12 1

ZONDER VRIJE WIL Een zachte verdediging van het harde incompatibilisme

Jan Verplaetse

1. Waarom hard incompatibilisme waar is 2. Waarom hard incompatibilisme toch leefbaar is

The Moral Brain

Enkele valkuilen q  Vrijwillig genomen beslissingen bewijzen geen vrije wil “Ik heb vrije wil want ik kwam vrijwillig naar lezing” 0. Het voorbereidende werk

q  Algemeen vermogen bewijst geen vrije wil (‘kunnen’ heeft meerdere betekenissen) “Hij had vrije wil want hij had het vermogen om zich niet agressief te handelen” (Ronald Janssen) q  Bewuste aansturing bewijst geen vrije wil (Lamme, Swaab) “Ik heb vrije wil want ik kan bewuste beslissingen nemen”

verwarring tussen bewuste wil en vrije wil

bewuste wil discussie

?

vrije wil discussie

direct

? indirect “Ik geloof niet in de vrije wil. Al ben ik niet 100% zeker. Toch lijkt het mij zo dat de meeste beslissingen die we nemen onbewust al genomen zijn. Het zijn geen bewuste beslissingen.”

?

Is bewuste aansturing mogelijk?

Breinwijzer vzw 21/5/12

Zijn bewuste beslissingen vrij?

1

Wat je verder nog moet weten

q 

Vrije wil discussie blijft een filosofische discussie met abstracte filosofische argumenten (logica, intuïtie, gedachte-experiment)

q  In een lezing kun je niet alle argumenten geven. slechts selectie van de meest cruciale.

1. Waarom hard incompatibilisme waar is

Hier

basisredenering

basisredenering

Premisse 1:

Premisse 1:

Indien causaal determinisme waar is, dan zijn alternatieve opties en broncontrole uitgesloten.


Premisse 2:

Premisse 2:

Alternatieve opties of broncontrole zijn noodzakelijk voor verantwoordelijkheid.


Premisse 3:

Premisse 3:

De alternatieven voor causaal determinisme zijn ofwel uitgesloten ofwel irrelevant.


Conclusie: verantwoordelijkheid is uitgesloten.

Conclusie: verantwoordelijkheid is uitgesloten. Conclusie wordt aanvaard door hard incompatibalism (Pereboom), no-self-determinism (Galen Strawson) of no-fault naturalism (Waller).

(zacht en hard) incompatibilisme

basisredenering

Premisse 1:

Premisse 1:



Premisse 2:

Premisse 2:



Premisse 3:

Premisse 3:





Compatibilisten verwerpen deze premisse (Dennet, Frankfurt)

Conclusie wordt aanvaard door hard incompatibalism (Pereboom), no-self-determinism (Galen Strawson) of no-fault naturalism (Waller).


2

compatibilisme

basisredenering

Premisse 1:

Premisse 1:



Premisse 2:

Premisse 2:



Premisse 3:

Premisse 3:





Libertaristen verwerpen deze premisse (Kane, Balaguer)

Conclusie wordt aanvaard door hard incompatibalism (Pereboom), no-self-determinism (Galen Strawson) of no-fault naturalism (Waller).

basisredenering

basisredenering

Premisse 1:

Niemand verwerpt Premisse 1

Premisse 1:




Premisse 2:

Premisse 2:



Premisse 3:

Premisse 3:





determinisme

indeterminisme

Een systeem is deterministisch als iedere toestand van dit systeem uniek bepaald is door zijn voorafgaande toestand. (Earman, 1984, 2007)

tijdstip t - x

Een systeem is indeterministisch als iedere toestand van dit systeem niet uniek bepaald is door zijn voorafgaande toestand. (Earman, 1984, 2007)

tijdstip t

Van Inswagen: there is at any instant exactly one physically possible future (1983)

tijdstip t - x

tijdstip t

Laplace’s demon: gegeven de begincondities en natuurwetten van een systeem staat elke toekomstige toestand vast.


3

basisredenering

Alternatieve opties Alternatieve opties stelt dat je de mogelijkheid moet hebben om anders te handelen (acting otherwise).

Premisse 1:



veronderstelt

Premisse 2: Alternatieve opties of broncontrole zijn noodzakelijk voor verantwoordelijkheid. Premisse 3: tijdstip t

tijdstip t - x

De alternatieven voor causaal determinisme zijn ofwel uitgesloten ofwel irrelevant. Conclusie: verantwoordelijkheid is uitgesloten.

onmogelijk bij determinisme gezien systeem maar naar één toestand kan evolueren

causalisme

acausalisme

Een systeem is causaal als iedere toestand van dit systeem veroorzaakt wordt door een externe toestand.

Een systeem is acausaal als er toestanden van dit systeem zijn die niet veroorzaakt worden door een externe toestand.

autocausatie oorzaak

gevolg

broncontrole broncontrole (source control) stelt dat de keuze die je maakt jouw keuze is waarvan jij de bron bent en waarover je controle hebt. (it’s up to you)

broncontrole broncontrole (source control) stelt dat de keuze die je maakt jouw keuze is waarvan jij de bron bent en waarover je controle hebt. (it’s up to you)

NEGATIEF = Keuze die iets of iemand maakt mag niet volgen uit een causale geschiedenis waarover dat iets of iemand geen controle heeft


4

basisredenering

broncontrole broncontrole (source control) stelt dat de keuze die je maakt jouw keuze is waarvan jij de bron bent en waarover je controle hebt. (it’s up to you) veronderstelt

Premisse 1: Indien causaal determinisme waar is, dan zijn alternatieve opties en broncontrole uitgesloten. Premisse 2: Alternatieve opties of broncontrole zijn noodzakelijk voor verantwoordelijkheid.

autocausatie

Premisse 3:

Libertaristen verwerpen deze premisse (Kane, Balaguer)

De alternatieven voor causaal determinisme zijn ofwel uitgesloten ofwel irrelevant. Conclusie: verantwoordelijkheid is uitgesloten. onmogelijk bij causalisme gezien keuze teruggaat op causaal keten waarvan je niet de bron bent en waarover je geen controle hebt

De alternatieven voor causaal determinisme

acausale oplossingen

indeterministische oplossingen




wetenschappelijk wereldbeeld uitgesloten

neuropsychologie

Soon studie (Nature Neuroscience, 2008)

Prioriteitstudies: Libet, Haggard, Soon, Brass Elke bewust beslissing wordt onbewust voorbereid

Stimulatiestudies: Fried, Desmurget Intenties zijn kunstmatig op te wekken of uit te schakelen

Elke bewust beslissing wordt onbewust voorbereid


5



Proefpersonen wachten gemiddeld 21 seconden voor nieuwe keuze In drie gebieden kon keuze circa 8 seconden voor beslissing voorspeld worden







wetenschappelijk wereldbeeld

wetenschappelijk wereldbeeld

geeft ons slechts kanspercentage

uitgesloten

uitgesloten

irrelevant

basisredenering

Dubbele opdracht van compatibilisme geen noodzakelijke voorwaarden

Premisse 1: Indien causaal determinisme waar is, dan zijn alternatieve opties en broncontrole uitgesloten. Premisse 2:

Compatibilisten verwerpen deze premisse (Dennet, Frankfurt)

Alternatieve opties of broncontrole zijn noodzakelijk voor verantwoordelijkheid. Premisse 3: De alternatieven voor causaal determinisme zijn ofwel uitgesloten ofwel irrelevant.

alternatieve opties acting otherwise

VERANTWOORDELIJKHEID

broncontrole it’s up to you



6

compatibalisme

Het tegenvoorbeeld van Frankfurt (1969)

geen noodzakelijke voorwaarden


VERANTWOORDELIJKHEID Harry Frankfurt (1929)


Jones staat in een stemhokje waarin hij nadenkt of hij voor de Democratische presidentskandidaat of voor de Republikeinse zal stemmen. Normaal gezien, kiest Jones na enig nadenken voor de Democraten. Maar zonder dat hij het weet, heeft een hersenchirurg met Democratische sympathieën, een apparaatje in Jones’ brein ingeplant dat Jones’ hersenactiviteit in de gaten houdt. Als hij Democratisch stemt, zal het apparaatje niet tussen beide komen. Mocht Jones echter beslissen om voor de Republikeinen te stemmen, dan treedt het apparaatje in werking en stimuleert het Jones’ brein om voor de Democratische kandidaat te kiezen.

Manipulatie Argument (Kane, Pereboom, Mele)

Opdracht van compatibilisme

broncontrole

geen noodzakelijke voorwaarden

Voor elk psychisch vermogen waardoor je verantwoordelijkheid krijgt, (zelfcontrole, bewustzijn, gevoeligheid voor redenen, vermijdbaarheid) is er een manipulatie-scenario denkbaar waardoor je intuïtief niet langer verantwoordelijk bent.


VERANTWOORDELIJKHEID


gedachte-experimenten

Brasil-Neto’s TMS-experiment (1992)

put both hands at table

extend both index fingers

T1

2 x 80 trials

T2


decide which finger to move


T3

T1

click

Resultaten:


T2


T3

click

80% van keuzes was TMS-conform 30% boven kansniveau


7


Filosofisch gedachte-experiment Proefpersoon weet niet van TMS af



T1


T2

T3

Universeel TMS-toestel

Verschrikkelijke situatie Paul het Slachtoffer

Jan de Schutter

Opvallendste Resultaat:

click

Niemand had indruk dat keuze bepaald werd door TMS

Kan elk neuron gelijktijdig vanaf geboorte stimuleren

dood

leven

Filosofisch gedachte-experiment Proefpersoon weet niet van TMS af

Hoe verweert Jan zich tegen deze aanklacht?

Universeel TMS-toestel

Verschrikkelijke situatie

niet-veinzende beschuldigde (Jan) Paul het Slachtoffer

Jan de Schutter

waarheidssprekende expert

Na doding stopt TMStoestel met werken

dood

leven

Eerste verhaal


Eerste verhaal


Jan voert aan dat hij helemaal niet de wil had om Paul te doden. Hij wist welk hand Paul zou doden. Voor, tijdens en na de beslissing had hij de uitdrukkelijke wil om Paul niet te doden. Maar om een of andere reden werd deze wil niet gevolgd. Jan weet niet hoe het komt, maar zijn wil werd overtroffen door iets anders.

8

Eerste verhaal

Eerste verhaal



Jan voert dwang of overmacht aan

Stel dat de expert het bewijs levert van een universele TMSmachine in Jans hoofd, hoe moet de jury oordelen?

Eerste verhaal



Tweede verhaal

Stel dat de expert het bewijs levert van een universele TMSmachine in Jans hoofd, hoe moet de jury oordelen? Jan is niet verantwoordelijk Jan is wel verantwoordelijk

Tweede verhaal

Tweede verhaal

Jan voert aan dat hij inderdaad de wil had om Paul te doden. Hij wist welk hand Paul zou doden. Voor, tijdens en onmiddellijk na de doding had hij de wil om Paul te doden, maar eenmaal hij zag wat hij heeft aangericht, vindt hij die beslissing verschrikkelijk. Jan weet niet hoe het komt, maar zijn wil werd opgedrongen door iets anders. Dat was Jan niet.

Jan voert aan dat hij inderdaad de wil had om Paul te doden. Hij wist welk hand Paul zou doden. Voor, tijdens en onmiddellijk na de doding had hij de wil om Paul te doden, maar eenmaal hij zag wat hij heeft aangericht, vindt hij die beslissing verschrikkelijk. Jan weet niet hoe het komt, maar zijn wil werd opgedrongen door iets anders. Dat was Jan niet. Jan voert onweerstaanbare drang aan


9

Tweede verhaal

Tweede verhaal



Stel dat de expert het bewijs levert van een universele TMSmachine in Jans hoofd, hoe moet de jury oordelen?


Derde verhaal


Jan voert aan dat hij Paul wilde doden. Hij wist ook welk hand Paul zou doden. Niet alleen op het moment van de doding, maar ook nu nog. Hij staat nog steeds achter de beslissing. Hij zou nog steeds hetzelfde doen. Jan geeft allerlei goede of minder goede redenen waarom hij vindt dat wat hij gedaan heeft ook moest.

Derde verhaal

Derde verhaal

Derde verhaal



Jan pleit schuldig



10

MANIPULATIE-ARGUMENT

MANIPULATIE-ARGUMENT Eerste verhaal dwang of overmacht

andere psychische vermogens

volitie of wil

motoriek


volitie of wil

motoriek

Jan is niet verantwoordelijk

eigen Jan

eigen Jan

TMS Jan

TMS Jan



Tweede verhaal

Derde verhaal

Onweerstaanbare drang

schuldig


volitie of wil



motoriek

volitie of wil

motoriek


eigen Jan

eigen Jan

TMS Jan

TMS Jan


MANIPULATIE-ARGUMENT Derde verhaal

schuldig

schuldig


volitie of wil

motoriek

broncontrole

Derde verhaal


ALTERNATIEF

volitie of wil

motoriek


eigen Jan

Jan is verantwoordelijk

eigen Jan

In causaal universum is er geen eigen Jan

TMS-Jan

Maar dan geloof je in broncontrole

TMS-Jan


11

MANIPULATIE-ARGUMENT Derde verhaal

basisredenering

ALTERNATIEF

Premisse 1:

schuldig

Indien causaal determinisme waar is, dan zijn alternatieve opties en broncontrole uitgesloten. andere psychische vermogens

volitie of wil

motoriek

Premisse 2: Alternatieve opties of broncontrole zijn noodzakelijk voor verantwoordelijkheid. Premisse 3:

Jan is verantwoordelijk

eigen Jan

Maar dan houd je machine verantwoordelijk

TMS-Jan

De alternatieven voor causaal determinisme zijn ofwel uitgesloten ofwel irrelevant. Conclusie: verantwoordelijkheid is uitgesloten. Conclusie wordt aanvaard door hard incompatibalism (Pereboom), no-self-determinism (Galen Strawson) of no-fault naturalism (Waller).

Ogenschijnlijke onleefbaarheid

1. Waarom hard incompatibilisme waar is 2. Waarom hard incompatibilisme toch leefbaar is

In theorie steunt recht op schuld

Strafrecht: nullum crimen sine culpa

Schulduitsluitingsgronden: dwang, dwaling, jeugd, geestesziekte

Aansprakelijkheidsrecht: naast injuria ook culpa

Objectieve ‘moeten’ (onrechtmatige daad) + Subjectieve ‘kunnen’ (toerekening)

experimenten bewijzen belang van vrije wil

“ S t e e d s m e e r wetenschappers nemen aan dat vrije wil niet bestaat.” “Alle gedrag kan ultiem begrepen worden in termen van moleculaire bewegingen” “Alle hersenprocessen lopen strikt deterministisch. Voor een vrije wil is geen plaats meer.”

Studies van Baumeister (2009),Vohs & Schooler (2008), Brass (2011)


12


“ S t e e d s m e e r wetenschappers nemen aan dat vrije wil niet bestaat.” “Alle gedrag kan ultiem begrepen worden in termen van moleculaire bewegingen” “Alle hersenprocessen lopen strikt deterministisch. Voor een vrije wil is geen plaats meer.”

Impact op gedrag: Proefpersonen die fragmenten lazen (ten opzichte van controlegroep) •  Spiekten meer •  Hielpen minder •  Stalen meer presentjes •  Meer spicy stuff op eten

Studies van Baumeister (2009),Vohs & Schooler (2008), Brass (2011)


“ S t e e d s m e e r wetenschappers nemen aan dat vrije wil niet bestaat.” “Alle gedrag kan ultiem begrepen worden in termen van moleculaire bewegingen”

Impact op gedrag: Proefpersonen die fragmenten lazen (ten opzichte van controlegroep) •  Spiekten meer •  Hielpen minder •  Stalen meer presentjes •  Meer spicy stuff op eten

“Alle hersenprocessen lopen strikt deterministisch. Voor een vrije wil is geen plaats meer.” -  zegt niets over verantwoordelijkheid -  maar zelfs bij gelijkaardig resultaat welke boodschap ? Studies van Baumeister (2009),Vohs & Schooler (2008), Brass (2011)

Waarom hard incompatibilisme toch leefbaar is

Heel wat misverstanden


Problemen met schuldrecht- en cultuur Conforme ontwikkelingen Enkele moeilijkheden

Over de gevolgen van onbestaande verantwoordelijkheid Wat verdwijnt

ü  Verwijten ü  Zelfverwijten De betekenis van verantwoordelijkheid 1ste betekenis: verzamelingen van plichten

“Je hebt verantwoordelijkheid”

ü  Lof en verdienste ü  Straf als verdiende loon

Wat blijft

Wat verschijnt

ü  Moraal (plichten)

ü  Bevrijding

ü  Foutief gedrag

ü  Gemoedsrust

ü  Straf als correctie

ü  Minder stress

ü Verantwoordelijkheid opnemen

ü  Meer rationele analyse

ü  Schuld(gevoel)

2ste betekenis: schuld, verwijtbaarheid, aansprakelijkheid

“Je bent verantwoordelijk”


13


Heel wat misverstanden Problemen met schuldrecht- en cultuur

Problemen met schuldrecht en -cultuur

Conforme ontwikkelingen Enkele moeilijkheden

Gerechtspsychiatrische probleem met toerekening


Toerekeningsvatbaarheid valt niet te bepalen, ook niet wetenschappelijk

Waar trek je de grens?

PSYCHISCHE VERMOGENS

FILOSOFISCHE VERMOGENS

zelfcontrole Intelligentie redenengevoeligheid zelfbewustzijn

toerekenbaarheid verantwoordelijkheid verwijtbaar

graduele vermogens

binaire vermogens



Besef dat psychische vermogens onvoldoende zijn voor verantwoordelijkheid

Besef dat psychische vermogens onvoldoende zijn voor verantwoordelijkheid “Hij had het vermogen om zich niet agressief te gedragen”

men veronderstelt alternatieve opties (indeterminisme) en broncontrole (acausaliteit)


14





“Hij had het vermogen om zich niet agressief te gedragen”

“Hij had het vermogen om zich niet agressief te gedragen”

Ofwel ‘kunnen’ in betekenis van vermogen maar dan valkuil van de vrije wil

Ofwel ‘kunnen’ in betekenis van keuze maar dan probleem van broncontrole eigen Ronald


criminele keuze



3. Gerechtspsychiatrische probleem met toerekening



“Hij heeft zelf verklaard dat hij de mogelijkheid had om al dan niet af te stappen van zijn plannen.”

“Hij heeft zelf verklaard dat hij de mogelijkheid had om al dan niet af te stappen van zijn plannen”.

Ofwel ‘kunnen’ in betekenis van vermogen maar dan valkuil van de vrije wil





Besef dat psychische vermogens onvoldoende zijn voor verantwoordelijkheid “Hij heeft zelf verklaard dat hij de mogelijkheid had om al dan niet af te stappen van zijn plannen”.

Ofwel ‘kunnen’ in betekenis van keuze maar dan probleem van broncontrole eigen kim

Heel wat misverstanden Problemen met schuldrecht- en cultuur Conforme ontwikkelingen Enkele moeilijkheden

criminele keuze



15

Conforme ontwikkelingen in recht en samenleving


1. Objectieve of risico-aansprakelijkheid Regelt schadeconflicten in arbeid, onderwijs, verenigingsleven, diensten, opvoeding, enz. Verzekeringen maken dit mogelijk.


2. Toenemend maatregelenrecht in strafrecht Problemen met schuldrecht- en cultuur

Enorme toename administratieve sancties (vereisen geen nullem crimen sine culpa) en doelgericht, multidisciplinair denken in aanpak van delinquenten.

Conforme ontwikkelingen

3. Bemiddeling of mediation als groeisector Enkele moeilijkheden Toenemend besef dat beschuldigingen of verwijten niets oplossen en rechtszaken te kostbaar zijn voedt het succes van bemiddeling in allerlei levenssferen. 4. Belang van preventie (“prepressie”)

“Pedofilie is als een natuurramp” “Goede” daders zonder mea culpa?

Aartsbisschop Léonard

Over de noodzaak van schuld (mea culpa) voor herstel en verzoening Wat verdwijnt

ü  Verwijten ü  Zelfverwijten ü  Lof en verdienste ü  Straf als verdiende loon

Wat blijft

Wat verschijnt


ü  Bevrijding



ü  Straf als correctie ü Verantwoordelijkheid opnemen

ü  Minder stress ü  Meer rationele analyse

ü  Schuld(gevoel) Zonder schuldgevoel geen echt mea culpa mogelijk

Over de noodzaak van schuld (mea culpa) voor herstel en verzoening Wat verdwijnt

ü  Verwijten ü  Zelfverwijten ü  Lof en verdienste ü  Straf als verdiende loon ü  Schuld(gevoel)

Wat blijft

Wat verschijnt


ü  Bevrijding



ü  Straf als correctie

ü  Minder stress

ü Verantwoordelijkheid opnemen

ü  Meer rationele analyse

•  Fout betreuren •  Leed erkennen •  Respect voor slachtoffers •  Bereidheid tot beterschap •  Bereidheid tot herstel

Als herstel en verzoening mea culpa vragen dan zijn beide uitgesloten Maar toch een heel eind tegemoet


16

Maatschappij zonder wraak of vergelding?

Patricia Lefranc – zwavelzuur door ex-vriend

ZONDER VRIJE WIL Een zachte verdediging van het harde incompatibilisme

Jan Verplaetse

The Moral Brain


17

12 1

Recommend Documents