel 3 onder handen.’ Van de ruim zevenhonderd stoomgemalen die ooit voor de waterbeheersing in ons land zijn gebouwd, is De Tuut een van acht overgebleven exemplaren. In het Gelderse rivierengebied hebben 34 van dit soort gemalen gestaan. Meer informatie: www.de-tuut.nl
Prachtige ecologische zones in Schuytgraaf ‘Zo’n vijftien jaar geleden hebben we op een kaart de eerste pijl getekend om de Arnhemse nieuwbouwwijk Schuytgraaf
33
foto gemeente Arnhem
foto DLG
Steeds meer rietmoeras in Rijnstrangen.
onderdeel te laten worden van het landschappelijke en ecologische netwerk van de Betuwe. Nu zie je de natuur echt ontstaan’, zegt een enthousiaste Christine Paris, beleidsadviseur/stadsecoloog bij de gemeente Arnhem. De ecologische zones worden aangelegd om leefgebieden van planten en dieren ¬in de uiterwaarden van Neder-Rijn en het toekomstige Park Lingezegen met elkaar te verbinden. Middenin de wijk is op voormalig akkerland al een droge ecologische zone – De Lange Weide – in ontwikkeling. Door hooilandbeheer bloeien daar van voorjaar tot najaar wilde planten. De aanleg van de natte ecologische zone aan de westzijde van Schuytgraaf schiet op. De noordelijke kant ervan is al klaar, het zuidelijke deel bijna. Dit moerassige gebied wordt het domein voor amfibieën, vissen en moerasvogels. Paris: ‘Er is heel wat graafwerk aan te pas gekomen om het gebied natter te maken en eilandjes aan te leggen. Ik ben heel benieuwd hoe het er komend voorjaar uit zal zien.’ De komende tijd worden de recreatieve wandel- en fietsroutes aangelegd. ‘Daarmee zijn de ecologische zones niet alleen voor de natuur, maar worden ze ook van de mensen zelf.’ Meer informatie: Christine Paris, gemeente Arnhem, t 026 3774371, e
[email protected]
Ecologische zones in Schuytgraaf worden langzamerhand zichtbaar.
Op- en ondergang riviervisserij
Klimaatverandering in een atlas
34
Iedere Nederlander praat er over. We hebben ander weer dan vroeger. Maar wat verandert er precies? Hoe meet je dat? En wat betekent dat voor de Nederlandse samenleving? De Bosatlas van het klimaat behandelt deze en nog veel meer vragen over weer en klimaat. Alle bijzonderheden staan op een rij: hét overzicht van weer en klimaat in Nederland, 112 pagina's met 254 kaarten en afbeeldingen, warmte, koude- en vele andere weerrecords, scenario's voor klimaatverandering, aandacht voor gevolgen van weer en klimaat voor mens en economie en een complete wolkenatlas. Met schitterende luchtfoto's van Karel Tomeï. De Bosatlas van het klimaat KNMI samen met Noordhoff uitgevers, € 24,95
In de negentiende eeuw beleefde de Gelderse riviervisserij haar bloeiperiode. Vissen als zalm, elft, prik, steur en houting werden in heel Gelderland gevangen en een groot deel van de Gelderse bevolking was werkzaam in de riviervisserij. In de twintigste eeuw keerde het tij. Door diverse oorzaken verdween de riviertrekvis, waardoor een einde kwam aan de beroepsvisserij. Deze uitgave schets de impact van de riviervisserij op de provincie Gelderland en haar bevolking. Bijzondere aandacht is voor de sportvisser, die de rol van de beroepsvisser heeft overgenomen. Ook wordt gekeken naar de recente ontwikkelingen in het herstel van de rivieren en de terugkeer van de riviertrekvissen. Visserij op de Gelderse rivieren – Van broodwinning tot vrijetijdsbesteding Aart Bijl, Uitgeverij Matrijs en Provincie Gelderland, ISBN 9789053454053, € 19,95
Leven met de seizoenen volgt in vijfenzestig columns en tientallen foto’s de cyclus van een jaar op landgoed De Mellard. Leven met de seizoenen op landgoed De Mellard Wim Huijser, Uitgave A3 Boeken ISBN: 9789077408872, € 24,50
Verbazingwekkende natuur
Ontdekkingstocht op een landgoed Wonen op een landgoed, wie wil dat niet? Wim Huijser en zijn vrouw kregen die kans op landgoed De Mellard in Overbetuwe. Daar begon zijn ontdekkingstocht door het rijke verleden van de voormalige bewoners, het vruchtgebruik van de gevarieerde boomgaarden, het inzicht in de wetmatigheden van de omringende flora en fauna en het bewust beleven van de kringloop der seizoenen. De Mellard is een zogenaamd ferme ornée, een landgoed met een zeventiende-eeuws landhuis dat is afgestemd op het landleven en de opbrengsten uit land-, tuin- en bosbouw. Van dergelijke buitenplaatsen bestaat er in Nederland nog slechts een half dozijn.
Na lezing denk je: die gebieden wil ik bezoeken! Die planten en vogels wil ik zien! Frank Berendse, hoogleraar natuurbeheer en plantenecologie, beschrijft tien Nederlandse landschappen, waaronder het rivierenland. Hij schetst een poëtisch beeld, maar plaatst ook kritische kanttekeningen bij ontwikkelingen die de natuur ondermijnen. Bij het boek hoort de website www.natuurinnederland.nl met wandelingen, fietstochten en extra informatie. Voor het rivierenland is alleen de fietstocht langs de IJssel bij Kampen al ingevuld. ‘In de Vreugderijkerwaard zie je de prachtigste rivierduintjes van Nederland’, aldus Berendse. Vier wandelingen komen nog op de site: Doorwerth, Amerongse polder, Cortenoever en Millingerwaard. Natuur in Nederland Frank Berendse, KNNV Uitgeverij, ISBN 9789050113762, ¤ 29,95, actieprijs ¤ 24,95 (t/m 31 december 2011)
boeken
rivieren
Rivierenmagazine houdt op te bestaan. Maar natuurlijk kunt u informatie over het rivierengebied blijven krijgen. Wij verwijzen u graag naar een aantal websites, waar u informatie vindt en u zich soms ook kunt abonneren op een nieuwsbrief. www.rijkswaterstaat.nl/water Alles over waterveiligheid en projecten van Rijkswaterstaat, waaronder Ruimte voor de Rivier en vegetatiebeheer langs de rivieren. Maar ook onderzoek en innovatie waaraan gewerkt wordt. www.ruimtevoorderivier.nl Het water meer ruimte geven, zodat er minder kans op overstromingen is. Dat is waar het om gaat bij het programma Ruimte voor de Rivier. Op de website wordt u op de hoogte gehouden van alle maatregelen. De komende tijd komen veel maatregelen in uitvoering. U kunt zich abonneren op de nieuwsbrief Waterstand door een mail te sturen naar
[email protected] www.gelderland.nl De provincie houdt u op de hoogte van actuele ontwikkelingen onder de button actueel. En kijk voor meer informatie bij onder meer de buttons Milieu, Klimaat en Water, Landelijk gebied en Recreatie en vrije tijd. www.waalweelde.nl In het programma WaalWeelde gaat het naast vergroten van de veiligheid tegen overstromingen ook om landschap, natuur, recreatie en bedrijvigheid. Door plannen van onderop met de regio te ontwikkelen ontstaat er draagvlak voor ruimtelijke ontwikkeling langs de Waal. U kunt zich opgeven voor de nieuwsbrief via:
[email protected]. www.dienstlandelijkgebied.nl Dienst Landelijk Gebied werkt in vele uiterwaarden aan waardevolle natuur, ruimte voor water en gezonde landbouw. Kijk op de website onder projecten bij Gelderland of ga rechtstreeks naar: www.dienstlandelijkgebied.nl/millingerwaard, www.dienstlandelijkgebied.nl/gendtsewaard, www.dienstlandelijkgebied.nl/hurwenen,
www.dienstlandelijkgebied.nl/ijsseluiterwaarden-olst www.veluwe.nl Waterschap Veluwe voert een aantal projecten van Ruimte voor de Rivier uit. Kijk onder de button Ruimte voor de Rivier voor Hoogwatergeul Veessen-Wapenveld, Dijkverlegging Cortenoever, Geul Tichelbeeksewaard, Dijkverlegging Voorsterklei en Uiterwaarden Deventer. www.waterschaprivierenland.nl Veilig leven in het rivierengebied, met droge voeten, voldoende schoon en mooi water. Hiervoor zorgt Waterschap Rivierenland dagelijks met het onderhoud. Op de website kunt u alles lezen over werkzaamheden en projecten, waaronder Ruimte voor de Rivier-project Munnikenland. www.veessen-wapenveld.nl Informatie over de aanleg van een 8 kilometer lange hoogwatergeul langs de IJssel tussen de dorpen Veessen en Wapenveld. www.rijnwaardenseuiterwaarden.nl Bij Lobith komt de Rijn ons land binnen. In dit gebied liggen de Rijnwaardense Uiterwaarden, een project voor hoogwaterveiligheid en natuurontwikkeling, waaraan vele partijen deelnemen. www.staatsbosbeheer.nl Voor de projecten in het rivierengebied van Gelderland: Betuwe, Bommelerwaard, Rijk van Nijmegen en de Gelderse Poort. Bij nieuws en achtergronden wordt u op de hoogte gehouden van ontwikkelingen. www.mooigelderland.nl De website van het Gelders Landschap en Geldersche Kasteelen. Het Gelders Landschap heeft vele terreinen langs de Gelderse rivieren in beheer:'t Zand, Doorwerth en Rosandepolder, Goilberdingerwaarden en de Volencampen, Laakbos, Liendense Waard, Waardenburg en Neerijnen. www.natuurmonumenten.nl Zoek bij trefwoorden voor terreinen in het rivierengebied: ijsselvallei; ijsseluiterwaarden. www.hollandsewaterlinie.nl Alle informatie over en activiteiten van de
Nieuwe Hollandse Waterlinie op een rijtje. www.lingezegen.nl Alle nieuwtjes over Park Lingezegen, een landschapspark in aanleg tussen Arnhem en Nijmegen voor mens, water, landbouw en natuur. www.rivierenland.nl Het Rivierenland ontdekken kun je op veel manieren: wandelen, fietsen of eropuit in de Betuwe, Bommelerwaard en Land van Maas en Waal. www.vvvarnhemnijmegen.nl Arnhem en Nijmegen vormen het hart van een unieke regio in Nederland. Attracties, evenementen en een adembenemende natuur zorgen voor een onvergetelijk bezoek. www.uitrwaarde.nl Uit®waarde voert allerlei toerisch-recreatieve projecten uit. Op de website vindt u onder meer veerschema’s van de veerdiensten en wandel- en fietsroutes. www.streekbeheer.nl Streekbeheer Rijk Maas & Waal staat voor alle activiteiten van inwoners van het Rijk van Nijmegen en het Land van Maas en Waal, voor behoud en ontwikkeling van natuur, milieu en landschap. Men draagt zorg voor het landschap en de natuur maar ook voor de culturele elementen zoals een houtsingel, hoogstam fruitboomgaard, meidoornhagen enzovoort.
35
www.van-lingestreek.nl Agrarische Natuur Vereniging Lingestreek houdt zich bezig met behoud en versterking van landschapselementen, weidevogels, ganzen, agro-toerisme en uiterwaarden. http://rijninbeeld.nl Overzicht van natuuronderzoek en de onderzoeksresultaten langs de Rijn, Waal en IJssel. www.waterforum.net De website is in eerste instantie bedoeld voor professionals, maar staat vol informatie die boeiend is voor geïnteresseerden.
websites
www
IJsvogel (foto en tekst Koos Dansen)
Informatiecentra Bezoekerscentrum De Grote Rivieren Heerewaarden, t 0487 572831, i www.bcdegroterivieren.nl/ Bezoekerscentrum Land van de Heerlijkheden Leur, t 024 6451558, i www.mooigelderland.nl De Panoven Zevenaar, t 0316 523520, i www.panoven.nl Dijkmagazijn Bemmel Bemmel, t 0481 434857, i www.lingewaardnatuurlijk.nl/dijkmagazijn Dijkmagazijn Beuningen Beuningen, t 024 6777000, i www.hetdijkmagazijn.nl Huis Aerdt Herwen, t 0316 246505, i www.mooigelderland.nl Natuurinformatiecentrum de Gelderse Poort Millingen aan de Rijn, t 0481 434176, i www.staatsbosbeheer.nl Natuurmuseum Nijmegen Nijmegen, t 024 3297070, i www.natuurmuseum.nl
36
Centrum De Zwerfkei Tiel, t 0344 634542, i www.duurzaamrivierenland.nl Deze ijsvogel zat een jaar geleden te vissen bij de Linge tussen Arnhem, Elst en Bemmel. Een wijfje, te herkennen aan de rode ondersnavel. Het vroor al een tijdje flink en veel stilstaand water was met ijs bedekt. Maar dankzij de stroming van de rivieren en het meestromen van veel zegen en sloten in de Betuwe, was hier nog veel open water. Water dat bovendien helderder en visrijker is geworden, omdat de rivieren schoner zijn geworden. Dit komt door waterzuivering en door de aanleg van waterbergingszones en plasjes zoals bij Bemmel-Bergerden en langs de Betuwelijn, die als kraamkamer voor vis fungeren. Het rivierengebied is zo, zeker bij vorst, een belangrijk toevluchtsoord voor ijsvogels geworden. Ook door aanleg van visrijke plassen en meestromende nevengeulen in uiterwaarden. Vaak zien ijsvogels ons eerder dan wij hen en krijgen we niet meer te zien dan een blauwe flits die een schril fluitende roep uitstoot. Maar door met een verrekijker rustige, visrijke plekken met struiken of paaltjes af te zoeken, maak je kans hem of haar zittend aan te treffen, speurend naar schubbenglinsteringen in het water.
waar
genomen
Stoomgemaal De Tuut Appeltern, t 0487-541156, i www.de-tuut.nl Infozentrum Keken “De Gelderse Poort” Kleve, Duitsland, t +49 (0)2821 896879, i http://baeumen.de/gelderse-poort/ besuchernetzwerk/iz-keeken/keeken.html Besucherzentrum “De Geldersche Poort” Kranenburg, Duitsland, t +49 (0) 2826 92094, i www.besucherzentrum-kranenburg.de