2 Inleiding. 4 Achtergrondinformatie

2 Inleiding 4 Achtergrondinformatie 6 Werkblad voor docenten 7 Werkblad voor een actie 8 Werkbladen vmbo 11 Werkbladen havo/vwo 15 Antwoordsuggesties 21 Colofon

3FM Serious Request vraagt dit jaar aandacht voor de allerkleinsten: miljoenen baby’s die onze hulp nodig hebben om te blijven leven. Babysterfte is een stille ramp die wereldwijd elk jaar 5,5 miljoen slachtoffertjes maakt. Belangrijkste oorzaken: gebrek aan medische zorg, voorlichting en begeleiding. Hierdoor sterft iedere 6 seconden ergens ter wereld een baby voor, tijdens of vlak na de geboorte. De cijfers liegen er niet om. Babysterfte is met name in Afrika en Zuidoost-Azië een ramp van formaat. De wereld heeft hier weinig aandacht voor, de media negeren het onderwerp. Het is een wereldwijde stille ramp. Daarom vragen 3FM en Het Rode Kruis vraagt tijdens 3FM Serious Request 2012 aandacht voor deze baby’s. Van dinsdag 18 tot en met maandag 24 december 2012 staat het Glazen Huis van 3FM Serious Request op de Oude Markt in Enschede. Drie DJ’s van 3FM eten zes dagen niets en maken 24 uur per dag live radio en televisie en zijn online te volgen vanuit het Glazen Huis. Ze vragen aandacht voor de stille ramp en roepen zo veel mogelijk mensen op om in actie te komen voor het Rode Kruis; door tegen betaling een plaat aan te vragen, geld te doneren of door zelf een actie op te zetten. Ook uw klas kan hieraan bijdragen, door zelf een actie te verzinnen, waarmee zoveel mogelijk geld opgehaald wordt.

Met dit lesmateriaal heeft u een praktische handleiding voor een aantal actieve lessen in handen. De stof biedt aanknopingspunten voor de lessen maatschappijleer, biologie, economie, aardrijkskunde, techniek, verzorging, CKV en Nederlands. Ook kunt u het materiaal vakoverstijgend, of als maatschappelijke stage of kerstproject inzetten. Het lesmateriaal bestaat uit: vragen en opdrachten voor vmbo vragen en opdrachten voor havo/vwo werkblad vakoverstijgend werken werkblad voor een actieplan infoblokken op Eigenwijzer.nl filmpjes op Eigenwijzer.nl Direct na de achtergrondinformatie vindt u de werkbladen. Met het eerste werkblad kunt u samen met uw collega’s een brainstorm opzetten over een vakoverstijgende aanpak van dit project. De opdrachten kunnen klassikaal, in groepjes of zelfstandig worden gemaakt. Het maken van de opdrachten op de werkbladen vereist geen bepaalde volgorde; u kunt de voor uw les relevante opdrachten eruit kiezen. Bij sommige opdrachten hebben leerlingen de informatie op Eigenwijzer nodig. Na afloop kunt u de antwoorden met de leerlingen bespreken. Antwoordsuggesties vindt u achterin deze handleiding. Dit lespakket is ontwikkeld door NTR Schooltv in samenwerking met het Nederlandse Rode Kruis en 3FM.

2

Schooltv Op www.schooltv.nl/docent/vo vindt u docenteninformatie over alle programma’s en projecten van Schooltv voor het voortgezet onderwijs. Eigenwijzer Op www.eigenwijzer.nl/seriousrequest staat alle leerlingeninformatie over het thema babysterfte. Teleblik Op www.teleblik.nl is extra beeldmateriaal te vinden. Teleblik biedt u de mogelijkheid om zelf fragmenten te selecteren en deze bijvoorbeeld in een presentatie te verwerken. Als u nog geen toegang tot Teleblik heeft kunt u een gratis account aanvragen op de site. 3FM Op www.kominactie.nl kunt u acties van uw school aanmelden.

Van 18 tot en met 24 december voeren 3FM en het Rode Kruis actie vanuit het Glazen Huis in Enschede. Mensen kunnen geld doneren, platen aanvragen tegen betaling en geld inzamelen met ludieke acties. Het geld dat met 3FM Serious Request wordt ingezameld, gebruikt het Rode Kruis om wereldwijd babysterfte terug te dringen. In 2004 haalde 3FM Serious Request € 915.955 op voorvluchtelingen in Darfur. Sindsdien zetten 3FM en Het Rode Kruis elk jaar een stille ramp succesvol op de kaart. Talloze verenigingen, bedrijven en particulieren zetten zich elk jaar in voor het goede doel. Ook scholen worden van harte uitgenodigd om 3FM Serious Request te steunen. Met het werkblad voor een actie in dit lesmateriaal wordt het zelf bedenken en opzetten van een inzamelingsactie heel eenvoudig. Een sponsorloop, een rommelmarkt; het maakt niet uit, als er maar met een gezamenlijke inspanning geld bij elkaar wordt gebracht voor 3FM Serious Request.

Het Rode Kruis Op de website van het Rode Kruis vindt u meer informatie over hoe leerlingen in de vorm van maatschappelijke stages mee kunnen doen aan 3FM Serious Request. www.rodekruis.nl/mas. Het Rode Kruis op school Het Nederlandse Rode Kruis kan in overleg een gastles bij u op school of een presentatie bij een bedrijf organiseren over de achtergronden van deze stille ramp en over 3FM Serious Request in het algemeen. Heeft u interesse in een gastles of presentatie, aarzel dan niet en neem contact met ons op! Dit kan via [email protected]

3

De belangrijkste oorzaken van babysterfte zijn gebrek aan goede medische zorg en begeleiding voor, tijdens en na de geboorte. Aanstaande moeders krijgen vaak onvoldoende zorg en begeleiding tijdens hun zwangerschap zoals zwangerschapscontroles en een vaccinatie tegen tetanus. Signalen dat het kindje niet goed groeit worden hierdoor niet tijdig ontdekt en de moeder kan ongemerkt een ziekte oplopen die schadelijk is voor het kindje. De baby kan hierdoor onnodig voor de geboorte overlijden. Goede medische zorg tijdens de bevalling is voor veel moeders onbereikbaar. Zo liggen ziekenhuizen vaak te ver weg of heeft de dichtstbijzijnde kliniek geen schoon water en medische materialen in huis die nodig zijn voor een veilige bevalling. Goed opgeleide verloskundigen zijn zeldzaam, waardoor een bevalling met complicaties vaak slecht voor de baby afloopt. Ook na de geboorte is weinig aandacht voor gezondheidscontroles van de baby, kraamhulp en voorlichting over voeding en hygiëne. Veel moeders weten niet goed waar ze op moeten letten bij de verzorging van hun pasgeboren kindje. Hierdoor worden gezondheidsproblemen bij de baby vaak te laat gesignaleerd.

Het Rode Kruis zorgt dat in afgelegen gebieden medische voorzieningen bereikbaar zijn. Bijvoorbeeld door het bouwen van een kliniek en verzorgen van transport van en naar het ziekenhuis. Ook voorziet het Rode Kruis bestaande klinieken van medische materialen en schoon water voor een veilige bevalling en draagt het Rode Kruis financieel bij aan de opleiding van verloskundigen. Vanwege het gebrek aan bedden in veel klinieken, bouwt het Rode Kruis speciale kraamgebouwen waar vrouwen die op het punt staan te bevallen veilig kunnen verblijven. Huisbezoeken in de eerste week na de geboorte, verkleinen de kans op babysterfte met 30 tot 60%. Tijdens een bezoek zorgt de Rode Kruis-vrijwilliger voor de nieuwe moeder en haar baby en komen praktische zaken aan bod, zoals het belang van hygiëne, het warm houden van de baby, vaccinatie en borstvoeding. Ook de gezondheid en voeding van de moeder wordt in de gaten gehouden. Een huisbezoek is een gelegenheid om eventuele gezondheids- problemen te signaleren en hierop actie te ondernemen.

Hulp van het Rode Kruis Een groot deel van de babysterfte is met eenvoudige hulp te voorkomen. Het Rode Kruis begeleidt moeders tijdens de zwangerschap, biedt medische zorg en voorzieningen tijdens de bevalling en ondersteunt bij de zorg voor het pasgeboren kind. Rode Kruis-vrijwilligers zorgen ervoor dat aanstaande moeders het belang van zwangerschapscontroles en vaccinaties inzien en helpen bij het plannen en opvolgen van deze controles. Tijdens controles houdt een vroedvrouw de groei van de foetus in de gaten. Ook zorgt zij dat de moeder gevaccineerd wordt.

4

5,5 miljoen baby’s. Dat zijn 15.000 baby’s per dag, 625 baby’s per uur, 10 baby’s per minuut. Elke 6 seconden Elk jaar sterven er

sterft er dus een baby. Van die 5,5 miljoen worden er meer dan 2,5 miljoen dood geboren. Van de baby’s die sterven na de geboorte, vindt dit in tot

45% van de gevallen plaats in de eerste 24 uur na de bevalling. 99% van het aantal gevallen van babysterfte vindt plaats in ontwikkelingslanden. In Nederland overlijden gemiddeld 3 op de 1000 pasgeboren baby’s. In Malawi zijn dat er 27 en in Nepal

28. Elk jaar overlijden bijna

300.000 vrouwen

tijdens hun zwangerschap of bevalling. Elke 2 minuten sterft er dus 1 vrouw aan de gevolgen van haar zwangerschap. Dit gebeurt in

98% van de gevallen in

ontwikkelingslanden.

€ 1,50

Voor wordt een pasgeboren baby medisch onderzocht (weging, meting en TBC-vaccinatie).

€ 5,00

Voor bezoekt een Rode Kruis-vrijwilliger een moeder en haar pasgeboren kindje. De vrijwilliger geeft tijdens dit huisbezoek voorlichting over praktische zaken zoals hygiëne, het warm houden van de baby, vaccinatie en borstvoeding. Ook bespreekt hij of zij de gezondheid en voeding van de moeder.

€ 15,00

Voor krijgt een verloskundige of kliniekmoeder van het Rode Kruis een veilig bevallingsbabypakket met oa. luiers, een handdoek, babykleertjes, sokjes, alcohol om de navelstreng te ontsmetten en steriele gaasjes. zeep, een plastic zeil, een scheermesje om de navelstreng door te snijden, draad om de navelstreng af te binden, handschoenen, katoenen watte bolletjes en een schort.

€ 20,00

Voor krijgen 10 moeders begeleiding en voorlichting tijdens de gehele zwangerschap. De groei en gezondheid van kind, maar ook de conditie en voeding van moeder wordt bekeken. Bij zorg over mogelijke complicaties worden aanstaande moeders doorverwezen.

€ 75,00

50% van de zwangere vrouwen in ontwikkelingslanden krijgt geen professionele medische hulp gedurende en net na de geboorte. In Nederland wordt slechts 1% van de bevallingen niet begeleid. Huisbezoeken in de eerste week na de geboorte verkleinen de kans op babysterfte met 30

Het geld dat met 3FM Serious Request wordt opgehaald, besteedt het Rode Kruis aan begeleiding, medische zorg en ondersteuning van moeders en hun pasgeboren kinderen.

tot 60%.

Voor levert het Rode Kruis een medische uitrusting en instrumenten aan een kliniek voor een hygiënische bevalling.

€ 250

Voor schaft het Rode Kruis een speciaal (verloskundig) bed aan voor een veilige bevalling.

€ 20.000

Voor maakt het Rode Kruis de bouw van een kliniek mogelijk voor controles van zwangere vrouwen en pasgeboren baby’s.

5

3FM Serious Request - Babysterfte vmbo - havo/vwo Leerjaar: 1 / 2 / 3 / 4 / 5 / 6 Niveau: ________

6

Met jouw klas of school kun jij helpen om van 3FM Serious Request een succes te maken. Door bijvoorbeeld zelf een inzameling te starten. Met onderstaand stappenplan kun je je eigen actie bedenken en uitvoeren! Vorm groepjes van 4 leerlingen.

Iedereen denkt kort na over een actie. Alle groepsleden helpen het idee vormgeven.

Ieder groepslid vertelt kort iets over zijn idee en wat hij/zij graag zou willen doen tijdens de 3FM actie. De anderen luisteren en noteren.

De groepsleden stellen elkaar vragen om de ideeën te verhelderen. Dus niet: ‘is het niet verboden om op straat te staan?’ Maar: ‘wie of wat wil je bereiken met deze activiteit?’

De groepsleden geven aanvullingen op de oorspronkelijke ideeën. Daarmee kan het idee zowel qua inhoud als opzet anders zijn dan het oorspronkelijke idee.

Uit alle ideeën wordt gekozen voor een idee. Dit gaat op democratische wijze. De meeste stemmen gelden.

De groep toetst het idee aan de volgende criteria: De actie is realistisch en haalbaar binnen een bepaald tijdsbestek De actie is origineel en heeft een link met moeders geraakt door oorlog Het is laagdrempelig om geld te geven (tip: eenvoud geeft vaak het beste resultaat) Het levert een concreet resultaat op, waardoor donateurs (de geldgevers) het gevoel krijgen dat ze hun steentje hebben bijgedragen De link tussen 3FM en het werk van het Rode Kruis wordt duidelijk in beeld gebracht

De groep vertaalt het idee naar een 3FM actie: wie zoek je om wat te doen voor wie en met welk resultaat? Voer de actie uit, zamel zoveel mogelijk geld in en betrek zoveel mogelijk mensen bij jullie actie.

Maak een draaiboek voor jullie actiedag: wanneer doen jullie wat, en waar? Promoot jullie actie via internet: de website van school of hyves bijvoorbeeld. Meld je actie aan op www.kominactie.nl zodat de redactie en verslaggevers van 3FM op de hoogte zijn van jullie activiteit. Misschien komen zij wel langs voor een reportage!

Lever de opbrengst van jullie actie in bij de brievenbus van het Glazen Huis of maak het bedrag over op giro 661.

7

Voor het maken van de opdrachten op dit werkblad heb je de informatie nodig op www.eigenwijzer.nl/seriousrequest. Bij iedere opdracht staat aangegeven welke infoblokken en links je erbij kunt gebruiken

Lees de genoemde infoblokken op www.eigenwijzer.nl/seriousrequest. Zijn de volgende stellingen waar of niet waar? Lees het infoblok ”Babysterfte in ontwikkelingslanden” op Eigenwijzer. 1. Ieder jaar sterven 5,5 baby’s wereldwijd (waar/niet waar) 2. Op het platteland hebben baby’s meer overlevingskansen dan in een grote stad (waar/niet waar) 3. Vrouwen in ontwikkelingslanden weten heel goed hoe ze zelf een kind op de wereld kunnen zetten, zij hebben geen medische hulp nodig (waar/niet waar) Lees het infoblok “Babysterfte; begeleiding na de geboorte” op Eigenwijzer. 4. Wanneer een baby gezond ter wereld komt in een ontwikkelingsland maakt hij een goede kans om oud te worden (waar/niet waar)

a. “Babysterfte maakt de ongelijkheid tussen arm en rijk duidelijk zichtbaar.” Leg uit hoe babysterfte de ongelijkheid tussen arme landen en rijke landen zichtbaar maakt. b. ”Goede voeding is een belangrijk onderdeel van het bestrijden van babysterfte.” Waarom is goede voeding voor zowel de moeder als het pasgeboren kind belangrijk? c. Vorm tweetallen en maak een woordweb met ‘babysterfte’ in het midden. Schrijf zoveel mogelijk woorden eromheen die volgens jullie te maken hebben met het onderwerp.

Presenteer je woordweb aan de klas.

Lees het infoblok “Babysterfte tijdens de geboorte” op Eigenwijzer. 5. Schoon water is onmisbaar bij een veilige bevalling (waar/niet waar) 6. In ontwikkelingslanden zijn er geen voldoende ziekenhuizen maar gelukkig zijn er wel genoeg verloskundigen om te helpen bij de bevallingen (waar/niet waar)

Net als voorgaande jaren voert 3FM Serious Request samen met het Rode Kruis actie tegen een stille ramp. a. Wat wordt bedoeld met ‘stille ramp’? b. Waarom zijn ‘baby’s’ de stille slachtoffers? c. Noem nog een stille ramp die ergens op de wereld plaatsvindt.

Waarom zijn jonge baby’s de dupe van de politieke en economische situatie in een land? Leg uit.

8

Elke 6 seconden sterft ergens op de wereld een baby. Jaarlijks zijn dat 5,5 miljoen baby’s die voor, tijdens of binnen een maand na de geboorte sterven; dat zijn: 15.000 baby’s per dag, 625 baby’s per uur, 10 baby’s per minuut en iedere 6 seconde 1 baby. Een ramp van formaat dus. Toch is babysterfte met eenvoudige middelen terug te dringen. Miljoenen baby’s sterven onnodig. Met eenvoudige hulp en begeleiding kan een groot deel van deze babysterfte voorkomen worden. Lees het infoblok “Babysterfte; begeleiding na de geboorte” op Eigenwijzer. Welke relatief goedkope middelen worden hier genoemd om ervoor te zorgen dat een baby niet sterft in de eerste vier weken van zijn leven? Noem er vijf.

Negen maanden heeft de baby in de buik van de moeder gezeten. De moeder, de vader en de rest van de familie verheugde zich op de komst. Wat een vrolijke gebeurtenis had moeten zijn wordt heel droevig….de baby overlijdt vrijwel direct na de geboorte. Lees het korte gedichtje voor de te vroeg gestorven baby: Papa en mama kon je nog niet zeggen Kattenkwaad uithalen is niet gelukt Het is door niemand uit te leggen Dat je uit het leven bent gerukt

Tijdens controles houdt een verloskundige of verpleegkundige de groei van de baby bij en zorgt dat de moeder gevaccineerd wordt. Als er problemen zijn, verwijst zij de moeder naar een kliniek. Lees het infoblok: “Bestrijden van babysterfte; begeleiding voor de bevalling” op Eigenwijzer. Opvolgen van controles Het Rode Kruis maakt op verschillende manieren zwangere vrouwen duidelijk hoe belangrijk het is om naar de zwangerschapscontroles te komen. Dit doen ze door voorlichting te geven en bijvoorbeeld posters uit te delen. Op de posters wordt het belang van de controles duidelijk gemaakt en worden vrouwen opgeroepen regelmatig naar de controles te komen. Maak groepjes van vier en maak een poster waarop jullie duidelijk maken dat het belangrijk is voor zwangere vrouwen om naar de zwangerschapscontroles te komen. Probeer de poster zo te maken dat wanneer je niet kan lezen je de poster toch kan begrijpen. Presenteer je poster aan de rest van de klas.

Veel baby’s sterven omdat moeders niet goed weten waar ze op moeten letten bij het verzorgen van hun pasgeboren kindje. Ze hebben hier niet de juiste informatie over gekregen. Hierdoor worden gezondheidsproblemen bij de baby vaak veel te laat ontdekt. Daarom is het erg belangrijk dat deze moeders informatie krijgen over de verzorging van hun baby. Veel van deze moeders hebben geen opleiding, kunnen niet lezen en wonen in afgelegen gebieden. Hoe kunnen we ze informatie geven over de verzorging van de kleine baby? Bekijk de onderstaande voorbeelden:

Door de hulp van het Rode Kruis blijven gelukkig steeds meer baby’s leven in ontwikkelingslanden. Schrijf een kort gedichtje voor een baby die dankzij deze hulp gered is. Publiceer je gedicht in de schoolkrant met vermelding van de actie van 3FM Serious Request.

Tijdens de zwangerschap is het belangrijk dat een zwangere vrouw regelmatig op consultatiespreekuur komt. De gezondheid van de moeder en die van de ongeboren baby worden hier in de gaten gehouden.

Lied maken Mazdi Ndi Moyo, Samalani Mijigo - Water is leven, zorg voor schoon water". Het veelstemmige gezang van zo'n twintig Rode Kruis-vrijwilligers klinkt door het dorp Ngonoonda in hartje Afrika. Door het lied leren zij waar ze op moeten letten bij het verzorgen van pasgeboren baby’s. Daar waar veel mensen niet kunnen lezen of schrijven is een lied dé manier om belangrijke dingen te onthouden.

9

Informatiedekentje

Wanneer heeft een baby koorts? Geheugensteuntje aan de afspraak bij de arts Ziektesymptomen: geen eetlust, diarree, overgeven

Volgens het Rode Kruis is babysterfte niet onvermijdelijk en is het met de juiste behandeling en zorg sterk te verminderen. Op het informatiedekentje staat belangrijke gezondheidsinformatie voor moeders van pasgeboren kindjes. Maar het dekentje wordt natuurlijk ook gebruikt als doek om de baby warm te houden. Er staat belangrijke informatie op afgedrukt voor de verzorging van pasgeboren baby’s: - Een groeimeter - Een schema voor borstvoeding - Een vaccinatieschema - Een hoge temperatuur waarschuwing - Een herinnering aan de afspraak bij de dokter - Een lijst met waarschuwingssignalen bij ziekte. Niet alles kan met een tekening worden uitgelegd, maar de tekeningen werken als geheugensteun voor de moeder.

Maak groepjes en verzin manieren om moeders te informeren over de verzorging van hun pasgeboren kind. De moeders kunnen niet lezen en ze hebben geen dokterspost in de buurt. Bedenk iets creatiefs en presenteer het beste idee van jullie groepje aan de klas. Misschien kan het Rode Kruis jullie idee wel gebruiken in Afrika of ergens anders op de wereld!

Lees het infoblok ”Babysterfte in ontwikkelingslanden” op Eigenwijzer. Wat zijn de drie hoofdoorzaken van babysterfte?

Het Rode Kruis bestrijdt de hoofdoorzaken van babysterfte. Lees het infoblok ”Het Rode Kruis helpt de allerkleinsten” op Eigenwijzer. Maak tweetallen. Maak een stripverhaal over de hulp die het Rode Kruis biedt aan zwangere vrouwen en hun baby’s. Begin bij de zorg voor de zwangere vrouw en eindig met de hulp die het Rode Kruis biedt met de verzorging van het pasgeboren baby’tje. Publiceer je Help de Baby!- Stripverhaal in de schoolkrant of upload je strip op de Eigenwijzer-facebookpagina: www.facebook.com/eigenwijzer.

Checklist (waar je op moet letten): Groeit de baby goed? Hoe vaak moet je borstvoeding geven? Vaccineren

10

Voor het maken van de opdrachten op dit werkblad heb je de informatie nodig op www.eigenwijzer.nl/seriousrequest. Bij iedere opdracht staat aangegeven welke infoblokken en links je erbij kunt gebruiken

“Babysterfte maakt de kloof tussen arm en rijk duidelijk zichtbaar.” Leg uit hoe babysterfte de ongelijkheid tussen de ontwikkelde landen en de ontwikkelingslanden zichtbaar maakt.

Lees de genoemde infoblokken op www.eigenwijzer.nl/seriousrequest Zijn de volgende stellingen waar of niet waar? Lees het infoblok ”Babysterfte in ontwikkelingslanden” op Eigenwijzer. 1. Ieder jaar sterven 5,5 baby’s wereldwijd (waar/niet waar) 2. Op het platteland hebben baby’s meer overlevingskansen dan in een grote stad (waar/niet waar) 3. Vrouwen in ontwikkelingslanden weten heel goed hoe ze zelf een kind op de wereld kunnen zetten, zij hebben geen medische hulp nodig (waar/niet waar) Lees het infoblok “Babysterfte; begeleiding na de geboorte” op Eigenwijzer. 4. Wanneer een baby gezond ter wereld komt in een ontwikkelingsland maakt hij een goede kans om oud te worden (waar/niet waar) Lees het infoblok “Babysterfte tijdens de geboorte” op Eigenwijzer. 5. Schoon water is onmisbaar bij een veilige bevalling (waar/niet waar) 6. In ontwikkelingslanden zijn er geen voldoende ziekenhuizen maar gelukkig zijn er wel genoeg verloskundigen om te helpen bij de bevallingen (waar/niet waar)

Net als voorgaande jaren voert 3FM Serious Request samen met het Rode Kruis actie tegen een stille ramp. a. Wat wordt bedoeld met ‘stille ramp’? b. Waarom zijn ‘baby’s’ de stille slachtoffers? c. Noem nog een stille ramp die ergens op de wereld plaatsvindt.

Bekijk de spotprent Vertel in je eigen woorden wat de tekenaar van deze spotpret duidelijk wil maken. ”Goede voeding is een belangrijk onderdeel bij het bestrijden van babysterfte.” Waarom is goede voeding voor zowel de moeder als het pasgeboren kind belangrijk?

Elke 6 seconden sterft ergens op de wereld een baby. Jaarlijks zijn dat 5,5 miljoen baby’s die voor, tijdens of binnen een maand na de geboorte sterven; dat zijn: 15.000 baby’s per dag, 625 baby’s per uur, 10 baby’s per minuut en iedere 6 seconde 1. Een ramp van formaat dus. Toch is babysterfte met eenvoudige middelen te bestrijden. Miljoenen baby’s sterven onnodig. Met eenvoudige hulp en begeleiding kan een groot deel van deze babysterfte voorkomen worden.

11

Lees het infoblok “Babysterfte; begeleiding na de geboorte” op Eigenwijzer. Welke relatief goedkope middelen worden hier genoemd om ervoor te zorgen dat een baby niet sterft in de eerste vier weken van zijn leven? Noem er vijf. Gedicht voor de baby Negen maanden heeft de baby in de buik van de moeder gezeten. De moeder, de vader en de rest van de familie verheugde zich op de komst. Wat een vrolijke gebeurtenis had moeten zijn wordt heel droevig….de baby overlijdt vrijwel direct na de geboorte. Lees het korte gedichtje voor de te vroeg gestorven baby:

Papa en mama kon je nog niet zeggen Kattenkwaad uithalen is niet gelukt Het is door niemand uit te leggen Dat je uit het leven bent gerukt

Dit doen ze door voorlichting te geven en bijvoorbeeld posters uit te delen. Op de posters wordt het belang van de controles duidelijk gemaakt en worden vrouwen opgeroepen regelmatig naar de controles te komen. Maak groepjes van vier en maak een poster waarop jullie duidelijk maken dat het belangrijk is voor zwangere vrouwen om naar de zwangerschapscontroles te komen. Probeer de poster zo te maken dat wanneer je niet kan lezen je de poster toch kan begrijpen. Presenteer je poster aan de rest van de klas.

Volgens het Rode Kruis is babysterfte niet onvermijdelijk en is het met de juiste behandeling en zorg sterk terug te dringen. Lees het infoblok ”Babysterfte in ontwikkelingslanden” op Eigenwijzer. a)Wat zijn de drie hoofdoorzaken van babysterfte?

Door de hulp van het Rode Kruis blijven gelukkig steeds meer baby’s leven in ontwikkelingslanden. Schrijf een kort gedichtje voor een baby die dankzij deze hulp gered is. Publiceer je gedicht in de schoolkrant met vermelding van de actie van 3FM Serious Request.

Tijdens de zwangerschap is het belangrijk dat een zwangere vrouw regelmatig op consultatie spreekuur komt. De gezondheid van de moeder en dat van de ongeboren baby wordt hier in de gaten gehouden. Tijdens controles houdt een verloskundige of verpleegkundige de groei van de baby bij en zorgt dat de moeder gevaccineerd wordt. Als er problemen gesignaleerd worden, wordt er tijdig doorverwezen naar een kliniek en wanneer er problemen verwacht worden tijdens de bevalling wordt de moeder geadviseerd om in een kliniek te bevallen.

Lees het infoblok ”Het Rode Kruis helpt de allerkleinsten” op Eigenwijzer. b)Hoe biedt het Rode Kruis hulp bij deze drie hoofdoorzaken van babysterfte? c)Het Rode Kruis werkt met een netwerk van vele vrijwilligers, deze vrijwilligers krijgen ook een opleiding van het Rode Kruis. Waarom is het zo belangrijk om deze vrijwilligers op te leiden en wat kunnen deze vrijwilligers meer dan “ingevlogen” westerlingen?

Lees het infoblok: “Bestrijden van babysterfte; begeleiding voor de bevalling” op Eigenwijzer. Opvolgen van controles Het Rode Kruis probeert op verschillende manieren zwangere vrouwen duidelijk te maken hoe belangrijk het is om naar de zwangerschapscontroles te komen.

12

In veel landen in Afrika zijn ziekenhuizen vaak niet toegerust op de zorg die nodig is voor de allerkleinsten. Het Rode Kruis helpt met het opzetten van speciale kraamgebouwen en geboorteklinieken om moeder en kind de juiste zorg en medische hulp te kunnen bieden. Lees het infoblok “Babysterfte in Sierra Leone” op Eigenwijzer. Maak groepjes en bespreek hoe volgens jullie een ideale geboortekliniek in Afrika eruit zou zien. Het is een geboortekliniek voor een klein dorpje en in de omgeving zijn nog meer dorpjes die ook gebruik gaan maken van de kliniek. Hoeveel verschillende ruimtes heeft de kliniek? Welke materialen heeft de kliniek minimaal nodig? Hoe is de bereikbaarheid, kunnen jullie iets bedenken voor het transport naar de geboortekliniek? Hoe kun je op een goedkope manier de kliniek gezellig maken? Hoeveel mensen werken er, welke opleiding hebben deze mensen gehad? Maak een plattegrond met een ontwerp van jullie ideale geboortekliniek. Hang de ontwerpen op in de klas als een tentoonstelling. Tip: het mag niet veel kosten

Nigeria; Nergens ter wereld trouwen vrouwen op jongere leeftijd dan in Nigeria. Ook de analfabetismegraad bij vrouwen is er het hoogst. Als je het gebrek aan onderwijs bij de slecht ontwikkelde gezondheidszorg voegt, dan heb je een dodelijke combinatie.

In ontwikkelingslanden worden per jaar miljoenen baby’s te vroeg geboren of met een te laag gewicht geboren. Deze baby’s kunnen onderkoeld raken, want ze zijn nog niet in staat om hun eigen lichaamstemperatuur te regelen. Geld voor couveuses is er niet en met stroomvoorziening is het ook vaak slecht gesteld. Dus worden deze baby’s warm gehouden door warmwaterkruiken, onder warme lampen gelegd als er elektriciteit is, of boven hete kooltjes gehouden. Ondanks al deze inspanningen sterven nog steeds veel baby’s met een te laag geboorte gewicht aan onderkoeling. De Baby Warmer De Baby Warmer is ontwikkeld als afstudeeropdracht door een groep studenten. De uitdaging van hun docent was: ‘ontwikkel een vervanger voor een couveuse die minder dan 1% van de bestaande technologie kost met hetzelfde medische resultaat’. Na uittesten en aanpassingen lijkt deze “Baby Warmer” de oplossing, een mini slaapzak met een warmte-element met was. In 20 minuten is de was in het warmte-element opgewarmd door er warm water over te laten stromen om daarna uren warmte af te geven en de baby warm te houden op een constante temperatuur van 37 graden. Na testen in Indiase ziekenhuizen zijn de studenten nu bezig baby’s te redden in China en Somalië. Een product met een missie en een prachtig initiatief! Bekijk ook het filmpje op Eigenwijzer. Doe in tweetallen ook een uitvinding om te vroeg geboren baby’s warm te houden. Het moet te gebruiken zijn in afgelegen gebieden waar geen elektriciteit is en het mag niet te veel kosten. Bedenk iets creatiefs. Werk je idee uit in een tekening of model. Presenteer je idee aan de klas.

Discussier met de klas over onderstaande stelling: “Een aanstaande moeder die niet naar school is geweest hoort gewoon te weten hoe je babysterfte kunt voorkomen.”

13

In 2000 hebben de landen van de Verenigde Naties afgesproken om vóór 2015 de belangrijkste Wereldproblemen aan te pakken. Er zijn acht concrete doelstellingen vastgelegd: dit zijn de millenniumdoelen. Lees het infoblok “Millenniumdoelen” op Eigenwijzer en klik op de link naar de website van de Millenniumdoelen. Millenniumdoel 4 Doelstelling 4 gaat over het verminderen van kindersterfte. Op het probleem van de babysterfte is niet alleen doelstelling 4 over het verminderen van kindersterfte van toepassing. De problematiek van babysterfte is een gevolg van combinaties van meerdere factoren. Noem alle millenniumdoelen die van toepassing zijn bij het terugdringen van babysterfte.

is. Andere positieve ontwikkelingen zijn de toename van het aantal meisjes dat naar school gaat en successen in de strijd tegen HIV/Aids. Slecht nieuws Een aantal doelstellingen lopen flink achter. Zo hebben 2,5 miljard mensen - bijna de helft van de bevolking in ontwikkelingslanden - geen toegang tot goede sanitaire voorzieningen. Dat vormt een risico voor de gezondheid. Ook de afspraken om moederen kindersterfte tegen te gaan liggen niet op schema, net als de aanpak van ongelijkheid tussen mannen en vrouwen. Bekijk de millenniumdoelen atlas op Eigenwijzer: In de volgende landen is het babysterftecijfer erg hoog: o De Democratische Republiek Congo o Nigeria o India o Pakistan o China o Ethiopië o Afghanistan o Siërra Leonne o Tsjaad

Begin juli presenteerde de Verenigde Naties het jaarlijkse rapport over de voortgang van de millenniumdoelen. Goed nieuws Er is reden tot optimisme, want drie belangrijke subdoelstellingen op het gebied van armoede, sloppenwijken en water blijken nu al behaald te zijn. Het is gelukt om de armoede te halveren ten opzichte van 1990, net als het percentage mensen zonder toegang tot schoon drinkwater. Ongeveer 89% van de wereldbevolking kan nu gebruik maken van veilig drinkwater. Tot slot zijn de leefomstandigheden van bijna 200 miljoen mensen in sloppenwijken verbeterd, waarmee ook de subdoelstelling om het leven van 100 miljoen sloppenwijkbewoners behaald

Ga met de cursor op een land staan om te zien hoe het er voor staat met de voorgang van de millenniumdoelen in dit specifieke land. Bij welke landen zie je een vooruitgang? In welke landen worden de millenniumdoelen waarschijnlijk niet gerealiseerd in 2015?

14

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Waar Niet waar Niet waar Niet waar Waar Niet waar

a) Stille rampen zijn rampen die de kranten en televisie niet halen omdat andere gebeurtenissen de rampen overschaduwen. Of omdat ze plaatsvinden in gebieden waar weinig belangstelling voor is en van waaruit de informatievoorziening beperkt is. Hierdoor is het vaak erg moeilijk om geld in te zamelen voor de slachtoffers van een stille ramp, omdat niemand erover gehoord heeft. b) De cijfers liegen er niet om, 5,5 miljoen baby’s sterven er per jaar. Dit aantal is onnodig hoog want met hulp en eenvoudige middelen kan dit aantal flink dalen. Babysterfte is vooral in Afrika en Zuidoost Azië een ramp van formaat. Het is een stille ramp waarbij iedere 6 seconden geruisloos een baby sterft aangezien zij niet de hulp krijgen die ze nodig hebben. Geruisloos; aangezien mensen zich hier wereldwijd niet van bewust zijn. Daarom vraagt 3FM Serious Request dit jaar aandacht voor de allerkleinsten. C) 3FM Serious Request heeft de afgelopen 8 jaar de volgende stille rampen onder de aandacht gebracht: Darfur, familieherenigingen in DR Congo, landmijnen, schoon drinkwater, vluchtelingen, malaria, weeskinderen door aids, moeders in oorlogsgebieden.

a) 98% van alle babysterfte komt voor in ontwikkelingslanden. In de rijke landen krijgen vrouwen bijna altijd deskundige hulp voor, tijdens en na de bevalling, in arme landen is dat niet zo. In rijke landen is er meer toegang tot onderwijs en medische zorg. b) Ondervoeding van een zwangere vrouw: ondervoede moeders hebben een hoog risico op vroeggeboorte en baby’s met een laag geboortegewicht. Ondervoeding van een pasgeboren baby: ondervoeding vergroot het risico dat een baby een ziekte niet overleeft. Gezonde baby’s hebben natuurlijke weerstand tegen ziekteverwekkers. Ondervoede baby’s hebben een zwak afweersysteem, ze zijn vatbaarder voor ziektes en kunnen deze vaak niet de baas worden.

In een land in oorlog, of een land wat lange tijd in oorlog is geweest, is een groot tekort aan medisch personeel, inclusief verloskundigen. In een land waar het slecht gaat met de economie is er weinig geld voor de gezondheidszorg.

15

Gebreide mutsjes om pasgeborenen warm te houden, het warm houden van de baby. Schoon mes of schoon scheermesje om de navelstreng door te snijden. In de meeste arme landen, zoals Malawi, wordt er een scheermesje gebruikt om de navelstreng door te snijden. Een prik tegen tuberculose. Antibiotica bij longontsteking. Hygiënische omgeving voor de baby. Borstvoeding. Een combinatie van water, zout en suiker tegen diarree (ORS). Inentingen. Gebruik van muskietennetten en medicatie tegen malaria. Eigen invulling Eigen invulling Eigen invulling

Gebrek aan begeleiding tijdens de zwangerschap Gebrek aan medische zorg bij de bevalling Onvoldoende hulp na de geboorte Eigen invulling

16

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Waar Niet waar Niet waar Niet waar Waar Niet waar

a) Stille rampen zijn rampen die de kranten en televisie niet halen omdat andere gebeurtenissen de rampen overschaduwen. Of omdat ze plaatsvinden in gebieden waar weinig belangstelling voor is en van waaruit de informatievoorziening beperkt is. Hierdoor is het vaak erg moeilijk om geld in te zamelen voor de slachtoffers van een stille ramp, omdat niemand erover gehoord heeft. b) De cijfers liegen er niet om, ieder jaar sterven wereldwijd 5,5 miljoen baby’s voor, tijdens of binnen een maand na de geboorte. Dit aantal is onnodig hoog want met hulp en eenvoudige middelen kan dit aantal flink dalen. Babysterfte is vooral in Afrika en Zuidoost Azië een ramp van formaat. Het is een stille ramp waarbij iedere 6 seconden geruisloos een baby sterft. Geruisloos; aangezien mensen zich hier wereldwijd niet van bewust zijn. Daarom vraagt 3FM Serious Request dit jaar aandacht voor de allerkleinsten. c) 3FM Serious Request heeft de afgelopen 8 jaar de volgende stille rampen onder de aandacht gebracht: Darfur, familieherenigingen in DR Congo, landmijnen, schoon drinkwater, vluchtelingen, malaria, weeskinderen door aids, moeders in oorlogsgebieden.

98% van alle babysterfte komt voor in ontwikkelingslanden. In de rijke landen krijgen vrouwen bijna altijd deskundige hulp voor, tijdens en na de bevalling, in arme landen is dat niet zo. In rijke landen is er meer toegang tot onderwijs en medische kennis. De tekenaar van de spotprent wil het verschil tussen arm/rijk, overdaad/schaarste duidelijk maken. Ondervoede moeders hebben een hoog risico op vroeggeboorte en baby’s met een laag geboortegewicht. Ondervoeding van een pasgeboren baby vergroot het risico dat een baby een ziekte niet overleeft. Gezonde baby’s hebben natuurlijke weerstand tegen ziekteverwekkers. Ondervoede baby’s hebben een zwak afweersysteem, ze zijn vatbaarder voor ziekten en kunnen deze vaak niet de baas worden.

17

Antwoorden Gebreide mutsjes om pasgeborenen warm te houden, het warm houden van de baby. Schoon mes of schoon scheermesje om de navelstreng door te snijden In de meeste arme landen, zoals Malawi, wordt er een scheermesje gebruikt om de navelstreng door te snijden. Een prik tegen tuberculose Antibiotica bij longontsteking Hygiënische omgeving voor de baby Borstvoeding Een combinatie van water, zout en suiker tegen diarree (ORS) Inentingen Gebruik van muskietennetten en medicatie tegen malaria. 1

Tuberculose is een infectieziekte die vaak de longen aantast en dodelijk kan zijn, helemaal voor kleine baby’s.

Eigen invulling

Eigen invulling

a) Onvoldoende zorg en begeleiding tijdens de zwangerschap zoals zwangerschapscontroles en vaccinatie van de moeder. Gebrek aan medische klinieken en materialen en goed opgeleide verloskundigen tijdens de bevalling. Het ontbreken van gezondheidscontroles van de baby, kraamhulp en voorlichting over voeding, verzorging en hygiëne na de bevalling. b) Begeleiding tijdens de zwangerschap Rode Kruis-vrijwilligers zorgen ervoor dat aanstaande moeders het belang van zwangerschapscontroles en vaccinaties inzien en helpen bij het plannen en opvolgen van deze controles. Indien daar aanleiding voor is, wijst het Rode Kruis een moeder op het belang van bevallen in een kliniek. Medische hulp bij de bevalling Het Rode Kruis zorgt dat in afgelegen gebieden medische voorzieningen bereikbaar zijn. Bijvoorbeeld door het bouwen van een kliniek en verzorgen van transport van en naar het ziekenhuis. Ook voorziet het Rode Kruis bestaande klinieken van medische materialen en schoon water voor een veilige bevalling en draagt het Rode Kruis financieel bij aan de opleiding van verloskundigen. Zorg voor het pasgeboren kindje Vrijwilligers van het Rode Kruis in ontwikkelingslanden komen op huisbezoek in de eerste week na de geboorte van de baby. Tijdens een bezoek zorgt de Rode Kruis-vrijwilliger voor de nieuwe moeder en haar baby en komen praktische zaken aan bod, zoals het belang van hygiëne, het warm houden van de baby en borstvoeding. Ook de gezondheid en voeding van de moeder wordt in de gaten gehouden.

18

c) De vrijwilligers wonen en werken in dezelfde gemeenschappen, spreken de taal en kennen de lokale gebruiken. Dankzij het netwerk van miljoenen vrijwilligers is het Rode Kruis vertegenwoordigd tot in de verste uithoeken van de wereld. Daar waar medische posten in geen velden of wegen te bekennen zijn, kan het Rode Kruis door de door hen opgeleide vrijwilligers hulp bieden aan moeders tijdens de zwangerschap, de bevalling en aan pasgeboren baby’s.

Eigen invulling. Denk aan de volgende zaken: verloskamer, met bed, uitrustkamers, muskietennetten, ruimte voor zwangerschapscontroles, scheermesje om de navelstreng door te snijden, hygiëne, weegschaal voor baby’s, vaccinatie ruimte, medicijnen (onder andere antibiotica, tetanusprik, ORS tegen diarree), verloskundigen en verpleegkundigen, schoon water, ambulance.

Even belangrijk in de strijd tegen moedersterfte is de toegang tot onderwijs. Als meisjes langer naar school gaan worden ze vaak pas moeder op minder jonge leeftijd. Wie te jong moeder wordt is in landen met grote armoede, fysiek vaak onvoldoende ontwikkeld om een baby op de wereld te zetten. Vrouwen die op zeer jonge leeftijd kinderen krijgen, lopen een groot risico dat de baby sterft en ook om zelf te sterven. Beter opgeleide vrouwen en meisjes beslissen makkelijker condooms te gebruiken. Een beter opgeleide vrouw zal ook minder snel trouwen en daardoor haar eerste kind pas later krijgen. Veel baby’s sterven omdat moeders met een laag opleidingsniveau niet goed weten waar ze op moeten letten bij het verzorgen van hun pasgeboren kindje. Niemand heeft ze hierover geïnformeerd. Oude gebruiken vanuit de traditie worden niet herzien. Doordat de moeders niet over de juiste informatie beschikken worden gezondheidsproblemen bij de baby vaak te laat gesignaleerd. Veel van deze moeders wonen in afgelegen gebieden en hebben hierdoor moeilijk toegang tot medische zorg. Ook hebben moeder met een laag opleidingsniveau vaak slechte economische omstandigheden waardoor er voor medische ondersteuning of voor de reis naar een ziekenhuis geen geld is.

Uiteraard zijn allerlei inventieve mogelijkheden welkom. Maar naast alle uitvindingen is het ook belangrijk om de ‘kangerooing methode’/skin-to-skin contact te noemen. Dit betekent dat de moeder en de baby huid op huid contact hebben zodat de baby warm blijft. Dit heeft ook een heel belangrijk psychologisch effect voor moeder en kind, het kost niets en schijnt alleen positieve bijwerkingen te hebben.

Millenniumdoel 1, 3, 4, 5, 6, 7. (zie hieronder een beschrijving van deze millenniumdoelen) Millenniumdoel 1 - De armoede halveren en minder mensen honger Het percentage mensen dat in extreme armoede leeft, moet in 2015 tenminste voor de helft zijn teruggebracht ten opzichte van 1990. Extreme armoede betekent dat iemand minder dan $1,25 per dag te besteden heeft. In 1990 leefden 1,8 miljard mensen in extreme armoede, oftewel 41,7 procent van de wereldbevolking. Halvering percentage mensen met honger In 2015 moet het percentage mensen dat honger lijdt zijn gehalveerd. In 1990 was dat percentage 20 procent. En bijna een derde van alle kinderen onder de vijf was toen ondervoed. Millenniumdoel 3 - Mannen en vrouwen gelijkwaardig Het derde millenniumdoel gaat over de rechten van vrouwen. Mannen en vrouwen hebben formeel dezelfde rechten. Dit is vastgelegd in internationale mensenrechtenverdragen. In de praktijk blijkt dit echter niet voldoende om achterstelling van vrouwen tegen te gaan. Zo gaan er in veel arme landen minder meisjes naar school dan jongens. Meisjes worden vaak niet naar school gestuurd omdat de ouders dit niet nuttig vinden. Ze gaan er vanuit dat het niet nodig is omdat ze later toch zullen 19

trouwen en kinderen krijgen. Een andere reden om meisjes thuis te houden is omdat ze mee moeten helpen in het huishouden. De doelstelling onder het derde millenniumdoel is daarom dat in 2015 er net zoveel meisjes als jongens naar school zouden moeten gaan, op zowel basis-, middelbaar als hoger onderwijs. Millenniumdoel 4 - Minder kindersterfte Het percentage kinderen dat voor hun vijfde jaar overlijdt, moet in 2015 met tweederde zijn teruggebracht ten opzichte van 1990. In dat jaar stierven wereldwijd 12,4 miljoen kinderen. De hoge kindersterfte heeft verschillende oorzaken. Veel kinderen overlijden aan ziektes die voorkomen of genezen hadden kunnen worden, zoals diarree, mazelen, longontsteking en malaria. Toegang tot medicijnen, vaccinaties, een goede hygiëne en een goede gezondheidszorg is noodzakelijk om deze ziekten te helpen bestrijden. Millenniumdoel 5 - Verbetering van de gezondheid van moeders Jaarlijks overlijden honderdduizenden vrouwen aan de gevolgen van hun zwangerschap. Bloedingen, infecties en een hoge bloeddruk zijn veel voorkomende doodsoorzaken die met medische hulp en kraamzorg voorkomen kunnen worden. In oorlogsgebieden is de gezondheidszorg en kraamzorg vaak ingestort, hulp bij opbouw van medische zorg en kraamzorg kan moedersterfte flink terugdringen. Millenniumdoel 6 - Bestrijding van HIV/Aids, malaria en andere dodelijke ziektes Sinds begin jaren '90 heeft aids miljoenen slachtoffers gemaakt, vooral in Afrika. Afgesproken is dat in 2015 de verspreiding van hiv/aids tot staan moet zijn gebracht. Ook moet iedereen met hiv/aids hiervoor de juiste medicijnen kunnen krijgen. Minder malaria en tbc Behalve de verspreiding van hiv/aids moeten ook malaria en andere grote ziekten zoals tbc een halt worden toegeroepen in 2015. Malaria wordt veroorzaakt door muggenbeten. De ziekte kan onder meer worden tegengegaan door kinderen onder met insecticide bewerkte netten (klamboes) te laten slapen. Millenniumdoel 7- Meer mensen in een duurzaam leefmilieu Armoedebestrijding gaat hand in hand met milieubescherming. Luchtvervuiling, ontbossing en uitputting van landbouwgrond zijn directe bedreigingen voor de levensomstandigheden en gezondheid van mensen. Een duurzaam milieubeleid is daarom van levensbelang. Veilig drinkwater Voldoende en schoon drinkwater ligt aan de basis van een goede gezondheid. Wereldwijd hebben bijna een miljard mensen niet genoeg schoon drinkwater tot hun beschikking. Dit zorgt voor ernstige gezondheidsproblemen, zoals uitdroging en infecties. Ook moeten miljoenen mensen het nog altijd stellen zonder sanitaire voorzieningen. In het zevende millenniumdoel is daarom vastgelegd dat het percentage mensen zonder toegang tot veilig drinkwater én sanitaire voorzieningen in 2015 gehalveerd moet zijn ten opzichte van 1990. Betere leefomstandigheden in sloppenwijken Wereldwijd leven bijna een miljard mensen in sloppenwijken. In 2000 is afgesproken dat de leefomstandigheden van tenminste 100 miljoen bewoners van krottenwijken flink verbeterd moeten worden.

In Afghanistan, Congo, Sierra Leone en Tjaad loopt het traject van het behalen van de millenniumdoelen achter op schema.

20

Dit lesmateriaal is geschreven voor de vakken maatschappijleer, aardrijkskunde, geschiedenis, economie, verzorging, Nederlands, biologie CKV en techniek in het kader van 3FM Serious Request 2012 met als thema babysterfte. Het lesmateriaal is ontwikkeld door NTR Schooltv in samenwerking met het Nederlandse Rode Kruis en 3FM.

Samenstelling en redactie: Marlien Smetana Sander Nieuwenhuijsen Marjolein Knuit Geerle van der Wijk (eindredactie)

Illustraties: www.loesje.nl Bas van der Schot

21