1

www.groningenorgelland.nl 1


Schnitgerfestival 16 tot 19 oktober 2014

Donderdag 16 oktober 2014 20.00 u St. Jozefkathedraal Vocaal Ensemble The Gents. Sjoerd Ruisch, orgel

Het wordt de moeite waard om van 16 tot 19 oktober 2014 af te reizen naar Groningen. De stichting Groningen Orgelstad organiseert in dit verlengde weekend een muziekfestival waarbij vier beroemde en markante orgels in de stad bespeeld zullen worden. Het Schnitgerfestival 2014 zal meer bieden dan alleen orgelconcerten. Liefhebbers van meerdere disciplines zullen er iets van hun gading vinden.

Inhoudsopgave 4 Vijfenveertig jaar Stichting Groningen Orgelland Dat de fraaie oude orgels in Groningen Stad en Ommeland wereldwijd bekend zijn in kringen van kenners en liefhebbers, is 5 Stichting Groningen Orgelland geen nieuws. Maar het orgelbezit is als ‘unique selling point’ van stad en provincie nog nagenoeg onbekend bij het grote publiek. vijfenveertig jaar / erLegaten Daarom wordt in Groningen hard aan gewerkt om dit muzikale erfgoed tot één van de belangrijke orgelcentra van Noord6 Orgelinformatiecentrum in Martinikerk Europa te maken. Men zou kunnen zeggen dat de Groninger in de diverse oude kerken zich met elkaar als een groot Groningenorgels openluchtmuseum manifesteren, waarbij met name de orgels van Arp Schnitger en zijn school de basis vormen. De plannen van de 7 30 Jaar Groninger Orgelagenda stichting Groningen Orgelstad richten zich dan ook op het presenteren van unieke instrumentarium 8 Orgelconcerten inditGroningen enaan een breed publiek. Het beleidsplan van Groningen Orgelstad is getiteld ‘Noblesse oblige’ en geeft hiervoor meerdere aanknopingspunten. Drenthe 2014 Eén daarvan is het uitbreiden van concerten tot presentaties in combinatie met andere disciplines. Dit zal ook in deze editie 9 Orgeldag Noord-Nederland van het Schnitgerfestival worden gerealiseerd. 14 Excursie Zeerijp Uithuizen Groningen Groningen is de enige stad in de wereld die drie Schnitgerorgels Daarnaast staan in dezeTunder stad 15 Lezing, workshop enheeft. concert Franz echter ook enkele fraaie 19de en 20ste-eeuwse 16 Dr. Pieter Dirksen: en de instrumenten dieFranz het palet aanTunder orgels nog interessanter maken. Daarom worden, naast de focus op Noord-Duitse koraalfatasia de drie Schnitgerorgels (Martinikerk, Der Aa-kerk en Pelstergasthuiskerk), ook activiteiten op stilistisch latere orgels 24 Geachte heer BachVooral / Orgelconcert enbij deze editie georganiseerd. de Schnitgerorgels vormen van het Schnitgerfestival weer het passende podium voor het CD-presentatie Kantens twee bekende orgelcomponisten, vieren vanin de ‘verjaardagen’van te weten Franz Tunder, de schoonvader van Dieterich Buxtehude, 25 Beiaardnieuws provincie Groningen en Carl Philipp Emanuel Bach. Zowel orgel- als orkest-, koor- en kamermuziekwerken van deze groteGroningen componisten zullen klinken. 26 Schnitger Festival Orgelstad Daarnaast komen, evenals bij de festivals in de toekomst, vast terugkerende elementen aan bod zoals 28 Excursie i.k.v. Schnitgerfestival (zacultuur18 okt) educatie voor jongeren, de nachtelijke orgelmarathon, een masterclass, een dagexcursie in de in de 28 Reconstructie Arp Schnitgerorgel provincie, openstelling van werkplaatsen van enkele Groningse orgelmakers, een duo/wandelconLutherse Kerk te Groningen cert, een lunchconcert en een cantatedienst. ’s Avonds 29 Orgelreis SGO vaninScherer (1648)of kan men2014: gezellig napraten het Schnitger-festivalcafé, men kan gaan voor een heus Schnitgerdiner. Verder is er tot Sauer (1905) / cd/dvd Hetmarkt 27-ste Orgelconeen boeken en kunnen openbare generale repetities van cours voor ensembles amateurorganisten en organisten worden bijgewoond (live en op video). Ook zijn diverse aantrekkelijke verblijfs- en 30 Restauratiekortingsarrangementen van het Hinsz-orgel beschikbaar. Dat en nog veel meer. Uithuizermeeden / Zomeropenstelling Voor nadere actuele informatie kan men terecht de website van Groningen Orgelstad, Jacobikerk opwww.orgelstad.nl Uithuizen met orgelbespelinwww.schnitgerfestival.nl (ticketservice) gen op het ofofArp bel +31Schnitgerorgel (0)50-3120703. 31 Het orgel van de Protestantse gemeente Winsum-Obergum 32 Carl Philipp Emanuel Bach 34 Het orgel van Lellens klinkt na restauratie weer als vanouds 36 Voorlopig nog voldoende werkgelegenheid bij orgelrestauraties in Groningen 40 Inloopconcerten in de kerk van Garnwerd 40 25 jaar Orgelmakerij Van der Putten 41 Erwin Wiersinga en Leo van Doeselaar titulair organist van de Martinikerk te Groningen / Demonstraties en inloopconcerten in de stad Groningen 42 Verslag: SGO orgelreis 2013 46 Verslag: Twee eerste prijswinnaars op het SGO-orgelconcours voor amateurorganisten 48 Stichting Groningen Orgelland: Informatie en adressen 49 Contacten (adressen van alle orgelcommissies)

Vrijdag 17 oktober 2014 17.00 u Pelstergasthuiskerk als aperitief: concert met baroksopraan Zsuzsi Tóth & Stef Tuinstra, orgel / kistorgel Geistliche Oden & Lieder van C.Ph.E. Bach 18.00 u Op locatie in centrum gelegenheid voor een Schnitgerdiner T.z.t. wordt een arrangement hiervoor aangeboden

4

20.00 u Der Aa-kerk Schnitgernacht. Orgelmarathon met Jochem Schuurman, Hayo Boerema, Toon Hagen, Gerben van Mourik, Vincent van Laar en Leonore Lub

14

22

Zaterdag 18 oktober

09.30 u – 15.00 u Schnitgerexcursie Mensingeweer, Uithuizen, Zandeweer Excursieleiding: Bernhardt Edskes & Aart Bergwerff 10.00 u Martinikerk Masterclass Leo van Doeselaar (conservatorium-studenten & winnaars concours SGO) 10.00 u Der Aa-kerk

Vrije orgelbespeling voor amateurs Groninger Orgelagenda 13.30 u Pelstergasthuiskerk 2014 Jaargang 30 Kinderconcert met uitvoering door leerlingen van Josien Le Coultre en jonge orgelleerlingen

Jaarlijkse uitgave van de Stichting Groningen Orgelland Redactie: Hans Beek en 18.00 u Op locatie in het centrum Kees Kugel gelegenheid voor een Schnitgerdiner Muzikale omlijsting Ensemble Yellow House Eindredactie: Bert Veening Baroque: Triosonates van C.Ph.E. Bach 20.00 u Der Aa-kerk &Koos 21.00 u Martinikerk Coördinatie: Tiggelaar Wandelconcert Leo van Doeselaar In de Martinikerk i.s.m. The Northern Consort Vormgeving: C.Ph.E. Bach, Concerto voor orgel in G (Wotq 34) Walter van der Zwaan Zondag 19 oktober Grafische verzorging: 10.30 u Der Aa-kerk Stedelijke Cantatedienst Cantate Consort o.l.v. Jelte Hulzebos De Marne, Delfzijl Eeuwe Zijlstra, orgel Oplage: 10.00015.00 u Martinikerk Slotconcert: Noord-Duitse koor & orgelmuziek van Franz Tunder & Hieronymus Praetorius Omslag titelzijde: Orgel Vocaal Ensemble Vox Luminis (BE) o.l.v. Lionel Meunier Hervormde Kerk Lellens Harald Vogel, orgel Foto: Anjo de Haan Omslag ontwerp: Vincenti Dordrecht

15.30 u Martinikerk Concert Luthers Bach Ensemble o.l.v. Tymen Jan Bronda Wolfgang Zerer, orgel ‘Klaviermuziek in perspectief ’ werken van J.S. Bach

26 35

42 47

41

Ondanks de nauwkeurigheid waarmee de samenstelling van deze agenda is omgeven, kan de uitgever op geen enkele wijze aansprakelijk worden gesteld voor fouten of onjuist gebruik. De auteurs zijn verantwoordelijk voor de inhoud van hun artikel of rubriek. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd of gekopieerd, op welke wijze dan ook, zonder schriftelijke toestemming vooraf van de Stichting Groningen Orgelland.

45

25 jarig jubileum Orgelmakerij Van der Gutten bv nieuwbouw | restauratie | onderhoud Hoofdweg 99 | 9684 CC Finsterwolde tel 0597 - 33 14 72 | 06 - 22 90 94 79 | fax 0597 - 33 15 27 www.orgelmakerij.nl | [email protected]

www.groningenorgelland.nl

Inhoudsopgave 3

Vijfenveertig jaar Stichting Groningen Orgelland In zijn jonge jaren was schrijver dezes geboeid door de kerkgang naar de grote Groninger stadskerken, de Der Aa-Kerk en de Martinikerk. Of ‘Het Woord’ wel goed tot mij doordrong staat mij niet meer zo bij; het was denk ik ook veel meer de fascinatie voor de grote instrumenten die de muziek in de grote kerkruimten uitstrooiden en de volle kerk meekregen in de samenzang. De kerkgebouwen waren oud en ‘’moe’’, zij vertoonden bouwkundige gebreken door achterstallig onderhoud. Grote oliekachels in de ruimten loeiden en lange pijpen door de ruimten voerden de gassen af. Verstoorde vleermuizen fladderden rond en te midden van dit al waren daar, in al hun grootse aanwezigheid, de orgels, neerkijkend op het kerkvolk. Zij hadden de voorbije eeuwen getrotseerd. Natuurlijk waren die eveneens sleets, vertimmerd, aangepast en opgepompt om ze tenminste nog tot klinken te kunnen brengen, maar dat zag je er niet aan af en als meezinginstrument functioneerden zij zeker behoorlijk. Met dit beeld en met deze klanken in herinnering is er sindsdien rond en met de orgels veel, heel veel, gebeurd in Groningen Stad en Ommeland. Waar ligt nu het keerpunt? Op basis van de historische feiten kunnen we daarvoor heel scherp het jaar 1969 aanwijzen. Aan het einde van de jaren zestig van de twintigste eeuw was er een klimaat ontstaan waarin de aandacht voor het historische orgel sterk opkwam. Misschien was dat mede ingegeven door het zich aftekenend verval van de kerken of was het een reactie op de orgelbouw in neobarokke stijl, die in de tijden daarvoor zo in zwang was. Mogelijk ook omdat de tijdgeest gewoonweg om verandering vroeg; de jaren zestig waren roerige jaren en de muziek, in alle facetten en uitingen, ging daar in mee. De internationale Schnitgerherdenking die in 1969 in Groningen rond het Der Aa-Kerkorgel werd gehouden markeerde in ieder geval de ommekeer www.groningenorgelland.nl 4

in het denken over en in het omgaan met historische orgels en hun bouwwijze. De belangstelling was gewekt door belangrijke inspirators als Harold Vogel of Klaas Bolt, maar werd ook breed gedragen en uitgedragen door de kunstredactie van de grootste noordelijke krant in Nederland, het Nieuwsblad van het Noorden. De uitvoerige en bevlogen beschouwingen van de redacteuren (Renske Koning en H.F.W. Kruize) brachten het publiek werkelijk dichter bij het orgel. Deze belangstelling bij vakmensen en publiek heeft onmiskenbaar geleid tot de vele orgelrestauraties in de navolgende jaren, tot op heden. En nu is het vijfenveertig jaar later. Evenzovele jaren bestaat ook de Stichting Groningen Orgelland, opgericht bij gelegenheid van de hiervoor vermelde Schnitgerherdenking in 1969. Overigens heeft de Stichting Oude Groninger Kerken hetzelfde geboortejaar. Door deze stichting werd ook de aandacht en zorg voor de historische kerkgebouwen in Groningen in belangrijke mate versterkt. In de vijfenveertig jaren die achter ons liggen is een belangrijk deel van de orgels in de provincie Groningen gerestaureerd en kunnen zij worden gehoord in de vele concerten die ieder jaar weer worden georganiseerd (zie daarvoor ook deze agenda). Groningen heeft een prachtige schat aan historische kerkgebouwen en orgels. Die willen wij natuurlijk graag behouden en doorgeven aan de komende generaties. De inzet van de Stichting Groningen Orgelland is er daarom

op gericht de orgels in de belangstelling te houden, lokaal, provinciaal en nationaal, maar ook internationaal. De orgelprovincie Groningen maakt deel uit van het rijke, historisch gezien hoogst interessante Noord-Europese orgelgebied. Daarom ook organiseren wij jaarlijks, ook in 2014, orgelexcursies naar de ons omringende landen om dit bezit in dit brede perspectief te plaatsen. Wij onderhouden intensieve contacten met het Arp Schnitger Gesellschaft, om ervaringen uit te wisselen en om samen de werelderfgoedstatus voor het rijke orgellandschap aan weerszijden van onze landsgrenzen na te streven. Daarom ook de Groninger Orgelagenda, jaargang 30. In dit jubileumjaar biedt deze agenda wederom een rijk palet aan activiteiten en concerten rond de orgels in Groningerland. De agenda geeft ook zicht op de orgelrestauraties die zijn uitgevoerd of nog volgen dit jaar. Orgels die op deze wijze (weer) tot klinken komen kunnen soms zeer verrassen: beluistert u maar eens onze recente CD-uitgave ‘Vier herboren Groningse orgels’. Fijn dat u als lezer van deze agenda uw belangstelling voor dit prachtige cultuurgoed toont, maar zeker nodig ik u ook van harte uit de activiteiten of concerten te bezoeken. Orgels houden van aandacht; zij zijn met liefde en vakmanschap gemaakt om bewonderd en beluisterd te worden! Met vriendelijke groet, Ebel Pol (tweede voorzitter SGO)

Stichting Groningen Orgelland vijfenveertig jaar De Stichting Groningen Orgelland (SGO) viert in 2014 een bescheiden feestje. Ze bestaat dan 45 jaar en wil dat niet ongemerkt voorbij laten gaan. Sinds haar oprichting in 1969 is er veel gebeurd aan het Groninger orgelfront en de stichting kijkt daar met tevredenheid op terug, maar voor de toekomst is er nog genoeg te doen. De stichting is springlevend en zet zich ook de komende jaren in voor het behoud en de promotie van het Groninger orgelbezit. Ter gelegenheid van de viering van het vijfenveertigjarig bestaan wil de SGO aandacht besteden aan twee componisten die dit jaar door hun geboortejaar in de belangstelling staan. Het gaat om de Noord-Duitse componist Franz Tunder (1614-1667) en om Carl Philipp Emanuel Bach (1714-1788), de tweede zoon van Johann Sebastian Bach. Op 21 juni 2014 viert de SGO haar vijfenveertigjarig bestaan met een avondvullend concert in de Martinikerk te Groningen. Het thema is Franz Tunder en de Noord-Duitse koraalfantasie. Het prachtige orgel van de Martinikerk staat in de traditie van de Noord-Duitse orgelbouwkunst en is uitermate geschikt voor de vertolking van orgelwerken uit de Noord-Duitse barok. Pieter Dirksen en Vincent van Laar zullen het orgel bespelen. Meer informatie over het programma en het leven en werk van Franz Tunder en over de NoordDuitse orgelcultuur is te vinden in een artikel van Pieter Dirksen in deze agenda. De toegang tot het concert, dat om 20.00 uur begint, is gratis. Op 5 juli 2014 is er een orgelexcursie in het kader van het Tunderproject, onder leiding van Sietze de Vries. Om

10.00 u. begint de excursie in Zeerijp, om 12.00 u. worden de deelnemers in Uithuizen verwacht en om 14.30 u. zijn zij welkom in de Martinikerk te Groningen. Opgave kan geschieden via de antwoordkaart in de orgelagenda. Op 7 juli 2014 besteedt Peter Westerbrink in de zomeravondserie in de Der Aa-Kerk aandacht aan Franz Tunder. Hij geeft een concert met als titel: Franz Tunder en tijdgenoten. In de andere concerten in die serie is eveneens veel aandacht voor de Noord-Duitse orgelcultuur. Op 13 september 2014 geeft Tymen Jan Bronda in Leens een concert met muziek van o.a. Franz Tunder. Op 6 september 2014 wordt er een workshop rond het thema Franz Tunder en de Noord-Duitse orgelcultuur georganiseerd, voor organisten, orgelstudenten en gevorderde amateurs. De workshop (met een afsluitend concert) wordt gehouden op het Schnitgerorgel in Uithuizen en staat onder leiding van Peter Westerbrink. Opgave voor deze workshop geschiedt via de antwoordkaart in het midden van de agenda. De workshop begint om 10.00 uur en eindigt rond 17.00 uur. Op 27 juli 2014 om 15.30 u. geeft Pieter Pilon een orgelconcert met werken van Carl Philipp Emanuel Bach op het Hinszorgel in de Nicolaïkerk te Appingedam. Herman Kransen heeft zich veel met deze componist beziggehouden en daarover een interessant artikel in deze agenda geschreven. Veel van de composities die hij heeft bewerkt voor orgel worden gespeeld. Er zijn ook werken in een andere bezetting te horen met als solist de mezzosopraan Roelien van Wageningen. De toegang

is gratis. Het Freytagorgel van Lellens is na restauratie weer in prima staat gebracht. Elders in deze agenda treft u hierover een interessante bijdrage aan van Stef Tuinstra. De SGO wil in samenwerking met de kerkrentmeesters van de kerkelijke gemeente Ten Post-LellensStedum dit interessante orgel nader aan u voorstellen in een concert door Pieter Pilon en Roelien van Wageningen. Het concert heeft plaats op 7 juni 2014, begint om 20.00 uur en is gratis toegankelijk. Na afloop kunt u het orgel nader bekijken. De SGO wil haar werk, ook na vijfenveertig jaar, met enthousiasme voortzetten en uitbreiden, maar kan dat alleen doen met de steun van vele donateurs en begunstigers. Wij ontmoeten u dan ook graag bij een van de hierboven genoemde concerten of bij andere concerten die in deze agenda zijn genoemd.

Legaten

Aftrekbaar is maximaal 10% van het verzamelinkomen, niet aftrekbaar is € 60 of 1% van het verzamelinkomen voor giften en donaties aan ANBI instellingen. Dit geldt niet voor een periodieke gift, deze is volledig aftrekbaar op voorwaarde dat de minimale looptijd tenminste vijf jaren is. Met ingang van 2014 volstaat een onderhandse akte,

te downloaden op www.belastingen.nl. Een schenking aan de stichting is vrijgesteld van schenkbelasting. De stichting kan worden opgenomen in een testament als begunstigde via een legaat en/of als (gedeeltelijke) erfgename, vrijgesteld van erfbelasting. Legaten en testamentaire beschikkingen moeten via een notaris worden geregeld.

Een donatie of gift aan de Stichting Groningen Orgelland is aftrekbaar van het inkomen. Onze stichting is een culturele ANBI. Dit houdt in dat de donatie of gift voor de belastingaftrek met 25% kan worden verhoogd tot maximaal € 1250. www.groningenorgelland.nl

Namens bestuur SGO Hans Beek


Bezoek onze website

Stichting Groningen Orgelland 45 jaar - Legaten 5

Orgelinformatiecentrum in Martinikerk Groningen

Ook voor informatie over de Groninger Orgelcultuur is voldoende materiaal voor handen. De nieuwe PR folder geeft in drie talen weer hoe de geschiedenis is van de Groninger Orgeltuin. Ook is de nieuwe catalogus gratis te verkrijgen. Daarnaast is het orgelmodel aanwezig zodat kinderen de kennis bijgebracht kan worden van het instrument. Hopelijk mogen wij u begroeten in de periode van 4 juli t/m 30 augustus (woensdag, donderdag, vrijdag, zaterdag). Gedurende deze periode is er een tentoonstelling van het werk van Marius van Dokkum. De toegangsprijs is € 2,50.

Voor de juiste openingstijden verwijzen wij u naar www.groningenorgelland.nl namens de OIC commissie PR_Cover_201

3_Opmaak

1 25-02-13 09:52 Pagina 2

Orgelhistorie in Groningen • Organ histo ry

Orgelgeschicht e in Groningen

in Groningen

Catalogus

Orgelland Stichting Groningen

Ook dit jaar zal gedurende de zomerperiode een orgelinformatie centrum worden ingericht. Er zijn nieuwe boeken en CD’s te koop. Tevens kunnen tegen sterk gereduceerde prijzen restant-CD’s en boeken worden gekocht.

2013/2014

s boeken cd’s boeken cd’s dvd’ dvd’s boedvd’s boeken cd’s en cd’s dvd’s boek s dvd’ ken cd’s boeken cd’s s dvd’ boeken cd’s dvd’s boedvd’s boeken cd’s s boeken cd’s dvd’ ken cd’s dvd’s boeken cd’s s dvd’ cd’s boeken boes dvd’ cd’s dvd’s boeken s boeken cd’s dvd’ ken cd’s dvd’s s boeken cd’s boeken cd’s dvd’ s boedvd’ cd’s en dvd’s boek s boeken cd’s dvd’ ken cd’s dvd’s s boeken cd’s boeken cd’s dvd’ dvd’s dvd’s boeken cd’s

Van Dokkum naar Groningen Marius van Dokkum in de Martinikerk

4 juli t/m 29 augustus ma-za 11-17 uur - zo 14-17 uur Toegang € 2,50 www.martinikerk.nl

2014 Martinikerk.indd 1 www.groningenorgelland.nl

6

Orgelinformatiecentrum in Martinikerk Groningen 06-02-14 16:57

30 Jaar Groninger Orgelagenda

Stichting Groningen Orgelland


Orgelconcerten in Groningen en Drenthe 2014 APRIL

MEI

Zondag 06 april 2014 Groot Wetsinge, ‘t Sael van de oude pastorie, 15.00 uur Johan Brouwer

Zaterdag 03 mei 2014 Groningen, Martinikerk, 10.00-15.00 uur Leo van Doeselaar & Erwin Wiersinga Workshop, max. 8 pers., les 30 min. (25 euro). Pass. max.5 pers. (5 euro) [email protected]

Zaterdag 12 april 2014 Wildervank, Grote kerk, Raadhuisstraat 8, 20.00 uur Willem van Twillert Zaterdag 12 april 2014 Winsum, Centrumkerk, 15.00 uur Organisten Centrumkerk Winsum Presentatie gerenoveerde orgel 15.00 uur Presentatie en demonstratie 17.00 uur Concert Zaterdag 12 april 2014 Assen, Jozefkerk, 20.00 uur Toon Hagen Canto Ostinato Maandag 21 april 2014 Uithuizermeeden, Mariakerk, 20.00 uur Sietze de Vries Orgelconcert+ Improvisatie (laatste concert voor restauratie) Zondag 27 april 2014 Groningen, Nieuwe kerk, 15.00 uur Stef Tuinstra www.groningenorgelland.nl 8

Zaterdag 10 mei 2014 Leens, Petruskerk, 17.00 uur Geert Bierling Concert in kader van Orgeldag Noord Nederland Zaterdag 17 mei 2014 Mensingeweer, Michaelkerk, 20.00 uur Stef Tuinstra m.m.v. Ronald Moelker, blokfluitsolist Zaterdag 17 mei 2014 Midwolda, Ned. Herv. Kerk, 20.00 uur “Geachte heer Bach” Concertante theatervoorstelling over leven en muziek van J.S. Bach Wietse Meinardi - Orgel e.a. Zaterdag 17 mei 2014 Noordwolde Gn, Dorpskerk, 10.00 uur Evenementendag An & Paul Moerman Stichting Leerlingen van Leonore Lub bespelen het orgel

Zondag 18 mei 2014 Rolde, Jacobuskerk Kerkbrink 5, 20.00 uur Bernard Winsemius Zaterdag 24 mei 2014 Leens, Petruskerk, 20.00 uur Matteo Imbruno Zondag 25 mei 2014 Appingedam, Nicolaikerk, 15.30 uur Tymen Jan Bronda Zondag 25 mei 2014 Kantens, Antoniuskerk, 16.00 uur Wolfgang Zerer Presentatie nieuwe CD Zaterdag 31 mei 2014 Wildervank, Grote kerk, Raadhuisstraat 8., 20.00 uur. Gijs van Schoonhoven. Orgelconcert met stomme film Zaterdag 31 mei 2014 Leens, Petruskerk, 20.00 uur Jan Harryvan

JUNI Zondag 01 juni 2014 Zeerijp, Jacobuskerk, 16.00 uur Stef Tuinstra m.m.v. Gerdine Tuinstra (sopraan) Agenda 2014

Vrijdag 06 juni 2014 Assen, Bethelkerk, 20.00 uur Harm Hoeve, Invasieconcert Zaterdag 07 juni 2014 Leens, Petruskerk, 20.00 uur Jos van der Kooy Zaterdag 07 juni 2014 Lellens, Jubileum Concert SGO, Ned. Herv. Kerk, 20.00 uur, Pieter Pilon, Roelien van Wageningen. Toegang gratis Zaterdag 07 juni 2014 Midwolda, Ned. Herv. Kerk, 20.00 uur Jaap Zwart Zaterdag 14 juni 2014 Leens, Petruskerk, 20.00 uur Hayo Boerema Zaterdag 14 juni 2014 Zuidbroek, Petruskerk, 20.00 uur Piet Groenendijk Woensdag 18 juni 2014 Groningen, Martinikerk, 20.00 uur Wolfgang Zerer Vrijdag 20 juni 2014 Groningen, Martinikerk, 12.45 uur Maria Lebedeva, Lunchpauzeconcert

Zaterdag 21 juni 2014 Leens, Petruskerk, 20.00 uur Willem van Twillert Zaterdag 21 juni 2014 Groningen, Jubileum Concert SGO, Martinikerk, 20.00 uur Pieter Dirksen & Vincent van Laar Thema: Franz Tunder en de Noord Duitse koraalfantasie. Toegang gratis. Zaterdag 21 juni 2014 Noordwolde Gn, Dorpskerk, 20.00 uur Maria Lebedeva & Gerwin Hoekstra Leerlingen van het Prins Claus Conservatorium Zondag 22 juni 2014 Rolde, Jacobuskerk Kerkbrink 5, 20.00 uur Studenten Pr. Claus conservatorium Zondag 22 juni 2014 ‘t Zandt, Mariakerk, 16.00 uur Leonore Lub Woensdag 25 juni 2014 Groningen, Martinikerk, 20.00 uur Pieter van Dijk

Vrijdag 27 juni 2014 Groningen, Martinikerk, 12.45 uur Antonio Garcia Lunchpauzeconcert Zaterdag 28 juni 2014 Leens, Petruskerk, 20.00 uur Erwin Wiersinga Zaterdag 28 juni 2014 Oostwold (Oldambt), Hervormde kerk, 20.00 uur Everhard Zwart

JULI Woensdag 02 juli 2014 Groningen, Martinikerk, 20.00 uur Gerben Budding Vrijdag 04 juli 2014 Groningen, Martinikerk, 12.45 uur David van Laar Lunchpauzeconcert Vrijdag 04 juli 2014 Roden, Catharinakerk, 20.00 uur Taras Baginets Toegang vrij, Collecte na afloop

Zaterdag 10 mei 2014 Orgeldag Noord Nederland!

De tweede zaterdag in mei is in de orgelwereld onderhand een bekend fenomeen: “Orgeldag Noord Nederland”. In de provincie Groningen en de laatste jaren ook in de aangrenzende provincies Friesland en Drenthe zijn er deze dag meer dan honderd kerken geopend en zijn de – veelal historische – orgels te bespelen. De Orgeldag Noord-Nederland is begonnen in 1977 als “Open Orgeldag” in Leens. In de loop der jaren is dit evenement uitgegroeid tot de ORGELDAG NOORD-NEDERLAND. In voorgaande jaren is gebleken dat deze dag, waaraan veel (amateur) organisten deelnemen, in een behoefte voorziet en telkens een groot succes blijkt te zijn! Ook dit jaar berust de organisatie van deze dag weer bij de Stichting Hinszorgel Leens. Op deze dag kunnen de orgels worden bespeeld door geïnteresseerde orgelliefhebbers, voor wie deze instrumenten om uiteenlopende redenen vaak moeilijk toegankelijk zijn. Vanaf 1 april a.s. is de meest actuele lijst www.groningenorgelland.nl

van deelnemende orgels met de beschikbare tijden te raadplegen op de website van de Stichting Hinszorgel Leens. www. hinszorgelleens.nl Ook zijn de werkplaatsen van Mense Ruiter Orgelmakers BV te Zuidwolde en Orgelmakerij Van der Putten te Finsterwolde te bezichtigen. Voor opgave en deelname gelden de volgende “Sp(e)elregels”:

- De speeltijd per deelnemer is een half uur per orgel. - Van 10.00 tot 16.00 uur zijn de kerken te bezichtigen en de orgels te bespelen. - In principe is het bespelen van de orgels voor iedereen mogelijk. Men dient zich echter te realiseren dat orgels instrumenten zijn waarmee voorzichtig moet worden omgegaan. Er wordt dan ook verzocht de wijze van bespelen op de orgels af te stemmen. Voor het bespelen van een of meerdere orgels gedurende 30 minuten is opgave, uitsluitend telefonisch, (aanmeldingen per email worden niet in behandeling genomen) mogelijk op maandag 7 april, dinsdag 8 april en woensdag 9 april 2014.

Aanmelden alleen ‘s avonds tussen 19.00 en 21.00 uur bij de Stichting Hinszorgel Leens via telefoonnummer 06-57615209. - Door het noemen van de nummers van de orgels die u wilt bespelen, bevordert u een vlotte(re) afhandeling. - Na aanmelding ontvangt iedere speler een bevestiging van de afgesproken speeltijden. De disposities van de orgels zijn te vinden op de website van de Stichting Hinszorgel. - Per bespeler wordt een bijdrage gevraagd van € 17,50, ongeacht het aantal orgels dat men wil bespelen. Op vertoon van het bewijs van deelname hebben de deelnemers aan de Orgeldag Noord Nederland gratis toegang tot het middagconcert om 17.00 uur in Leens dat dit jaar wordt verzorgd door Geert Bierling, stadsorganist van Rotterdam. Dit concert krijgt een bijzonder karakter, met waarschijnlijk een verzoekprogramma waarbij het publiek ter plekke kan kiezen uit een lijst met ca. veertig orgelwerken. Een en ander wordt nog nader uitgewerkt.

Agenda 2014 9

Vrijdag 04 juli 2014 Groningen, Der Aa-kerk, 20.30 uur Tymen Jan Bronda, try-out CDopname Luth. Bach Ensemble Zaterdag 05 juli 2014 Leens, Petruskerk, 20.00 uur Rien Donkersloot Zaterdag 05 juli 2014 Orgelexcursie o.l.v. Sietze de Vries, 10.00 uur Zeerijp, Uithuizen, Groningen informatie/opgave zie antwoordkaart Zaterdag 05 juli 2014 Groningen, Pelstergasthuiskerk, 13.30 - 14.00 uur, Janny Knol-de Vries Inloopconcert (toelichting om 13.20 uur) Zaterdag 05 juli 2014 Groningen, Martinikerk, 14.30 uur Sietze de Vries, Orgeldemonstratie (onder voorbehoud)

Maandag 14 juli 2014 Groningen, Der Aa-kerk, 20.15 uur Manuel Tomadin (I) Noord-Duitse orgelcultuur

Woensdag 23 juli 2014 Eenrum, Protestantse Kerk, 19.30 uur Orgeldemonstratie. Om 19.00 uur kan de toren worden beklommen.

Woensdag 16 juli 2014 Groningen, Martinikerk, 20.00 uur Theo Jellema

Vrijdag 25 juli 2014 Mensingeweer, Michaelkerk, 19.30 uur Orgeldemonstratie

Woensdag 16 juli 2014 Leens, Petruskerk, 19.30 uur Orgeldemonstratie Vrijdag 18 juli 2014 Groningen, Der Aa-kerk, 20.15uur Dirk S. Donker Zomeravondconcert Vrijdag 18 juli 2014 Roden, Catharinakerk, 20.00 uur Carl Visser Toegang vrij, collecte na afloop Vrijdag 18 juli 2014 Groningen, Martinikerk, 12.45 uur Leonore Lub i.k.v. Peter de Grote Festival

Zondag 06 juli 2014 Bellingwolde, Magnuskerk, 16.00 uur Stef Tuinstra

Zaterdag 19 juli 2014 Leens, Petruskerk, 20.00 uur Andreas Fischer

Maandag 07 juli 2014 Groningen, Der Aa-kerk, 20.15 uur Peter Westerbrink Franz Tunder (1614-1667) en tijdgenoten

Zaterdag 19 juli 2014 Groningen, Pelstergasthuiskerk, 13.30 - 14.00 uur, Pieter Pilon Inloopconcert (toelichting om 13.20 uur)

Vrijdag 25 juli 2014 Groningen, Martinikerk, 12.45 uur Dorien Schouten, Lunchpauzeconcert Vrijdag 25 juli 2014 Groningen , Der Aa-kerk, 20.15 uur Jaap Zwart Vrijdag 25 juli 2014 Grijpskerk, Ned. Herv. Kerk, 20.00 uur Roelof van Luit m.m.v. Evelien Wolting , blokfluit Zaterdag 26 juli 2014 Leens, Petruskerk, 20.00 uur Age Freerk Bokma Zaterdag 26 juli 2014 Groningen, Martinikerk, 14.30 uur Pieter Pilon, Orgeldemonstratie (onder voorbehoud) Zaterdag 26 juli 2014 Groningen, St. Jozefkathedraal, Radesingel 2, 13.30 – 14.00 uur Sjoerd Ruisch

Woensdag 09 juli 2014 Groningen, Martinikerk, 20.00 uur Leo van Doeselaar

Zaterdag 19 juli 2014 Groningen, Martinikerk, 14.30 uur Sietze de Vries Orgeldemonstratie (onder voorbehoud)

Vrijdag 11 juli 2014 Groningen, Der Aa-kerk, 20.15 uur Leonore Lub, Bachconcert

Zaterdag 19 juli 2014 Zuidbroek, Petruskerk, 20.00 uur Dick Sanderman

Zondag 27 juli 2014 Appingedam, Nicaolaikerk, Jubileum Concert SGO ,15.30 uur, Pieter Pilon, m.m.v. Roelien van Wageningen, mezzosopraan, (onbekende) werken van Carl Philipp Emanuel Bach. Toegang gratis.

Zondag 20 juli 2014 Middelstum, Hippolytuskerk , 19.30 uur Henk Veldman m.m.v. Marjon Strijk, sopraan

Maandag 28 juli 2014 Groningen, Der Aa-kerk, 20.15 uur Peter Westerbrink Noord-Duitse orgelcultuur

Zondag 20 juli 2014 Zeerijp, Jacobuskerk, 16.00 uur Matthias Havinga

Maandag 28 juli 2014 Zuidbroek, Petruskerk, 22.00 uur Int. Orgelduo “Briosamente” “Bach bij Kaarslicht”: Henk de Vries & Mónika Kecskés

Vrijdag 11 juli 2014 Groningen, Martinikerk, 12.45 uur Peter van der Zwaag Lunchpauzeconcert Zaterdag 12 juli 2014 Leens, Petruskerk, 20.00 uur Aart Bergwerff Zaterdag 12 juli 2014 Groningen, St. Jozefkathedraal, Radesingel 2, 13.30 – 14.00 uur Vincent Hensen Zondag 13 juli 2014 Zandeweer, Dorpskerk, 15.30 uur Wietse Meinardi www.groningenorgelland.nl 10

Maandag 21 juli 2014 Groningen, Der Aa-kerk, 20.15 uur Henk Verhoef Noord-Duitse orgelcultuur Woensdag 23 juli 2014 Groningen, Martinikerk, 20.00 uur Erwin Wiersinga i.k.v. Peter de Grote Festival

Woensdag 30 juli 2014 Groningen, Martinikerk, 20.00 uur Masaaki Suzuki Woensdag 30 juli 2014 Leens, Petruskerk, 19.30 uur Orgeldemonstratie Agenda 2014

AUGUSTUS Vrijdag 01 augustus 2014 Roden, Catharinakerk, 20.00 uur Erwin Wiersinga Toegang vrij, collecte na afloop Vrijdag 01 augustus 2014 Groningen, Martinikerk, 12.45 uur Studenten Master-class Int. Zomerakademie Orgel Prins Claus conservatorium Zaterdag 02 augustus 2014 Leens, Petruskerk, 20.00 uur Sietze de Vries Zaterdag 02 augustus 2014 Groningen, Pelstergasthuiskerk, 13.30 - 14.00 uur, Eeuwe Zijlstra Inloopconcert (toelichting om 13.20 uur) Zaterdag 02 augustus 2014 Groningen, Martinikerk, 14.30 uur Wim van Beek Orgeldemonstratie (onder voorbehoud) Zondag 03 augustus 2014 Zeerijp, Jacobuskerk, 16.00 uur Mónika Kecskés


Woensdag 06 augustus 2014 Groningen, Martinikerk, 20.00 uur Bernard Winsemius Woensdag 06 augustus 2014 Eenrum, Protestantse Kerk, 19.30 uur Orgeldemonstratie Om 19.00 uur kan de toren worden beklommen. Vrijdag 08 augustus 2014 Groningen, Martinikerk, 12.45 uur Gerwin Hoekstra Lunchpauzeconcert Zaterdag 09 augustus 2014 Leens, Petruskerk, 20.00 uur Jan Hage Zaterdag 09 augustus 2014 Groningen, Martinikerk, 14.30 uur Pieter Pilon Orgeldemonstratie (onder voorbehoud) Zaterdag 09 augustus 2014 Groningen, St. Jozefkathedraal, Radesingel 2, 13.30 – 14.00 uur David van Laar, Inloopconcert

Zondag 10 augustus 2014 Zuidbroek, Petruskerk, 15.00 uur Roelof van Luit m.m.v. Evelien Wolting (blokfluit) Woensdag 13 augustus 2014 Groningen, Martinikerk, 20.00 uur Hayo Boerema Woensdag 13 augustus 2014 Leens, Petruskerk, 19.30 uur Orgeldemonstratie Vrijdag 15 augustus 2014 Mensingeweer, Michaelkerk, 19.30 uur Orgeldemonstratie Vrijdag 15 augustus 2014 Roden, Catharinakerk, 20.00 uur Theo Jellema Toegang vrij, collecte na afloop Zaterdag 16 augustus 2014 Leens, Petruskerk, 20.00 uur Jacques van Oortmerssen Zaterdag 16 augustus 2014 Midwolda, Ned. Herv. Kerk, 20.00 uur Jos van der Kooy

Agenda 2014 11

Zaterdag 16 augustus 2014 Groningen, Pelstergasthuiskerk, 13.30 - 14.00 uur Sietze de Vries, Inloopconcert (toelichting om 13.20 uur) Zaterdag 16 augustus 2014 Groningen, Martinikerk, 14.30 uur Sietze de Vries Orgeldemonstratie (onder voorbehoud) Zondag 17 augustus 2014 Huizinge, Johannes de Doperkerk, 19.30 uur, Stef Tuinstra Maandag 18 augustus 2014 Veenhuizen, Koepelkerk, 20.00 uur Sietze de Vries Woensdag 20 augustus 2014 Groningen, Martinikerk, 20.00 uur Sietze de Vries

Zaterdag 30 augustus 2014 Noordwolde Gn, Dorpskerk, 20.00 uur Peter Westerbrink “BACH....maar dan anders....” Zondag 31 augustus 2014 Bellingwolde, Magnuskerk, 16.00 uur Winfried Dahlke of studenten

SEPTEMBER Zaterdag 06 september 2014 Leens, Petruskerk, 20.00 uur Wolfgang Zerer Zaterdag 06 september 2014 Uithuizen, Jakobikerk, 10.00 uur Peter Westerbrink Lezing, Workshop, thema ‘Franz Tunder’

Woensdag 20 augustus 2014 Eenrum, Protestantse Kerk, 19.30 uur Orgeldemonstratie

Zaterdag 06 september 2014 Uithuizen, Jakobikerk, 16.00 uur Peter Westerbrink ‘Franz Tunder in perspectief ’

Zaterdag 23 augustus 2014 Leens, Petruskerk, 20.00 uur Jochem Schuurman

Zondag 07 september 2014 Eenum, Dorpskerk , 16.00 uur Siebe Henstra

Zaterdag 23 augustus 2014 Groningen, Martinikerk, 14.30 uur Vincent van Laar Orgeldemonstratie (onder voorbehoud)

Donderdag 11 september 2014 Groningen, Pelstergasthuiskerk, 17.00 uur Erwin Wiersinga Musikfest Bremen

Zaterdag 23 augustus 2014 Groningen, St. Jozefkathedraal, Radesingel 2, 13.30 – 14.00 uur Peter van der Zwaag Inloopconcert Zondag 24 augustus 2014 Rolde, Jacobuskerk Kerkbrink 5, 20.00 uur, Theo Jellema Zondag 24 augustus 2014 Zandeweer, Dorpskerk, 15.30 uur Eeuwe Zijlstra Zaterdag 30 augustus 2014 Leens, Petruskerk, 20.00 uur Wietse Meinardi

Donderdag 11 september 2014 Groningen, Der Aa-kerk, 19.00 uur Leo van Doeselaar Musikfest Bremen Donderdag 11 september 2014 Groningen, Martinikerk, 21.00 uur Leo van Doeselaar & Erwin Wiersinga, Musikfest Bremen Zaterdag 13 september 2014 Wildervank, Grote kerk, Raadhuisstraat 8, 20.00 uur. Harm Hoeve, “Jan Boschconcert”

Zaterdag 30 augustus 2014 Groningen, Pelstergasthuiskerk, 13.30 - 14.00 uur, Leonore Lub Inloopconcert (toelichting om 13.20 uur)

Zaterdag 13 september 2014 Leens, Petruskerk, 20.00 uur Tymen Jan Bronda m.m.v. het Luthers Bach Ensemble (onder voorbehoud)

Zaterdag 30 augustus 2014 Groningen, Martinikerk, 14.30 uur Vincent van Laar Orgeldemonstratie (onder voorbehoud)

Zaterdag 13 september 2014 Groningen, Martinikerk, 20.00 uur Leo van Doeselaar & Erwin Wiersinga 1e Concert Bachintegrale


Zondag 14 september 2014 Bellingwolde, Magnuskerk, 16.00 uur Peter Westerbrink Zondag 14 september 2014 Groningen, Nieuwe kerk, 15.00 uur Jelte Hulzebos Zaterdag 20 september 2014 Midwolda, Ned. Herv. Kerk, 20.00 uur Ludolf Heikens Zondag 21 september 2014 Zuidbroek, Petruskerk, 15.00 uur Ronald de Jong Dinsdag 23 september 2014 Opstapplaats, Haren, Groningen, Zuidbroek, Noord Duitsland, 07.30 uur Sietze de Vries 5-daagse orgelexcursie o.l.v. Bernhardt Edskes, Sietze de Vries (van Scherer 1648 tot Sauer 1905) Zondag 28 september 2014 Zandeweer, Dorpskerk, 15.30 uur Peter Westerbrink

OKTOBER Zaterdag 04 oktober 2014 Midwolda, Ned. Herv. Kerk, 20.00 uur Ludolf Heikens, m.m.v. Mannenkoor Crescendo o.l.v. Klaas Withaar Zondag 05 oktober 2014 Groningen, Lutherse kerk, 15.30 uur Leo van Doeselaar, m.m.v. Wyneke Jordans (4-mains, vleugel) Zaterdag 11 oktober 2014 Uithuizermeeden, Het Anker, 20.00 uur Toon Hagen, m.m.v. Ensemble Sonus Vita o.l.v. Anjo de Haan Donderdag 16 oktober 2014 Groningen, St. Jozefkathedraal, 20.00 uur Sjoerd Ruisch m.m.v. Vocaal Ensemble The Gents www.orgelstad.nl Vrijdag 17 oktober 2014 Groningen, Pelstergasthuiskerk, 17.00 uur Stef Tuinstra, m.m.v. Zsuzsi Tóth, baroksopraan, www.orgelstad.nl vrijdag 17 oktober 2014 Groningen, Der Aa-kerk, 20.00 uur Schnitgernacht, Jochem Schuurman, Hayo Boerema, Toon Hagen, Gerben van Mourik, Vincent van Laar, Leonore Lub www.orgelstad.nl Agenda 2014

Zaterdag 18 oktober 2014 Groningen, Martinikerk , 10.00 uur Leo van Doeselaar, masterclass m.m.v. conservatorium studenten www.orgelstad.nl Zaterdag 18 oktober 2014 Groningen, Der Aa-kerk, 10.00 uur Vrije orgelbespeling voor amateurs www.orgelstad.nl Zaterdag 18 oktober 2014 Groningen, Pelstergasthuiskerk, 13.30 uur Kinderconcert m.m.v. leerlingen van Josien Le Coultre en jonge leerlingen www.orgelstad.nl Zaterdag 18 oktober 2014 Groningen, Martinikerk, 15.30 uur Wolfgang Zerer m.m.v. Luthers Bach Ensemble o.lv. Tymen Jan Bronda www.orgelstad.nl Zaterdag 18 oktober 2014 Groningen, Der Aa-kerk & Martinikerk, 20.00 uur Leo van Doeselaar Wandelconcert, i.s.m. The Northern Consort www.orgelstad.nl Zondag 19 oktober 2014 Groningen, Der Aa-kerk, 10.30 uur Cantatedienst, Eeuwe Zijlstra, orgel m.m.v. Cantate Consort o.l.v. Jelte Hulzebos www.orgelstad.nl Zondag 19 oktober 2014 Groningen, Martinikerk, 15.00 uur Harald Vogel m.m.v. Vocaal Ensemble Vox Luminis (BE) o.l.v. Lionel Meunier www.orgelstad.nl Zaterdag 25 oktober 2014 Leens, Petruskerk, 09.00 – 17.00 uur, Amateurconcours Stichting Groningen Orgelland www.groningenorgelland.nl

Zaterdag 25 oktober 2014 Zuidbroek, Petruskerk, 20:00 Henk de Vries m.m.v. Dutch Choral Singers Zaterdag 25 oktober 2014 Assen, Kerk. Centrum De Bron, 20.00 uur Gijs van Schoonhoven Begeleidt stomme films Zaterdag 25 oktober 2014 Roden, Catharinakerk, 20.00 uur Muziektheater, Geachte heer Bach www.muziektheater-assen.nl Zondag 26 oktober 2014 Appingedam, Nicolaikerk, 15.30 uur Rien Donkersloot

NOVEMBER Zaterdag 01 november 2014 Wildervank, Grote kerk, Raadhuisstraat 8, 20.00 uur. Wilbert Berendsen Zaterdag 08 november 2014 Zuidhorn, Kerkgebouw De Rank, 20.00 uur Muziektheater, Geachte heer Bach www.muziektheater-assen.nl

DECEMBER Zaterdag 20 december 2014 Groningen, Der Aa-kerk, 15.00 uur Robert Koolstra m.m.v. Luthers Bach Ensemble Groningen Messiah van G.F. Haendel www.luthersbachensemble.nl Zondag 21 december 2014 Groningen, Der Aa-kerk, 15.00 uur Robert Koolstra m.m.v. Luthers Bach Ensemble Groningen Messiah www.luthersbachensemble.nl Donderdag 25 december 2014 Groningen, Pelstergasthuiskerk, 10.00 uur Jochem Schuurman m.m.v. Annemieke van der Ploeg, mezzosopraan

FEBRUARI 2015 Vrijdag 20 februari 2015 Groningen, Lutherse kerk, 20.15 uur Robert Koolstra & Tymen Jan Bronda concert op twee kistorgels m.m.v. ensemble renaissance blazers

Zondag 09 november 2014 Bellingwolde, Magnuskerk, 16.00 uur Winfried Dahlke of studenten Vrijdag 14 november 2014 Groningen, Lutherse kerk, 20.15 uur Geert Bierling BEROEMDE SPEKTAKEL FILM The Thief of Bagdad Zwijgende Filmklassieker uit 1924 www.svlk.nl Zaterdag 29 november 2014 Groningen, Martinikerk, 20.00 uur Leo van Doeselaar 2e concert Bachintegrale Zaterdag 29 november 2014 Zuidbroek, Petruskerk, 20.00 uur Henk de Vries m.m.v. English Choir, Choral Evensong “For All The Saints” Zaterdag 29 november 2014 Assen-Oost, Adventskerk, 20.00 uur Muziektheater, Geachte heer Bach www.muziektheater-assen.nl

Midwolda

Zaterdag 18 oktober 2014 Mensingeweer, Uithuizen, Zandeweer, 09.30 – 15.00 uur Schnitgerexcursie, o.l.v. Bernhardt Edskes & Aart Bergwerff www.orgelstad.nl

Agenda 2014 13

Martinikerk

Excursie Zeerijp Uithuizen Groningen De SGO richt dit jaar de schijnwerpers op Franz Tunder (1614-1667), die organist van de Marienkirche te Lübeck was. Tunder had, voor zover we weten, niets met het Hollandse orgel, maar des te meer met het Noord-Duitse orgeltype, dat kort na zijn dood zijn hoogtepunt bereikte in het werk van Arp Schnitger. Hoe kwam dat Noord-Duitse orgeltype eigenlijk in Groningen terecht? En wat zijn de belangrijkste overeenkomsten en verschillen tussen het Hollandse en het Noord-Duitse orgel? Op deze vragen hopen we dieper in te gaan tijdens een excursie op zaterdag 5 juli 2014. We beginnen met een instrument dat geheel van Groningse bodem is: het prachtige vroegbarokke orgel in de Jacobuskerk te Zeerijp. Het werd in 1651 door Theodorus Faber gemaakt en in 1979 gereconstrueerd. Daarna een orgel dat een instrument van Faber verving en lange tijd het grootste dorpsorgel van de provincie


was: het Schnitger-orgel in de Jacobikerk te Uithuizen. Ten slotte bezoeken we het paradepaard van de provincie, dat de Hollandse renaissance combineert met Schnitgers idealen: het magistrale orgel van de Martinikerk te Groningen. Sietze de Vries zal een en ander over de orgels vertellen en de instrumenten demonstreren met literatuur en improvisaties. Zeerijp: 10.00 - 11.00 uur Uithuizen: 12.00 - 13.00 uur Groningen, Martinikerk 14.30-16.00 uur. Kosten: 20 euro per deelnemer. Lunch op eigen gelegenheid. Opgave via antwoordkaart in de agenda of [email protected]

Zeerijp

Excursie , Zeerijp , Uithuizen , Groningen

Lezing, workshop en concert Franz Tunder Plaats: Jacobikerk Uithuizen 6 september 2014 Leiding: Peter Westerbrink

In de kerk van Uithuizen wordt daarom op zaterdag 6 september 2014 een studiedag georganiseerd rond zijn orgelwerken. De dag staat onder leiding van Peter Westerbrink (Groningen) en wordt georganiseerd door de SGO in samenwerking met de ‘Orgelacademie Noordbroek’ (SIOG). In de ochtend wordt in twee lezingen ingegaan op

Uithuizen

Franz Tunder (1614-1667), een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de Hanseatische orgelcultuur, werd vierhonderd jaar geleden geboren. Hij was organist van de St. Marienkirche in Lübeck en bespeelde daar een groot en prachtig orgel, dat in de Tweede Wereldoorlog helaas ten onder ging. Tunder liet een bescheiden maar hoogst interessant oeuvre na, dat op deze studiedag centraal staat.

Hanseatische orgelcultuur. U kunt zich opgeven als luisteraar, dan wel als speler. In het laatste geval wordt gevraagd (in overleg) een werk van Tunder voor te bereiden.

meer algemene aspecten betreffende Tunder (leven, werk, orgels, repertoire), terwijl in de middag op uitvoeringstechnische aspecten zal worden ingegaan. Aan het eind van de middag heeft u kennis gemaakt met een aantal belangrijke orgelwerken van Franz Tunder. Ter afsluiting geeft Peter Westerbrink een concert met werken van Tunder en tijdgenoten. Deelname is mogelijk voor iedereen met interesse in de Noord-Duitse

Opgave voor deze studiedag is noodzakelijk! Het aantal actieve deelnemers is gelimiteerd tot vijf personen. De kosten voor de hele dag bedragen (inclusief koffie/thee): Voor actieve deelnemers: € 30, Voor toehoorders: € 20,Programma: 10.00 uur ontvangst en inschrijving 10.30 uur opening met orgelwerken van Tunder 10.45 uur lezing 11.45 uur lezing 12.30 uur pauze 13.15 uur workshop 16.00 uur concert ‘Franz Tunder in perspectief ’

MENSE RUITER orgelmakers Nieuwbouw - Restauratie - Onderhoud Mense Ruiter orgelmakers BV Oosterseweg 13 9785 AD Zuidwolde

Tel: 050 3010550 E-mail: [email protected] Internet: www.menseruiterorgelmakers.nl

Freytag/Dik Kabinetorgel te Lellens


Lezing en workshop en concert Franz Tunder 15

Franz Tunder en de Noord-Duitse koraalfantasie aangestelde musici, waaronder Johan Franz Tunder is altijd een enigszins obscure figuur geweest. Als men al iets van Friese, de luitist Paul Bruhns, de bas en componist Georg Weber en de trompethem weet, dan is het hoogstens dat hij de voorganger was van Dieterich Bux- tist en componist Gabriel Voigtländer. tehude in het illustere De belangrijkste ambt van organist van de vast-aangestelde Marienkirche te Lübeck. musicus hier Dr. Pieter Dirksen is een geMaar er bleef geen porwas de organist renommeerde musicoloog en tret van Tunder bewaard en orgelbouwer een excellent klavecinist en – altijd een belangrijk Johann Hecorganist. Hij is gespecialiseerd aanknopingspunt – en kelauer (1596in de Nederlandse en Noordwe kennen van hem vele 1652), die we Duitse klaviermuziek van de malen minder muziek ook als een lezeventiende en achttiende eeuw dan van Buxtehude, met raar van Tunder en hij geeft samen met Vincent name op het gebied van kunnen zien. van Laar op 21 juni 2014 in de de klaviermuziek. BoHeckelauer had Martinikerk het SGO-jubilevendien kennen we van bovendien in de umconcert. Zie voor nadere inhem geen voorbeelden jaren 1628-1629 formatie elders in deze agenda. van de orgelmuziekgeneen reis onderres die Buxtehude tot nomen naar een relatief populaire figuur onder de Florence, waar hij ook Frescobaldi moet organisten hebben gemaakt, te weten hebben ontmoet en waar hij de nieuwe het virtuoze praeludium pedaliter en concertante kerkmuziekstijl leerde kenhet monodische orgelkoraal. Wat er nen en vervolgens ongetwijfeld ook in bewaard is van Tunder heeft echter een Gottorf introduceerde. Deze reis vormt hoge kwaliteit en er is ongetwijfeld heel kennelijk de reden van Johann Matveel verloren gegaan. thesons aanname een eeuw later, dat Tunder bij Frescobaldi had gestudeerd, We weten sinds kort dat Franz Tunder maar waarvoor geen enkel bewijs is, ook niet op het Oostzee-eiland Fehmarn niet in zijn muziek. werd geboren, zoals lange tijd werd gedacht, maar te Lübeck, als zoon van In 1641 kwam de post van organist aan een plaatselijke boekhandelaar en uit- de Marienkirche in Tunders geboorgever. Een belangrijke ontdekking! Zijn testad Lübeck vrij, die hij ook kreeg; geboorte had in 1614 (of wellicht 1615) waarschijnlijk was hij hier al vroeg voor plaats. Over zijn jeugd en opleiding is gepredestineerd en vormde de aanstelniets feitelijks bekend, maar daarover ling in Gottorf een soort “parkeerplaats” later toch iets meer, in het kader van de voor het jonge aanstormende talent. In historische plaatsing van zijn orgelwer- Lübeck liet Tunder het niet bij een eenken. Op jonge leeftijd, in 1632, werd hij voudige vervulling van zijn opgaven als organist aan het hof van Gottorf (Slees- organist, maar ontplooide verschillende wijk), dat indertijd onder de kunstmin- andere activiteiten. Zo werd hij in 1647 nende Hertog Frederik III van Slees- ook nog Werckmeister (financieel adwijk-Holstein een culturele en muzikale ministrateur van de kerk) en bouwde hij bloei doormaakte. Hier waren grote na- langzaam maar zeker losse concertante men als Johann Schop, Heinrich Schei- optredens als organist uit tot echte condemann en Christoph Bernhard te gast. certen. In 1646 duikt in de documenten Dit relatief kleine hof was gedurende voor het eerst de term “Abendspielen” een groot deel van de zeventiende eeuw op, en dit zou zich ontwikkelen tot de een centrum van de Noord-Duitse vo- fameuze Abendmusiken in de Adventscale componeerkunst en bakermat van tijd onder leiding van Tunders opvolger, de tegenwoordig in Berlijn bewaarde, Dieterich Buxtehude. Nu was het al lanomvangrijke Österreich-Bokemeyerger regel dat bij de zondagsdiensten twee collectie. De kapel bestond in Tunders van de zeven Ratsmusici verplicht watijd uit een kern van zes tot tien vast ren assistentie te verlenen, zodat de orwww.groningenorgelland.nl 16

dr. Pieter Dirksen

ganist tijdens het avondmaal iets extra’s kon bieden – dus iets kamermuzikaals kon musiceren. Soms verleende ook een solistische zanger zijn medewerking. De stad Lübeck had in Tunders tijd verschillende beroemde instrumentalisten in dienst, waaronder de luitist Joachim Baltzar en de violist Nathaniel Schnittelbach. Dit soort van samenwerking werd aldus ook buiten de liturgie voortgezet. Een achttiende-eeuwse chroniqueur van de kerkmuziek, Caspar Ruetz, biedt een mooi inkijkje in de ontwikkelingen in de Lübeckse “Abend-Musicken” onder Tunder: “Ich habe einen Mann von einigen 90 Jahren gesprochen, der sich noch wohl erinnern kunte, daß in seiner Jugend diese Musicken in der Woche, und zwar auf einem Donnerstag gehalten worden. Es soll nemlich in alten Zeiten die Bürgerschafft, ehe sie zur Börse gegangen, den löblichen Gebrauch gehabt haben, sich in der St. Marien Kirche zu versammlen, da denn der Organist zu einigen Zeiten ihnen zum Vergnügen, und zur Zeit-Kürtzung, etwas auf der Orgel vorgespielet hat, um sich bey der Bürgerschafft beliebt zu machen. Dieses ist sehr wohl aufgenommen worden, und er von einigen reichen Leuten, die zugleich Liebhaber von der Music gewesen, beschencket worden. Der Organist ist dadurch angetrieben worden, erstlich einige Violinen, und ferner auch Sänger darzu zu nehmen, biß endlich eine starcke Music daraus geworden, welche zuletzte auf die erwehnten Sonntage Trinitatis, und des Advents, verleget worden”. “Ik heb een man van meer dan 90 jaar gesproken, die zich nog heel goed kon herinneren dat in zijn jeugd deze ‘Abend-Musicken’ doordeweeks, en wel op een donderdag, werden gehouden. Het was namelijk in de oude tijd een lofwaardig gebruik dat de burgers, voordat ze naar de ‘Börse’ gingen, in de Marienkirche samenkwamen, alwaar de organist [Tunder] hun enige tijd ter

Franz Tunder en de Noord-Duitse koraalfantasie

verpozing en tijdverdrijf iets op het orgel voorspeelde, om zich bij de burgers geliefd te maken. Dit werd heel erg gewaardeerd en hij werd door enkele rijke muziekliefhebbers royaal beloond. De organist werd het daardoor mogelijk gemaakt, eerst enkele violen, en ook zangers te verwerven, totdat uiteindelijk een ‘sterke’ muziek kon worden aangeboden, die uiteindelijk [d.w.z., ten tijde van Buxtehude] op de reeds genoemde laatste Trinitatis-zondagen [november] en Advent werden vastgelegd”. Tunders bewaard gebleven oeuvre past als een handschoen op deze beschrijving. We kennen van hem zowel groots opgezette orgelwerken, alsook composities op geestelijke teksten voor “Sänger” en “einige Violinen”. Maar het aantal dat in beide genres bewaard bleef is nogal beperkt: er zijn nu enkel nog zeventien sacrale “concerti”, een losse strijkerssinfonia (voor een verloren gegaan vocaal concerto), en dertien orgelwerken. Vergelijken we hem met tijdgenoten, dan valt op dat nogal wat genres ontbreken – met name geestelijke en wereldlijke liederen voor zangstem en continuo, motetten, het versierde orgelkoraal, en meer wereldlijk getinte, voor klavecimbel gedachte klaviermuziek. De vocale muziek bleef op slechts één plek bewaard, te weten de Dübencollectie van Uppsala (Zweden), die vooral beroemd is geworden als de met afstand voornaamste vindplaats voor de muziek van Buxtehude. Dit corpus van achttien stukken werd waarschijnlijk als geheel in 1663 te Lübeck gekopieerd, waarschijnlijk door Gustav Düben zelf – “auff der ersten Orgell in Lybeck”, zoals een kopie in Uppsala vermeldt. Wat hij verwierf waren zowel Latijnse als Duitstalige werken. We weten niet wanneer ze gecomponeerd werden, maar het is heel goed denkbaar dat een aantal van de zeven Latijnse concerti nog in Gottorf zijn ontstaan, als reactie op de grote impact die de nieuwe Italiaanse kerkstijl ongetwijfeld had. Maar ook in Lübeck werd deze muziek op grote schaal gemusiceerd; we weten dat de bibliotheek van de Marienkirche in Tunders tijd werk bevatte van “modernisten” als Monteverdi, Rovetta, Grandi en Cazzati. Deze muziek werd ongetwijfeld ook tijdens www.groningenorgelland.nl

de “Abendspiele” gemusiceerd. Een van de onder Tunders naam in de Dübencollectie bewaard gebleven Latijnse concerten, het Salve mi Jesu (“Contra alto solo con 5 viole”), heeft zich bovendien als een bewerking van een Italiaans orgineel ontpopt, een Salve Regina van Giovanni Rovetta; de tekst van deze uitermate Katholieke tekst moest voor het protestantse noorden worden aangepast. Rovetta’s motet verscheen in 1647; Tunders bewerking moet dus in Lübeck zijn ontstaan. De vraag rijst natuurlijk of er zich niet nog meer bewerkte Italiaanse stukken achter de overige zes onder Tunders naam bewaarde Latijnse concerti verschuilen, maar sinds de ontdekking in 1977 van het Rovetta-motet zijn er geen andere Italiaanse voorbeelden gevonden. Dit gedeelte van Tunders oeuvre bestaat uit zettingen van Psalmteksten (Psalm 27: Dominus illuminatio mea, Psalm 127: Nisi Dominus in twee versies) en devotieteksten (Da mihi Domine, O Jesu dulcissime, Salve coelestis pater) – genres die we, eveneens in Latijnse vorm, ook bij Buxtehude in groten getale tegenkomen. Onder de tien Duitstalige concerti domineren de composities op koraalteksten (meestal met gebruik van de betreffende melodieën): Ach Herr, lass deine lieben Engelein (de derde strofe van Herzlich lieb hab ich dich, o Herr), An Wasserflüssen Babylon, Ein feste Burg ist unser Gott, Helft mir Gottes Güte preisen en Wend‘ ab dein Zorn, lieber Herr, mit Gnaden. Daarnaast zijn er twee zettingen van evangelieteksten (Herr, nun lässest du deinen Diener in Frieden gehen en Hosianna dem Sohne David) en een korte devotietekst voor Kerstmis (Ein kleines Kindelein). Het is duidelijk dat met name de koraalcantates geknipt zijn voor gebruik tijdens de “Abend-Musicken”, want ze waren natuurlijk heel herkenbaar voor de burgerij. Net zoals de Latijnstalige composities hebben we met de Duitse concerti met stukken in indertijd moderne stijl van doen. Ze kennen een grote afwisseling in bezetting (drie- tot vijfstemmige strijkers, vocaal van solistisch tot vijfstemmigheid) en compositietechnieken, van homofoon tot contrapuntisch, wisselende maatsoorten, tekstonderlijnende harmoniek, chromatiek en virtuositeit.

Het gaat hier in feite om een verfijnde soort sacrale kamermuziek, die in principe altijd solistisch bezet dient te worden. Hiermee zetten de organisten van de grote Noord-Duitse stadskerken zich af tegen het conservatieve, liturgische repertoire van de cantores, dat in hoofdzaak uit motetten bestond. We kennen op dit moment van Tunder vijftien orgelwerken: zes vrije werken (waarvan een fragment) en negen koraalbewerkingen (wederom een daarvan fragmentarisch). Onder de vrije werken bevindt zich een werkje, een kleine Canzona, die ook wel op klavecimbel uitgevoerd kan worden; de bron is dan ook als enige geen orgeltabulatuur, maar is een duidelijk voor besnaarde toetsinstrumenten bedoeld handschrift in lijnennotatie. Verder bestaat deze groep uit vier Praeludia en een fragment (het veelbelovende begin) van een vijfde; deze treffen we aan in twee in Lüneburg geconserveerde tabulatuurafschriften van de hand van de Lüneburgse organist Heinrich Baltzer Wedemann (1646-1718). De vorm van deze praeludia is driedelig, waarbij een fugatische sectie wordt omlijst door twee korte, vrije delen. De stretto-achtige schrijfwijze van het middendeel, gebaseerd op korte, vocaal-aandoende thema’s, verraadt hun afkomst van een van de twee door Scheidemann ontwikkelde vormen van het op het orgel toegesneden Praeambulum. Het obligate gebruik van het pedaal en de stijl van de vrije hoeksecties laat duidelijk een nieuw geluid horen, dat inderdaad het midden houdt tussen Scheidemanns Praeambulae en Buxtehudes Praeludia. Onder Tunders orgelwerken domineert echter de koraalbewerking, en daarbij met name de koraalfantasia; maar liefst zeven voorbeelden van dit exotische genre zijn nu bekend. Om dit te verklaren is een blik op het ontstaan van dit bijzondere genre van de orgelmuziek noodzakelijk. De koraalfantasia is een vreemde, maar tegelijkertijd bijzonder fascinerende loot aan de stam van de “humanistische” fantasia voor toetsinstrumenten. Het idee “fantasia” was een concept uit de Griekse filosofie, dat zo rond 1500 door de nieuwe humanistische esthetiek met de kunsten in ver-

Franz Tunder en de Noord-Duitse koraalfantasie 17

binding werd gebracht. “Fantasia” staat voor het “hoogste” wat een kunstenaar kon bereiken. Het werd al in een vrij vroeg stadium door de rond diezelfde tijd sterk opkomende instrumentale muziek opgepikt. Het aspect van het “hoogste” werd als vanzelfsprekend met de kunstigste compositietechniek van die tijd geassocieerd, te weten het imitatieve contrapunt van de “Nederlandse” school. Het onmiskenbare individuele aspect van het idee “fantasia” vereiste van de speler/componist een zekere mate van originaliteit. Zonder een inhoudelijk, formele steun zoals bijvoorbeeld een tekst was hij min of meer gedwongen zijn eigen fantasiatype te bedenken. Juist bij de fantasia voor toetsinstrumenten komt deze tendens naar originaliteit het sterkst naar voren. Hier was de weergave van de gehele polyfone structuur in handen van een enkele speler en waren componist en uitvoerder meestal in één persoon verenigd. De belangrijkste zestiende-eeuwse representant van de gecomponeerde klavierfantasia was William Byrd. Het hoogtepunt van de “humanistische” klavierfantasia werd echter bereikt in een twintigtal composities van Jan Pieterszoon Sweelinck. Deze bijzondere plaats hebben ze te danken aan verschillende kwaliteiten. Zo gebruiken ze alle in de polyfone muziek van de zestiende eeuw denkbare retorische figuren, zoals augmentatio, diminutio, syncope en inversio, en ook alle binnen de imitatio mogelijke technieken, van monothematiek en canon tot de eenvoudigste echo-speeltjes (wat uiteraard ook imitatie is!). De vorm is meestal die van een klassiek-retorische driedelige redevoering. Een ander belangrijk retorisch element bestaat daarin, dat het principe van de elaboratio (de uitwerking) veel belangrijker is dan de inventio (de vinding – het bedenken van een thema). Aldus zijn de meeste monothematische fantasia’s van Sweelinck op bestaande thema’s gebaseerd. Verder ontwikkelde Sweelinck met name in zijn fantasia’s een nieuw soort van klavierpolyfonie, met hun in de meerstemmigheid als het ware geïntegreerde passagewerk, grote melodische en ritmische zelfstandigheid www.groningenorgelland.nl 18

van de stemmen, en het vermijden van het elkaar kruisen van de stemmen (wat op een toetsinstrument per definitie onduidelijk is). Het waren vooral deze bijzondere kwaliteiten die voor de verdere ontwikkeling van de NoordEuropese klaviermuziek van wezenlijke belang waren, terwijl de met de humanistisch-retorische traditie in verbinding staande vorm al ten tijde van de dood van Sweelinck als niet meer actueel werd beschouwd. Onder de Noord-Duitse leerlingen vinden we dan ook geen voorbeelden meer van de “vrije” fantasia. (Een uitzondering wordt gevormd door de Sweelinckepigoon Samuel Scheidt; zijn in 1624 te Hamburg verschenen monumentale Tabulatura Nova bevat nog een aantal groots opgezette fantasia’s. Maar onder zijn in handschrift bewaard gebleven muziek vinden we deze vorm niet meer, en het lijkt erop dat ook hij al vroeg is gestopt met het componeren van fantasia’s.) Kennelijk werd als een soort vervanging van Sweelincks monothematische fantasia de koraalfantasia ontwikkeld. Op basis van de huidige kennis wijst alles erop dat Heinrich Scheidemann voor deze briljante synthese verantwoordelijk is geweest. Naast Sweelincks betreffende stukken was ook een inheems concept van invloed, te weten het Noord-Duitse koraalmotet voor orgel van het begin van de zeventiende eeuw (Michael Praetorius, Johann Stef-

fens) en vooral de Hamburgse Magnificat-traditie voor orgel (Hieronymus en Jacob Praetorius). De Magnificat-cycli van vader en zoon Praetorius bevatten altijd een langer vers dat gebaseerd is op het gebruik van twee manualen en pedaal. De compositietechniek van deze stukken, met hun vele stemkruisingen en hun “toegevoegde” figuraties, is nog duidelijk aan de intavolatiekunst van de zestiende eeuw schatplichtig. Deze composities kunnen derhalve het beste als koraalmotetten beschouwd worden. De solistische partij is daarbij uitsluitend voor de bovenstem gedacht. Een derde invloed van werkelijk met “fantasia” betitelde imitatieve koraalbewerkingen kwam van meer zuidelijk gesitueerde organisten: Samuel Scheidts Fantasia super Ich ruf zu dir, Herr Jesu Christ (1624) en Johann Ulrich Steigleders “Fantasia, oder Fugen Manier” op het Vater unser (1627). Beide zijn omvangrijke, vierstemmige manualiter-werken. Het idee om de humanistische klavierfantasia met een koraalmelodie te verbinden hing dus in de lucht ten tijde dat Scheidemann bezig was met de opbouw van zijn orgelstijl. Daarbij komt nog dat Sweelincks fantasia’s meestal op bestaande thema’s zijn gebaseerd. Het was dus maar een kleine stap om een (uiteraard reeds bestaande) koraalmelodie als “thema” te gebruiken. De perceptie van de koraalfantasia

Slot Gottorff (Sleeswijk).


Het orgel van de Slotkapel in Gottorf. Kas uit 1567, in 2004 gereconstrueerd door Mads Kjersgaard (II, 17)



als eenheid is dan ook wezenlijk van de veronderstelling afhankelijk dat de toehoorders met de gebruikte koraalmelodie vertrouwd waren. Het valt in dit verband op dat vrijwel alle bewaard gebleven koraalfantasia’s uit deze eeuw op bekende koralen zijn gebaseerd, terwijl variatiereeksen en koraalvoorspelen vaak ook onbekendere, nieuwere liederen gebruiken. Aldus is ook de koraalfantasia “monothematisch”, en daarmee ontpopt het zich als de ware opvolger van Sweelincks “grote” fantasia’s. Scheidemann en zijn navolgers slaagden erin fantasia’s schrijven die net zo lang en overtuigend zijn als die van Sweelinck. De Noord-Duitse koraalfantasia kunnen we definiëren als een compositieconcept waarin het inheemse koraalmotet voor orgel met het EngelsNederlandse concept van de humanistische klavierfantasia werd gecombineerd. Scheidemann creëerde een hoogst originele herinterpretatie van de Sweelinck-fantasia, waarbij de ingenieuze polyfonie voor een manuaal (klavecimbel of orgel) enigszins vereenvoudigd (gerationaliseerd) wordt en vervangen door het gevarieerde gebruik van de (gefragmenteerde) koraalmelodie en een uitputtend gebruik van de idiomatische mogelijkheden van het orgel met (minimaal) twee manualen en pedaal. Manuaalsoli zijn nu zowel voor de rechter- als de linkerhand, de manualen kunnen elkaar ook in wisselzang (responsies) afwisselen, en het pedaal wordt niet alleen voor cantus firmus-spel ingezet (zoals reeds in enkele koraalvariaties van Sweelinck), maar vooral ook als “continuo”-baspartij. Dit idiomatisch orgelgebruik ging duidelijk ten koste van de contrapuntische verfijning van de Sweelinck-fantasia. Wel zien we in de technieken van fragmentering en het in verschillende proporties gebruiken van koraalfrases duidelijk het oude “fantasia”-idee terug. De echotechniek van Sweelincks fantasia’s wordt ook geadopteerd en verder ontwikkeld, naast elementen uit zijn toccata- en variatietechniek. De koraalfantasia bevat onmiskenbaar een “speels” element, wat herinnert aan Matthesons bekende karakterisering van Scheidewww.groningenorgelland.nl 20

manns orgelspel: “hurtig mit der Faust, munter und aufgeräumt” (“vlot met de handen, monter en zonder zorgen”). Scheidemanns concept combineert op briljante wijze de semi-concertante rol van een Hamburger organist van de zeventiende eeuw (denk aan de Zondagsvesper) met de “hoogste” vorm van de muziek voor toetsinstrumenten. Daarmee kijkt de koraalfantasia zowel terug als vooruit: aan de ene kant is het nog een product van de esthetiek van het muzikale Humanisme van de zestiende eeuw, aan de andere kant staat het volledig in de nieuwe klankwereld van de barok. Deze spagaat verklaart niet alleen dat de koraalfantasia slechts een kort leven beschoren was, maar ook dat die iets heel bijzonders te bieden heeft en dat de bewaard gebleven gecomponeerde exemplaren een vooraanstaande plaats in de orgelliteratuur innemen. Van Tunder kennen we zoals gezegd maar liefst zeven koraalfantasia’s – na Scheidemann het grootste aantal. Dit is mijns inziens op zichzelf al genoeg om Tunder tot de Sweelinck-school te rekenen, want dit concept was ongetwijfeld alleen voor ingewijden toegankelijk. Daarmee kom ik terug op het vraagstuk van Tunders leerjaren. Op de allereerste plaats weten we nu dat hij een geboren en getogen Lübeckenaar was; zijn vader had zijn winkel tegen de Marienkirche aan. Hier was sinds 1616 Peter Hasse organist, over wie vrij weinig bekend is. Zo bestaat er enige onzekerheid over zijn status als Sweelinckleerling. Max Seiffert opperde dat als eerste op basis van zijn enige bewaardgebleven orgelmuziek, te weten twee variaties op het Allein Gott in der Höh sei Ehr. Deze maken namelijk onderdeel uit van een achttiendelige reeks op dit koraal, waarin, behalve Sweelinck zelf, ook Andreas en Martin Düben, en Gottfried en Samuel Scheidt vertegenwoordigd zijn. Dit zijn inderdaad allemaal Sweelinckleerlingen. Het werk draagt duidelijk een pedagogische signatuur. Na Sweelincks meesterlijke exposé van zijn (geestelijke) variatiekunst in de vier openingsvariaties volgt een lange reeks variaties die (met uitzondering van die van Samuel Scheidt) op een beduidend

lager plan staan; blijkbaar gaat het hier om leeropdrachten van de meester. Aldus kunnen we ook Peter Hasse (met enige voorzichtigheid) tot deze school rekenen. En het ligt voor de hand dat Tunder les van hem heeft gehad en al heel vroeg was voorbestemd hem op te volgen. Als hij op achttienjarige leeftijd organist wordt in Gottorf heeft hij kennelijk al een leertijd achter de rug – was dit bij Scheidemann? Die ontwikkelde juist zo rond 1625-1630 zijn koraalfantasia-concept. Het is opvallend dat Scheidemann verschillende keren in Gottorf als organist te gast was, juist in de negen jaren dat de jonge Tunder daar verbleef. Bovendien keurde Scheidemann in 1641, kort voor Tunders intrede aldaar als organist, de grondige ombouw van het grote orgel van de Marienkirche te Lübeck door Friedrich Stellwagen. Verder was het voor Duitsland nieuwe idee van kerkconcerten die onder Tunder in Lübeck werden ingevoerd ongetwijfeld geïnspireerd door Sweelincks fameuze concerten in de Amsterdamse Oude Kerk. Een laatste steentje in deze bewijsketting komt uit het jaar 1648. In juli van dat jaar trouwde Matthias Weckmann in Lübeck met een dochter van een plaatselijke raadsmusicus, Eberhard Beute; getuige was niemand minder dan Franz Tunder! Dit wijst op een hechte vriendschapsband tussen de beide fameuze organisten. Weckmann studeerde van het najaar van 1633 tot ongeveer eind 1636 bij Jacob Praetorius (de normale lengte voor een meesterstudie), maar volgens een document had hij ook les van de (slechts een vijftal jaar oudere) Tunder, die “eine sonderbare Wissenschaft und Application” in de orgelkunst bezat. Al met al lijkt er geen twijfel te bestaan dat Tunder tot de Sweelinck-school behoorde. Van hem is slechts een koraalmotet bewaard, op het koraal Jesus Christus, wahr’ Gottes Sohn, maar ook hier gaat Tunder verder dan de koraalmotetten van de Praetoriusfamilie. Het is weliswaar geschreven “in stylus gravis” (3/2-maat!), maar de polyfonie is heel expressief en “declamerend” (vooral op de laatste bladzijde), waarbij iedere koraalregel in vrije imitatie wordt bewerkt. Eveneens een unicum


in het bewaard gebleven oeuvre van Tunder vormen variaties over Jesus Christus, unser Heiland. Dit drieluik vormt Tunders enige bijdrage tot de “zware” orgeltextuur van de Praetoriusfamilie (die vooral door Weckmann zou worden verder ontwikkeld), wat met name in het vijfstemmige openingsvers “in organo pleno” met dubbel pedaal naar voren komt. Hierin wordt op “Hamburger” wijze de cantus firmus met de rechtervoet gespeeld. De tweede, vierstemmige variatie omrankt de wederom in de tenor geplaatste cantus firmus met een indringend motiefje dat voortdurend geïmiteerd wordt. Het laatste vers, met de koraalmelodie in het onderste octaaf van het pedaal, is opnieuw vierstemmig, maar door de grote sprongen van het contrapunt worden voortdurend meer stemmen gesuggereerd; dit uitgesproken onvocale deel neemt ondubbelzinnig afstand van de bedachtzame, consortachtige Praetoriusstijl. Naast deze geïsoleerde voorbeelden van het koraalmotet en de koraalvariatie vallen de zeven koraalfantasia’s des te meer op. Als Tunder al geen leerling van Scheidemann is geweest was hij in ieder geval sterk door hem beïnvloed, waartegenover de invloed van Jacob Praetorius duidelijk geringer is. Maar op Tunders stijl lijkt ook het bon mot van Mattheson van toepassing dat deze Weckmann toedichtte, namelijk dat deze de “Praetorianische Ernsthaftigkeit” met de “Scheidemannische Liebligkeit” wist te matigen. Er is een werk dat dat heel duidelijk lijkt te maken en wel wellicht het oudste orgelwerk is wat we van Tunder kennen, te weten de koraalfantasia over het Duitse Te Deum, “Herr Gott, dich loben wir”. Het is het enige werk van Tunder dat in meer dan één bron bewaard bleef: naast Lüneburg KN 209 (waar we nog op terug zullen komen) is dat Lüneburg KN 207/17,1. Deze waarschijnlijk in Hamburg in de jaren 1650 ontstane tabulatuur (het met afstand oudste muziekhandschrift met de naam Tunder) bevat verschillende bewerkingen van deze zelfde melodie, waaronder een van Jacob Praetorius en diens leerling Jacob Kortkamp. Tunders bewerking volgt in principe het voorbeeld van www.groningenorgelland.nl

Scheidemanns koraalfantasia’s, maar hier en daar is de polyfonie nog wat ouderwets, “Praetorianisch”. De hoofdbron voor Tunders koraalbewerkingen wordt gevormd door de tabulatuur Lüneburg KN 209; naast het koraalmotet Jesus Christus, wahr’ Gottes Sohn, en de variatiereeks Jesus Christus unser Heiland bevat het vijf koraalfantasia’s: Herr Gott, dich loben wir (in een tweede kopie), Auf meinen lieben Gott, In dich hab ich gehoffet, Herr, Komm, Heiliger Geist, Herre Gott en Was kann uns kommen an für Not. KN 209 werd rond 1670, dus kort na Tunders dood, te Lüneburg geschreven door de reeds genoemde Heinrich Baltzer Wedemann. Het is een zeer belangrijke bron voor de Noord-Duitse orgelkunst: het vormt niet alleen de hoofdbron voor de muziek van Tunder, Weckmann, Delphin Strunck en Peter Morhardt, maar is ook belangrijk voor Scheidemann en enkele kleinere namen. Tunders orgelstijl verschijnt hier in volle glorie: deze is duidelijk hoekiger en instrumentaler, “barokker” zo u wilt, dan die van Scheidemann. Wat in deze groep van vijf koraalfantasia’s met name opvalt is hun variëteit; Tunder wilde zich duidelijk niet vastleggen op een vast stramien. De sterkste afwijking vinden we in Auf meinen lieben Gott. De reeds bij Scheidemann aan te treffen combinatie van (doorlopende) variatiereeks en fantasia wordt hier gerealiseerd zonder gebruik van het pedaal – iets wat ook weer op Scheidemann is geïnspireerd; zie diens Toccata in G voor twee manualen (zonder pedaal). Na twee variaties – de eerste met een rijkversierde koraalmelodie in de bovenstem, de tweede nauwelijks geornamenteerd in dezelfde stem met een vrije solopartij voor de linkerhand – biedt de derde “variatie” de eigenlijke fantasia. Dit gedeelte omvat maar liefst driekwart van het hele stuk, dat uit 145 maten bestaat. Hier wordt de driestemmigheid van de openingsvariaties langzaam maar zeker tot (vrije) vierstemmigheid opgevoerd, en met een veelheid van echo-technieken opgeschud. Het is een uitgesproken lyrisch stuk en samen met de dramatiek van Jesus Christus, unser Heiland geeft het een idee van Tunders veelzijdigheid.

Alle overige koraalfantasia’s van Tunder zijn wel met pedaal gecomponeerd, maar ze zijn onderling sterk verschillend, met name qua lengte. In dich hab ich gehoffet, Herr vormt de kortste (94 maten). De vijf regels worden heel ongelijk behandeld: de laatste omvat de helft van het hele stuk! De eerste vier regels volgen in principe het gebruikelijke schema: koraalmelodie geornamenteerd in de rechterhand – onversierd in het pedaal, maar alleen voor de eerste en vierde regel geldt dit zondermeer. De tweede regel schuift discanten basinzetten in elkaar, terwijl de derde regel van een echo-intermezzo is voorzien en wordt afgesloten door een tweede sopraankolorering. De uitvoerige bewerking van de vijfde en laatste regel begint met de voor Tunder zo typerende speelse tweestemmige canon over de beginfrase van deze regel. Gedeelten met vrij versierde en versnelde melodiefragmenten alterneren met echo’s totdat de na de vierde regel uitgespaarde pedaalstem met de normaal geproportioneerde cantus firmus inzet. Als afsluiting fungeert een volledig door figuraties omhulde laatste regel in de rechterhand, en een royaal, virtuoos coda. Een prachtige, iets langere fantasia (140 maten) met een vergelijkbare opbouw vinden we in Komm, Heiliger Geist, Herre Gott. In 1957 werd in het priesterseminarie van Pelplin een omvangrijke, uit zes grote delen bestaande tabulatuur ontdekt. Deze bevat in hoofdzaak letterlijke intavolaties van vocale polyfonie, gekopieerd in de jaren 1620-1630. Enige tientallen jaren later werd een deel van de nog onbeschreven pagina’s gebruikt voor het noteren van orgelkoralen: vijf van Scheidemann, twee van Tunder, een van ene Ewald Hintz (1613-1668, organist te Danzig) en vier van Nicolaus Hasse (c.1610-1670, organist te Rostock). Die vier werken van Hasse, die verder nergens als orgelcomponist te boek staat, wijzen op een ontstaan in zijn sfeer. Deze Hasse was hoogstwaarschijnlijk gerelateerd aan de Lübecker Peter Hasse, maar het is tot op heden onmogelijk gebleken de exacte familierelatie aan te tonen. Bijzonder boeiend in deze samenhang is een document van 2 maart 1661


waarin Nicolaus Hasse om financiële steun vraagt voor een reis samen met zijn elfjarige zoon Nicolaas junior (1651-1672) om les te nemen bij zowel Scheidemann in Hamburg alsook bij Tunder in Lübeck, bij ieder twee weken lang. Het kan haast geen toeval zijn dat juist Tunder en Scheidemann in het orgel-addendum van de Pelpliner Tabulaturen vertegenwoordigd zijn. Bovendien is er een geografische samenhang: Rostock (Hasse) ligt al een eind in de goede richting, en met Danzig (Hintz) zitten we inderdaad vlakbij Pelplin, waar deze tabulatuur kennelijk altijd is gebleven. Een van de Scheidemanniana, de koraalfantasia Allein zu dir, Herr Jesu Christ, vormt wellicht het laatste orgelwerk dat we van de Hamburger meester kennen (hij overleed in 1663, twee jaar na het bezoek van de Hasses). De twee werken van Tunder behoren allebei eveneens tot dit genre, groots van opzet. Een uitgesproken profiel heeft daarbij vooral Christ lag in Todesbanden (243 maten). De rustige, motetachtige inzet van nieuwe frases is hier tot het hoogst noodzakelijke teruggedrongen. Overheersend zijn speelfiguren, een veelheid aan echo’s

en speelse, duidelijk niet aan de tekst gerelateerde chromatiek. Tunder toont zich hier een ware “homo ludens” die zich op basis van dit Paaskoraal aan allerlei klankfantasieën te buiten gaat. Michael Belotti noemt het stuk terecht “manieristisch”.

De tweede Pelpliner koraalfantasia, Was kann uns kommen an für Not (een fragment van 180 maten), stelt ons voor een probleem, want KN 209 bevat een tweede fantasia over hetzelfde koraal (ditmaal compleet, 258 maten). Koraalfantasia’s waren doorgaans unica waarbij steeds een ander koraal gekozen werd. Een vergelijking van beide werken laat zien dat de versie uit KN 209 in alle opzichten superieur is aan die van Pelplin. Die laatste is muzikaal niet erg overtuigend, en niet alleen vanwege het fragmentarische karakter, maar met name vanwege de soms onbeholpen ritmiek. De voltooide versie is daarentegen veel dichter van polyfonie, organischer en veel rijker met name ook in ritmisch en harmonisch opzicht. Wellicht is de fragmentarische staat van de versie van Pelplin niet aan een kopiist te wijten, maar was het origineel Het grote orgel van de Marienkirche in Lübeck (in de tijd van ook onvoltooid – Tunder Tunder III/P, 54), tekening van Carl Julius Milde uit 1854. was misschien niet tevreden met het resultaat en begon daarom helemaal opnieuw. Opvallend in dit opzicht is het verschil in toonsoort: Pelplin staat in C-groot, KN 209 in Fgroot, waarbij de melodie in principe (wanneer deze in sopraan en bas geëxponeerd wordt) een kwint lager klinkt. De F-groot-versie van Was kann uns kommen an für Not vormt in alle opzichten Tunders meesterwerk. Tunder overleed op 5 november 1667 en werd zoals bekend opgevolgd door Dieterich Buxtehude, die waarschijnlijk eveneens een leerling was van Scheidemann maar waarvoor we net zoals bij Tunder alleen www.groningenorgelland.nl 22

indirecte bewijzen hebben. Hij huwde kort na zijn aankomst te Lübeck Tunders dochter Anna Margaretha. Voor zijn aanstelling of voor zijn proefspel schreef hij naar alle waarschijnlijkheid de schitterende koraalfantasia Nun freut euch, lieben Christen gmein BuxWV 210, een stuk dat precies zo lang is als Tunders Was kann uns kommen an für Not. Het begint bovendien zoals de meeste van Tunders koraalfantasia’s alsof het om een eenvoudig geornamenteerd koraal gaat, om pas na enkele regels zijn ware aard als fantasia te laten zien. Buxtehude’s Nun freut euch kan daarom als een hommage aan zijn grote voorganger worden opgevat. Deze grote, ambitieuze koraalfantasieën waren in de eerste plaats representatieve orgelstukken, die het vernuft en de de virtuositeit van de componistorganist demonstreerden. Of ze ook liturgisch werden gebruikt, als muziek “sub communione” of als vervanging van een gezongen motet (tijdens de Zaterdagsvesper?) blijft speculeren. Gebruikte literatuur Michael Belotti, “Vorwort” tot: Franz Tunder, Sämtliche Orgelwerke, Wiesbaden 2012, pp. 3-8 Pieter Dirksen, Heinrich Scheidemann’s Keyboard Music, Aldershot 2007. Pieter Dirksen, “Dieterich Buxtehude and the Chorale Fantasia”, in: GOArt Research Reports 3 (2003), pp. 149-165. Frederick Hudson, “Franz Tunder, the North-Elbe Music School and Its Influence on J.S. Bach”, in: Organ Yearbook 8 (1977), pp. 20-40. Caspar Ruetz, Widerlegte Vorurtheile von der beschaffenheit der heutigen Kirchenmusic und von der Lebens-Art einiger musicorum, Lübeck 1752. Kerala Snyder, “Franz Tunder’s StockExchange Concerts: Prelude to the Lübeck ‘Abendmusiken’”, in: GOArt Research Reports 2 (2000), pp. 41-57. Wolfram Syré, “Franz Tunder”, in: Die Musik in Geschichte und Gegenwart, Personenteil 17, Kassel 2007, pp. 11141117.


Klassieke orgelbouw: Nieuwbouw en Restauratie

Bernhardt H. Edskes Orgelbau

GRONINGEN, HET ZWITSERSE HUIS, 2013 2 MANUALEN EN PEDAAL, 17 STEMMEN

BRUNNACKERWEG 10, CH 5610 WOHLEN, ZWITSERLAND TEL+FAX 0041 56 622 64 87 / 0041 56 622 67 04, MOBIEL 06 511 95 700, E-MAIL: [email protected] ADRES NEDERLAND: POSTBUS 49, 9990 AA MIDDELSTUM


Schnitgerfestival Groningen Orgelstad 23

Geachte heer Bach Na een succesvolle reeks voorstellingen in 2013 reist dit voorjaar en na de zomer door het Groninger en Drentse orgelland de concertante theatervoorstelling GEACHTE HEER BACH, met hoogtepunten uit Bachs orgelliteratuur en composities voor sopraan, fluit en orgel. In “Geachte Heer Bach” neemt acteur Dick van Veen in de rol van Johann Sebastian Bach de toehoorders mee naar het leven van de grote componist en musicus. Hij vertelt over het muziekleven van eind zeventiende, begin achttiende eeuw. Ook laat hij ons ken-

nismaken met Bach, diens vrouwen, gezin, opdrachtgevers en collega’s. Andersom ontdekt Bach het orgel van de een en twintigste eeuw. Dit muziektheaterstuk is een zoektocht naar een leven, naar een tijdsbeeld, naar een geschiedenis en vooral naar muziek. Het is een frisse, onverwachte en ontroerende voorstelling over de vraag die iedereen zich in het leven stelt: “Wie ben ik ?” Kaarten à € 15,--/€ 10,-- voor jongeren t/m 16 jaar, zijn 45 minuten voor aanvang aan de kerk verkrijgbaar. De voorstellingen hebben plaats in Hoogeveen, Zuidlaren, Klazienaveen,

Dwingeloo, Midwolda, Roden, Zuidhorn, Wildervank en Assen. Aan “Geachte heer Bach” werken mee: Acteur: Dick van Veen Orgel: Wietse Meinardi Sopraan: Alina Rozeboom Fluit: Berta van der Kolk Tekst: Janine Hoekstein Regie: Jos Visscher Producent: Stichting Muziektheater Assen. Zie verder in de Orgelagenda en op www.muziektheater-assen.nl

Orgelconcert en CD-presentatie in Kantens

Op zondag 25 mei 2014 heeft een bijzonder concert plaats in de Antoniuskerk te Kantens, waarvoor u door de plaatselijke orgelcommissie van harte wordt uitgenodigd. Zowel de dag als het aanvangstijdstip wijken af van wat www.groningenorgelland.nl 24

in Kantens vóór de kerkrestauratie gebruikelijk was. Om 16.00 u. geeft Wolfgang Zerer een orgelconcert. Aansluitend kunnen de bezoekers genieten van een hapje en een drankje in gebouw Salem, tegenover de toren.

Het concert zal extra bijzonder zijn vanwege de presentatie van de nieuwe CD van het orgel van Kantens. Ook op deze CD is Wolfgang Zerer de organist.

Geachte heer Bach - Orgelconcert en CD-presentatie in Kantens

Beiaardnieuws provincie Groningen Open Toren Op zaterdag 14 juni tussen 13.00 en 16.00 uur kunnen de carillons in de torens te Appingedam, Groningen (Martini, vanaf 11.00 uur), Middelstum, Veendam en Winschoten weer worden bezichtigd. Deskundige beiaardiers zijn aanwezig om uitleg te geven over de instrumenten en het beiaardspel te demonstreren. Uiteraard kan men ook van de fraaie uitzichten genieten. Ook op Open Monumentendag (13 en 14 september) zijn de meeste carillons te bezoeken. Excursie De jaarlijkse excursie van de Stichting Klokkenspel Groningen vindt plaats op zaterdag 25 oktober. De voor iedere belangstellende mee te maken tocht voert dit keer naar het NederlandsDuitse grensgebied tussen Winschoten en Ditzum, waar enkele interessante luidklokken en carillons worden bezocht. Nadere informatie over deelneming is te verkrijgen bij het secretariaat van de S.K.G.: Parallelweg 4, 9986 ST Beerta, tel.: 0597-331835, of via [email protected]. Hier kan ook de opgave voor deze gratis excursie plaats vinden. CD Ter gelegenheid van het twintigjarig bestaan van de Stichting Klokkenspel Groningen is in 2013 een CD geproduceerd waarop alle zeven carillons in de provincie Groningen worden bespeeld. Deze CD is voor € 12,- + porto onder meer verkrijgbaar via infoskg@ planet.nl en via de website van de Stichting Martini Beiaard Groningen: www.martinicarillon.nl.

Jubileum Het Hemony-carillon in de Groningse Martinitoren bestaat dit jaar 350 jaar. Op zaterdag 20 september zal dit feit gevierd worden met een voor ieder toegankelijke bijeenkomst in de Stedelijke Muziekschool. Deze zal in het teken staan van het gebruik van een historische beiaard in het verleden en in de toekomst. Uiteraard hoort een concert op het carillon bij de feestelijkheden.

Beiaardbespelingen in 2014 Appingedam, Nicolaïtoren april t/m september wekelijks op vrijdag, 19.15 uur: Adolph Rots zomerconcerten: op zaterdagmiddag, 15.00 uur: 21 juni, 26 juli en 6 september Adolph Rots

Groningen, Academietoren wekelijks op dinsdag, 10.00 uur: Auke de Boer 1 september, 15.30 uur: Auke de Boer, opening Academisch Jaar Heiligerlee, Klokkengieterijmuseum incidentele bespeling Middelstum, Hippolytustoren op de zaterdag voor de eerste zondag van een maand, 16.00 uur: Henk Veldman concerten op zondagmiddag, 16.00 uur: 27 juli – Auke de Boer 31 augustus – Frans Haagen Veendam, toren Hervormde kerk wekelijks op donderdag, 13.30 uur: Adolph Rots Winschoten, Olle Witte regelmatige bespeling verwacht op donderdag, 15.30 uur: Adolph Rots zomerconcerten: nader aan te kondigen

Groningen, Martinitoren wekelijks op dinsdag, 12.00 uur en zaterdag, 11.00 uur: Adolph Rots en Auke de Boer overige bespelingen: 28 augustus 9.00 uur - Auke de Boer, Bommen Berend 11 september 19.30 uur - Auke de Boer, verzoekprogramma 11 december 19.30 uur – Adolph Rots, kerstspecial 18 december 19.30 uur – Auke de Boer, kerstspecial op 13 september (Open Monumentendag) 12.00-16.00 uur: beiaard- en luidklokkendemonstraties


Schnitgerfestival 16 tot 19 oktober 2014 Het wordt de moeite waard om van 16 tot 19 oktober 2014 af te reizen naar Groningen. De stichting Groningen Orgelstad organiseert in dit verlengde weekend een muziekfestival waarbij vier beroemde en markante orgels in de stad bespeeld zullen worden. Het Schnitgerfestival 2014 zal meer bieden dan alleen orgelconcerten. Liefhebbers van meerdere disciplines zullen er iets van hun gading vinden. Dat de fraaie oude orgels in Groningen Stad en Ommeland wereldwijd bekend zijn in kringen van kenners en liefhebbers, is geen nieuws. Maar het orgelbezit is als ‘unique selling point’ van stad en provincie nog nagenoeg onbekend bij het grote publiek. Daarom wordt er in Groningen hard aan gewerkt om dit muzikale erfgoed tot één van de belangrijke orgelcentra van NoordEuropa te maken. Men zou kunnen zeggen dat de Groninger orgels in de diverse oude kerken zich met elkaar als een groot openluchtmuseum manifesteren, waarbij met name de orgels van Arp Schnitger en zijn school de basis vormen. De plannen van de stichting Groningen Orgelstad richten zich dan ook op het presenteren van dit unieke instrumentarium aan een breed publiek. Het beleidsplan van Groningen Orgelstad is getiteld ‘Noblesse oblige’ en geeft hiervoor meerdere aanknopingspunten. Eén daarvan is het uitbreiden van concerten tot presentaties in combinatie met andere disciplines. Dit zal ook in deze editie van het Schnitgerfestival worden gerealiseerd. Groningen is de enige stad in de wereld die drie Schnitgerorgels heeft. Daarnaast staan in deze stad echter ook enkele fraaie 19de en 20ste-eeuwse instrumenten die het palet aan orgels nog interessanter maken. Daarom worden, naast de focus op de drie Schnitgerorgels (Martinikerk, Der Aa-kerk en Pelstergasthuiskerk), ook activiteiten op stilistisch latere orgels georganiseerd. Vooral de Schnitgerorgels vormen bij deze editie van het Schnitgerfestival weer het passende podium voor het vieren van de ‘verjaardagen’van twee bekende orgelcomponisten, te weten Franz Tunder, de schoonvader van Dieterich Buxtehude, en Carl Philipp Emanuel Bach. Zowel orgel- als orkest-, koor- en kamermuziekwerken van deze grote componisten zullen klinken. Daarnaast komen, evenals bij de festivals in de toekomst, vast terugkerende elementen aan bod zoals cultuureducatie voor jongeren, de nachtelijke orgelmarathon, een masterclass, een dagexcursie in de provincie, openstelling van werkplaatsen van enkele Groningse orgelmakers, een duo/wandelconcert, een lunchconcert en een cantatedienst. ’s Avonds kan men gezellig napraten in het Schnitger-festivalcafé, of men kan gaan voor een heus Schnitgerdiner. Verder is er een boeken cd/dvd markt en kunnen openbare generale repetities van ensembles en organisten worden bijgewoond (live en op video). Ook zijn diverse aantrekkelijke verblijfs- en kortingsarrangementen beschikbaar. Dat en nog veel meer. Voor nadere actuele informatie kan men terecht op de website van Groningen Orgelstad, www.orgelstad.nl of www.schnitgerfestival.nl (ticketservice) of bel +31 (0)50-3120703. www.groningenorgelland.nl

26

Agenda 2014

Donderdag 16 oktober 2014 20.00 u St. Jozefkathedraal Vocaal Ensemble The Gents. Sjoerd Ruisch, orgel

Vrijdag 17 oktober 2014 17.00 u Pelstergasthuiskerk als aperitief: concert met baroksopraan Zsuzsi Tóth & Stef Tuinstra, orgel / kistorgel Geistliche Oden & Lieder van C.Ph.E. Bach 18.00 u Op locatie in centrum gelegenheid voor een Schnitgerdiner T.z.t. wordt een arrangement hiervoor aangeboden 20.00 u Der Aa-kerk Schnitgernacht. Orgelmarathon met Jochem Schuurman, Hayo Boerema, Toon Hagen, Gerben van Mourik, Vincent van Laar en Leonore Lub

Zaterdag 18 oktober 09.30 u – 15.00 u Schnitgerexcursie Mensingeweer, Uithuizen, Zandeweer Excursieleiding: Bernhardt Edskes & Aart Bergwerff 10.00 u Martinikerk Masterclass Leo van Doeselaar (conservatorium-studenten & winnaars concours SGO) 10.00 u Der Aa-kerk Vrije orgelbespeling voor amateurs 13.30 u Pelstergasthuiskerk Kinderconcert met uitvoering door leerlingen van Josien Le Coultre en jonge orgelleerlingen 15.30 u Martinikerk Concert Luthers Bach Ensemble o.l.v. Tymen Jan Bronda Wolfgang Zerer, orgel ‘Klaviermuziek in perspectief ’ werken van J.S. Bach 18.00 u Op locatie in het centrum gelegenheid voor een Schnitgerdiner Muzikale omlijsting Ensemble Yellow House Baroque: Triosonates van C.Ph.E. Bach 20.00 u Der Aa-kerk & 21.00 u Martinikerk Wandelconcert Leo van Doeselaar In de Martinikerk i.s.m. The Northern Consort C.Ph.E. Bach, Concerto voor orgel in G (Wotq 34)

Zondag 19 oktober 10.30 u Der Aa-kerk Stedelijke Cantatedienst Cantate Consort o.l.v. Jelte Hulzebos Eeuwe Zijlstra, orgel


15.00 u Martinikerk Slotconcert: Noord-Duitse koor & orgelmuziek van Franz Tunder & Hieronymus Praetorius Vocaal Ensemble Vox Luminis (BE) o.l.v. Lionel Meunier Harald Vogel, orgel Agenda 2014 27

Excursie i.k.v Schnitgerfestival 2014 op zaterdag 18 oktober Tijdens het Schnitgerfestival bestaat de mogelijkheid een aantal Schnitger/ Hinsz-orgels in de provincie Groningen te bezoeken. Ook kunt u kennis nemen van de plannen tot herbouw van het voormalige Schnitgerorgel in de Lutherse kerk van Groningen. 09.30 uur: 11.00 uur: 13.00 uur: 14.45 uur:

Reizen op eigen gelegenheid. Carpoolen is mogelijk €5.- per persoon. Opgave per e-mail: [email protected]

U krijgt per mail bericht over de details van de dag. Bij minder dan 20 deelnemers gaat de excursie niet door. Er kunnen wijzigingen in het programma optreden.

Mensingeweer (Arp Schnitger 1696) Uithuizen (Arp Schnitger 1701) Zandeweer (A.A. Hinsz 1731) Lutherse Kerk Groningen (uitleg plannen herbouw Schnitgerorgel 1717)

Aart Bergwerff orgeldemonstratie Bernhardt Edskes orgeldeskundige Hilda Rodenboog organisatie

Mensingeweer

De aanmelding gaat als volgt: Kunt u aangeven met hoeveel personen u deel wil nemen? Heeft u plaatsen beschikbaar in de auto? Bezoek per orgel € 10.- alle orgels € 25.-.

Reconstructie Arp Schnitgerorgel (1699/1717) in de Lutherse kerk te Groningen De ingebruikneming van het gereconstrueerde Schnitgerorgel is gepland op 31 oktober 2017. Vijfhonderd jaar nadat Luther zijn 95 stellingen aan de slotkapel te Wittenberg sloeg, vierhonderd jaar nadat de Lutherse Gemeente in Groningen werd gesticht en last but not least precies driehonderd jaar nadat Arp Schnitgers meestergezellen Rudolph Garrels en Johannes Radeker de uitbreiding van het in 1699 gebouwde Arp Schnitgerorgel hebben opgeleverd. Wat is er tot nu toe gebeurd? Er is aan een deskundig archiefonderzoeker gevraagd, te weten Victor Timmer, Tymen Jan Bronda te helpen bij het nauwgezet uitpluizen van alle archivalia. De verwachting is dat het www.groningenorgelland.nl 28

onderzoek medio 2014 wordt afgerond en wordt vastgelegd in een publicatie, die de Stichting Groningen Orgelland in 2015 als presentje aan haar donateurs aanbiedt. De publicatie zal in ruime mate in het orgelinformatiecentrum van de SGO en in de Lutherse kerk verkrijgbaar zijn. In de orgelagenda van 2015 zult u ongetwijfeld de details kunnen lezen. Er is sprake van zorgvuldig en goed overleg met de kerkelijke autoriteiten van de Lutherse Kerk, om alles wat met de bouw, het beheer en de exploitatie van het instrument te maken heeft goed te regelen. Het overleg over een overeenkomst hieromtrent bevindt zich in een afrondende fase. Bij drie gerenommeerde internationale orgelmakers zijn offertes aangevraagd

en verkregen. Er zijn drie zeer goed onderbouwde en ook creatieve offertes ingediend, die uitgebreid zijn besproken en tegen elkaar afgewogen. De verwachting is dat het contract met de gekozen orgelmaker medio 2014 kan worden getekend. Er wordt momenteel gewerkt aan een fondsenwervingsplan. Belangrijk daarbij is het binnenhalen van een aantal deskundigen. De website van de stichting: www. schnitgerorgel2017.nl, zal worden geactualiseerd en zal in de zomer volop in de lucht zijn, zodat de ontwikkelingen kunnen worden gevolgd. Namens de stichting, Albert Rodenboog(lid)

Excursie i.k.v Schnitgerfestival 2014 - Reconstructie Arp Schnitgerorgel

Orgelreis SGO 2014: van Scherer (1648) tot Sauer (1905) In september 2014 heeft de jaarlijkse orgelreis van de Stichting Groningen Orgelland plaats. Deze keer zullen de deelnemers in aanraking komen met maar liefst tweehonderdvijftig jaar orgelgeschiedenis! De reis staat onder leiding van organist Sietze de Vries, orgeldeskundige Bernhardt Edskes en reisleider Hilda Rodenboog. Het programma We vertrekken op dinsdag 23 september 2014, omstreeks 7.30 uur. De opstapplaatsen zijn: Haren (Postillion Hotel), Groningen (Hoofdstation) en Zuidbroek (Hotel van der Valk). We bezoeken de volgende orgels: Tangermünde (Scherer-orgel 1624, op veler verzoek), Brandenburg (Joachim Wagner 1723-1725), Wusterhausen (Joachim Wagner 1742), de Dom in Berlijn (Wilhelm Sauer 1905). We

overnachten twee nachten in het Sorat Hotel in Brandenburg. Daarna gaan we naar de orgels van Naumburg (Zacharias Hildebrandt 1746), Waltershausen (Tobias Heinrich Gottfried Trost 1722), Altenburg (Trost 1735-1739), Schmalkalden (Daniël Meyer 1587-1589) en Borgentreich (Gottfried Bader 1677). We overnachten twee nachten in Quality Hotel “Am Tierpark” in Gotha. Dit alles onder voorbehoud: er kunnen wijzigingen in het programma optreden. We hopen zaterdag 27 september 2014 omstreeks 19.30 uur in Groningen aan te komen. De reis wordt per luxe touringcar gemaakt. Op volgorde van binnenkomst van het aanmeldingskaartje en van de aanbetaling van 50% van de reissom

worden de deelnemers toegelaten. De SGO biedt deze vijfdaagse reis aan voor € 575.- per persoon (donateurs € 555.-), op basis van een tweepersoonskamer. De toeslag voor een eenpersoonskamer is € 175.-. Bij de prijs inbegrepen: • Hotelovernachtingen op basis van halfpension. • Entreeprijzen kerken. • Busreis. • Twee lunchpakketten. • Excursieboekje met informatie en foto’s over de kerken en de orgels. Belangrijk is dat u voor een goede annuleringsverzekering zorgt. Bij annulering na 15 juli 2014 krijgt u uw betaling niet teruggestort.

Het 27-ste SGO-Orgelconcours voor amateurorganisten Het orgelconcours van de Stichting Groningen Orgelland wordt dit jaar gehouden in de Petruskerk te Leens. Het befaamde orgel in deze kerk is in 1733 gebouwd door Albertus Anthonie Hinsz, in opdracht van Douairière Anna Habina Lewe. De bedoeling was het concours in Farmsum te houden. Het Lohmanorgel te Farmsum is echter nog in restauratie. De datum van het concours is 25 oktober 2014. Het Hinszorgel in de Petruskerk te Leens heeft tien registers op het Hoofdwerk, negen op het Rugpositief en acht op het Pedaal. In de loop der tijd werd door verscheidene orgelmakers aan het orgel gewerkt: F.C. Snitger/H.H. Freytag, N.A. Lohman en G.P. Dik. In 1968 werd een omvangrijke restauratie afgesloten, uitgevoerd door de firma Van Vulpen. Het instrument biedt de kandidaten ruime mogelijkheden tot smaakvolle registratiekeuzes. In de jury hebben zitting Pieter Pilon (vaste bespeler van het Lohmanorgel www.groningenorgelland.nl

te Farmsum), Theo Jellema (organist van de Grote of Jacobijnerkerk te Leeuwarden en docent hoofdvak orgel aan de conservatoria van Groningen en Zwolle/Arnhem) en Gerben Mourik (organist van de Grote of St. Michaelskerk te Oudewater). De spelregels 1. Deelname staat open voor amateurorganisten die niet vóór 1 september 2014 gestart zijn met een conservatoriumopleiding. 2. Kandidaten die reeds driemaal een eerste prijs hebben behaald op een SGO-orgelconcours zijn van deelname uitgesloten. 3. Leerlingen van juryleden zijn van deelname uitgesloten. De deelnemer dient bij de samenstelling van zijn programma rekening te houden met de (on)mogelijkheden van het instrument. Het programma mag maximaal tien minuten orgelliteratuur bevatten.

Men kan zich aanmelden vóór 1 juli 2014, via het e-mailadres [email protected] of via [email protected]. De kosten voor deelname bedragen € 25,-. Dit bedrag moet worden overgemaakt op ING-nummer: NL97 INGB 0001 8066 45 of op banknummer NL65 INGB 0669 9145 09 t.n.v. SGO Winsum, onder vermelding van “Concours Leens”. Er worden maximaal 22 deelnemers toegelaten. De kandidaten krijgen in de weken voorafgaand aan het concours ongeveer twee uur de tijd om zich met het orgel vertrouwd te maken en de registratie uit te zoeken. Het concours is ingedeeld in voorronden en een finale. De voorronden worden gehouden van 9.00-15.30 uur. Na het juryberaad volgt direct de finale. Met vriendelijke groet, Albert Rodenboog

Orgelreis SGO 2014 - Het 27-ste SGO-Orgelconcours voor amateurorganisten 29

Restauratie van het Hinszorgel Uithuizermeeden Na de restauratie van 1970 door de gebr. Van Vulpen werd het de hoogste tijd om het Hinszorgel in de Mariakerk te Uithuizermeeden opnieuw in ogenschouw te nemen. Verschillende gebreken kwamen aan het licht, die ertoe noopten een subsidieaanvraag te doen, die tot onze verrassing werd gehonoreerd. Was het in eerste instantie te doen om een corrigerende restauratie, vooral in verband met de financiën, nu bleek dat het gehele instrument onder handen kon worden genomen. De vier in vroegere jaren verdwenen eiken balgen van 9 bij 4½ Groninger voet, worden opnieuw geplaatst in de rechterzijkamer van de toren, in plaats van op de huidige plaats in de toren vlak achter het orgel, die aanleiding geeft tot lekkage vanuit de toren en door de grote windkanalen een minder goede invloed op de klank van het pijpwerk heeft. De kas wordt opnieuw voorzien van mahonie-imitatie en wordt opnieuw verguld, zodat het orgel er als nieuw uit komt te zien! Begrijpelijkerwijze worden ook het regeerwerk (register-en speelmechaniek, alsook de klaviatuur) gerestaureerd. Ook het pijpwerk wordt waar nodig aangepast, met name de Mixtuur en de Sexquialter, die bij de vorige restauratie een te wijde mensuur hadden en dus opnieuw worden geplaatst met een nauwere mensuur. De overgang van de 2’ in de bas van de Mixtuur naar de 5 1/3 van de discant (een struikelblok voor vele organisten!) wordt “soepeler” gemaakt met de vervanging ervan door de 4’ op c 1-gestreept. De meeste tongwerkbekers worden opgelengd; een aantal bekers van de Dulciaan, enkele jaren voorheen provisorisch verlengd, gaven een verrassend resultaat, waardoor duidelijk is, dat de te korte bekers een verkeerde keuze waren. Overigens zou men kunnen stellen, dat deze restauratie een vervolg is van die van 1970, met name wat de klankvorming betreft. Moge het resultaat van deze restauratie door Reil-orgelbouw ons luisterrijk in de oren klinken tijden www.groningenorgelland.nl 30

erediensten en concerten! Volgens de planning zal het volledige binnenwerk na Pasen 2014 naar de orgelmakerij worden vervoerd; het instrument zal dan medio 2015 gereed zijn en worden opgeleverd; in de tussentijd zal Helmer Hut de kas verfraaien; dan zal ook een aanvullende

restauratie van de toren plaatsvinden door de fa. Veldman. Adviseur is Stef Tuinstra. Namens kerkrentmeesters en alle organisten, Koos Dijkhuizen Klaviatuur Hinszorgel

Zomeropenstelling Jacobikerk Uithuizen met orgelbespelingen op het Arp Schnitgerorgel Gedurende de zomerperiode is de Jacobikerk te Uithuizen te bezichtigen. Tijdens de openstelling zijn er orgelbespelingen op het Arp Schnitgerorgel. Bezoekers zijn elke zaterdagmiddag welkom van 13.00 tot 16.00 uur en hebben vrij toegang. De openstelling duurt van zaterdag 12 juli tot en met zaterdag 9 augustus 2014. Restauratie van het Hinszorgel Uithuizermeeden

Het orgel van de Protestantse Gemeente Winsum Obergum Het orgel van de Protestantse Gemeente Winsum Obergum, heeft een volledige restauratie achter de rug. De aanleiding was een indrukwekkende verbouwing van de Centrumkerk, het kerkgebouw van de PGWO. In eerste instantie zou alleen het orgel tegen bouwstof worden beschermd, maar na inspectie constateerde de NNOC veel meer problematiek. De NNOC ( Noord Nederlandse Orgelmakers Coöperatie) is een samenwerkingsverband van zelfstandige orgelmakers, zonder personeel, met een gezonde dosis kennis, ervaring en liefde voor het vak, het instrument en de gebruikers. Het orgel had veel achterstallig onderhoud, vooral het pijpwerk was bijzonder slecht. Complete delen van de bas spraken niet of zeer slecht aan en verscheidene conducten waren gescheurd. Ook het mechaniek van het orgel begon tijdens het spelen storende bijgeluiden te vertonen.

windvoorziening is verbeterd, maar is nog niet optimaal, hier zal nog het nodige aan moeten gebeuren. Visueel zijn nauwelijks veranderingen te zien. Wel is rondom de speeltafel de “symmetrie“ vervangen door een tweestanden calcant en beschikt de organist over heldere verlichting in de lessenaar en bij het pedaal. Door de restauratie en de herintonatie is er een prachtige klank ontstaan die de gemeentezang in alle opzichten door de liederen heen zal dragen.

Om de orgelliefhebbers en verdere belangstellenden in de gelegenheid te stellen om hier kennis van te nemen wordt er een presentatie van het instrument georganiseerd op zaterdag 12 april a.s. van 15.00 tot 17.00 uur in de Centrumkerk. Vanaf 15.00 uur ontvangst en welkom, daarna toelichtingen van de orgelbouwers gevolgd door een klankdemonstratie. Deze feestelijke middag wordt afgesloten met een orgelconcert. Het orgel zal bespeeld worden door de vaste organisten van de Centrumkerk.

Aangezien het orgel opnieuw geïntoneerd zou worden op de vernieuwde kerkzaal, is er gekozen voor een complete make-over. Veel pijpwerk is gerestaureerd of vernieuwd en alle registers zijn opnieuw geïntoneerd. Inmiddels loopt het mechaniek bijna geruisloos, waardoor een prettige speelaard is ontstaan. De

www.orgelnoordwoldegroningen.nl In Noordwolde organiseert de Stichting Paul en An Moerman sedert 2006 diverse muzikale activteiten. De Stichting is vernoemd naar de organist die bijna 50 jaar lang het orgel bespeelde en verzorgde, Paul Moerman.Hij liet de Stichting een legaat na, wat gebruikt moest worden om het orgel in de belangstelling te brengen en te houden. Dat doet de Stichting via concerten,aexcursies voor liefhebbers, evenementen en publicaties. Zie voor uitgebreide informatie onze website: www.orgelnoordwoldegroningen.nl, ook te bereiken onder: www.orgel-noordwolde-groningen.nl Op de foto verwelkomt Stichting-secretaris Piet Kruize leerlingen van Pieter Pilon, die op 29 juni 2013 het orgel bespeelden. Ook in 2014 vindt er een voorspeeldag plaats, nu met leerlingen van Leonore Lub. Meer hierover op onze website.

www.orgelnoordwoldegroningen.nl


Het orgel van de Protestantse Gemeente Winsum Obergum 31

Carl Philipp Emanuel Bach

Carl Philipp Emanuel Bach werd op 8 maart 1714 in Weimar geboren. Hij stierf op 14 december 1788 in Hamburg. Dit jaar herdenken we het feit dat hij driehonderd jaar geleden is geboren. Dit is voor de Stichting Groningen Orgelland (SGO) aanleiding om aandacht aan deze belangrijke componist te besteden. Hij is als componist interessant, omdat hij leefde en werkte in een overgangstijd, op een scharnierpunt in de muziekgeschiedenis. De opvattingen over componeren die in de tijd van de barok gangbaar waren, werden meer en meer als achterhaald beschouwd en vervangen door stijlen die als galant en klassiek kunnen worden aangeduid. Ook als het gaat om de belangrijke orgels in de provincie Groningen die in die tijd zijn gebouwd is deze overgang waar te nemen, al zijn de meeste historische orgels gebouwd volgens de orgelbouwprincipes van de barok. Levensloop Het wordt tijd om de componist en www.groningenorgelland.nl 32

musicus Carl Philipp Emanuel Bach nader aan u voor te stellen. Dat zal ik voornamelijk doen aan de hand van de overgeleverde muziekmanuscripten, die zowel als autograaf (door de componist zelf geschreven) als in de vorm van afschriften zijn overgeleverd. Carl Philipp Emanuel was de op een na oudste zoon van Johann Sebastian Bach en zijn eerste vrouw Maria Barbara Bach. Zij overleed op 36-jarige leeftijd. Uit dit huwelijk werden vier kinderen geboren: de dochter Catharina Dorothea en de zoons Wilhelm Friedemann, Carl Philipp Emanuel en Johann Gottfried Bernhard. De laatste overleed op 24-jarige leeftijd. Carl Philipp Emanuel trouwde met Johanna Maria Dannemann en het echtpaar kreeg drie kinderen: Johann Adam (die advocaat werd), Anna Carolina Philippina en Johann Sebastian, die schilder werd en in Rome woonde. Zijn leven als componist en uitvoerend musicus speelde zich af op drie plaatsen: in Leipzig (waar zijn eerste composities ontstonden), in Berlijn (als klavecinist in het orkest van koning Friedrich II van Pruisen) en in Hamburg, waar hij zijn oom Georg Philipp Telemann opvolgde als Musikdirektor. Naast zijn werk als uitvoerend musicus in Leipzig, Berlijn en Hamburg componeerde en publiceerde Carl Philipp Emanuel veel. Hij beheerde belangrijke delen van de muzikale erfenis van zijn vader. Daarnaast reisde hij veel en gaf bij die gelegenheden ook vaak concerten. Zo deed hij in januari 1767 de stad Groningen aan en gaf een recital met eigen werken en werken van zijn vader in het Concerthuis aan de Poelestraat. Hij heeft waarschijnlijk toen ook kennisgemaakt met Jacob Wilhelm Lustig, de organist van de Martinikerk. Naar aanleiding

van de herdenking van het feit dat zijn sterfjaar tweehonderd jaar geleden was, werd in 1988 een tentoonstelling gehouden in de Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz in Berlijn met als thema: Er ist ein original. In het bij de tentoonstelling verschenen gelijknamige boekwerk, spreken verscheidene componisten en geleerden uit zijn tijd hun bewondering uit voor de composities van Carl Philipp Emanuel. Daaronder bevinden zich beroemdheden als W.A. Mozart: “Er ist der Vater, wir sind die Bub’n. Wer von uns was Rechts kann, hat von ihm gelernt”, J.Haydn: “… und wer mich gründlich kennt, der muss finden, daß ich dem Emauel Bach sehr vieles verdanke” en L. van Beethoven: “Von Emanuel Bachs Klavierwerken habe ich nur einige Sachen, und doch müssen einige jedem wahren Künstler gewiß nicht allein zum hohen Genuß, sondern auch zum Studium dienen”. In het boekje staan vele facsimileuitgaven van originele handschriften, maar ook van brieven en oude drukken, die bewaard worden in de Berlijnse bibliotheek. Componeerstijl De muziek van Carl Philipp Emanuel Bach kan worden omschreven als muziek van contrasten: snelle delen met een vurig karakter worden afgewisseld met gevoelige, melodieuze langzame delen, waarin men de stijl herkent die wel met Empfindsamkeit wordt aangeduid. Bij de werken voor orkest gaan deze delen vaak zonder onderbreking in elkaar over (attacca). Hij was opgeleid door zijn vader in de strenge componeerstijl van de barok, maar door de tijdgeest beïnvloed componeerde hij al spoedig in de galante stijl, waar hij een eigen vorm aan wist te geven. De principes van de componeerstijl van de barok verloochende hij echter nooit helemaal. In tegenstelling tot zijn vader heeft hij heel weinig orgelmuziek geschreven. Er zijn zes orgelsonates (Wq 70), een zestal fuga’s (Wq 119) en enkele koraalvoorspelen, die eigenlijk geschreven zijn voor zijn meest geliefde muziekinstrument: het klavichord. De orgelsonates schreef hij in opdracht Carl Philipp Emanuel Bach

van prinses Anna Amalia van Pruisen, die veel van orgelmuziek hield en een huisorgel bezat zonder pedaal. Daarom zijn de sonates manualiter geschreven. Ik zal verderop aandacht besteden aan andere composities van Carl Philipp Emanuel Bach en met name aan de overlevering en de bewerking daarvan. Overlevering Bladmuziek kan men tegenwoordig in gedrukte vorm kopen in de muziekwinkel. Gedrukte muziek vertegenwoordigt echter maar een fractie van wat er aan ongepubliceerde manuscripten in vele bibliotheken en archieven ligt. Als men het avontuur aangaat die te willen verzamelen, zal men in het bezit moeten zijn van een aantal algemene catalogi of van specifieke catalogi van een bepaalde bibliotheek. De meest uitgebreide catalogus is de RISM (Répertoire International de Sources Musicale), een werk van vierentwintig delen, dat ook op CD ROM verkrijgbaar is. Hierin staan werken van componisten genoemd, waarvan oude drukken verschenen zijn. Voor de ongedrukte werken zal men de bibliotheken zelf moeten aanschrijven. Omdat de meeste handschriften zich bevinden in de bibliotheek Preussischer Kulturbesitz Berlin is het volgende boek belangrijk: Paul Kast: Die Berliner BachHandschriften (Musikverlag Matthias Höhner AG, 1958, Trossingen). In dit als catalogus uitgevoerde boek worden alle handschriften van de familie Bach genoemd die in het bezit van de bibliotheek zijn, ook de werken die niet bij Wotquenne (Wq) genoemd worden. Dan zijn er nog de Bach-Incerta, werken die aan een lid van de familie Bach worden toegeschreven, maar waarvan onduidelijk is om welke Bach het gaat. Er zijn ook manuscripten van composities met de naam Bach (di Bach) erop vermeld die waarschijnlijk door een componist buiten de Bachfamilie zijn geschreven. In de bibliotheek Preussischer Kulturbesitz Berlin bevindt zich een tweetal bijzondere verzamelingen: de Amaliabibliotheek, beschreven in het boek van Eva Renate Blechschmidt: Die Amalien-Bibliothek (Verlag Merseburger, Berlin, 1958) en de bibliotheek van de Singakademie, met daarin vele verloren gewaande vocale werken www.groningenorgelland.nl

(vooral passiemuziek) van Carl Philipp Emanuel Bach, door de Russen als oorlogsbuit na de Tweede Wereldoorlog meegenomen en later herontdekt in een bibliotheek in Kiev (Oekraine). Na lang onderhandelen zijn ze in 2001 teruggegeven aan Duitsland. In deze verzameling vinden we ook een aantal werken van Johann Ludwig Krebs. Het “spartieren” en arrangeren van muziekmanuscripten Spartieren is een muzikale handeling die bij het bewerken van muziekstukken van groot belang is. Het is een Duits woord, afgeleid van het Italiaanse woord spartire dat afzonderlijke stemmen omzetten in partituur betekent. Hoewel Carl Philipp Emanuel Bach zijn composities vaak wel als partituur noteerde, schreven de vele kopiisten (van bijvoorbeeld zijn triosonates) deze op in afzonderlijke stemmen, om ze daarmee speelklaar te maken voor de uitvoerenden. Ik vond het belangrijk om de afzonderlijk overgeleverde stemmen weer tot een overzichtelijk geheel te maken. Op die manier heb ik alle instrumentale triosonates (ca. dertig) bewerkt. In de praktijk betekende dit dat ik de afzonderlijke drie stemmen voor mij had liggen, om ze vervolgens in één partituur op te schrijven. Later, met de computer, ging dat een stuk gemakkelijker, omdat je elke stem eenvoudig kon invoeren. Op die manier was het mogelijk niet alleen trio’s, maar ook bijvoorbeeld vocale werken of complete orkestpartituren noot voor noot en balk voor balk in te vullen. Het is verrassend een volledige compositie, die alleen in de afzonderlijke stemmen is overgeleverd, nu weer in een partituur te kunnen lezen. Op die manier is zelfs een uitvoering door één speler mogelijk. Veel composities van Carl Philipp Emanuel, ook werken die nooit eerder te horen waren, kunnen nu weer tot klinken worden gebracht, hetzij in de originele bezetting, hetzij uitgevoerd op een toetsinstrument. Men kan dan met recht spreken van zelden of nooit gehoorde composities. Wel moet je bij het spartieren rekening houden met de beperkingen van de betreffende instrumenten. Sonates die op orgel gespeeld worden moeten worden getransponeerd naar andere toonaar-

den, omdat het bereik van een orgel beperkt is, met name in de discant. Zo hebben de triosonates met dwarsfluit een zodanige omvang, dat het noodzakelijk is te transponeren naar twee tot zelfs vier tonen lager. Een stap verder is het arrangeren van composities. Je grijpt dan als bewerker echt in in het werk van de componist, om de compositie in een andere bezetting dan de oorspronkelijke te laten klinken of om verloren gegane delen aan te vullen. Dit is op zichzelf geen doodzonde, Carl Philipp Emanuel Bach deed dat zelf ook. Sommige symfonieën (Wq 112 en 122) bewerkte hij voor klavichord. Zijn triosonates heeft hij nooit bewerkt, maar wel gebruikt voor andere composities of andere instrumenten. Een mooi voorbeeld is de triosonate Wq 159 voor fluit en viool, die hij later bewerkte voor basfluit en viola (Wq 163). Concert en CD uitgave In dit Carl Philipp Emanuel Bach-jaar zullen tijdens concerten ongetwijfeld de zes bekende orgelsonates te horen zijn. In een door de SGO georganiseerd concert op 27 juli op het fraaie Hinsz orgel van Appingedam zullen onbekende composities van hem gespeeld worden, door mij bewerkt en geschikt gemaakt voor uitvoering op orgel. Dat concert begint om 15.30 en naast orgelwerken zullen er ook andere werken in een andere bezetting klinken. Het concert is gratis en is van harte aanbevolen want u hoort een heel onbekend repertoire. Deze werken zijn ook te horen op een CD die in 2014 of 2015 door de SGO wordt uitgebracht. Ik hoop dat daarmee het (onbekende) oeuvre van Carl Philipp Emanuel Bach bij een breder publiek bekend wordt. Dat verdient deze componist alleszins. Wilt u zich verder verdiepen in het werk van Carl Philipp Emanuel Bach, dan is het volgende standaardwerk van harte aan te bevelen: E. Eugene Helm: Thematic Catalogue of the Works of Carl Philipp Emanuel Bach (Yale University Press, New Haven & London, 1989). Herman Kransen

Carl Philipp Emanuel Bach 33

Het orgel van Lellens klinkt na restauratie weer als vanouds Het borgorgel, alias ‘kerk’orgeltje van de kleine kerk van het al even kleine Lellens bij Ten Post klinkt weer onmiskenbaar als een orgel uit de Schnitgerschool. Arp Schnitgers intonatiemedewerker zou het persoonlijk geïntoneerd kunnen hebben! De bouw rond 1800 Aangenomen wordt dat het Freytagorgel aanvankelijk op de borg Lellens heeft gestaan. Hermanna Gesseler, weduwe van Lucas Hamminck, had het vruchtgebruik van de borg na het overlijden van haar man. Zij hertrouwde in 1787 met Hendrik Louis Wijchgel, die na haar overlijden in 1798 de borg van de erfgenamen kocht. Door toedoen van de neef van H.L. Wijchgels dochter Enna Hillegonda, Adriaan Pieter Paets van Wijchgel, is het orgel in 1860 van de borg naar de kerk verplaatst. Het huis stond sinds 1875 leeg en werd in 1897 gesloopt op last van de toenmalige eigenaar Lodewijk Hendrik Wijchgel, zoon van Adriaan. Wellicht heeft Hendrik Louis Wijchgel kort na het overlijden van zijn vrouw een kabinetorgel bij Heinrich Hermann Freytag (1759-1811) besteld. Zo kan dit orgel (ca. 1800) een eerste zijn in een reeks huisorgels volgens dit concept, waarvan er nog twee overgebleven zijn, die nu in Doesburg (Martinikerk, ca. 1805) en in Anloo (protestantse dorpskerk, gesigneerd 1804) staan. Het Doesburgse orgel is oorspronkelijk afkomstig van een boerderij nabij Middelstum.

in een mahonie-imitatie, het lofwerk wit met goud. Een klein aangehangen pedaal van C – c0 werd gerealiseerd; voorheen had het orgel geen pedaal en bevond zich op die plaats het ijzeren voetpedaal voor het bedienen van de blaasbalg aan de voorkant. Dik maakte ook een ijzeren ‘pianoforte’-inrichting waarmee enkele registers tegelijk met voetbediening konden worden in- en uitgeschakeld. Daardoor werd

het tussentijds registreren tussen een voorspel en het te zingen lied ietwat eenvoudiger. De registerknoppen met geschilderde goudletters op een zwart geschilderd fond zijn eveneens van 1860. De mooie dubbel scharnierende kaarsenstanders zijn nog origineel uit 1800. Het Doesburgse orgel heeft dezelfde exemplaren. Het fraaie oude klavier bleef in 1860 zoals het was. De in de Freytagsituatie aanwezige inlig-

Van kabinetorgel tot kerkorgel In 1860 werd het orgel door Geert Pieters Dik (1799-1870) uit Groningen voor f 300,-- in de kerk geplaatst op het midden achttiende-eeuwse balkon. Hij restaureerde het orgel, breidde het uit en maakte de klank iets sterker om het huisorgel enigszins de allure van een kerkorgel te geven. Dik vergrootte daartoe o.a. de orgelkast met twee zijtorens met vlakke velden en bijpassende ornamentiek, alles in grenen. Het orgel werd opnieuw geschilderd www.groningenorgelland.nl 34

Het orgel van Lellens klinkt na restauratie weer als vanouds

gende tremulant is later verdwenen. Het oude discantregister werd een octaaf opgeschoven en aangevuld met frontpijpen in de nieuwe zijtorens, die door middel van conducten (loden buisjes waar perslucht door heen gaat) waren aangesloten. Dik realiseerde zo een iets grondtoniger discantgeluid voor een betere melodievoering bij de begeleiding van de gemeentezang. Het overige pijpwerk bleef op de originele plaats staan; ook de oude lage toonhoogte bleef behouden. Het orgel werd opnieuw geïntoneerd, waarschijnlijk op een iets hogere winddruk dan voorheen, en gestemd in een min of meer gelijkzwevende stemming (voorheen was er een barokstemming aanwezig, niet meer is te achterhalen). Het orgel door de tijd heen In de tijd daarna werd het orgel onderhouden en gestemd door Jan Doornbos uit Groningen en daarna door Marten Eertman uit Noordwolde. In 1935 volgde een tamelijk intensieve restauratie door de fa. Spanjaard uit Amsterdam voor f 180,--. Na Spanjaard werkten de fa. Holtman & Leemhuis en amateur orgelmaker Jan van Dellen te Thesinge nog aan het instrument. Vanaf ca. 1985 tot aan de restauratie werden zowel de kerk als het orgel sterk verwaarloosd. De kerkvloer en het orgelbalkon verzakten dermate ernstig dat instorting dreigde. Daardoor was de windlade doorgezakt en waren pijproosters verschoven, waardoor veel pijpen erg scheef in het orgel stonden waardoor ze ook beschadigd waren. Na jaren van zoeken naar een goede bestemming voor de kerk en langdurig vooroverleg werd in 2008-2009 een kerkrestauratie uitgevoerd o.l.v. architect Willem van der Veen. Het rond 1910 aangebrachte verlaagde plafond, waarbij voor het orgel een uitsparing werd gemaakt, bleef daarbij gehandhaafd. Restauratie van 2013-14 Voor de restauratie was de technische toestand van het orgel in alle opzichten dramatisch slecht: verdroogd, gescheurd, verroest, gedeukt, gerafeld, de klank was abominabel vals, zuchtend en steunend. Het kleinood met 5½ registers, het halwww.groningenorgelland.nl

ve is een discantregister, is nu geheel hersteld naar de toestand van 1860. Dik had het meeste materiaal van Freytag vrijwel ongewijzigd overgenomen. Bovendien is er in Nederland weinig eigen werk van Geert Pieters Dik dat nog rest. Alle materiaal moest intensief worden gerestaureerd. Nieuw bijgemaakt in Freytagstijl zijn het klavierbeleg en een nieuwe tremulant; het nieuwe pedaalklaviertje is in de vormgeving van Dik. Ook de windmotorvoorziening is geheel nieuw en nu zonder motorgeruis. Houtsnijder Tico Top (Kruisweg) heeft het lofwerk gerestaureerd en gecompleteerd. Nadat schilder Jan Martens (Zuidwolde) de ondergrond van het kleurwerk weer geheel op orde had gebracht en het lofwerk weer wit geschilderd had, bracht Helmer Hut (Beerta) vervolgens een nieuwe zeer fraaie imitatie-mahonie aan naar de gevonden kleurresten. Ook het verguldwerk is vernieuwd. Alle electra rond het orgel is vernieuwd door installateur G. Kruidhof (Stedum). In veel pijpen bleek een nog vrijwel originele intonatie aanwezig te zijn, alhoewel in 1935 wel was geprobeerd om de authentieke zeer sterke ‘spuck’ in de aanspraak van de gedekte fluitregisters minder opvallend te maken. Deze ingrepen zijn waar nodig gehandhaafd om in die registers toch een muzikaal vanzelfsprekende aanspraak te verkrijgen. De oude fraaie en uitbundig zingend-snijdende klank is zodoende weer helemaal terug, een klankkarakteristiek die heel authentiek aandoet

en zelfs nog traditioneler lijkt dan wat we tot nu toe van Freytag hebben leren kennen. De teruggevonden oude toonhoogte is a1 = 412 Herz, ruim een halve toon lager dan de huidige normale toonhoogte. Het is de karakteristieke laat achttiende-eeuwse Groningse kerken kasteeltoonhoogte, in die tijd netto kamertoon genoemd. Het orgel heeft weer een stemming zoals die overeenkomt met stemmingsresten die in andere Freytagorgels zijn aangetroffen (wohltemperiert naar Young-1800). De curieuze pianoforte-inrichting van 1860 is wel hersteld, maar niet weer aangesloten, omdat deze de registergang erg zwaar maakt en het aantal registers voor zo’n toestel te klein is om echt effectief te zijn. Het orgel is in het weekend van 21-23 maart jl. feestelijk in gebruik genomen. Het zal ook te bespelen zijn tijdens de Open Orgeldag in de provincie Groningen op 11 mei 2014 en er is een zomerconcert georganiseerd. Stef Tuinstra

Het orgel van Lellens klinkt na restauratie weer als vanouds 35

Voorlopig nog voldoende werkgelegenheid bij orgelrestauraties in Stef Tuinstra Groningen Omdat er in de afgelopen jaren actief naar de toekomst is gekeken bij het maken van nieuwe plannen voor restauraties en groot onderhoud van de oude Groningseorgels bleek gaandeweg in de afgelopen twee jaren dat daardoor is voorkomen dat zich bij de orgelmakers die deze instrumenten onder hun hoede hebben een werkgelegenheidscrisis zou gaan voordoen. Wel is er bij diverse Nederlandse orgelmakers sprake van inkrimping van het personeelsbestand en blijft de situatie voor de komende jaren onveranderd zorgelijk. Met name de bedrijven die zich vrijwel uitsluitend op restauratie hebben gespecialiseerd zullen het naar verwachting, ondanks het positieve nieuws voor dit jaar, in de volgende jaren waarschijnlijk steeds moeilijker gaan krijgen. De nieuwe versies van de instandhoudingsregeling Brim (Besluit rijkssubsidiëring instandhouding monumenten), als ook van de nieuwe restauratieregeling BrrG (Budget restauratie rijksmonumenten provincie Groningen) van de Provincie zijn inmiddels van kracht. De Brim loopt reeds enkele jaren en is vanaf 2013 opnieuw bijgesteld. De Sim (Subsidieregeling instandhouding monumenten) is in september 2013 opnieuw gewijzigd. Het moet allemaal nog wat wennen, maar ook het eerste Groningse orgelproject zal vóór 1 april 2014 bij de provincie zijn aangemeld. (NB. De in dit artikel genoemde plaatsnamen betreffen alleen monumentale orgels in dito monumentale Protestantse kerken (de gebouwen van de vm. Hervormde Kerk) in Groningen en Drenthe. (Uitzonderingen voor) kerken van andere gezindten zijn apart vermeld. De toevoeging (II/P/18) duidt respectievelijk op het aantal klavieren, een al of niet vrij pedaal – bij een aangehangen pedaal ontbreekt de P – en


het aantal registers). Ook wordt hier omwille van de tekstruimte slechts aan complete restauraties en aan groot onderhoud aandacht geschonken. Brim-aanpassingen vanaf 2012 en 2013 Voor de gedecentraliseerde en afgeslankte overheid is de hoeveelheid uitvoerings- en controletaken inmiddels te groot is geworden. De RCE profileert zich meer als kennis- en faciliteringsinstituut en de provincies hebben in het nieuwe systeem vanaf 2012 een fors aandeel gekregen in de verdeling en toewijzing van restauratiesubsidies. Ook archeologische monumenten en groene monumenten kunnen nu meedingen in het jaarlijkse rijkssubsidiebudget. De instandhoudingsubsidie voor kerken gaat naar die gebouwen die bestendig in gebruik zijn voor religieuze en andere culturele doeleinden. Er zijn voorrangscriteria voor honorering van de aanvraag: eerst de Unesco-monumenten, dan de aanvragen van professionele organisaties voor monumentenbehoud, daarna de overige. De aanvragen met de laagste begrote kosten krijgen weer voorrang boven de hogere. Opnieuw is het subsidiepercentage verlaagd: van 60% naar 50%, even veel als destijds bij de oude onderhoudsregeling Brom. Op deze wijze wil het Rijk meer aanvragen helpen honoreren, maar wordt er tegelijk bezuinigd en moet een eigenaar een grotere eigen bijdrage leveren. Een van de grootste wijzigingen is het basiscriterium voor subsidiëring, waarmee meer maatwerk kan worden geleverd. Voortaan is dat 0,5% van de herbouwwaarde van een kerk per jaar, maal de looptijd van 6 jaren, totaal dus 3%; 50% daadwerkelijke subsidie betekent dus een bedrag van 1,5% van de herbouwwaarde. Daarmee kunnen grotere en rijker gedeco-

reerde kerken naar evenredigheid meer subsidie ontvangen en krijgen kleinere kerken dus minder. Op de website van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), www.cultureelerfgoed.nl) en op de site www.monumenten.nl, de gezamenlijke website van het Nationaal Restauratiefonds en de RCE, kan men van alles vinden en downloaden over het vernieuwde Brim. Wie in orgels geïnteresseerd is kan bij de RCE over het advies- en instandhoudingsbeleid van orgels in Nederland een interessante beleidsnota bestellen, getiteld ‘Klinkende Monumenten’. Provinciale restauratieregeling Sinds 2012 is er dus een nieuwe aparte restauratieregeling, die nu door de provincies wordt aangestuurd en gesubsidieerd. De provincies hebben daarvoor hun eigen subsidiecriteria ontworpen, die zijn toegespitst op de provinciale situatie en die daardoor soms afwijken van die van het Rijk. Enkele provincies hebben tot nu toe nog daarvan afgezien, o.a. Drenthe. In Drenthe is het daarom momenteel niet mogelijk een orgel geheel te restaureren. Of men moet zo’n restauratie zelf bekostigen met geldelijke steun van cultuurfondsen, of men kan met behulp van enkele Brimplannen achter elkaar die elk zes jaren bestrijken, in een periode van ca. twintig jaar een orgel in principe slechts technisch herstellen. Gelukkig is in het Groningen en Friesland niet zo dramatisch. De provincies leggen bij kerkgebouwen doorgaans de prioriteit bij kerkgebouwen die te maken hebben met herbestemming vanwege afstoting door een krimpende kerkelijke gemeente. Sommige provincies, waaronder Groningen en Friesland, zijn (gelukkig) bereid ook kerken te helpen die nog hun oude kerkelijke functie hebben, mits deze

Voorlopig nog voldoende werkgelegenheid bij orgelrestauraties in Groningen

o.a. kunnen aantonen dat ze multifunctioneel gebruikt worden en niet uitsluitend voor godsdienstige bijeenkomsten. De provincies kunnen hiervoor per jaar gemiddeld ca. 1 à 1½ miljoen euro ter beschikking stellen. Deze budgetten zijn verdeeld in diverse categorieën. De hoogte van de (eenmalig uit te keren) restauratiesubsidie bij de provincie Groningen voor kerken zonder herbestemming is 60% met een minimum van € 50.000 en een maximum van € 300.000 per project. In Groningen is het nu tevens noodzakelijk geworden bij de aanvraag een haalbare co-financiering aan te tonen. Deze geldt voor dat deel dat door de eigenaar zelf en met ondersteuning van cultuurfondsen en sponsoring bijeen moet worden gebracht. Het is een gecompliceerde regeling met veel voorwaarden. De subsidieregeling voor monumentenrestauraties van de provincie Groningen kan worden gedownload op www.provinciegroningen.nl/ loket/subsidies/cultuur/restauratierijksmonumenten. Het Rijk streeft er naar blijvend een ondergrens van 10% restauratiebehoefte te creëren zodat het restauratievak niet zal uitsterven. Vanwege de geschetste problematiek is het bij lange niet zeker of dit streven bv. bij de orgels wordt gehaald. Orgels kunnen vaak immers pas worden aangepakt als eerst de kerk deels of geheel is gerestaureerd. Al met al moet er, nog meer dan nu het geval is, voor de orgels specifieke aandacht worden gevraagd. Door de landelijke kerken, door de landelijke branches van orgelmakers en orgeladviseurs, door de koepelorganisaties voor orgels en door zoveel mogelijk stichtingen, organisten met een grote naam en andere particulieren, nationaal en internationaal. Die aandacht zal zich niet slechts moeten richten op de instandhouding, maar vooral ook op de (mogelijkheden van) exploitatie van het monument na restauratie. Niet in de laatste plaats moet het hele instrument meer voor het voetwww.groningenorgelland.nl

licht worden gebracht, omdat veel mensen in onze geseculariseerde tijd het instrument helemaal niet meer kennen. Bijna een derde deel van alle monumentale orgels van Nederland staat in Noord-Nederland, terwijl dit gebied behoort tot een van de dunst bevolkte delen van ons land! De provincies Groningen en Friesland zijn zich enerzijds gelukkig wel bewust van het prachtige orgelbezit binnen de provinciegrenzen, anderzijds is er ook de wetenschap dat een goede exploitatie van al deze orgels geen gemakkelijke opgave is wanneer ze niet meer als het traditionele kerkelijke begeleidingsinstrument dienst doen. Het woord ‘stille monumenten’ geldt nu ook in zekere zin voor orgels. Desondanks heeft Friesland in het recente verleden, meer nog dan Groningen en Drenthe, ruimhartig geholpen om orgelrestauraties te financieren. Met het nieuwe beleid gaan, met uitzondering van Drenthe, beide provincies min of meer gelijk op. Ik hoop van harte dat met name Drenthe, waar de provincie momenteel, behoudens het Brim, in het geheel niets voor restauraties van orgels doet, het voorbeeld van de noordelijke buurprovincies zal volgen en de betrokkenheid bij het provinciale orgelbezit in deze moeilijke tijden niet geheel laat vallen. Het specifiek Groningse orgel is voor Stad en Ommeland een belangrijk onderdeel van het Groningse culturele erfgoed, Het Verhaal van Groningen en de toerismebevordering! Daarom moeten orgelrestauraties in Groningen mogelijk blijven, al is het maar, gezien de sobere tijden, in de komende jaren op beperkte schaal. Orgelrestauraties in 2013 in Groningen en Drenthe In de provincie Groningen is in oktober 2013 na herplaatsing op de oorspronkelijke plek en volledige restauratie het karakteristieke pneumatische orgel van Engelbert (H.W. Flentrop 1938 met enig oud pijpwerk, I/P/8) in gebruik genomen. In Midwolde (L. Eeckman 1630/A.

de Mare 1659, I/7) en Westeremden (P. van Oeckelen 1873, I/9) werd groot onderhoud verricht. In Westeremden werden o.a. de verzakte frontpijpen gestabiliseerd. De bovengenoemde drie kerken zijn bezit van de Stichting Oude Groninger Kerken. In Drenthe werd op 10 januari te Rolde het feest gevierd van de ingebruikneming van het herboren, buitengewoon fraaie en monumentale Westfaalse orgel (II/P/22) met een geheel eigen klankkleur, die sterk afwijkt van het noordelijke orgeltype. Ook de restauratie van het mooie romantische dorpsorgel van Zweeloo (J. Proper 1904, I/7) kwam gereed en werd op 26 september in gebruik genomen. Orgelrestauraties in 2014 Vanaf 2009 konden jaarlijks zesjarige Brim-instandhoudingsplannen (PIP) voor kerken en interieurs worden ingediend, dus ook voor de orgels. Afhankelijk van de staat van onderhoud van de kerk konden de werkzaamheden aan orgels ergens in de opgegeven zes jaren een plek krijgen om hersteld te worden. Er waren in 2010 en 2011 ook enkele restauraties en groot onderhoudswerkzaamheden van Groningse orgels die in 2012 en 2013 van start gingen en die in dit jaar zullen worden voltooid: Lellens (H.H. Freytag/ G.P. Dik 1800/1860, I/6) – zie het aparte artikel hierover in deze agenda-, Ezinge (J.J. Moreau/P. van Oeckelen ca. 1760/1868, I/10), Tinallinge (Anoniem 1557/J. Doornbos 1917, I/8) – SOGK en Farmsum (N.A. Lohman/P. van Oeckelen 1829/1869, II/P/28). Werkzaamheden die in dit jaar zijn gepland zijn: Het orgel van Tjamsweer (P. van Oeckelen en Zn. 1880, I/10) zal dit jaar de eerste fase van een restauratie ondergaan (technische restauratie), nadat de kerk is gerestaureerd. De eerste fase van de inmiddels zeer noodzakelijk geworden restauratie van het beroemde orgel van Noordbroek (A. Schnitger 1695/A.A. Hinsz 1768/H.H. Freytag 1809, II/P/25) zal ook in 2014 worden uitgevoerd. Vanwege de be-

Voorlopig nog voldoende werkgelegenheid bij orgelrestauraties in Groningen 37

schikbare financiën kunnen alleen de windladen van het orgel worden gerestaureerd. De overige delen van het orgel zullen moeten wachten op een tweede fase, die aansluitend bij de provincie moet worden ingediend. Een en ander kan in de tijd tussen de eerste en tweede fase betekenen dat het orgel nog niet als volledig gerestaureerd orgel beoordeeld kan worden: de zo bijzondere klank van het orgel kan immers pas in de tweede fase voorzichtig en evenwichtig geretoucheerd worden. In Drenthe zijn het groot onderhoud en de deelrestauraties in uitvoering van de orgels te Havelte (J.W. Timpe/P. van Oeckelen 1819/1855, II/18) en Nieuw Buinen (P. van Oeckelen & Zn. 1879, I/10). Ook deze orgels zullen medio 2014 gereed komen. Havelte zal op 24 mei in gebruik worden genomen. In de praktijk lopen soms zaken anders dan aanvankelijk was gedacht. De orgelrestauratie van Farmsum heeft ruim een jaar lang stil gelegen omdat bij de omvangrijke kerkrestauratie onder de kerkvloer vondsten werden gedaan van én zeer schadelijke schimmel en fraaie zestiende– en zeventiende-eeuwse grafzerken uit de voormalige middeleeuwse kerk. Ook bleken de manuaalwindladen opnieuw inwendige scheuren te hebben zodat deze aanvullend moeten worden gerestaureerd. Het onderzoek van dat alles, het herstel en de extra financiering

namen en nemen veel extra tijd in beslag. De voorgenomen restauratie van het tweede orgel in de Farmsumer kerk, het positieforgel van Roelf Meijer (1878, I/6) moest daarom enkele jaren worden uitgesteld. Wanneer het prachtige Lohmanorgel in de kersttijd van dit jaar hopelijk weer zal klinken heeft het al met al bijna vier jaren moeten zwijgen. In 2013 zou het fraaie orgel van Meeden (Syborch/ Hinsz 1643/1751, I/9) al in gebruik worden genomen, ware het niet dat de kerk een vrij ingrijpende aanpassing moet ondergaan, vanwege de kerkfusie in Meeden. Het orgel is inmiddels wel grotendeels gerestaureerd, maar zal pas in de kerk kunnen worden geplaatst en afgewerkt wanneer dit gebouw klaar is. Het is nog steeds niet bekend wanneer de ingebruikneming zal plaatsvinden, mogelijk pas in 2015. Orgelrestauraties vanaf 2014 De restauratie van het orgel te Nieuw Beerta –SOGK (W. Hardorff 1857, II/12) zal medio 2014 een aanvang nemen en in 2015 worden voltooid. Hetzelfde geldt voor de omvangrijke restauratie van het fraaie orgel in de Mariakerk te Uithuizermeeden (A.A. Hinsz, 1785, II/P/28). Deze zal in het voorjaar van 2014 beginnen en een jaar gaan duren. Het orgel zal daarbij zoveel mogelijk in de oorspronkelijke toestand worden hersteld, inclusief reconstructie van de oorspronkelijke windvoorziening op de door Hinsz ooit bedoelde plaats. De fraaie kleurstelling (Gebr. Meenken 1862) blijft behouden en wordt gerestaureerd. Aan het Lohman-Van Oeckelenorgel in de Doopsgezinde kerk te Sappemeer (G.W. Lohman 1855/Van Oeckelen 1866, II/P/22) zal groot onderhoud worden uitgevoerd.

Farmsum

Opnieuw zijn er enkele gevallen waar het allemaal anders loopt. De tweede fase van de restauratie van het monumentale orgel in de Nieuwe Kerk te Groningen (J.W. Timpe 1831 III/P/42) is een tijdlang uitgesteld, vanwege de discussie over het al dan niet (subsidiabel) reconstrueren van www.groningenorgelland.nl 38

de oorspronkelijke windvoorziening in relatie tot (een volledige subsidiëring van) de herintonatie van het gehele instrument. Dit vanwege de aanvraag omgevingsvergunning bij de gemeente Groningen. De vraag of het orgel met behulp van de inmiddels toegekende Brim-subsidie voor kerk en orgel zal worden hersteld, dan wel dat er een nieuwe aanvullende restauratieaanvraag voor het orgel bij de provincie ingediend moet worden, hangt hiermee samen. In de loop van dit jaar zal hierover duidelijkheid komen. In verband met de levertijd van de orgelmakers zal het al met al wel 2015 worden dat er aan het orgel verder gewerkt zal gaan worden. De prachtige dorpskathedraal van Loppersum (orgel van Fam. de Mare, 1562/ca. 1590, H. Huisz, 1665, A.A. Hinsz, 1735, H.H. Freytag, 1803, II/20), heeft inmiddels zoveel aardbevingsschade, dat de lopende kerkrestauratie aanzienlijk is vertraagd. Al deze schade moet meteen worden hersteld, omdat men nu overal goed bij kan. De voorgenomen orgelrestauratie eerste fase zal daarom pas medio 2015 kunnen plaatshebben en in 2016 kunnen worden voltooid. In Assen hoopt men in 2015 het orgel van de Jozefkerk (Gebr. Van Dam 1896, II/P/26) aan te pakken nadat eerst de monumentale kerk is hersteld. Oude en nieuwe plannen Sommige plannen voor orgelrestauraties vanaf 2012 en volgende jaren die in 2010 en 2011 waren uitgeloot bij de toenmalige Brim liggen nu te wachten op een nieuwe kans voor indiening. Bij de Groningse orgels die een restauratie behoeven moet e.e.a. nu worden ingediend door middel van de BrrG-regeling bij de provincie. Hieronder bevinden zich voorgenomen werkzaamheden (groot onderhoud en restauratie) aan de (kerken en) orgels te Appingedam-Nicolaïkerk (kerk zonder herbestemming) en Harkstede (herbestemmingsproject in samenhang met de Groningse monumentenkoepel).


In Appingedam (A. Waelckens 1638/A.A. Hinsz 1744, II/20) is het voornemen om, indien dit financieel mogelijk is, een klein vrij pedaal met drie registers zo onopvallend mogelijk achter het orgel te plaatsen. Ook zal er studie worden verricht naar de (intonatie van de) oude tongwerken van dit orgel; de fraaie windvoorziening van Hinsz zal zoveel mogelijk in de oude toestand worden hersteld. In Harkstede streeft men naar een gedeeltelijke reconstructie en inrichting als klein museum van de mausoleumkerk met bibliotheek- en werkvertrekken van de familie Henri Piccardt en een reconstructie van het zich daarin bevindende fraaie orgel (A. Schnitger 1695, I/7), dat in opdracht van Piccardt is gemaakt en een unieke opstelling heeft. Een Brim-plan voor kerk en orgel was voorbereid voor ’t Zandt (H. Huisz 1662/F.C. Snitger & H.H. Freytag 1791, II/16), maar dit werd eveneens uitgeloot. Een nieuw plan (o.a. reconstructie windvoorziening en stemming in originele Freytagstemming) zal in 2015 worden ingediend. In 2014 zal zowel voor de kerk en het orgel van de Jacobuskerk te Zeerijp (T. Faber 1651/B. Edskes-S.F. Blank 1979, II/P/19) als voor de beroemde klokken van Geert van Wou (1502) in de Riepster toren een Brimplan worden ingediend. Het voornemen is om het orgel o.a. een grote onderhoudsbeurt te geven, enkele correcties toe te passen, een pedaalkoppel toe te voegen en de grote orgelluiken uit 1651 te restaureren. Daarbij zal dan de originele touwbedieningsconstructie terug komen. Er zal tevens worden geprobeerd een derde klok aan het gelui toe te voegen die er oorspronkelijk moet zijn geweest. Al een aantal jaren zoekt de Stichting Hints-orgel Midwolda naar wegen voor een noodzakelijke restauratie van de mechanieken en de registratuur, alsmede een herintonatie van de tongwerken, waarvan sommige al een aantal jaren een proefintonatie hebben. Er wordt na breed overleg nu gekozen voor een zo volledig mogelijk teruggaan naar de oorspronkelijke situatie. Dat bewww.groningenorgelland.nl

tekent dat ook de windvoorziening zal worden gereconstrueerd en in de toren herplaatst. Het betekent ook een terugkeer naar de oude kamertoonhoogte van ruim een halve toon onder normaal. Dit jaar zal e.e.a. verder worden uitgewerkt. Ook is een plan in de maak om in het karakteristieke kerkje van de vesting Bourtange een monumentaal orgel te plaatsen. Sinds 1988 ligt bij Mense Ruiter Orgelmakers te Zuidwolde een orgel (1835) van de Amsterdamse orgelmaker M.H. van den Brink met enig oud pijpwerk van orgelmaker Teeves (eind 18de eeuw). Na vier overplaatsingen stond het orgel tot aan 1988 in de Chr. Geref. kerk te Meppel. Geprobeerd wordt het orgel aan te kopen, het als monument voor Bourtange te registreren en vervolgens het instrument te restaureren, te completeren en te plaatsen op een aangepast bestaand orgelbalkon. Verder zullen in de komende jaren naar verwachting successievelijk (hier in alfabetische volgorde genoemd) de onderstaande orgels voor de provinciale restauratieregeling worden voorgedragen: Bierum (F.C. Snitger & H.H. Freytag 1792, I/10), Nieuwolda (J.F. Wenthin 1787, II/19), Noordbroek tweede fase, Losdorp (N.A. Lohman 1830/Bakker & Timmenga 1922, I/10), Siddeburen (Anoniem 17de - eeuw/ N.A. Lohman 1821, I/11) Spijk (L. van Dam & Zn. 1884, II/19), Stedum (H.H. van Loon-A. de Mare 1680/D. Lohman 1791/L. Verschueren 1939/M. Ruiter 1944, II/P/20) en Warffum (H.H. Freytag 1812, II/P/24). Uiteraard geldt voor al deze plannen en voornemens het voorbehoud dat ze zowel op kortere als langere termijn ook daadwerkelijk kunnen worden uitgevoerd. In Drenthe is de situatie voor wat betreft de mogelijkheid tot restauratie onverminderd uiterst moeizaam. De fraaie orgels te Peize (A. Verbeeck 1631/A. Schnitger 1698/A.A. Hinsz 1756, II/P/22), Beilen (P. van Oeckelen 1862, I/11) en Odoorn (P. van Oeckelen & Zn. 1899, II/13) zullen daarom nog moeten wachten tot er een reële mogelijkheid is. Zie voor verdere berichtgeving de

publicaties over de bovengenoemde orgels in kranten, tijdschriften en op internet.

Colofon De restaurateurs van de in dit artikel vermelde projecten waren/zijn/zullen mogelijk worden (reeds voorbereide plannen) als volgt. Bakker & Timmenga: Loppersum en ’t Zandt. Mense Ruiter: Assen, Ezinge, Farmsum, Groningen Nieuwe Kerk, Havelte, Lellens, Losdorp, Nieuw-Buinen, Noordbroek, Peize, Rolde, Spijk, Tjamsweer, Westeremden en Zeerijp. Elbertse: Tinallinge. Flentrop: Engelbert, Beilen. Reil: Appingedam, Harkstede, Uithuizermeeden, Warffum en Zweeloo. Van der Putten: Midwolde, NieuwBeerta. Van Eeken: Meeden. Voor de niet genoemde orgels zijn nog geen restaurateurs gekozen. Ook uiterlijk zijn bovengenoemde orgels geheel hersteld door specialistschilders als Helmer Hut, de firma’s J. Martens, B. Hollander en Kunstrestauratie Art Decor (Randolph Algera). Lof- en snijwerk: houten beeldsnijder/antiekrestaurateur Tico Top. De adviseurs bij de genoemde projecten waren/zijn: Peter van Dijk: Groningen Nieuwe Kerk Hans Fidom: Engelbert Henk Kooiker en Harald Vogel: Meeden Theo Jellema: Siddeburen, Tinallinge en Nieuw-Beerta Henk de Vries: Sappemeer Doopsgezinde Kerk Stef Tuinstra: Appingedam, Assen, Beilen, Bierum, Ezinge, Farmsum, Groningen Der Aa-kerk (transept), Harkstede, Havelte, Lellens, Loppersum, Losdorp, Nieuw-Buinen, Noordbroek, Odoorn, Peize, Rolde, Spijk, Stedum, Tjamsweer, Uithuizermeeden, Warffum, ’t Zandt, Zeerijp en Zweeloo. Zoals altijd is de RCE bij alle projecten nauw betrokken. De rijksconsulenten zijn Rudi van Straten en Wim Diepenhorst.

Voorlopig nog voldoende werkgelegenheid bij orgelrestauraties in Groningen 39

Inloopconcerten in de kerk van Garnwerd Al weer zo’n vijftien jaar lang worden er in april, mei en juni wekelijks orgelbespelingen georganiseerd in de kerk van Garnwerd. Elke zaterdag is de kerk open en klinkt er van 16.00 uur tot 17.00 uur orgelmuziek. Om de drempel zo laag mogelijk te houden is de toegang gratis. Het doel hiervan is het orgel als veelzijdig muziekinstrument meer onder de muzikale aandacht van het publiek te brengen. Wandelaars kunnen even binnenlopen om in een informele sfeer te genieten van de veelzijdige orgelklanken. En niemand kijkt raar op als iemand er na enige tijd genoeg van heeft en de kerk voortijdig verlaat. De vele historische orgels in de oude kerken van Groningen verdienen het

om meer gehoord te worden. Het meer dan tweehonderd jaar oude van Damorgel van Garnwerd is een mooi voorbeeld van zo’n orgel. Nadat het lange tijd door verwaarlozing onbespeelbaar geworden was, is het in 1985 met veel liefde gerestaureerd door orgelbouwer Mense Ruiter. De organisten zijn veelal mensen uit de omgeving. Sommigen zijn organist van beroep, maar anderen zijn muziekstudenten of amateurs-liefhebbers, die hun muzikale hart aan het orgel verpand hebben. Voor inlichtingen (bijv. als u graag eens op het orgel wilt spelen) kunt u contact opnemen met: Hein Zeevalking, Burg. Brouwersstraat 2, Garnwerd; tel: 0594-621716.

Het programma voor 2014 ziet er als volgt uit: 5 april Hein Zeevalking 12 april Hans Nomen 19 april Kor van Dijk 26 april Hans Smeenk 3 mei Albert Viersen & Maaike Viersen (euphonium) 10 mei Open orgeldag 17 mei Kees Kugel 24 mei Ties Wildeboer “Transcrip ties en echte orgelwerken” 31 mei Hans Beek (CPE Bach) 7 juni Jelle Tienstra 14 juni Albert Viersen & Tjalling Nijboer (cello) 21 juni Lammert Jager 28 juni Rolf Wassens

Vijfentwintig jaar Orgelmakerij Van der Putten Op het eerste gezicht lijkt het alsof er niet veel orgelbouwbedrijven bestaan, maar hoe beter je kijkt, hoe meer je er ziet. Ze zijn zeer verschillend: regionaal, internationaal, groot, klein, modern, historiserend enz. Een kleine maar kleurrijke speler in deze club is de Orgelmakerij Van der Putten in Finsterwolde. De orgelmakerij werd vijfentwintig jaar geleden gesticht als „Atelier voor toetsinstrumenten“ door Winold van der Putten en Berend Veger. Door onze werkplaats werd een heel aantal orgels vervaardigd: twee nieuwe kerkorgels in Heiligerlee en Bremen-Walle (D), een schoolorgel in de Driestar in Gouda, ca. twintig kistorgels die over de wereld verspreid zijn, onder andere in Tokyo, Mexico, Engeland, de VS, Duitsland en (last but not least) in Nederland. Trots zijn wij ook op de drie huisorgels en de restauraties van historische en jongere instrumenten, gebouwd tussen 1795 en 1960. Dat is eigenlijk het gewone werk van de orgelmaker. Wat de orgelmakerij Van der Putten bijzonder maakt zijn de niet voor de www.groningenorgelland.nl 40

hand liggende projecten: - Een orgel voor de tentoonstelling „Opgedolven Klanken“ voor het Drents Museum in Assen, dat volgens historische bronnen gereconstrueerd werd. Het is nog steeds in gebruik bij het ensemble voor middeleeuwse muziek “Super Librum”. - Het klankdecor met los opgestelde orgelpijpen voor de theatervoorstelling „Massacre in Paris“ door de Toneelgroep Amsterdam, met medewerking van de componist van hedendaagse muziek Harry de Wit. - Portatieven voor Nederland en de VS, naar iconografische voorbeelden. - Een kopie van een Italiaans orgel uit 1750 voor het vakantiehuis van een gegoede Amerikaanse familie in Italië. Onze persoonlijke voorkeur gaat uit naar het uitvoeren van individuele projecten, direct toegesneden op de wensen van de klant: het uitproberen van werkmethodes als het gieten van

orgelmetaal op zand, of het maken van veren voor het Rutland orgel naar de beschrijving van Theophilus van koeienhoorns. Wij houden erg van zuivere klanken, daarom hebben wij evenveel orgels in onderhoud die middentoons gestemd zijn als instrumenten in een gelijkzwevende stemming. Daarnaast hebben wij ruime ervaring met orgels die een pythagoreïsche stemming hebben. Veel mensen hebben gewerkt in onze werkplaats in de afgelopen jaren. Zij hebben allen hun steentje bijgedragen. We zijn hun zeer dankbaar. Op dit moment zijn wij een hele kleine werkplaats met maar twee medewerkers, waardoor grotere projecten in samenwerking met collega’s uitgevoerd worden, maar wij hopen dat wij met onze liefde voor orgels en onze visie op instrumenten nog lang door mogen gaan met werken in deze prachtige en inspirerende orgeltuin van Noord-Europa. Nieuwsgierig? www.orgelmakerij.nl.

Inloopconcerten in de kerk van Garnwerd - 25 Jaar Orgelmakerij Van der Putten

Leo van Doeselaar en Erwin Wiersinga titulair organist in de Martinikerk Groningen Per 1 jan 2014 zijn Leo van Doeselaar en Erwin Wiersinga door de Stichting Martinikerk Groningen benoemd tot titulair organist van de Martinikerk. In een volle Martinikerk ontvingen zij op 4 januari j.l. de sleutels uit handen van bestuursvoorzitter Jaap Wolters. Zij zullen de komende jaren diverse muzikale activiteiten ontplooien rond de twee orgels in de Martinikerk. Zo gaan zij op13 september 2014 beginnen aan de integrale uitvoering van de orgelwerken van Johann Sebastian Bach. Op deze avond zal ook aandacht worden besteed aan het feit dat het precies dertig jaar geleden is dat het orgel gerestaureerd is door de firma Jürgen Ahrend, onder adviseurschap van Cor Edskes.In deze dertig jaar heeft het orgel wereldwijde faam verworven als een van de mooiste barokorgels ter wereld! Ook zullen er jaarlijks door beide heren op een zaterdag in het voor-en na-

jaar workshops worden gegeven voor gevorderde amateurs en conservatoriumstudenten. De eerste workshop heeft plaats op zaterdag 3 mei 2014, van 10.00-15.00 u. De kosten voor actieve deelname (max acht personen), die bestaat uit een les van 30 minuten, bedragen € 25,-. Passieve deelname(max 5 personen) kost € 5,-. Informatie en opgave bij de Stichting Martinikerk: info@ martinikerk.nl. Bach Orgel Integrale in de Martini In aansluiting op de Open Monumentendag op 13 september 2014 wordt om 20.00 u. op het Groningse Martiniorgel door Leo van Doeselaar en Erwin Wiersinga de gezamenlijke aftrap gegeven van de Martini Bach Orgel Integrale. Het eerste concert op Monumentendag heeft de toepasselijke titel ‘Monumentale Orgelwerken’. Daartoe moet men ook de bekendste Toccata uit de muziekgeschiedenis rekenen...

De Stichting Martinikerk is voornemens ieder jaar vier Bachconcerten op zaterdagavond te organiseren. Er wordt naar gestreefd ieder concert een thematische samenhang te geven en daarbij de toevoeging van een illustratieve orgelcompositie van een tijdgenoot of voorloper van Johann Sebastian Bach niet te schuwen. Een enkele maal zal ook samenwerking met vocalisten of andere instrumentalisten gezocht worden. In de komende zeven jaar zullen alle orgelwerken van Johann Sebastian Bach - bijna vijfentwintig uur muziek! - in de Martinikerk tot klinken gebracht worden door deze twee organisten. Eerste Bachconcert met ‘Monumentale Orgelwerken’ op 13 september 2014, door Leo van Doeselaar en Erwin Wiersinga. Tweede Bachconcert, ‘Rond Advent’, op zaterdagavond 29 november 2014, om 20.00 u. door Leo van Doeselaar.

Demonstraties en inloopconcerten in de stad Groningen Velen van u weten dat op de zaterdagmiddagen in de zomermaanden juli en augustus door de Stichting Groningen Orgeldemonstraties worden georganiseerd in de Martinikerk. De uitleg over en de bespeling van het hoofdorgel mag zich al jaren verheugen in een groeiende belangstelling uit stad en Ommeland, tot zelfs ver over de Nederlandse grens. Een bezoek aan de binnenstad op zaterdag blijkt goed te combineren met de orgeldemonstraties, die worden gekenmerkt door een laagdrempelig karakter. Sinds 2012 is het mogelijk in de Pelstergasthuiskerk een inloopconcert te bezoeken voorafgaand aan de demonstraties in de Martinikerk. Hierdoor kan men op zaterdagen in de zomer zelf een kerken- en orgeltocht in de binnenstad van Groningen organiseren. Bijna alle binnenstadskerken zijn in de zomermaanden op zaterdag opengesteld voor publiek. www.groningenorgelland.nl

In de zomermaanden van 2014 wordt op zaterdag de mogelijkheid geboden in de prachtige binnenstad van Groningen de schitterende kerken te bezoeken en de klankrijke orgels te beluisteren. Voor aanvang van de demonstraties in de Martinikerk* ( vanaf 14.30 uur), kunt u een inloopconcert bezoeken (vanaf 13.30 uur) in de Pelstergasthuiskerk of in de Sint Jozefkathedraal. Hiermee wordt de variatie in het aanbod vergroot. Afwisselend worden er op de zaterdagen concerten gegeven op het Schnitger/Hinsz-orgel in de Pelstergasthuiskerk (1693/1774) en het Maarschalkerweerd-orgel inde Sint Jozefkathedraal (1906/2005). U kunt dus deze zomer zowel genieten van de romantische klanken van het orgel in de Sint-Jozefkathedraal als van prachtige Noord-Duitse en Frans-Barokke instrumenten. Voor kerken- en orgel-

liefhebbers dient zich hiermee een aantrekkelijke mogelijkheid aan voor een verblijf in de stad Groningen op zomerse zaterdagen! De entree van de inloopconcerten in het Pelstergasthuis en Sint Jozefkathedraal is vrij (collecte bij uitgang), die van de Martinikerk bedraagt € 2,50 per persoon. U bent deze zomer van harte welkom in de Sint Jozefkathedraal, Pelstergasthuiskerk en Martinikerk! *De demonstraties zijn onder voorbehoud, raadpleeg de website van de Stichting Groningen Orgelland voor de actuele stand van zaken. Voor meer informatie over de data van de concerten, zie de concertagenda en: www.groningenorgelland.nl of www. groningenorgelstad.nl of www.maarschalkerweerorgel-groningen.nl

Doeselaar en Wiersinga titulair organist i - Demonstraties en inloopconcerten 41

g

ve rs la

SGO orgelreis 2013 Het thema van de SGO orgelreis 2013 was: beantwoordde het orgel in de Katharinenkirche in Hamburg aan de idealen van Johann Sebastian Bach en hoe zit dat met het gereconstrueerde orgel? Het bezoek aan het Katharinenorgel was een hoogtepunt, maar ook de andere bezochte orgels waren de moeite waard. De Groninger orgelcultuur komt voort uit en is een logisch vervolg op de ontwikkelingen op het gebied van orgelbouw in Noord-Duitsland. Een bezoek aan dit gebied geeft inzicht in de ontwikkelingen die hebben geleid tot de instrumenten in Noord-Nederland. Door middel van dit verslag en de geluidsfragmenten op de website van de SGO kunt u, ook als u de reis niet heeft meegemaakt, de (klank)schoonheid van de bezochte orgels ervaren. De reis is georganiseerd door Albert en Hilda Rodenboog. Bernhardt Edskes gaf uitleg bij de orgels, Sietze de Vries bespeelde de instrumenten. Eerste dag Als eerste werd het orgel in Buttforde

bezocht. De kerk is opgetrokken uit veldkeien, aangevuld met baksteen. Het interieur vertoont overeenkomsten met Groninger kerken, maar is meer gedecoreerd: Een beschilderd doxaal, beschilderde bankdeurtjes met namen van families en avondmaalsbanken in het koor. Het doxaal was als het ware de brug tussen geestelijkheid en leken en eveneens de plaats waar uit de Bijbel werd gelezen. Ook in de kerken van Holwierde en Krewerd zijn ze nog bewaard. Het orgel van Buttforde, gebouwd door Joachim Richborn en gerestaureerd door Hendrik Ahrend, is, op de Trompet 8’ na, origineel bewaard gebleven. Van Richborn is niet zoveel bekend, maar het orgel is behoorlijk goed gedocumenteerd. De balgen lagen op zolder en werden met touwen getrokken. Bijzonder aan het orgel is dat de Mixtuur en de Sexquialter bewaard zijn gebleven. Na de demonstratie van de afzonderlijke registers besloot Sietze met een improvisatie over Psalm 37.

Vervolgens bezochten we het orgel in de kerk van Reepsholt. De kerk is van oorsprong een kloosterkerk. De toren is sinds de vijftiende eeuw een ruïne. De van oorsprong romanogotische kerk laat in het huidige interieur vele stijlen zien. Oorspronkelijk stond het orgel in deze kerk op het doxaal. Johann Friedrich Wenthin bouwde in 1787 het orgel op de huidige plaats. Hij zorgt voor nieuwigheden in klank en in uiterlijk. Met name de golvende lijnen in het front, die we onder meer ook bij zijn orgel in Nieuwolda zien, zijn opzienbarend. Het orgel is in hoge mate origineel, zelfs de frontprestanten hebben de oorlog overleefd. Sietze de Vries bracht in praktijk wat Hess onder woorden bracht: improviseren naar de klank van de registers. De prestanten zijn strijkend en zangrijk, de fluiten speels en lieflijk, rococo ten voeten uit. De Fluit 4 gecombineerd met een originele tremulant van Wenthin maakte indruk, evenals de originele Trompet 8’, met een mooie ronde klank. Een improvisatie met als thema Slaap kindje

Hamburg, Jacobikirche


SGO orgelreis 2013

la rs ve

Tweede dag Op de tweede dag van de reis zagen we al van ver de voormalige Hanzestad Lübeck, met de vier kerktorens van de belangrijkste kerken. Johann Sebastian Bach moet dit beeld voor ogen hebben gehad toen hij Lübeck bezocht om Dietrich Buxtehude, die hij erg bewonderde, te ontmoeten. In de Jacobikirche bevinden zich drie orgels, een astronomisch uurwerk, een schilderij uit 1574 dat een kerkdienst verbeeldt en kroonluchters, die vroeger voor de verlichting in de kerk zorgden. Onze speciale aandacht ging uit naar het van oorsprong gotische kleine orgel dat door Friedrich Stellwagen is uitgebreid. We hoorden de prestanten met hun draagkrachtige, volle klank, die je als luisteraar geheel omgeeft, dezelfde klank die in de Martinikerk te Groningen te horen is. De Nasard heeft een sonore klank. De Mixtuur heeft nog het klankkarakter

g

slaap, waarin de deftigheid en voornaamheid maar ook het lieflijke karakter van het orgel naar voren kwamen, besloot het bezoek aan het Wenthinorgel van Reepsholt.

Tangermunde Stephanskirche

van het oorspronkelijke gotische blokwerk, met een mooie synthese van boventonen en grondtonen. Het concept van een dergelijk orgel gaat uit van de nabootsing van de menselijke stem en van de daarvan afgeleide muziekinstrumenten. Orgelbouwers in renaissance en barok verstonden de kunst een en ander in klank te realiseren. Het orgel heeft in alle liggingen een eigen karakter. De klank van het orgel is te

omschrijven als liefelijk, vocaal, melancholiek en poëtisch. De tongwerken zijn mild, maar zangrijk, waarbij de Regaal uitmunt in schoonheid. Dit register is vaak gebruikt als continuoregister. Sietze liet al deze elementen samenkomen in zijn geïmproviseerde partita over het koraal Ach wie nichtig, ach wie flüchtig. Na de presentatie van het Richbornpo-

Hamburg, Katharinenkirche


Verslag orgelrei SGO orgelreis 2013 43

g

ve rs la Lübeck Jacobikirche

sitief, gereconstrueerd door de Zweedse instrumentenmaker en orgelbouwer Mads Kjersgaard, maakten we kennis met het grote orgel, dat in oorsprong een gotisch instrument is. De orgelkast is rijk versierd. Het instrument is met uitzondering van enkele prestantregisters in de loop van de tijd vernieuwd. Sietze de Vries besloot de presentatie en daarmee het bezoek aan de St.Jacobi met een improvisatie in de stijl van Reger over het lied Beveel gerust uw wegen (een melodie van Bastiaans), als verwijzing naar de moeizame busrit in de binnenstad van Lübeck. Een deel van het gezelschap bezocht in de vrij te besteden tijd de St. Marienkirche en de St Aegidienkirche. In laatstgenoemde kerk bevindt zich de rijk gesneden orgelkast van het Schererorgel. Derde dag Na een lange busrit kwamen we aan in Tangermünde. De aanblik van het stadje is even mooi als die van Lübeck. In de St.Stephanskirche bouwde Hans Scherer in 1624 een nieuw orgel, met een even mooi front als het Schererorgel in de de St-Aegidien in Lübeck. Beide instrumenten vertonen www.groningenorgelland.nl 44

het Hamburger Prospekt, een concept waarop vele Noord-Duitse, maar ook Nederlandse orgels uit de zeventiende en achttiende eeuw zijn gebaseerd . Omdat er nog veel oud pijpwerk voorhanden was, kon het orgel voor een groot deel in oude staat worden hersteld. Sietze de Vries bracht tijdens de demonstratie de origineel bewaard gebleven pestantenkoren van alle werken in afwisseling ten gehore. Hun warme en dragende gotische en vroegbarokke klank vulde de hele ruimte. Opvallend was hier weer de vocale klank (oe-klanken in plaats van è-klanken). Daarna volgde de opbouw van het plenum met de Mixtuur. De balans in het stemmenweefsel is perfect. Geen register overheerst of komt onvoldoende tot zijn recht. De Quintadeen klinkt overtuigend, later gecombineerd met de gedekte registers. Weldadig voor het oor zijn in de middentoonstemming de reine tertsen. Achtereenvolgens waren nog te horen de fluiten (met als bijzonderheid de Basfluit 4’ in het pedaal), de Nasard, de Woudfluit 2’ en de Siflet van het rugwerk, gevolgd door de tongwerken: Trompet en Bazuin. Bijzonder was de Zinck 8’, met later in de begeleiding

de Tremulant. Sietze de Vries sloot de demonstratie af met een improvisatie over Psalm 116. Diep onder de indruk van de schoonheid van het orgel vertrokken de deelnemers aan de reis naar Gartow. Het tweeklaviers orgel van Gartow werd gebouwd door Johann Matthias Hagelstein, orgelbouwer in Lüneburg. Hij was een leerling van Matthias Dropa, die weer een leerling was van Arp Schnitger. Het orgel in Gartow is het enige bewaard gebleven instrument van Hagelstein. Na allerlei ingrepen aan het orgel restaureerde de orgelmaker Hillebrand het instrument, waarbij de oorspronkelijke toestand werd hersteld. Sietze de Vries speelde op dit orgel werken van Krebs en Bach. De kerk van Trebel werd in het midden van de twaalfde eeuw gebouwd als een romaanse vestingkerk. De kerktoren in houten skeletbouw stamt uit 1626. In 1750 werd de toren wegens bouwvalligheid afgebroken en herbouwd aan de westzijde. De orgelbouwer Johann Georg Stein, die in 1712 in SGO orgelreis 2013

Vierde dag Op de vierde dag stonden de St. Jacobikirche en St. Katharinenkirche in Hamburg op het programma. Aangaande het orgel van de St. Katharinen kwam de vraag naar voren: beantwoordde het orgel in de Katharinenkirche aan de idealen van Johann Sebastian Bach en hoe zit dat met het gereconstrueerde orgel? We werden hartelijk verwelkomd door de organist Andreas Fischer. Hij benadrukte de innige samenwerking met de firma Flentrop en memoreerde de grote belangstelling vanuit Nederland. Bernhardt Edskes benadrukte in zijn uitleg over het orgel het feit dat Johann Sebastian Bach bij zijn sollicitatie in Hamburg erg onder de indruk is geweest van het orgel. En dat zegt veel, want Bach was een orgelkenner bij uitstek. Het orgel in de Katharinenkirche was een Schererorgel met latere toevoegingen, zoals we dat ook in Tangermünde hebben leren kennen. Het orgel was dus een synthese van renaissance- en barokelementen. Voor de oorlog verkeerde het orgel in authentieke, maar zeer slechte staat. Het historisch belang was groot. Gustav Fock adviseerde om de pijpen en de windladen uit het orgel te halen, om te voorkomen dat ze door oorlogsgeweld verloren zouden gaan. Circa duizend www.groningenorgelland.nl

De geschiedenis van het orgel van de St. Jacobikirche is veel beter gedocumenteerd. In 1512-1516 werd door Jacob Iversand en Harmen Stüven (Hamburg) een nieuw orgel gebouwd, met twee klavieren en pedaal. In 1535 werd het orgel uitgebreid door Jacob Iversand met o.a. een rugwerk. Er werden acht nieuwe registers op het orgel geplaatst. In 1569 en 1577 plaatste Dirk Hoyer een rugwerk en pedaaltorens. Ook Hans Bockelmann en Hans Scherer werkten aan het orgel. In 1635 voegde Gottfried Fritzsche een vierde klavier toe. In 1689-1693 bouwde Arp Schnitger met gebruikmaking van oud pijpwerk (vijfentwintig registers) een nieuw orgel. De tongwerken en overige registers leverde Schnitger zelf. Het orgel had toen zestig registers, verdeeld over vier klavieren en pedaal. In 1890 breidde Marcussen (Abenraa, Denemarken) het orgel uit met enige registers op een pneumatische windlade. Karl Kemper en Hans-Henny Jahnn (Hamburg) zagen de grote waarde van het instrument in en zetten zich in voor de instandhouding van het instrument. In 1943 werden de pijpen, de windladen en het snijwerk opgeslagen in een bunker onder de kerktoren. De

orgelkast en speeltafel ging in vlammen op. Na de oorlog werd het orgel door Emanuel Kemper & Sohn (Lübeck) provisorisch opgesteld in het zuidelijke gedeelte van het schip, dat door het bombardement niet beschadigd was. Toen de kerk herbouwd was, werd het orgel ook weer opgebouwd. Men was erg ontevreden over het resultaat en de verrichte werkzaamheden. In 1986 kreeg Jürgen Ahrend de opdracht het orgel te reconstrueren naar de toestand van 1693. Cor Edskes trad daarbij op als adviseur. De organist van de St Jacobi, Kelber, vergeleek de twee orgels als volgt: het orgel van de St.-Jacobi is streng, voornaam, statig en doet denken aan de sfeer van de orthodoxie. Het orgel van de St.-Katharinen heeft een lieflijk, bescheiden karakter en past in de sfeer van de Verlichting. Dat tussen beide kerken rivaliteit bestond blijkt uit het feit dat Reincken ageerde tegen de plaatsing van een 32-voetsregister in het orgel van de St.-Jacobikirche, maar deze niet kon tegenhouden. Sietze de Vries improviseerde op het koraal Wachet auf ruft uns die Stimme.

Vijfde dag Opnieuw namen we kennis van de orgels van Mittelnkirchen en Steinkirchen. Beide orgels zijn gerestaureerd, respectievelijk in 2011 en 2012. U kunt het resultaat daarvan beluisteren in de geluidsfragmenten. In Steinkirchen werd deze orgelexcursie op traditionele wijze besloten met samenzang. In Mittelnkirchen bedankte SGO-secretaris Kees Kugel Bernhardt Edskes voor zijn deskundige inbreng en heldere uitleg, Albert en Hilda Rodenboog voor de uitstekende organisatie van de reis, Sietze de Vries voor zijn prachtige spel en de chauffeur van de bus voor zijn bijdrage aan het vervoer van de groep. Hans Beek Kees Kugel Foto’s Paul Biester

Op de website van de SGO (www. groningeorgelland.nl) staan onder de orgelreis 2013 meer foto’s en diverse geluidsopnames van de presentaties van Sietze de Vries. SGO orgelreis 2013 45

g

Na deze improvisatie konden we het orgel bekijken en er zelfs doorheen lopen.

pijpen zijn de oorlog goed doorgekomen, waarvan de helft later alsnog verloren ging. Met als uitgangspunt de resterende vijfhonderd pijpen is een omvangrijke reconstructie uitgevoerd door Flentrop Orgelbouw te Utrecht. In 2013 was deze restauratie gereed. Naast de genoemde bewaard gebleven pijpen, zijn delen van het orgel gebaseerd op voorbeelden uit andere orgels. In die zin kunnen we spreken van een synthese-orgel met als uitgangspunt de situatie van 1720. Sietze de Vries demonstreerde het orgel, waarna hij de vier verzen van het koraalvoorspel Was kann uns kommen an für Noth van Jacob Praetorius speelde. Daarna volgde een improvisatie over hetzelfde lied. Tenslotte improviseerde hij over het koraal An Wasserflüssen Babylon, waarop destijds Johann Adam Reincken zijn beroemd geworden koraalfantasie heeft gebaseerd. Het orgel van de Katharinenkirche zou Bach zeker zijn bevallen. Daarmee is het eigenlijk wel een Bachorgel.

la rs ve

Berlstedt werd geboren bouwde het orgel in de kerk. Het heeft negentien registers, verdeeld over twee klavieren en pedaal. Stein onderscheidde zich duidelijk van de Noord-Duitse orgelbouw, zoals blijkt uit de opbouw van het bovenwerk, het onderin de kast geplaatste positief en de aan weerskanten geplaatste pedaaltorens. Afwijkend van de traditie van de Schnitgerschool is ook de combinatie van ronde, driehoekige en trapeziumvormige torens. In 1969/1970 verrichtte Rudolf von Beckerath uit Hamburg noodzakelijke reparaties. Een omvangrijke restauratie vond plaats in 2000/2001 door Jürgen Ahrend uit Leer, waarbij het orgel werd geschilderd in de originele kleur. Sietze de Vries improviseerde in een bij dit instrument passende stijl.

g

ve rs la

Twee eersteprijswinnaars op het SGO-Orgelconcours voor amateurs Het zesentwintigste SGO-Orgelconcours werd op zaterdag 12 oktober 2013 gehouden op het Snitger/Freytag orgel (1795) in de Petruskerk van Zuidbroek. Het vrijwel ongewijzigd aan ons overgeleverde instrument is niet alleen door het frontontwerp een waar kunstwerk. Door de diverse klankkleuren, van de prachtige Vox Humana op het hoofdwerk, de lieflijke fluiten op het rugwerk tot het prachtig uitgebalanceerde plenum neemt het instrument een voorname plaats in in de Groninger orgeltuin. Op het orgelconcours hebben de vele toehoorders kunnen vaststellen dat het instrument behoort tot de kroonjuwelen van de Schnitger/ Hinsz/Freytagtraditie. De jury bestond uit Jan Harryvan (o.a. organist in Noordwolde), Hayo Boerema (organist van de Grote of St. Laurenskerk te Rotterdam) en Henk de Vries (organist van de Petruskerk en de eerste gecertificeerde orgeladviseur van Nederland). De belangstelling voor het concours was wederom groot. Er werden twintig deelnemers toegelaten, te weten: Harm Woltjer (Slochteren), Siebe Reiding (Frieschepalen), Tobias Groene-


veld (Ureterp), Johan Los (Groningen), GertJan Schuurman (Drachten), Sander ter Veen (Nijmegen), Hannelore van der Woude (SlijkEwijk), Paul Biester (Oldehove), Sander Booij ( Wo u d e n b e r g ) , Dirk Dreschler (Hardenberg), Alle Smith (Emmeloord), Rien Volkerink (Ommen), Christian Drost (Dalfsen), Erik Nijzink (Hardenberg), Christiaan Drost (Nijkerk), Richard Vos (Zeewolde), William Qualm (Nunspeet), Diederik Blankesteijn (Nijkerk) en Maurits Bunt (Apeldoorn). De spits werd afgebeten door de achttienjarige Harm Woltjer, leerling van Leonore Lub, die zeer verdienstelijk van Johann Christoph Oley: Der Tag ist hin, mein Jesu bei mir bleibe ten gehore bracht en ook een werk van Hans Friedrich Micheelsen uit Das Holsteinische

Orgelbüchlein prachtig vertolkte. De jury was van mening dat Harm zeker zo door moet gaan. Ook Rien Volkerink was in vorm met de presentatie van Concerto in C (BWV 976) van J.S. Bach, naar Antonio Vivaldi. Sander Booij maakte het zichzelf niet gemakkelijk met de Sonate nr. 5 in C BWV 529 van J.S. Bach. Hoewel hij het werk virtuoos bracht, had hij iets meer naar het orgel mogen luisteren. Het jonge talent Maurits Bunt pakte een triosonate van Bach van de plank. Hij deed dat zeer verdienstelijk. Jammer dat het niet overal even ritmisch was. Richard Vos, een echte Noordduitse barokspecialist, had deze keer iets anders op zijn lessenaar staan: Preludium en fuga in a van Johannnes Brahms. De conclusie van de jury was dat zijn vertolking al een heel eind in de goede richting kwam. Tot de finale werden toegelaten : 1. Sander ter Veen met het Concerto in a van J.S.Bach, 2. Alle Smith met twee bewerkingen van het koraal Herr Jesu Christ, dich zu uns wend’ van J.S. Bach en de spetterende Fuga in G (BWV 577). 3. Erik Nijzink met Allein Gott in der Höh sei Ehr (BWV 663) en Wer nur den lieben Gott lässt walten (BWV 642) van J.S. Bach.

Twee eersteprijswinnaars op het SGO-Orgelconcours voor amateurs

la rs ve

4. Diederik Blankesteijn met het Preludium en fuga in c (BWV 546) van J. S. Bach. In de finale was het Erik Nijzink die alle schroom van zich afwierp en zeer overtuigend en muzikaal de gekozen werken nog eens ten gehore bracht. Bij Alle Smith viel op dat hij een gedegen vakman is. Diederik Blankesteijn zette ook de tweede keer het monumentale stuk van Bach goed neer. Hij moet de komende jaren nog zeker groeien in het in muzikale zin wat vrijer spelen van de muziek. Adembenemend was de serene uitvoering in een volle kerk van het Adagio van het Concerto door Sander ter Veen. De jury had het daarna niet zo moeilijk meer en kwam unaniem tot de toekenning van de prijzen: een gedeelde eerste prijs voor Alle Smith en Erik Nijzink, een tweede prijs voor Sander ter Veen en een derde prijs voor de Diederik Blankesteijn. Voor Erik Nijzink was de eerste prijs


een grote verrassing. Hij was voor de tweede keer deelnemer aan het SGO Orgelconcours. De 32-jarige controller van een zorginstelling is in de omgeving van Hardenberg in verschillende kerken organist. Zijn orgelopleiding heeft hij gehad bij Gijs van Schoonhoven en bij Sietze de Vries. Alle Smith, is deelnemer van het SGOorgelconcours vanaf 1984 toen hij in zijn ‘’Sturm und Drangperiode’’ het eerste deel van de zesde triosonate van Bach speelde. Na verschillende malen een tweede prijs te hebben gewonnen kreeg hij nu de hoofdprijs. De 29-jarige Sander ter Veen studeert binnenkort af in de sterrenkunde. Vanaf 2005 heeft hij regelmatig aan de orgelconcoursen van de SGO deelgenomen. Hij is organist in Nijmegen en Aduard en studeerde bij Tymen Jan Bronda, Jetty Podt en Berry van Berkum. De 17-jarige Diederik Blankesteijn

De prijzen werden uitgereikt door de voorzitter van de SGO, Rikus Jager. Een belangrijke doelstelling van het orgelconcours van de SGO is het enthousiast maken van jonge mensen voor het vak van organist. Ook de juryleden Hayo Boerema en Henk de Vries zijn ooit deelnemer geweest aan de concoursen van de SGO. Op de deelnemerslijsten van SGO-concoursen komen ook voor de namen van Sietze de Vries, Tymen Jan Bronda, Jannie de Vries, Koos Tiggelaar, Age Freerk Bokma, Peter van der Zwaag, Jochem Schuurman en vele anderen. De jury nam weer uitgebreid de tijd voor de bespreking van de juryrapporten met de deelnemers, op een rustige en ontspannen manier. De deelnemers waren blij met de complimenten, de aanwijzingen en de adviezen. Al met al een prachtige orgeldag, die begon om 9.00 uur en eindigde om 18.30 uur en die door vele enthousiaste orgeliefhebbers is bijgewoond. Albert Rodenboog (bestuurslid SGO)

Twee eersteprijswinnaars op het SGO-Orgelconcours voor amateurs 47

g

deed voor de laatste keer mee aan het concours, omdat hij per september toegelaten is tot het conservatorium van Amsterdam, waar hij leerling wordt van Jacques van Oortmerssen. Hij is zijn orgelstudie begonnen met privélessen van Willem van Twillert. Hij o.a. organist van de Grote Kerk van Nijkerk.

Stichting Groningen Orgelland is in 1969 opgericht ter gelegenheid van en als vervolg op de in dat jaar in Groningen gehouden internationale bijeenkomst rond de herdenking van de grote orgelmaker Arp Schnitger. De Schnitgerorgels zijn inmiddels bekend als de instrumenten waarvoor organisten, orgelbouwers en studenten van over de gehele wereld naar Noord-Nederland en het aangrenzende Duitse gebied komen. De Stichting Groningen Orgelland werkt samen met het (Duitse) Arp Schnitger Gesellschaft om de waarde van deze orgels in woord, beeld en geluid blijvend onder de aandacht te brengen. De Schnitgerorgels zijn een dankbaar speerpunt in de doelstelling van de stichting om de historische orgels in de provincie Groningen in stand te houden en daar meer bekendheid aan te geven. Activiteiten De SGO is de koepelorganisatie voor de orgelactiviteiten van de (plaatselijke) orgelcommissies in de provincie Groningen. Jaarlijks terugkerende activiteiten van de SGO zijn onder meer het orgelconcours voor amateurs op een van de orgels in de provincie Groningen, de organisatie van één- of meerdaagse orgelexcursies en het inrichten van een orgeldocumentatie- en orgelinformatiecentrum gedurende de zomermaanden in de Martinikerk te Groningen. Daarnaast verzorgt de SGO de publicatie van boeken, brochures en cd’s, (waaronder de uitgave van de orgelencyclopedie waarin alle orgels in Groningen zijn beschreven). De SGO maakt zich sterk voor het gebruik van en het bekendheid geven aan het orgel voor educatieve doeleinden, stimuleert (met derden) de toeristische en educatieve ontwikkeling van het cultuur-historisch erfgoed in Groningen (meer specifiek van het orgelbestand), verstrekt adviezen over onderhoud en restauraties van orgels en www.groningenorgelland.nl 48

draagt daar zo mogelijk financieel aan bij. De activiteiten zijn alle opgenomen in de jaarlijks in maart/april verschijnende Groninger Orgelagenda. Contact Internet: www.groningenorgelland.nl E-mail: [email protected] Voor inlichtingen: Tel. 0595 - 413518 Post: Postbus 1467; 9701 BL Groningen Donateurs Orgelkenners en -liefhebbers die de orgelcultuur in de provincie Groningen een warm hart toedragen kunnen met hun donateurschap de Stichting Groningen Orgelland ondersteunen. Donateurs krijgen de orgelagenda toegezonden en ontvangen korting op deelname aan de activiteiten en op de CD- en boekuitgaven van de stichting. De donateursbijdrage is minimaal € 15,00 per jaar. Onze stichting is gekwalificeerd als een culturele ANBI, de fiscale aftrek wordt hierdoor verhoogd met 25%. Orgelconcerten De orgelconcerten worden georganiseerd door de orgelcommissies en plaatselijke stichtingen. Informatie over de concerten en mogelijkheden voor het bespelen van orgels is bij hen te verkrijgen. Zie hiervoor de adressenlijst en de websitegegevens op pagina 49. Orgelconcours Orgelconcours voor amateurorganisten, jaarlijks op een van de orgels in de provincie Groningen. Coördinatie: Hilda Rodenboog-Kuipers, Strengstraat 6, 9965 PL Leens. Tel. 0595-571869. E-mail: [email protected] Verzendhuis (boeken, brochures, cd’s, foto’s) A. H. Veening, Havenweg 48 9982 ED Uithuizermeeden Tel. 0595 - 413518 E-mail: [email protected]

Bestuur voorzitter: H. Jager (beleid en bestuur) Statenlaan 23, 9901 HA Appingedam 2e voorzitter: E. Pol (beleid en organisatie) Mondriaanstraat 31, 9718 MJ Groningen secretaris: C. Kugel (algemene zaken en projecten) Verlengde Oosterweg 45, 9804 RD Noordhorn penningmeester: B. van der Ploeg (subsidies, belastingen en donateursadministratie) Tulpstraat 22, 9951 GW Winsum A. Rodenboog (publiciteitsadviseur) Strengstraat 6, 9965 PL Leens A. Rots (subsidies restauratie en onderhoud orgels) Rijksweg 87, 9918 PD Garrelsweer A.H. Veening (publicaties en orgeldocumentatie-centrum) Havenweg 48, 9982 ED Uithuizermeeden H. Beek (algemene zaken en projecten) Klipper 49, 9801 MT Zuidhorn J. Oostindiën (coördinator belastingzaken) Loohof 21, 9965 TR Leens Werkgroep Orgelinformatie-centrum Coördinator: S. Wijma, Bedum Tel. 050-3012053 Webbeheer Anjo de Haan Freelance Fotografie, WWW Atelier, www.anjodehaan.nl Bankrelaties Nederland: IBAN: NL97 INGB 0001 8066 45 BIC: INGBNL2A IBAN: NL65 INGB 0669 9145 09 BIC: INGBNL2A Duitsland: Sparkasse Leer-Wittmund Konto Nr 2055747, BLZ 28550000 UST-ID: DE117262567 ANBI-nummer 50735 Verantwoording

Contacten SGO Stichting Groningen Orgelland

dhr. C. Kugel, Verlengde Oosterweg 45, 9804 RD Noordhorn; Inlichtingen via A.H. Veening: 0595 - 413518 www.groningenorgelland.nl e-mail: [email protected]

SOG Stichting Organeum Groningen

dhr. Chiel Timmer Bovenburen 65, 9675 HB Winschoten, 0597-415915

NNOA Noordnederlandse Orgelacademie e-mail: [email protected] www.nnoa.nl tel. 050-5490337 fax 050-5491944

SHMO Stichting Het Middeleeuwse Orgel Zwarteweg 5, 9973 PM Houwerzijl, 0595-571 885 (tel/fax) e-mail: [email protected]

KVOK Koninklijke Vereniging van Organisten en Kerkmusici, afd. Groningen

dhr. R. Kuik, Zandsteenlaan 30, 9743 TN Groningen, 050-3126821, e-mail: [email protected]

VGK Vereniging van Gereformeerde Kerkorganisten

dhr, J. Smelik, H. van Steenwyckstraat 10, 8331 KK Steenwijk, 0521-521276

Orgelcommissies Stad Groningen:

Stichting Orgelstad Groningen secr. E. van der Werff, [email protected] Stichting Avondtmusyck Martinikerk Groningen dhr. J.W.A. van Willigen, Radesingel 20, 9711 EK Groningen, 050-3127228 www.avondmuziek.nl Orgelcommissie St. Jozefkathedraal Groningen dhr. A.W.A. Lukassen, Briljantstoep 125, 9403 SB Assen, 0592-408766 www.maarschalkerweerdorgel-groningen.nl Stichting Vrienden Lutherse Kerk Groningen Haddingestraat 19a, 9711KB Groningen, 050-3184037, www.svlk.nl Stichting Martinikerk Groningen Martinikerkhof 3, 9712 JG Groningen, 050-3111277 Vereniging Vrienden Nieuwe Kerk Marijke Bootsma-de Langen, Reitdiepskade 2, 9718 BP Groningen, 050-3125060 www.nieuwekerk.org www.groningenorgelland.nl

Orgelcommissie Pelstergasthuiskerk Sibrandaheerd 36, 9737 NS Groningen, 050-5418102

Provincie Groningen:

*Stichting Concerten Nicolaïkerk Appingedam Vincent Hensen (organist), Bedumerweg 109 9716 AK Groningen, 06-21406271 *Orgelcommissie Magnuskerk, Bellingwolde H. Trenning, Hoofdweg 243, 9695 AH Bellingwolde, 0597-532745 *Orgelcommissie Eenrum Dirk Molenaar (organist), Kerkstraat 2, 9967 RK Eenrum, 0595-491872 *Commissie Lohmanorgel Farmsum dhr. L. H. Veentjer, Zigzagoven 36, 9934 NC Delfzijl, 0596-614615 www.lohmanorgelfarmsum.nl Orgelcommissie Garnwerd dhr. H.J. Zeevalking, Burg. Brouwerstraat 2, 9893 PG Garnwerd, 0594-621716 Comité SOGK Godlinze Terpweg 4, 9908 PG Godlinze, 0596-581905 *Orgelcommissie Kantens Martin Sprenger, Stitswerderlaan 16, 9995 PC Kantens, 0595-557002 *Stichting Hinszorgel Leens dhr. J. Oostindiën, Loohof 21, 9965 TR Leens, 0595-571677, bgg 0595-571869 www.hinszorgelleens.nl Orgelcommissie Middelbert René Oosterhoff (organist), Norgerweg 16, 9493 PD De Punt, 050-3091583 Orgelcommissie Middelstum Henk Veldman (organist), Rietzangerstraat 135, 3815 ED Amersfoort, 033-4729137 *SHOM Stichting Hinszorgel MidwoldA Ludolf Heikens (organist), Tarweveld 2, 9681 GH Midwolda, 0597-551051 *Orgelcommissie MidwoldE Rincke van der Valle (organist), Swarte Ruiters 7, 9351 NL Leek, 0594-513703 *Orgelcommissie Nieuwolda Cornelis Bom, Hoofdstraat 113, 9944 AD Nieuwolda, 0596-541450 *Beheerscommissie Noordbroek Leonore Lub (organist), Hoofdstraat 116, 9635 AX Noordbroek, 0598-450202 www.schnitgerorgel.nl *Orgelcommissie Noordwolde Paul en An Moerman Stichting Oosterseweg 13, 9785 AD Zuidwolde, 050-3010570 Orgelcommissie Onstwedde dhr. A. Meems, Ter Wuppingerweg 2, 9591 VH Onstwedde, 0599-331502 *Stichting Behoud ‘t Nijkerkje Oosteinde mevr. D. van der Molen, Toppinga’s-weg 2 9984 XE Oosteinde, 0596-592149 *Orgelcommissie Oostwold drs. L. B. Smit (organist), p/a Noorderstraat 36, 9682 PS Oostwold, 0597-552027 www.freytagorgeloostwold.webklik.nl Orgelcommissie Pieterburen dhr. C de Gans, Wierhuisterweg 27, 9968 AN Pieterburen, 0595-528749

*Orgelcommissie Stadskanaal dhr. S. van den Bosse, Stuurboord 48, 9501 JG Stadskanaal, 0599-658824 *Orgelcommissie Uithuizen mw. H. Smid, Taeckemalaan 3, 9981 PB Uithuizen, 0595-433933 www.arpschnitgerorgeluithuizen.nl *Stichting Avondmuziek Uithuizermeeden Koos Dijkhuizen (organist), Burg. Janssenstraat 14, 9902 NX Appingedam, 0596-623453 Orgelcommissie Ulrum Dr. Hans Fidom, Zwarteweg 5, 9973 PM Houwerzijl, 0595-571885 Orgelcommissie Usquert Joh. Wiersma, Wadwerderweg 11, 9988 ST Usquert, 0595-426248 Orgelcommissie Warffum Anjo de Haan, Hoofdstraat 21, 9989 AM Warffum, 0595-422226, [email protected] Orgelcommissie Stichting Marktpleinkerk Bouko Tiggelaar (organist), Beneden Veensloot 45, 9651 CH Meeden, 0598-631009 Monument- en Concertcommissie Grote Kerk Wildervank dhr. B.A. Leffers, Bareveldkade 5, 9648 GW Wildervank, 0598- 615268 www.walckerwildervank.nl Stichting Orgelconcerten Winsum dhr. B. van der Ploeg, Tulpstraat 22, 9951 GW Winsum, 0595-442262 Stichting Hinsz Orgel Zandeweer mw. E. van der Hoek, Noorderweg 2, 9997 PP Zandeweer, 0595-432307 *Orgelcommissie Zeerijp Dhr. T.G. Trox, Kwekersweg 15, 9914 PK Zeerijp, 0596-622955 www.jacobuskerkzeerijp.nl *Orgelcommissie Zuidbroek Henk de Vries (organist), Heiligelaan 59, 9636 CL Zuidbroek, 06-18375469 *Orgelcommissie Snitger/Freytagorgel Zuidhorn C. Kugel, Verlengde Oosterweg 45, 9804 RD Noordhorn, 0594 505683 *Commissie kerk Zuurdijk Annette Broekhuizen, Hoofdweg 15, 9966 VA Zuurdijk, 0595-571913 www.armhoesjoapke.nl

Orgelcommissies Provincie Drenthe:

*Stichting Vrienden van de Magnuskerk Wim van de Laar (organist), 0598-320048 Kerkbrink 1, 9467 PH Anloo www.magnuskerk.nl Stichting Orgelkring Assen e.o. Meino Nijhoff, Houtlaan 25, 9403 EV Assen, 0592-375350 www.orgelkringassen.nl *Stichting Orgel Ontmoetingskerk Zuidlaren Geuko J. Tiggelaar, Vennebroek 4 9472 RD Zuidlaren, 050-4091976 *Orgelcommissie Roden Erwin Wiersinga (organist), de Hulst 61 9301 PC Roden, 050-5017095 *De instrumenten zijn in nader overleg tegen een vergoeding te bespelen

Contacten 49

AdvertentieJSB_2014_AdvertentieJSB_2007 18-03-14 10:09 Pagina 1

BINNENKORT: Katharinenkirche Hamburg

Sietze de Vries speelt werken van Praetorius, Reincken, Bach en improvisaties op het door Flentrop gereconstrueerde ‘Reincken-orgel’

Dübendorf

Sietze de Vries en de Roden Girl Choristers zijn te horen met werken van Bach, Mendelssohn en improvisaties. Het wordt de eerste CD van het Edskes-orgel in de kerk van Maria Frieden te Dübendorf (Zwitserland)

www.jsbrecords.nl

ARP-SCHNITGER-FESTIVAL SEPT 2014

THURSDAY / 11TH SEPTEMBER 2014 / 05:00 PM Pelstergasthuiskerk Groningen Artist:

ERWIN WIERSINGA

THURSDAY / 11TH SEPTEMBER 2014 / 07:00 PM Der Aa-Kerk Groningen Artist:

LEO VAN DOESELAAR

THURSDAY / 11TH SEPTEMBER 2014 / 09:00 PM Martinikerk Groningen Artists:

LEO VAN DOESELAAR ERWIN WIERSINGA

TICKETS: +49 (0) 421.33 66 99 · www.musikfest-bremen.de www.groningenorgelland.nl 50


Noord-Nederlandse Orgel-Academie

Tuinstra is een erkende autoriteit op het gebied van de Noordduitse en Noordnederlandse orgel-cultuur. Hij laat op deze uitgave drie dingen horen: Böhm is een onderschatte componist, het Jacobi-orgel heeft meer kleurschakeringen dan je ooit voor mogelijk zou hebben gehouden en hijzelf is een onovertroffen interpreet van dit repertoire. Om nog maar te zwijgen van het prachtige gebonden boek van 225 pagina’s waarin dit alles gehuisvest is. Siebe Riedstra. Een 10 in Luister, maart/april 2012. Reeds eerder hebben we op opnames en live kunnen genieten van Tuinstra’s bijzondere inventiviteit en creativiteit in het samenstellen van registercombinaties en de verdeling van de verschillende stemmen over de diverse klavieren. Deze opname bevestigt Tuinstra’s reputatie op dit domein en overtuigt de luisteraar dat het Noord-Duits barokorgel als een afspiegeling van het barokorkest- en koor, de Imitatio Instrumentorum moet worden beschouwd. Deze opname is voor mij zeker een van dé revelaties van 2012. Welgemeende felicitaties! Luc Bastiaens - Orgelkunst (B), oktober/november 2012 Het was wachten op een representatieve, integrale opname van Böhms orgel-oeuvre op het soort instrumenten dat de componist zelf bespeelde. Daarin voorzag de Groningse organist Stef Tuinstra. In alle 31 opgenomen werken blijkt dat de orgelklank in combinatie met de hervonden uitvoerings-praktijk tot zeldzaam levendige en vernieuwende interpretaties leidt. Christo Lelie in Trouw, 20 maart 2012 Stef Tuinstra ist ein super Organist. Hendrik Ahrend, Orgelbauer, bij de Böhm CD-presentatie te Zeerijp (15 december 2011) Rarely does one find every aspect of an organ recording, playing, organ, registrations, etc., on such a high level! The playing and use of the organ is really masterful, musical and interesting. The sound of the recording is really great as well with a nice presence and envelopment, something absent from the vast majority of recordings. Paul Fritts, Organbuilder, Tacoma USA

Georg Böhm (1661-1733) Keyboard Works

Mijn CD speler staat rood gloeiend en wil een beetje rust, maar ik gun het hem niet. Wat een creativiteit in interpretatie, registraties, muzikaliteit, de orgels, de tekst en uitleg,... Buitengewoon geweldig ! Deze muziek wordt uitgetild tot een hoger niveau. Ik ben ervan overtuigd dat het 300 jaar geleden zo zou geklonken hebben. Bart Jacobs, organist kathedraal Brussel.

Stef Tuinstra - Organ & Harpsichord Op het label Document van Okke Dijkhuizen

Schnitger-orgel (Jacobikirche Hamburg) Hinsz-orgel (Mariakerk Zandeweer) Zell-klavecimbel (Museum für Kunst und Gewerbe Hamburg) Raadpleeg de website van de NNOA voor informatie over onderwijs, orgelbouwadviezen en cd-bestellingen. NNOA / Stef Tuinstra De Lijnbaan 29 9781 LJ Bedum Tel. 050-5490337 Fax 050-5491944 Mobiel 06-53523779 E-mail [email protected]

3 cd’s

+ Boekwerk (223 blz.) in 4 talen Nederlands-EnglishDeutsch-Français

Een 10 in Luister: ‘Stef Tuinstra…een onovertroffen interpreet van dit repertoire’.

€ 33,95 + € 2,70 verzendkosten (Europa € 7,20) o.v.v. ‘Böhm-album’. IBAN-nummer: NL22 RABO 0162 5219 95 EUR BIC-code: RABO NL 2U

w w w . n n o a . n l


51

BACH

blijvende glans van muzikaal orgelspel

WIM VAN

Het label Helior staat voor historisch verantwoord uitgevoerde orgelmuziek. Het spel van de organist Wim van Beek kenmerkt zich door ongeëvenaarde verfijning en levendigheid. De opnamen worden gemaakt op de fraaiste historische orgels.

BEEK

Wie van de 76-jarige Wim van Beek een voorzichtige aanpak verwacht, wordt verrast, want uitbundig en zonder enige terughoudendheid valt hij aan op het Es-praeludium. Naast Wim van Beek verlenen Cor Wat een muzikanteske benadering en wat een feest om Bach Edskes en Jan Willem van Willigen meer dan honderd minuten zo op dit geweldige orgel te horen! hun vaste medewerking. De Geen enkele noot en stem leidt hier een eigen leven, maar alles resultaten van deze samenwerking voegt zich in het geheel, voortgestuwd door de puls die uit het geheel opkomt. Menig collega mag jaloers zijn op de techniek en hebben al tot vele internationale muzikaliteit van de Groningse organist, die zijn carrière begon als lovende recensies geleid. pianist. Dat hier een Bach klinkt, die van al te grote zorgen vrij lijkt, betekent niet dat er geen drama te beluisteren valt. Wat Van Beek aan In de BACH-BEEK-serie verdiepe affiniteit met Bachs scheppende geest laat horen in ‘Kyrie, Gott, schenen reeds CD’s van de heil’ger Geist’ is adembenemend. Van Beek noemde zijn orgel onlangs het ‘Bach-orgel bij uitstek’. Luister naar de Martinikerk te Groningen, de Houtbois in het trio ‘Allein Gott in der Höh sei Ehr’ of naar Petruskerk te Leens, de Domkerk de Roerfluit in het eerste voorspel voor de catechismusvan Roskilde en het gerestaureerde gezangen ‘Dies sind die heil’gen zehn Gebot’ en je Schnitgerorgel te Uithuizen. bent geneigd hem gelijk te geven. Hier bespeelt iemand De eerste CD van het koororgel van de zijn orgel in tweeërlei betekenis. Als in ‘Vater unser’ alle stemmen zingen en wiegen, lijkt een comGroninger Martinikerk werd tevens pleet kamermuziekensemble al strijkend en door Helior gerealiseerd. blazend hemelse sferen te creëren. Hoed af en een diepe buiging voor de man Nieuwe uitgaven: die inmiddels (ook) uiterlijk een reïncarnatie Mozarts grote Fantasie F-mol, de koraalfantavan Bach zou kunnen zijn. Piet van de Wege in Ref. Dagblad, 20 november 2006

NIEUW

fantasiën van ol, alle koraal n te Fantasie F-m van Mendelsoh Mozarts gro orgelsonate Brahms en de

GRAFISCHE VERZORGING EN FOTOBEWERKING OMSLAG: STUDIO VINCENTI DORDRECHT

JOHANN SEBASTIAN

NIEUW

gen. rk te Gronin de Martinike Beek. elen vanuit door Wim van Koraalvoorsp compositie Uitvoering en

NIEUWE

PERSING

siën van Brahms, de orgelsonate van Mendelsohn en werken van Brahms en Messiaen. Ook nieuw zijn de Koraalvoorspelen vanuit de Martinikerk te Groningen door Wim van Beek. In de traditie van Lustig, Worp en Steenhuis.

CD’s van Helior zijn voor de prijs van €15,- inclusief verzendkosten te bestellen. De dubbel-CD kost slechts €22,- inclusief verzendkosten

Let op: De CD van Leens is een uitgave voor Stichting Hinszorgel te Leens en kan alleen aldaar worden besteld door overmaking van €7,- op giro nr. 3469290

NIEUWE

PERSING

NIEUWE

PERSING

Ook te vinden op www.helior.nl 52

STICHTING HELIOR KVK GRONINGEN 02076328

U kunt bestellen op de volgende manieren: 1. door overmaking van het verschuldigde bedrag op giro nr. 9263984, o.v.v. de titels van de gewenste CD’s 2. door een briefkaart naar Helior, Ceintuurbaan-Zuid 3, 9301 HW Roden, o.v.v. titels, naam en adres 3. via e-mail: [email protected] o.v.v. titel CD’s, naam en adres 4. telefonisch: 050 - 5 250 230

1

Recommend Documents