1940. De Tweede Wereldoorlog is pas negen maanden oud, en de nazi s zijn de. baas op het Europese AUSCHWITZ

TWEEDE WERELDOORLOG

POLEN/1940 De Tweede Wereldoorlog is pas negen maanden oud, en de nazi’s zijn de POLEN baas op het Europese AUSCHWITZ vasteland. In Polen bouwt de SS een kazerne om tot concentratiekamp voor de tegenstanders van het Duitse regime.

Volgens historici kwamen er 1,1 miljoen mensen om in Auschwitz, voornamelijk vrouwen, kinderen en ouderen die naar de gaskamers waren gestuurd. AUSCHWITZ MEMORIAL MUSEUM & UNITED STATES HOLOCAUST MUSEUM & SHUTTERSTOCK

fabrie k

Dit pdf-bestand is voor privégebruik. Daarom mogen er geen kopieën aan derden worden verstrekt en mag de link niet op internet (bijvoorbeeld in een e-mail of op Facebook) worden gedeeld. © Copyright Historia/Bonnier Publications - www.historianet.nl.

!

ing: Waarschuw kst e te Schokkend vatten

16 pagina's be van De volgende schrijvingen gruwelijke be Auschwit z. in n het leve

In juni 1940 marcheren Duitse soldaten een verlaten kazerne in Zuidwest-Polen binnen. De volgende vier jaar bouwen architecten, ingenieurs en SS-officieren eendrachtig een van de meest lugubere oorden uit de geschiedenis: Auschwitz, de fabriek des doods waar mensen met klinische efficiëntie worden omgebracht.

Auschwitz: k des doods Dit pdf-bestand is voor privégebruik. Daarom mogen er geen kopieën aan derden worden verstrekt en mag de link niet op internet (bijvoorbeeld in een e-mail of op Facebook) worden gedeeld. © Copyright Historia/Bonnier Publications - www.historianet.nl.

TWEEDE WERELDOORLOG

DOOR ELSE CHRISTENSEN

BUNDESARCHIV

benoemd tot commandant. De 39-jarige luitenant-kolonel had al naam gemaakt in de leiding van de concentratiekampen Dachau en Sachsenhausen. Hier had hij gezien dat hard werk de gevangenen rustig hield, en als nieuwe commandant nam hij daarom het motto HEINRICH HIMMLER van Dachau, ‘Arbeit Macht Frei’, over in Auschwitz. RUDOLF HÖSS Deze woorden werden – in gietijzeren letters – boven de hoofdingang van het kamp aangebracht. Voor SS-leider Heinrich Himmler bood het gebied rond Auschwitz ongekende mogelijkheden. Het drassige, heel dunbevolkte Poolse platteland moest landbouwgrond worden, en deel gaan SS-chef Heinrich Himmler bestudeert met Auschwitzcommandant Rudolf Höss een maquette van de uitmaken van het Nieuwe boerderijen die Duitse kolonisten moesten huisvesten. Rijk van de nazi’s: een heel nieuwe samenleving van n juni 1940 stapten Duitse soldaten ‘raszuivere’ kolonisten in het oosten. een exercitieplein op tussen een Hier zouden de Duitsers als koloniale aantal rode kazernegebouwen in heersers de vruchten plukken van de Zuid-Polen. Nog maar negen maan- noeste arbeid van de Slavische horigen. den eerder hadden de Duitsers Europa Himmler liet daarom direct het kamp in de Tweede Wereldoorlog gestort. In uitbouwen. De capaciteit van 10.000 korte tijd had het Duitse leger Denemar- gevangenen moest naar 30.000 worden ken, Noorwegen, Nederland, België en uitgebreid. De bouwwerkzaamheden Frankrijk bezet, en alles wees erop dat daarvoor waren volgens de kampleiding het Derde Rijk binnenkort heel Europa bijna onmogelijk in het moerasgebied, zou hebben onderworpen. maar Himmler wilde dat het project de Tot het zover was moest de kazerne hoogste prioriteit zou krijgen: ‘Mijne hein Oswiecim – Auschwitz in het Duits – ren, het kamp moet en zal uitgebreid dienstdoen als concentratiekamp voor worden. Mijn redenen zijn veel belangde Poolse vijanden van het regime: rijker dan uw bezwaren’, zo stelde de intellectuelen, politieke activisten en SS-chef arrogant. En zo gingen de Poolpriesters. Net als alle andere Duitse se politieke gevangen aan de slag met de concentratiekampen viel ook Auschwitz uitbreiding van Auschwitz. Het was de bedoeling dat een deel onder het keurkorps van de nazi’s, de SS, en carrièreofficier Rudolf Höss werd van de gevangenen later aan het werk

I

gen

Ooggetuigenversla

“

DE AANKOMST

Na dagen in veewagons gingen de deuren open. Het eerste wat we zagen waren schreeuwende SS’ers, blaffende honden en schichtige mensen in gestreepte uniformen.” Leo Eitinger, Noorse gevangene in Auschwitz

42

“

We werden uit de wagon geschopt, en de officieren riepen de arts die bij ons was. Ze wilden weten waarom hij de enige man op het transport was. ‘Ik ben arts, en ik moet het transport begeleiden. Mij is verteld dat ik naar Slowakije terug kon gaan.’ Daarop trok een SS-officier zijn pistool en schoot hem dood.” Silvia Veselá, Slowaakse Jodin, aangekomen in Auschwitz in 1942

gezet zou worden voor SS-bedrijven die bouwmaterialen voor Hitlers prestigebouwwerken in Berlijn leverden. De rest moest landbouwgrond ontwikkelen of werken voor private bedrijven als het chemieconcern IG Farben, dat experimenteerde met synthetische benzine en andere handige oorlogsproducten.

Oorlog schopt plannen in de war Het Duitse koloniale rijk bij Auschwitz zou er nooit komen, en al snel kreeg Himmler andere zaken aan zijn hoofd dan zijn Arische luchtkastelen. Op 22 juni 1941 viel het Duitse leger de Sovjet-Unie binnen en stroomden er grote groepen Russische krijgsgevangenen naar het westen. Velen kwamen in Polen terecht, vooral in Auschwitz. Om plaats te maken voor honderdduizenden Russische gevangenen nam de SS een gebied bij het dorp Brzezinka – Birkenau in het Duits – in, twee kilometer van het oorspronkelijke kamp. Hier moesten de nieuwkomers op velden die vaak onder water stonden een concentratiekamp bouwen dat de vele Russische gevangenen kon opvangen. Het zware werk en de ongezonde omgeving van Birkenau bleken al snel dodelijk voor de gevangenen. Op een rantsoen van waterige soep en een paar gram brood gaven hun uitgehongerde lichamen het snel op. Elke nacht bezweken velen in de tochtige barakken, waar het vocht door de vloer omhoog kwam. ‘Ze konden goed tegen de kou, maar niet tegen de constant vochtige kleren die ze droegen. Hierdoor, en door de haastig gebouwde, slechts half voltooide barakken steeg het sterftecijfer snel’, verklaarde de kampcommandant.

Ovens konden het niet aan De hoge sterfte onder de gevangenen ging niet ongemerkt voorbij aan Höss,

“

Toen het allemaal voorbij was, leek het wel een markt. Op de grond lagen stapels rommel en zieke mensen die niet konden lopen, kinderen die hun moeder kwijt waren of die vergeten waren. Ze werden door het hoofd geschoten.” Oskar Gröning, SS-soldaat, bewaakte de bagage

Historia 5 • 2011


Ovenbedrijf maakte uitroeiing mogelijk Een Erfurts familiebedrijf schepte er eer in om efficiënte ovens voor de kampen te leveren.

I

die de stapels lijken zag groeien. Het kampcrematorium was berekend op het dodental van het oorspronkelijke werkkamp, dat maar 10.000 gevangenen telde, en de lijken stapelden zich op in de lijkkelders en op de paden tussen de barakken van Auschwitz. Met de groeiende stapels lijken nam ook de angst voor dodelijke epidemieën toe. Höss zag snel in dat het probleem met het afvoeren van lijken alleen maar groter zou worden, vooral omdat Birkenau met 100.000 gevangenen aan zijn limiet zat. Hij liet daarom de leider van de bouw in Auschwitz, de architect

Karl Bischoff, een oplossing bedenken. De gedachten van de architect gingen meteen uit naar de Duitse stad Erfurt, waar Topf & Söhne gevestigd was. Dit gerenommeerde bedrijf, geleid door de broers Ernst en Ludwig Topf, was sinds 1937 de vaste leverancier van de ovens voor de crematoria van de concentratiekampen. Topf & Söhne had ook de eerste oven in Auschwitz geïnstalleerd, en in oktober

In 1941 kreeg Topf & Söhne de eerste bestellingen uit Auschwitz.

STIFTUNG GEDENKSTATTEN

n 1937 wilde de leiding van concentratiekamp Dachau een crematorium installeren. Tot dan toe waren de doden van het kamp verbrand in het plaatselijke crematorium, maar dat was duur en onpraktisch. De toenmalige crematieovens gingen tussen twee verbrandingen in uit, zodat de as van de overledenen niet gemengd raakte. Dit was in de concentratiekampen niet nodig. De kampleiding nam dan ook contact op met het bedrijf Topf & Söhne, dat net een goedkope en zeer krachtige crematieoven had ontwikkeld. Het basismodel kon 24 uur per dag branden, en een eenvoudig systeem zoog perslucht in de oven. Dit verhoogde de temperatuur en verkortte de benodigde tijd voor het cremeren van een lijk aanzienlijk. Topf & Söhne werd vanaf 1937 de vaste leverancier van ovens voor concentratiekampen. Het bedrijf maakte zijn ovens steeds effectiever, en wiste daarmee goeddeels de sporen van de massamoord van de nazi's uit.

1941 zond Bischoff een telegram naar het bedrijf, dat daarop zijn beste verkoper, Kurt Prüfer, naar Polen stuurde.

Ovenverkoper bouwt kamp op Als zoon van een machinist had Prüfer na de Eerste Wereldoorlog met vallen

De spoorlijn liep tot in Birkenau, het vernietigingskamp dat deel uitmaakte van het Auschwitz-complex. UNITED STATES HOLOCAUST MUSEUM


TWEEDE WERELDOORLOG

SS’ers konden moordpartijen niet aan Terwijl Prüfer, Höss en Bischoff plannen maakten voor de crematoria van Auschwitz, waren de Duitse troepen aan het oostfront nog altijd aan een opmars bezig. In hun kielzog volgden de gevreesde Einsatzgruppen, de moordcommando’s van de SS die de Joden in de Sovjet-Unie moesten opsporen, executeren en begraven in massagraven. Het doodschieten van de Joden bleek voor de soldaten van de Einsatzgruppen echter minder gemakkelijk dan Himmler zich voorstelde toen hij de methode achter zijn bureau in Berlijn bedacht. Nadat Himmler een massa-executie van Joden in Minsk had bijgewoond, waren enige leden van zijn entourage zichtbaar geschokt. Eén SS’er smeekte

gen

Ooggetuigenversla

“

DE SELECTIE

We kwamen aan in Auschwitz en moesten in rijen van vijf gaan staan. Jongeren werden van ouderen en kinderen gescheiden. Mijn vader werd van mij en mijn moeder gescheiden. Daarna heb ik nooit meer iets van mijn vader vernomen.”

44

Russen bouwden Birkenau Eind 1941 kwamen er duizenden Russische krijgsgevangenen naar Auschwitz. Ze moesten het kamp uitbreiden en de capaciteit verhogen.

I

n 1941 was Auschwitz te klein geworden voor het groeiende aantal krijgsgevangenen. Daarom moesten nieuwkomers een drassig gebied twee kilometer verderop draineren en ontginnen om er Auschwitz 2 te bouwen, dat de naam Birkenau kreeg. Met zijn vier gaskamers en crematoria werd het kamp het centrum van de Jodenvernietiging in Auschwitz. De spoorlijn liep aanvankelijk niet door

CLAUS LUNAUAU & AUSCHWITZ MUSEUM

en opstaan een opleiding als werktuigbouwkundige gevolgd en was voor zijn ijver beloond met een verantwoordelijke baan bij Topf & Söhne. Hier was hij erin geslaagd een type oven te ontwikkelen dat kon voldoen aan de behoefte van het concentratiekamp. Terwijl gewone crematieovens vaak versierd waren en op een kerk of Griekse tempel leken, waren de ovens van Kurt Prüfer zakelijk en functioneel. Ze hoefden tussen de crematies door ook niet uitgezet te worden, zoals bij gewone crematoria, waar de as van de overledene na elke crematie bewaard werd. Zelfs een technische vinding die de rook helder en reukloos kon maken, was geheel wegbezuinigd. De ontmoeting tussen verkoper Kurt Prüfer en architect Karl Bischoff eind oktober 1941, was de eerste stap op weg naar een fabriek des doods. Niet veel later kleurde een dikke, pikzwarte en stinkende rookwolk die uit de schoorstenen van het kamp walmde, de hemel boven Auschwitz donker.

tot in Birkenau, maar hield op buiten de karakteristieke hoofdingang. Als de veewagons met Joden aankwamen, begon de selectie meteen. Alle eigendommen werden in beslag genomen en opgeslagen. Wie werken kon werd naar het quarantainegebied gestuurd en fysiek en psychisch gebroken om oproer te voorkomen. Daarna volgde plaatsing in een mannen- of vrouwenbarak. Kinderen, ouderen en arbeidsongeschikten gingen direct door naar de gaskamers, die afgeschermd waren van de rest van het kamp. Birkenau werd uitgebreid tot het Rode Leger in 1944 naderde. Op een drassig stukje land bij het hoofdkamp bouwden gevangenen hun eigen kamp des doods.

zijn leidinggevende tegen alle regels in om zelfs geen moorden meer te hoeven bijwonen: ‘Ik kan het niet meer verdragen. Kunt u mij hier niet weghalen?’ smeekte de man, wie het duidelijk te veel was. Ook een andere begeleider van Himmler, Obergruppenführer von dem Bach Zelewski, was van slag. ‘Reichsführer, we hebben er maar een paar honderd geëxecuteerd. U ziet aan de ogen van de mannen hoe aangedaan ze zijn. Ze hebben er voor de rest van hun leven genoeg van’, riep hij. Himmler zocht na zijn bezoek aan Minsk dan ook een oplossing voor de moeite die zijn soldaten hadden met het

Eva Votavová, Slowaakse Jodin, aangekomen in Auschwitz in de zomer van 1942

“

De zieken werden op Rode-Kruisauto’s geladen – we probeerden ze altijd de indruk te geven dat ze nergens bang voor hoefden te zijn.” Oskar Gröning, SS-soldaat, over de selectie waarbij zieken direct naar de gaskamer gingen

doodschieten van onschuldige burgers. De SS deed onder meer proeven met het opblazen van mensen. Dit bleek echter even belastend. Na de explosie waren de lichaamsdelen over een groot gebied verspreid, en hingen er losgerukte armen en benen in de bomen.

Russen waren de eerste slachtoffers De oplossing van het ‘probleem’ lag in Auschwitz. Ook hier had het personeel psychische problemen na executies van zieke gevangenen. Maar eind 1941 kreeg Karl Fritzsch, de rechterhand van Höss, een idee. In de opslag van het kamp stonden blikken Zyklon B opgesta-

“

Iedereen moest in rijen gaan staan, mannen en vrouwen gescheiden. Een officier inspecteerde de rijen en verdeelde de nieuwkomers in twee groepen door naar rechts of links te wijzen. Jonge mensen die konden werken gingen naar de ene kant, ouderen, zieken en kinderen naar de andere. Naar de gaskamers.” Leo Eitinger, Noorse gevangene in Auschwitz

Historia 5 • 2011


A: Crematorium II en III Verstopt achter een berkenbosje lagen de gaskamers en crematoria. De efficiënte crematoria konden 4000 mensen per dag doden en laten verdwijnen.

C: Brandstapels Als de crematoria het tempo niet konden bijhouden, verbrandden Joodse dwangarbeiders de lijken in massagraven. Zo zijn er 107.000 lijken bij Birkenau verbrand.

C B

A

D

F

E

F

B: Canada De opslagplaatsen puilden uit van koffers, kleding, brillen en gouden tanden. Alles was van de slachtoffers gestolen en hierheen gebracht door Joodse gevangenen, die de plek cynisch Canada noemden, vanwege de overdaad. Sorteren van eigendommen was een gewild baantje: het gaf toegang tot het eten uit de bagage.

peld, een bekend middel voor het ontluizen van kleding en meubels. Misschien, dacht Fritzsch, was dit middel ook geschikt om mensen te doden. Fritzsch, die de leiding had omdat Höss op reis was, ging meteen aan de slag. De kelder van blok 11, de gevreesde kampgevangenis, werd proeflocatie. Eerst moesten gevangenen hopen aarde voor de ramen scheppen. Daarna volgde er een groteske

D: Quarantainekamp Hier kwamen nieuwe gevangenen terecht – niet om te genezen van ziekten maar om gebroken te worden. Ze werkten 18 uur per dag. Ze groeven greppels en draineerden grond, en moesten soms uren hun armen in de lucht houden. Zo’n acht weken lang woonden er 4000 tot 6000 man. E: Spoorlijn In 1944 werd om efficiencyredenen het spoor tot Birkenau doorgetrokken. Nu kon er op 100 meter van de gaskamers geselecteerd worden. F: Latrines 10.000 gevangenen moesten 58 toiletgaten delen in de paar minuten per dag dat ze naar het toilet mochten gaan. Er heerste dysenterie in het kamp, en de gevangenen deden hun behoefte meestal waar ze zich bevonden.

optocht naar het gebouw. Uitgehongerde Russische officieren in versleten uniformen werden de kelder in gedreven, met in hun kielzog gewonde Russische soldaten op krukken of op gammele brancards. Zij hadden de twijfelachtige eer om de eerste slachtoffers van Zyklon B in Auschwitz te worden. Toen Höss terugkeerde vertelde Fritzsch trots over zijn geslaagde test en gaf hij een demonstratie met een nieuwe groep Russen.

De kampcommandant was onder de indruk: ‘Ik heb het zelf gezien. In de overvolle cellen trad de dood in zodra het Zyklon B de ruimte binnenkwam. Een korte, gedempte schreeuw en het was voorbij’, schreef Höss later.

Te weinig gas De executies met gas verliepen echter niet zonder problemen. De Poolse gevangene August Kowalczyk zou later

Iedereen onder de 15 werd gedood, net als arbeidsongeschikten en moeders die hun kinderen niet los konden laten. UNITED STATES HOLOCAUST MUSEUM


TWEEDE WERELDOORLOG

verklaren dat de dood in de geïmproviseerde gaskamer lang op zich liet wachten. De bewakers hadden moeite om de juiste dosis Zyklon B te bepalen en vooral de gaskamer luchtdicht te maken. Hierdoor duurde het soms een half uur voordat iedereen dood was, en sommige gevangenen leefden een dag later nog. ‘De dosis werd verhoogd en er werden meer kristallen toegevoegd’, vertelde Kowalczyk over de experimenten. De kampleiding beschouwde de proef echter als geslaagd, en Höss, die ‘altijd had gewalgd van de gedachte aan massamoord door schietpartijen’, was ‘opgelucht dat deze bloedbaden van de baan waren’, zoals hij later schreef.

Hitler wil Joden uitroeien Eind 1941 keerden de kansen. In het oosten maakten het Rode Leger en de barre winter een eind aan de opmars. In het westen raakte de industriële supermacht de VS door de Japanse aanval op Pearl Harbor bij de oorlog betrokken. Niet voor het eerst maakte Hitler gebruik van de Jodenhaat om het volk achter zich te krijgen. Bij een ontmoeting met Himmler, propagandaminister Joseph Goebbels en andere nazikopstukken op 12 december stelde hij vast dat het tijd was om de Joden uit te roeien. Omdat de ontmoeting in een privéverblijf van Hitler plaatsvond zijn er geen officiële notulen, maar dagboekfragmenten en notities van aanwezigen spreken boekdelen. ‘Wat betreft het Joodse vraagstuk is de Führer vastbeslo-

ten schoon schip te maken. De wereldoorlog is nu begonnen, de uitroeiing van de Joden is het noodzakelijke gevolg. Deze kwestie moeten we zonder sentimentaliteit bezien’, schreef Goebbels de volgende dag in zijn dagboek. De uitvoering van de vernietiging werd een maand later besproken op een conferentie in Wannsee bij Berlijn en vooral tijdens een serie gesprekken tussen Hitler en Himmler in de maanden daarna. In juni 1942 werd Höss naar Berlijn geroepen, waar de Führer een belangrijke onderhoud met hem had. ‘Hitler heeft de definitieve oplossing van het Jodenvraagstuk bevolen. Wij, de SS, gaan het uitvoeren’, zei Himmler. ‘Ik heb Auschwitz voor dit doeleinde uitgekozen vanwege de centrale ligging als verkeersknooppunt en omdat het geïsoleerd ligt en gemakkelijk te camoufleren is.’ Met die woorden begon de systematische uitroeiing van de Europese Joden in Auschwitz.

Gevangenen raken in shock In de loop van 1942 begonnen de propvolle veewagons binnen te stromen in Birkenau. Na dagen in de donkere wagons werden de Joden bij aankomst aan een nauwkeurig uitgewerkte strategie onderworpen die ze in een passieve shocktoestand moest brengen. Zodra de deuren opengingen schreeuwden bewakers vergezeld van luid blaffende herdershonden orders. Er daalde een regen van stokslagen neer op de gevangenen en de SS’ers dreven hen met hun honHongaarse Joden wachten tot er een gaskamer vrij is. Een uur later zijn ze allemaal dood. UNITED STATES HOLOCAUST MUSEUM

den op door bevelen te roepen en te slaan. Gevangenen die te traag reageerden werden soms doodgeschoten om de schrik er bij anderen goed in te krijgen. De methode werkte. Razendsnel splitsten de nieuwkomers zich in twee rijen. Mannen in de ene rij, vrouwen en kinderen in de andere. De rijen gingen daarna door naar het ‘perron des doods’, waar een SS-arts de nieuwkomers met een duimbeweging selecteerde. Wie kon werken, vaak mannen en vrouwen zonder kinderen, ging naar het kamp. De rest – ouderen, zieken, kinderen en vrouwen met kleine kinderen – werd naar de gaskamer gedirigeerd.

De dood kwam van onderen Tegen de verwachting van Höss in verliep het vergassen zeer wreed. Veel te veel mensen werden in de gaskamer opeengepakt. Vrouwen en kinderen gingen eerst, en als een kamer al propvol zat dreven de SS-bewakers nog eens 20 à 30 sterke mannen de gaskamer in. Met veel geschreeuw en stokslagen werden de mannen de overvolle kamer in gedwongen, tot de slachtoffers zo dicht op elkaar stonden dat de zwaksten al stierven door gebrek aan lucht. Shlomo Venezia, een Grieks lid van het Sonderkommando – Joodse gevangenen die de lijken moesten opruimen na de vergassing – vertelt over het moment dat de deuren vergrendeld werden en de paniek toesloeg: ‘Het gas kwam van onderen, dus iedereen klom op elkaar om lucht te krijgen (...) De aanblik als de deur openging was gruwelijk (...) Ze waren in elkaar verstrengeld, ze hadden allemaal wanhopig gevochten voor een beetje lucht.’ Na elke vergassing moesten Joden als Shlomo Venezia uitwerpselen en bloed van de muren halen – de duidelijke sporen van een doodsstrijd. Na ongeveer

gen

Ooggetuigenversla

“

HET VERGASSEN

In het begin liepen de Joden rustig de kamers binnen, waar hun verteld werd dat ze ontsmet zouden worden. Maar sommigen maakten amok en hadden het over verstikking en uitroeiing. De paniek sloeg toe. Wie nog buiten stond werd de


AUSCHWITZ MUSEUM & SCANPIX/AKG-IMAGES

Grote hoeveelheden Zyklon B vonden hun weg naar Auschwitz. Zo ook op 30 juli 1943, toen een chauffeur toestemming kreeg een vracht op te halen in Dessau.

twee uur was de gaskamer klaar voor de volgende massa-executie.

Ovens kunnen lijken niet aan Al snel waren er zo veel vergassingen dat het moeilijk werd om te verhullen wat er gebeurde in de gaskamer, die nog op het hoofdterrein lag. ‘Om het gegil van de stervenden te overstemmen liet de SS motorfietsen draaien, zodat niemand het kon horen. Maar dat lukte niet goed’, memoreert Jósef Paczynski, een Poolse gevangene, die samen met een paar kameraden op

kamers in geduwd en de deuren werden vergrendeld. De volgende keren werden probleemgevangenen in een vroeg stadium aangewezen en in de gaten gehouden. Bij het eerste teken van onrust werd de persoon in kwestie discreet achter een gebouw gebracht en gedood met een pistool met een klein kaliber, zodat de anderen het niet konden horen.” Kampcommandant Rudolf Höss

een avond stiekem ging kijken wat er gebeurde in de crematoria. Höss besloot daarom tijdelijke gaskamers te maken in twee boerderijen die bij het nieuwe kamp Birkenau lagen. De eigenaars werden er zonder pardon door de SS uitgezet, en de idyllische huisjes kregen luchtdichte deuren en verduisterde ramen. De twee nieuwe gaskamers bleken effectief, maar tot ergernis van Höss ontstond er nu een nieuw probleem. Zelfs de crematieovens van Topf & Söhne konden de vele executies niet meer aan. De SS-leiding probeerde daarom het overschot aan lijken te begraven. Dit moest met zo veel haast gebeuren, dat de Joodse dwangarbeiders in het Sonderkommando de graven nog net diep genoeg konden maken om de dode

“

Plotseling werd de deur gesloten; deze was luchtdicht gemaakt en versterkt. Wie binnen was hoorde de zware grendels schuiven. Een dodelijke, verlammende angst maakte zich meester van de slachtoffers. Ze gingen op de deur bonzen. Ze ramden in hulpeloze woede en paniek met hun vuisten.” Pery Broad, SS-bewaker

lichamen te bedekken. Voor een snellere ontbinding werd er gebluste kalk op gegooid, maar dat hielp niet erg. In de zomerhitte verbreidde de stank van de lijken zich over het hele kamp, tot groot ongenoegen van Himmler, die het kamp op 17 juli 1942 inspecteerde. Volgens Höss bracht Himmler het probleem tijdens het bezoek niet ter sprake, maar direct na thuiskomst stuurde hij zijn probleemoplosser, Standartenführer Paul Blöbel, naar Auschwitz.

Oostfrontveteraan neemt de leiding Blöbels carrière was bloedig verlopen. Na een tijdje bij de Sicherheitsdienst te hebben gezeten was hij leider van een Einsatzkommando aan het oostfront geworden. De organisatie van een massaexecutie van 34.000 Joden in het ravijn Babi Jar in de Oekraïne in september 1941 had hem beroemd gemaakt bij de SS-leiding. Blöbel was ook het brein achter Himmlers poging gevangenen op te blazen met explosieven. Vier maanden na het bloedbad van Babi Jar was hij

“

Toen de deur openging, zag ik dat iedereen nog stond. Sommigen waren blauw van het gas. Ze konden nergens vallen. Als ik mijn ogen sluit zie ik alleen moeders staan, hun kinderen in de armen.” Dario Gabbai, Griekse Jood, lid van het Sonderkommando dat de lijken na afloop opruimde

Historia 5 • 2011

47


TWEEDE WERELDOORLOG

Tekeningen hielden herinnering levend Joodse kunstenaars legden de harde werkelijkheid in het kamp in tekeningen vast. De illustraties werden naar buiten gesmokkeld of onder gebouwen verstopt als getuigenis voor later.

D

e kampleiding liet gevangenen vaak portretten van bewakers of schilderijen van het landschap rond Auschwitz maken. Zo kreeg een aantal Joodse kunstenaars de beschikking over papier, potloden en zelfs olieverf. De kunstenaars portretteerden het leven in Auschwitz stiekem: van de

naar huis gestuurd vanwege overmatig alcoholgebruik, maar zijn ervaringen aan het oostfront waren nog steeds waardevol voor de SS. Nu moest hij zijn vaardigheden gebruiken in Auschwitz.

Mensenvet hield het vuur brandend In Birkenau liet Blöbel zien dat stapels lijken beter branden door er brandhout en spoorrails tussen te leggen. En als brandstof adviseerde Blöbel benzine of methanol, dat over de bovenste lijken werd gegoten. Maar daar hielden zijn methoden niet op, want de cynische veteraan van het oostfront bezat een griezelig gevoel voor efficiëntie. ‘De graven liepen schuin af, zodat het menselijke vet dat bij de verbranding vrijkwam, kon worden opgevangen in een vat aan het

dagelijkse mars naar het kamp onder begeleiding van het kamporkest tot de dood in de overvolle barakken. In totaal werden er een paar honderd schetsen gemaakt in Auschwitz, merendeels door kunstenaars die hun verblijf waarschijnlijk niet overleefd hebben. Zo weet niemand wie de 22

uiteinde’, verklaarde de Griek Shlomo Venezia van het Sonderkommando later. Als het vuur uit dreigde te gaan, moesten de leden van het Sonderkommando wat vet uit het vat op de brandstapel gooien om het vuur te voeden. Blöbel nam Höss ook mee op studiereis naar het vernietigingskamp Chelmno bij Lodz, waar hij het crematorium zag en kennismaakte met een manshoge wals die de overgebleven botten platwalste. Blöbel beloofde dat er geen spoor van de slachtoffers overbleef als de wals eenmaal zijn werk had gedaan.

Leger klaagde over verbrandingen Ondanks de nieuwe methoden zag Höss al snel in dat de lijkverbrandingen in de open lucht het probleem niet oplosten. ‘Bij slecht weer of harde wind reikte de stank van brandend vlees vele kilometers ver, en de hele buurt sprak erover dat hier Joden verbrand werden’, zei Höss later. Belangrijker was dat de kampleiding ook klachten kreeg van

schetsen maakte die in 1947 onder de ziekenbarak in Birkenau gevonden werden. Ze zaten opgerold in een fles, en zijn gesigneerd met de initialen MM. Omdat er maar weinig foto’s van het leven in het concentratiekamp zijn, zijn de tekeningen belangrijke getuigenissen van de realiteit achter het prikkeldraad.

het leger, dat erop wees dat de fel brandende brandstapel ’s nachts als baken kon dienen voor vijandelijke piloten. Daarom werd de hulp van Topf & Söhne nogmaals ingeroepen. De hele herfst werkten de kampleiding, architecten en het ovenbedrijf aan het ontwerp van nieuwe crematoria die de lijken van de vele Joden aankonden. In eerste instantie waren de nieuwe gebouwen waarschijnlijk alleen bestemd als crematoria. Maar al snel zag de kampleiding in dat Birkenau ook effectieve gaskamers nodig had, en men besloot deze in hetzelfde gebouw als de nieuwe crematoria onder te brengen. De deuren van de lijkkelder gingen eerst naar binnen open, maar toen deze dienstdeed als gaskamer en volgepropt werd, moesten ze worden omgebouwd tot deuren die naar buiten openden. Ook werd er een geplande laadhelling voor lijken geschrapt en kwam er een trap voor in de plaats die de slachtoffers af moesten op weg naar de gaskamer. Gedurende de hele winter werd er hard gewerkt om de vernietigingsmachine tot in de kleinste details perfect te krijgen. Een van de grootste problemen

gen

Ooggetuigenversla

In het begin experimenteerde de SS met het vernietigen van lijken met de zogeheten bottenpletter. UNITED STATES HOLOCAUST MUSEUM

“

HET OPRUIMEN

De SS’ers brachten de lijken naar de graven waar ik werkte. We deden er gebluste kalk en aarde over. Precies genoeg om ze te bedekken zodat ze niet zichtbaar waren. ’s Zomers kwamen de lijken tot leven. Ze rotten en kwamen omhoog uit hun kuilen.


ULLSTEIN BILD & SCALA/BPK

De meeste tekeningen zijn nu te zien in het Auschwitz Memorial Museum.

was dat de korrels Zyklon B het beste oplosten bij 26 graden. Ovenverkoper Prüfer ontwikkelde hoogstpersoonlijk een buizensysteem om warmte van de ovens naar de gaskamers te leiden, zodat het gif optimaal zou werken bij de perfecte temperatuur. Maar dit gebeurde niet omdat de warmte uit de ovens de ventilatiekanalen oververhitte. Afgezien van deze gebreken voldeed de moordinstallatie aan de eisen van de kampleiding. Dat constateerde Karl Schultze, vertegenwoordiger van Topf & Söhne – ook leverancier van het ventilatiesysteem – toen de nieuwe gaskamers in mei 1943 in bedrijf werden gesteld. ‘Zoals verwacht kwam die zaterdag een gevangenentransport aan in het

Het was een en al bloed en aarde, en we moesten ze met blote handen opgraven. Het waren geen lijken meer, maar een rottende massa. We moesten onze handen in die massa steken, en soms kwam er een hoofd, hand of been tevoorschijn. De stank was ondraaglijk.” Otto Pressburger, Slowaakse Jood, lid van het Sonderkommando in Auschwitz

kamp, en dezelfde dag controleerde ik samen met Bischoff hoe de blazers en ventilatoren in de gaskamer werkten’, aldus Karl Schultze. Ongeveer 150 tot 300 gevangenen werden na aankomst in de gaskamers gedreven en vergast voor dit doeleinde. ‘Een SS’er startte de ventilatie-installatie. Giftige lucht werd naar buiten gezogen en frisse lucht kwam binnen. Gedurende deze test kon ik vaststellen dat de blazers en de ventilatie uitstekend functioneerden’, vertelde Schultze schijnbaar onaangedaan door de gruwelijke werkelijkheid.

150.000 vergassingen per maand Na een aantal tests waren de nieuwe crematoria met gaskamers in de zomer van 1943 klaar. De gebouwen waren uitgevoerd in rode baksteen en lagen aan de rand van kamp Birkenau. Crematorium II en III hadden vijf grote ovens, terwijl de kleinere crematoria IV en V

“

We maakten een grote brandstapel van hout en benzine en gooiden de lijken erop. We gooiden ze altijd met z’n tweeën: de een hield de benen vast en de ander de armen. De stank was verschrikkelijk. De SS’ers dronken altijd wodka of andere drank. Zij konden het ook niet aan.” Otto Pressburger, Slowaakse Jood, lid van het Sonderkommando in Auschwitz, over hoe lijken verbrand

elk één grote oven met acht deuren hadden. Om het proces zo efficiënt mogelijk te laten verlopen werden de lijken met een liftmechanisme opgehesen uit de gaskamers in de kelder. In totaal konden de nieuwe crematoria in Birkenau elke dag 4700 mensen ombrengen en vernietigen. Samen met de eerste gaskamer in het hoofdkamp in Auschwitz was de totale uitroeiingscapaciteit van de doodsfabriek 150.000 mensen per maand. Het hele proces was griezelig effectief, vanaf het moment dat de slachtoffers de eerste trede van de trap naar de uitkleedruimte in de kelder betraden. De leden van het Sonderkommando maakten de slachtoffers wijs dat ze een douche kregen. In dit late stadium wilden de Joodse dwangarbeiders hun lotgenoten geen angst aanjagen. Hoewel de dood onvermijdelijk was, stelde het Sonderkommando de nieuwkomers gerust door te zeggen dat ze echt onder de douche gingen en dat

werden als het crematorium niet genoeg capaciteit had

“

We pakten ze en gooiden ze in de vlammen. En toen hoorden we gegil – de eerste was niet doodgeschoten maar gewoon omgevallen.” Morris Venezia, Griekse Jood, na de moord op drie Hongaarse Joden die meteen in de crematieoven gegooid werden

Massaverbrandingen in de open lucht waren bijna ondoenlijk. SCALA/BPK


TWEEDE WERELDOORLOG

hun daarna een warme maaltijd wachtte. Deze valse voorwendsels van hun medegevangenen hebben er mede toe bijgedragen dat velen vrijwillig de gaskamers betraden, ondanks de geruchten. Leden van het Sonderkommando hebben later verteld dat moeders met kinderen soms als eerste in de gaskamers waren, misschien omdat ze toch vermoedden wat er komen ging en wilden dat het snel voorbij was. Om de indruk dat het om douches ging te versterken had de leiding genummerde kapstokken aangebracht, en hingen er bordjes ‘Naar de douches’ en ‘Naar ontsmetting’. Het bedrog ging door in de gaskamers. ‘Als ze zich uitgekleed hadden gingen de Joden naar de gaskamer, die voorzien was van douchekoppen en waterleidingen’, vertelde Höss over zijn gaskamers, en hij vervolgde: ‘Het proces verliep altijd rustig, omdat het Sonderkommando degenen die vermoedden wat er ging komen geruststelde ... Voor de zekerheid bleven er steeds tot op het laatste moment drie leden van het Sonderkommando en een SS’er in de kamer.’ Als de dood ingetreden was stripte het Sonderkommando de slachtoffers van alles wat bruikbaar was: juwelen, prothesen, gouden tanden, zelfs het haar van vrouwen. Morris Venezia, een Griekse Jood, herinnert zich hoe hij het haar van de opgestapelde lijken met een soort schapenschaar moest afknippen.

‘Ze lagen als haringen in een ton’, zei hij. Het haar werd gewassen en te drogen gelegd boven de ovens. Daarna werd het naar Duitsland gestuurd voor onder andere dekens en dekbedden.

Van de circa 440.000 Hongaarse Joden die in de zomer van 1944 aankwamen, werden er ten minste 320.000 rechtstreeks naar de gaskamer gestuurd.

Hongaarse Joden stierven meteen

Naarmate de vergassingen toenamen kwamen er steeds meer geruchten in de buitenwereld over de wandaden van de nazi’s. Bovendien kondigde het kanongebulder in het oosten het einde aan, voor Duitsland en voor Auschwitz. Voor de laatste keer mocht Topf & Söhne komen opdraven, deze keer om de onderdelen van de crematoria en gaskamers te demonteren die elders, ver van het Rode Leger, gebruikt konden worden. Nadat de kostbare apparatuur verwijderd was, bliezen de nazi’s de gebouwen op om alle sporen uit te wissen. De meeste overgebleven gevangenen werden op de trein gezet naar andere kampen of in de bittere kou op een dodenmars gestuurd door Polen. Toen het Rode Leger op 27 januari 1945 Auschwitz bereikte, troffen de soldaten ongeveer 7000 overlevenden aan in een buitengewoon zorgwekkende toestand – uitgehongerd, vervuild en vol luizen. Voor de Russen werd de bevrijding van Auschwitz een akelige herinnering: ‘Ze groetten niet en lachten niet’, memoreert de auteur Primo Levi, een Italiaanse Jood. ‘Ze voelden de schaamte die een rechtvaardige voelt als hij de misdaden van een ander aanschouwt.’

In 1944 was het verloop van de oorlog voor iedereen duidelijk: in het oosten verpletterde het Rode Leger de Duitse stellingen en in het westen was het slechts een kwestie van tijd voor de geallieerden Berlijn zouden bereiken. De Hongaarse regering, een bondgenoot van Duitsland, begon te wankelen en Hitler besloot dat het tijd was om ook de 760.000 Hongaarse Joden te gaan uitroeien. Tot dan toe stopte het spoor ongeveer een halve kilometer voor de hoofdingang van Birkenau. Hier, op het ‘oude Jodenperron’, werden de Joden geselecteerd en lopend of in vrachtwagens naar de gaskamers gestuurd. Om de vernietiging nog efficiënter te maken werden de sporen verlengd, zodat ze midden in Birkenau eindigden. Van het nieuwe perron was het maar een paar honderd meter naar de crematoria, dat was te belopen voor iedereen die vernietigd moest worden. De gaskamers en crematoria draaiden op volle toeren in de zomer van 1944. Soms waren de gaskamers echter bezet als er een transport aankwam. Dan moesten de Joden wachten in de schaduw van een berkenbosje – met uitzicht op de rokende, vuurspuwende schoorstenen van de crematoria.

Nazi’s wilden apparatuur redden

Höss werd opgehangen Op 16 april 1947 werd Rudolf Höss opgehangen bij zijn dienstwoning. De oudcommandant van Auschwitz ging zonder teken van spijt naar het schavot – met opgeheven hoofd en zonder ook maar één woord te zeggen. Dat gold ook voor Kurt Prüfer,

gen

Ooggetuigenversla

Russische soldaten waren geschokt toen ze Birkenau introkken en fotografeerden de levenden en doden.

“

DE BEVRIJDING

In een grote groep kwamen de gevangenen naar ons toe. Ze huilden, omhelsden en kusten ons. Ik treurde namens de mensheid om de wandaden van deze fascisten. Het motiveerde mij en andere soldaten om snel korte metten te

SCANPIX/AKG-IMAGES


AUSCHWITZ MUSEUM

Toen het Rode Leger Auschwitz binnentrok, bevrijdde het 700 kinderen die zich verstopt hadden in de fabriek des doods. Veel van hen zijn de laatste overlevenden van het vernietigingskamp.

de verkoper van Topf & Söhne, toonde geen berouw. Weliswaar erkende hij zijn betrokkenheid bij de bouw van de vernietigingsinstallaties voor een Russische onderzoekscommissie, maar hij betuigde geen spijt. Hij werd schuldig bevonden aan ‘misdaden tegen de burgerbevolking en Sovjet-gevangenen’ en tot 25 jaar dwangarbeid in Siberië veroordeeld. Daar stierf hij in 1955. Ludwig Topf pleegde op 30 mei 1945 met vergif zelfmoord voor hij kon worden gearresteerd. In zijn afscheidsbrief schreef hij: ‘Ik ben altijd fatsoenlijk geweest, het tegenovergestelde van een nazi. Dat weet iedereen.’ Ernst-Wolfgang Topf werd nooit voor het gerecht gebracht. Hij hield zijn hele leven vol dat hij alleen ‘onschuldige ovens’ had verkocht. De crematoria van Auschwitz, die 24 uur per dag rook en as uitstoot-

maken met de Duitsers en ze rechtstreeks naar de hel te sturen.” Vasilij Gromadskij, Russisch officier in het 60e Leger dat mede Auschwitz bevrijdde

“

We renden naar ze toe, ze omhelsden ons en gaven ons koekjes en chocola. Omdat we zo lang alleen waren geweest betekende een omhelzing meer dan

ten, zijn inmiddels ruïnes. Aan het einde van de spoorlijn, waar duizenden Joden met één enkel handgebaar de dood in werden gejaagd, staat een eenvoudig monument. De gruwelijke gebeurtenissen hebben de overlevenden nooit meer losgelaten. De Griekse Jood Shlomo Venezia, een van de weinigen die hun belevenissen in het Sonderkommando konden navertellen, is nooit meer de oude geworden: ‘Ik heb nooit een normaal leven gehad. Ik ben geen normale vader geweest voor mijn kinderen. Wat ik ook doe of wat ik ook zie, altijd dwalen mijn gedachten af naar dezelfde plaats. Het “werk” dat ik moest doen zit voor altijd in mijn hoofd ... je kunt het crematorium nooit echt verlaten.’

je je kunt voorstellen. Ze gaven ons onze waardigheid terug. We hadden niet alleen behoefte aan eten, maar ook aan menselijke warmte.” Eva Moses Kor, Joodse gevangene, bij de bevrijding 10 jaar oud

“

Het was een gruwelijk schouwspel dat zich voor onze ogen afspeelde. Heel veel barakken, vaak zonder dak. In veel barakken lagen mensen

Russische soldaten noteerden de leeftijd en naam van overlevenden.

Een aantal foto’s in dit artikel is ter beschikking gesteld door Gedenkstätten Buchenwald und Mittelbau-Dora en is te zien op de permanente tentoonstelling bij het Topf und Söhnegedenkteken in Duitsland. ●

ZIE OOK Bekijk de originele beelden van de bevrijding van het kamp door het Rode Leger: www.youtube.com/ watch?v=1mav3vrVztk

●

LEES OOK Yisrael Gutman & Michael Berenbaum: Anatomy of the Auschwitz Death Camp, Indiana University Press, 1998 ● Laurence Rees: Auschwitz, Ambo, 2010 ● Sybille Steinbacher, Auschwitz: een geschiedenis, Uitgeverij het Spectrum, 2005 ●

Officiële website van het Auschwitz-museum: en.auschwitz.org.pl/m/

●

in hun kooien. Het waren geraamtes bekleed met huid, en met ogen die leeg voor zich uit staarden. Het viel niet mee om ze weer terug naar het leven te brengen.” Aleksandr Vrotsos, fotograaf en kapitein in het Rode Leger. Zijn film van de bevrijding van Auschwitz werd als bewijsmateriaal gebruikt bij de processen van Neurenberg

Historia 5 • 2011

51


1940. De Tweede Wereldoorlog is pas negen maanden oud, en de nazi s zijn de. baas op het Europese AUSCHWITZ

Recommend Documents