45.
1207Langewold. naar OGD
DE OUDE KEUREN VAN LANGEWOLD. Volgens het eerste artikel dateert de tekst van 1207. Deze moet rond 1250 zijn aangevuld en aangepast. Hoewel in de tekst enkele jongere begrippen voorkomen kan dit aan de vertaling te wijten zijn. De oorspronkelijke opstelling is geheel in het Latijn geweest. Vanaf het 28 artikel zijn de boetes merkwaardig laag: het zou dan sterlingen betreffen. Het stuk is in de vijftiende of zestiende eeuw vertaald in het Nederduits, of nader omschreven Nedersaksisch. Ook uit die tijd staan er begrippen in de tekst. 1. Post annum gratie MCCVII statuta sunt haec jura ab omnibus laicis in Langewolda commorantibus et obligatione manuum confirmata et conscripsa die Servatii in Sebaldebuere hove. 2. Wat in den breve is beschreven en alle Langewoldema hebben dat gekoren en geset, um eenen man to gelden mit hondert pont en dartich mark to brantpenningen. 3. Waer daer oeck mit messen ene tostot offgestoken, hundert punt to gelden off mit XXIV eeden to ontsweren des aldersibbesten lijves, daer moet men IV eden anwenden. 4. Wort daer we binnen hoove of huuse geslagen mit bedachten moede en mit beraden rade, mit vier hundert marck to gelden, updat het landkundich ende luedekundich sy. 5. Wort daer oeck een man binnen doeren grepen en bij den koppe uthgetogen en buten doere geslagen, oeck IV hundert marck to gelde, den lande hundert en den redger hundert marck. De redgen sullen des den lande behelpen eer se selven enige broeke nemen; dat lantffya sal men delen, also het behoert bij den redgen, en dat sal men de luiden in de hant geven, en de redgen en alle karspelen dat sijne. 6. So waer een dieff des nachts diefflike en schadelike binne synen doeren een moert slacht, mit vier hundert marck to gelden, den redger hundert marck unde den lande hundert marck. 7. Waerso een bloet man enen anderen doet slacht ende voervluchtig wort, so gelden hem ses de sibbeste handen buten den hovetlosene. Dat is de broecke. So nemen se aller eerste des voervluchtigen goet en gevent dat in gelt; wat hem dan ontbreket dat gaderen se binnen dat derde knee ende gelden den man buten broecke. 8. Buten vrede sal de voervluchtige wesen tegen den gehoeneden, het sy dat hem de vrinden under den vrede nemen und den schade voer syne hant boeten. 9. Offte oeck we affter na den dode vrunde wol wreecken und wolde des landes begryp inbreecken, dat he wil een huus barnen ofte luiden weder slaan, is hundert marck den lande; des sullen hem de redgen behelpen, eerse haer eegen broecke moegen nemen unde se nemen hundert marck to fretha; dat is to broeke, en welso de schade gedaen worde an brande und an broecke, den schaden weerderige he den de schade van der broecke geleden hheeft mit ses bueren ende mit XXIV eeden des sibbesten lyves, ende dan boet he dat tweefolt. 10. Um dat seste lyt afgelagen LX marck to boete.
11. De hogeste leemte 30 marck, de middelste XX, de minste X marck, oeck moetmen um de minste wal sweren met VI eeden. 12. Alle schriften sullen staen alsse eerst stonden, behalven deese dat de latere boete sal wesen also groet als de eerste. 13. Werso upt hoevet worde gewondet, also eer dat he grovinge behoevet, dat boetmen al iechte, dat is openbaar, und an ledeme mit twee bueren ende mit ses eeden des aller sibbesten lyves, de bueren to winnen binnen de clauwe, daer syn redger over gesworen heeft. 14. So we gewondet worde in de buyck, off an andere leden so waer het sy, um also daene boete und broecke als vorher inden breve geschreven was, ende in den lande pleghe ende zede was; meer de latere also de eerste sede. 15. So we vredeloes en geens rechtes plegen en/ wille so moetmen hem niet under den vrede nemen, eer de clager geset is. 16. Weso clagende kumt, het weer waar um dat minre off um dat meere, so helpe de redger den clager antworden to den derden warff. 17. We kampen wil um dieffte, de moet kampen met tween kampen up de handen en beide kampen up hundert marck. 18. Weso kampen wil um fletquellinge so moet he echter kampen met twen handen up twen handen, en up handen sonderich tho theen, so sal hyt bewysen met twen trouwachtigen bueren, die eigenarvet sint en trouwest der bueren, daerna met ses eedne syns naasten lyves, de den doodslach besien en beschouwet hebben, daar de moertquellinge em aff gequellet hadde, alsoe et met rechte kampweerdich sy en kampen dan mit beide kampen up hundert marcken. 19. Weso kampen wil om huesbrand, soe moet he kampen mit fijff kampen; tho den vier hornen myt vier stridenkampen tho staende, to der heertstede mit vijftien, en in den kampe mit hondert marck. Wort de kampe doet geslagen in den campe mit IV marck tho gelden, so men des wille campen; seste lit afgeslagen XXXVI marck tho boete, ist lam en ansittende, nene boete toe geven en generlei sake daer in to trecken. 20. Waersoe een bloet deeff stelt en he tegens den clager up warpt tho stryden, so kesense de ses sibbeste handen, waar sy de deefte an schatte gelden, danse daer campen van rysen laten. 21. So we eenen dieff vat toe hoel en tho horne, en de bloedige dieffte by em nemet en den dieff en thuet, en lat em daerna lopen umme gave en umme gunst, so is he den lande hundert marck en den redger hundert marck [schuldig]; dat hues salmen barnen, up dattet lantkundich sy en den lueden. En ist oeck neet landkundich en luedekundich en men betye em des rechts, de betyenge sal he onrechten mit ses bueren de in den redschape woenen off in den clauwe, daer syn redger over gezwaren hebbe. und met XXIV eeden syns naesten lyves. 22. Weso den anderen eenen dieff benemet mit gewelde en mit onrechte is den lande hundert marck [schuldig] en dat hues salmen barnen. 23. Het is in den breve geschreven en dat land heiftet gekeoren, dat eene kint love ende arve up dat ander. Is daer geen kint in de stadum, de daer sint, livende, so valle de love halff an des
vaders vrenden en half an der moeder vrenden; starfft oek de moeder eer en de kinder na, de love en de arffenisse ontfange de vader halff en de moedervrenden half. 24. Waerso eene frouwe dat furdel overtrede, so wese se mundeloes; meer de have moetse wal mede bewaren, datse beholden sy. 25. Wersoe vader en moeder alle beide starven ense enen maget of knecht achter laten, en binne jaren sint en also krank sint dattet de redgen beseen en beschouwen moegen, datse em selven neet helpen moegen, also lange alsse krank sint, sy de oldevader vormunder der kinderen. 26. Waer enich vader of moeder mit eeren kind vaere, dat sy dochter of soene, buten des anders wille en buten des anderen wald und weeten, und mit kranken kind een echte wille maken, waerso de maget of knecht, also lange hy so krank sy dat he synen wille niet berichten noch belien en moeghe, dat makese onstede en breke weder dat land hundert marck; de sullen em de redgen behelpen eerse selven eenige broecke nemen en eere broecke is dan oock hundert marck; en drive dat kind weder; dat is unses landes koere ende der luide begrip. 27. Waerso ene vrouwe stervet, ense een kint achter late, dat kint neme half we en half boedel weder den vader, waar hij eer wijve of na wijve; to wat tyden he wil delen weder dat eerste kint, so neme dat eerste kint hakf we en half bodel weder synen vader en weder syne steefmoeder. 28. Waerso een amn varet dages off nachtes met redene vrede to des anderes hove en huse rovelijcke en onrechteliken ummer wat waerdes heem soecke, twee marck, alsoe maket de roeff binnendoeren IV marck. 29. Werso men ene vrouwe anvechtet over wille en over walt en wapenrucht volget, ense dan ontqueme den alden hundert marck, den redger hundert marck oere boete XXX marck, wesose noetmunde se gelde hese dubbelt. 30. Weso alnt verkopen will, de bedet tho des rechten arfgenamen huese mit wartlicke witscape der redgen und mit bueren und oock up den hve mit kerksprake; wilt de rechte arfgename kopen, he nemet, wil he neet, so verkope he dat wen he wil en nemant moet den anderen onterven mit noetkestene. 31. De dijck bij den velde beveletmen unses landes richteren, datse den ummer schouwet hebben to vullen wercke bij hilligen missedach. Wat redge de schouwinge weder spreket, en den hinderen wil umme em selven of umme syn bueren, de breket X marck tegen den hilligen. De voegeden met den priesteren sullen daer tho helpen mit vuller kraft dat de X marck in den hilligen were vullenkoemen. 32. Waerso de redger sweert voor hillige cruisdach, de breket dat lant XXX mark, des sullen em de redgen helpen toe der hand, daerse zworen hebben. 33. Werso een egenarvet man umme roeff, umme manslachte omme diefte en omme andere ondaden voervluchtig worde, so sullen de naeste ses vrenden den redgen helpen de broeke boeten en varen in des voervluchtigen guet uuter stryt en des sal de redger em behelpen. 34. Alle warfdagen en alle rechtdagen soe sy des redgen gelt vierhondert ponden, den alnd hondert ponde, des sullen hem de redgen behelpen eerse eenige broeke moeten nemen, en daer na is oere broecke hundert ponde. Dat lit bij den lyve ende wonde ende dade alsoe het bij den lyve boert. VERTALING.
Willekeuren van Langewold 1. In het jaar 1207 zijn deze oordelen aangenomen, door alle leken in Langewold op het kerkhof van Sebaldeburen. En bevestigd met plechtige handdrukking en neergeschreven op Sint Servatius dag. 2. Wat in deze brief is beschreven is door alle ingezetenen van Langewold goedgekeurd en er is vastgesteld dat de doodslag van een man wordt beboet met 100 Pond en [ of] 30 Mark of zijn huis wordt in brand gestoken. 3. Wanneer iemand door middel van een mes een van zijn ledematen verliest, of door een vuistslag onbruikbaar raakt, wordt dit met 100 Pond beboet of er moeten door 24 van zijn naaste verwanten een eed worden afgelegd die hem vrij pleiten en vier ervan voor de boete durven te staan. 4. Wordt er ergens in een huis of op een erf iemand gedood, met voorbedachten rade en het doel om te doden, dan is de dader 400 Pond schuldig volgens het recht van het land en de gewoonten van het volk. 5. Wordt er iemand in huis gegrepen, vervolgens aan zijn haren naar buiten gesleurd en daar dood geslagen, dan is [de dader] 400 Pond schuldig; aan het land 100 en aan de raadsmannen honderd. De raadsmannen zullen hierbij het land als eerste het geld toedelen voor ze zelf enige gelden van de vredebreuk nemen. Het overgeblevene zal men verdelen over de karspelen, het gaat dus via de raadsmannen en men zal het de bevolking [buurschap] contant geven wat in hun karspel aan boetes gevallen is. 6. Wanneer een dief's nachts tijdens zijn escapade in het huis, waar hij is binnengedrongen iemand vermoordt, is de boete 400 Mark, de rechter(s) 100 en het land 100 Mark. 7. Wanneer iemand die geen onroerend goed bezit, iemand doodt en daarna op de vlucht slaat, worden de zes naaste verwanten voor de boete aangesproken. Van de dader zelf wordt desondanks het hoofdgeld geëist; wat het bedrag van de vredebreuk is. Zo maken ze zijn roerend goed te gelde en wat dan ontbreekt wordt door de familie tot in de derde graad bijeengebracht en betalen zo het vergrijp. 8. De voortvluchtige zal voor de verwanten van het slachtoffer aanspreekbaar zijn, tenzij zijn naasten hem beschermen en de door zijn hand ontstane schade willen boeten. 9. Ook wie later de overledenen wil wreken en tegen 's lands gewoonterecht wil ingaan en van plan is een huis in brand te steken of mensen te vermoorden, is het land 100 Mark schuldig. Hierin nemen de rechters niet als eerste hun geld, 100 Mark voor de inbreuk op de vrede. En wie de schade berokkend heeft, dient de schade te betalen aan degene die ze geleden heeft. Moet hij [de dader] worden gedwongen dan worden zes buren en 24 naaste verwanten gevraagd daar een eed op te doen, en wordt de boete verdubbeld. 10. Een van de zes ledematen afgeslagen 60 Mark boete. 11. Boete op de zwaarste verwonding 30 mark, zware wonden 20 mark, [gewone] wonden 10 Mark.. Men kan aan de laatste boete ontkomen door met 4 eden zijn onschuld te zweren. 12. Alle regels blijven zoals ze zijn, behalve dat de boete bij herhaling wordt verdubbeld.
13. Wie aan het hoofd wordt gewond, zodanig dat hij moet worden behandeld, wordt diens zaak voor het gerecht gebracht. Daar roept men twee buren op en zes naasten die erop zweren, om de andere bewoners binnen de kluft en de raadsman die over de kluft heeft gezworen, te overtuigen. 14. Verder, wie wordt gewond in de buikstreek of aan andere ledematen, daarvoor geldt een boete en een vredegeld, zoals het vroeger al gold en zo het in het land gewoonte was. Maar wel de laatst bepaalde [boete]. 15. Wie zich niet wil verantwoorden en niet voor de gezworenen wil verschijnen, moet niet eerder weer worden aangehoord, eer de klager voldaan is. 16. Wie ondanks de voorgaande reden [toch] een aanklacht indient, hetzij over een klein, hetzij over een groter vergrijp, dan moet deze klager door de rechter worden overreed, om voor de derde zitting van de rechters, te voldoen en de gedaagde bereid is te verschijnen. 17. Wie de schuldige van een diefstal wil bepalen door middel van een tweegevecht, moet met blote handen vechten. Voor beide strijdenden is het weergeld 100 Mark. 18. Wie de schuldige van gedood vee door een godsoordeel wil aanwijzen, moet tegen twee aan te wijzen verdachten vechten in twee afzonderlijke ronden. Het weergeld voor beide strijders is 100 Mark. Anders moet hij het kunnen bewijzen met twee buren die in de kluft gerechtigd zijn en daarna met zes eden die het dode dier beschouwen waar het over gaat, en die aan de aard van de boete bepalen of het een tweegevecht waard is. 19. Wie de schuldige van het in brand steken van een huis wil aanwijzen, moet het inde vier hoeken van het strijdperk opnemen tegen vier strijders en op de plaats van de haard, door met elk apart een gevecht aan te gaan. Wordt een strijder gedood dan is de boete 4 Mark. Is er een van de zes ledematen afgeslagen dan is de boete 36 Mark. Zit het lichaamsdeel lam aan het lichaam, dan staat er geen boete op. Ook niet in verband te brengen met andere kwetsuren. 20. Wanneer een dief die geen onroerend goed bezit een diefstal pleegt en aanbiedt tegen de klager te strijden, dan wijst men zes naaste verwanten aan om de diefstal te vergoeden, om een tweegevecht te voorkomen. 21. Wie een dief op heterdaad betrapt en het zojuist gestolene de dief weer ontneemt en hem daarna laat lopen uit medelijden, dan is diegene het land 100 Mark schuldig en de rechter eveneens en het huis van de bestolene wordt in brand gestoken, opdat het een ieder een waarschuwing zal zijn. Is het een vermoeden, dat zulks gebeurde en men daagt hem voor het gerecht, dan zal hij dit weerleggen met zes van de buren uit de streek of kluft, waarover rijn raadsman is aangesteld en ingezworen is. 22. Wanneer een dief, die een ander iets heeft aangedaan, door middel van geweld ontvoerd wordt en gedood, is het land 100 Mark schuldig en wordt zijn huis in brand gestoken. 23. Het is geschreven en door het land aangenomen, dat het ene kind van het andere erft. Is er van een generatie geen kind meer in leven, dan is de nalatenschap voor de helft voor de verwanten van de vader en de andere helft voor de verwanten van de moeder. Sterft de moeder na de kinderen, dan ontvangt de vader de nalatenschap voor de helft en de verwanten van de vrouw de andere helft. 24.
Wanneer een vrouw het [geërfde] bezit verlaat, nemen de voogden geen verantwoording voor haar, maar over het deel [van de kinderen] blijft ze toeziend voogd. 25. Wanneer de vader en de moeder beide sterven en een jongetje of een meisje nalaten dat minderjarig is en zo ziek dat de raadsmannen er aandacht aan moeten besteden en oordelen dat het zichzelf niet kan redden, dan is gedurende de ziekte de grootvader hun voogd. 26. Wanneer een vader of moeder hun kind, dochter of zoon willen uithuwelijken, zonder dat tegen de partij die het huwelijk wordt opgedrongen van de ziekte van het kind weet, terwijl het kind zolang het ziek is, zijn wil niet kan uitdrukken, is het huwelijk ongeldig en zijn de bewerkers van het huwelijk 100 Mark schuldig en het kind wordt teruggestuurd. Het loon van de raadsmannen is 100 Mark; uit de breuken te betalen en ze nemen niet eerder dan er geld in de kas zit. Dat is wat het land heeft besloten en waar de mensen mee hebben ingestemd. 27. Wanneer een vrouw overlijdt en een kind nalaat, krijgt het kind de helft van het meerdere en wordt het helft van de boedel door zijn vader [uitgekeerd]. Als de vader vroeger of later hertrouwt dan moet hij met het kind uit het eerste huwelijk delen, en krijgt het kind de helft van de goederen van zijn ( of haar) vader en stiefmoeder. 28. Wanneer iemand overdag, of 's nachts met voorbedachte rade uit stelen gaat en op het erf wordt betrapt [is de boete] 2 Mark en in het huis is het 4 Mark. 29. Wie een vrouw het recht van eigendom en beslissing betwist en er volgen bedreigingen met geweld, dan moet degene die haar bedreigde 100 Mark aan het land betalen; de raadsman 100 Mark en de extra boete van 30 Mark. Heeft hij haar inderdaad aangegrepen dan wordt de boete verdubbeld. 30. Wie land wil kopen 1), doet zijn bod ten huize van de erfgenamen, na een gedane aankondiging van het bod aan de rechter en de buren en daarna volgt consent op het kerkhof door afkondiging aan de dorpsgemeenschap. Wil een van de erfgenamen het kopen, dan kan hij de koop overnemen; ziet hij er van af, dan gaat de verkoop door. Geen van de erfgenamen mag de andere koper later nog hinderen met een hoger bod. 31. De dijk die de velden beschermt valt onder de rechters van het land. Ze moeten die beslist voor 1 november geschouwd hebben als het onderhoud is voltooid. Wanneer een raadsman de schouw tracht af te houden of te hinderen, voor zich of voor de buurschap, verbeurt deze 10 Mark aan de plaatselijke heilige of patroon, te voldoen bij de aanbidding van de relikwieën. De kerkvoogden en de priester zullen alles doen dat de betaling aan de heilige ook werkelijk geschiedt. 32. De raadsman die zweert voor Heilige Kruisdag 2) verbeurt aan het land 30 Mark. De overigen zullen op de plaats waarna zij dan bijeenkomen het geld van hem opeisen. 33. Wanneer een eigenerfde vanwege roof, manslag, diefstal of andere zaken op de vlucht slaat moeten zijn zes naaste verwanten de boete voor het delict betalen, door het te nemen uit de goederen van de gevluchte. De raadsman zal zich afzijdig houden. 34. Alle gemene landdagen en alle rechtdagen krijgen de raadsmannen 400 Pond en de landskas 100 Pond. tot dat geld ingebeurd is zullen de raadsmannen zich wachten van de binnengekomen gelden [iets] te nemen. Handelen ze tegen de regel dan staat er op de overtreding 100 Pond. Raken de raadsmannen onderling slaags, dan is [de dader] voor verwonding en doodslag het weergeld schuldig en voor wonden en wandaden eveneens.
OPMERKINGEN. Het geld. De oudste naam voor het betaalmiddel is Pond. Dit stamt waarschijnlijk nog uit de tijd voor deze (vroegste) optekening. Artikelen waarin ponden worden genoemd zijn de oudste, waarmee gezegd is dat er voor 1207 ook al een recht in Langewold bestond. De artikelen die na 1207 nieuw zijn of werden herzien, rekenen in Marken. Aan de hoge bedragen te oordelen zij dit de Marca of uncia die inderdaad in de dertiende eeuw gangbaar waren tot ze werden verdrongen door de Engelse sterling. Deze worden eveneens Marca genoemd, maar de bedragen zijn aanmerkelijk lager. In de vertaling zijn deze bedragen in Engelse sterlingen cursief gezet, om aan te duiden dat dit de munten zijn die na 1247 zijn geïntroduceerd. De veronderstelling dat het stuk in deze vorm van ca. 1250 dateerde is niet onjuist. Waarschijnlijk is het oude stuk aangevuld, maar de versie van 1207 is niet exact te reconstrueren. Zeker niet omdat er ook nog rudimenten van een nog eerder recht kunnen worden gesignaleerd. Andere jongere begrippen die niet aan de vertaling zijn te wijten zijn eveneens cursief gezet. Woorden als kluft, zijn van de vertaler, naar de invulling van de oorkondelijke tekst in de zestiende eeuw. Noot 1) Er staat in de tekst kopen, in de gegeven kontekst moet dit wel onjuist zijn, wat de reden is om verkoper te vervangen door koper. Noot 2) Heilige Kruisdag is drie mei. Het was gewoonte dat rechters aan het begin van het jaar werden ingezworen, zodat de andere mogelijke datum 14 september minder waarschijnlijk is. De Sint Servatius dag uit het eerste artikel werd in de bisdommen Utrecht en Luik op 7 juni gevierd. Aangezien Langewold onder Munster viel zal dit de 13e mei zijn geweest. artikel 11. De wonden werden gerekend naar bepaalde menselijke maten: de lengte gemeten met duim en wijsvinger, een gespan, was de grootste maat. Daaronder waren de palm, de vingerlengte of de kootjes van de vinger de maat. artikel 25. Deze uitspraak lijkt duidelijk op een bepaald geval te slaan, namelijk in het geval er nog een van de grootvaders leeft. Wanneer er geen van de twee meer in leven is en wie dan voogd moet worden is niet over nagedacht. Een bijzonder en occasioneel artikel. artikel 27. Het meer ter discussie staande "be en bodel" is hier"we en bodel" wat ik in zijn kontekst heb geïnterpreteerd, namelijk dat wat bij [be, bie, bij] de oorspronkelijke boedel is aangekomen. Gekursiveerd, ingrepen uit de periode toen de engelse sterlingen in circulatie kwamen., dus na 1250. N.B. Door de boetes te vergelijken moeten we tot de conclusie komen dat een aantal paragrafen in de Brokmerbrief uit dezelfde tijd of iets vroeger moet dateren. Zie Von Richthofen par.: 159; 179; 180; 181; 215(a) 220. Zie aldaar. bestand: 1230ca brocm. Dit stuk ook opgenomen in de voorstudie NOVA TERRA.
