10 09:02

1004006 WS_nieuw gezin_binnen.indd 1

4/05/10 09:02


4/05/10 09:02


4/05/10 09:02

Witsand Uitgevers [email protected] www.witsand-uitgevers.com Omslagontwerp: Studio Jan de Boer Auteursfoto: Frank Toussaint Vormgeving en zetwerk: Karakters, Gent © Witsand Uitgevers, Gent, 2010 ISBN 978-94-9038- 226 1 - NUR 770 - D/2010/12.051/11 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij op papier, in fotokopie, mechanisch, elektronisch, door opnames, als e-book of op een andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.


4/05/10 09:02

Inhoud Woord vooraf Inleiding Deel 1: Het drijfzand waarop wij leven 1. Een andere wereld, een ander gezin 2. De mythe van het kerngezin 3. De boze stiefmoeder en de goede stiefvader Deel 2: Het nieuwe gezin 1. Een goede scheiding: jouw beste waarborg 2. Haast je langzaam en heb veel geduld 3. Irreële verwachtingen vermijden 4. Praten, praten en nog eens praten 5. De rolverdeling binnen en buiten het gezin 6. Over opvoeding en discipline 7. Gezag krijgt men niet cadeau 8. Prioriteiten stellen 9. Loyaliteit, de sleutel tot goede relaties 10. En dan zijn er nog de exen Epiloog Bijlagen Addendum 1: Irreële verwachtingen vermijden Addendum 2: Misschien maar een eerste stap? Addendum 3: Verder lezen Addendum 4: Aangehaalde werken Boeken Onderzoek Wetsvoorstel


7 9 23 27 49 71 101 105 133 163 181 207 235 265 283 309 333 369 381 383 403 405 412 412 414 415

4/05/10 09:02


4/05/10 09:02

Woord vooraf

Wie de man of de vrouw van zijn leven ontmoet, heeft een droom. En hoe jonger men is, des te knapper is de prins of des te verleidelijker de prinses. Maar ook als men ouder is, droomt men opnieuw. Deze keer zal het heel anders verlopen. En vooral beter. Ook als het een prins blijkt te zijn met kinderen, of een prinses met een ex én kinderen. Dat was in de droom niet begrepen, maar de ontluikende liefde weet daar wel raad mee. En de ervaringen uit het verleden zullen zeker helpen. Of zouden moeten helpen. Maar dat doen ze blijkbaar niet. Uit de naakte cijfers blijkt dat twee op de drie herkansingen mislukken. Dat is niet alleen doodjammer voor wie opnieuw voluit in die nieuwe liefde gelooft, maar ook voor al wie er van ver of van dichtbij bij betrokken is, niet in het minst de kinderen en stiefkinderen. En jammer genoeg zullen dikwijls de vertroebelde relaties tussen deze laatsten en het nieuw samengestelde ouderpaar sterk bijdragen tot de aftake ling van de relatie. Toch is er niets mis met dromen. Zonder dromen is het leven grijs en saai. Men moet alleen willen weten dat ze voor een deel bedrog kunnen zijn. Zelfbedrog dan. Het is de kunst om dat deel te ontdekken voor het te laat is. Op die manier kan men door de dromen heen de werkelijkheid leren kennen. En ook die kan mooi zijn. Vooruitzien is beter dan genezen. Een stap in de goede richting is het ombouwen van dromen tot idealen. Ook daarvan weet men dat ze zelden of nooit gerea 7


4/05/10 09:02

liseerd worden. Daarom zijn het trouwens idealen. Daarom ook hoeft men er niet wakker van te liggen als men ze niet helemaal kan waarmaken. Ze hebben het voordeel dat men ernaar kan streven. Als men ze goed onderbouwt, kunnen het concrete doelen worden. En om die doelen te bereiken kan men op een welbepaalde manier handelen. Dat geeft het gevoel dat men door zijn eigen daadkracht alles onder controle heeft of minstens meebepaalt. En dat geeft die stimulerende zelfverzekerdheid waar men zich zo goed bij voelt. Voor wie eraan begint of zijn weg erin dreigt te verliezen, kunnen ervaringen van anderen alleen maar een gids zijn. Een goede gids kan beslissend zijn om het doel te bereiken. Deze gids gaat naar de ideale bestemming langs tien wegen. Langs geen enkele weg is men verplicht de top te bereiken. Zeker niet onmiddellijk. Maar elke stap is een stap in de goede richting. Vooraleer aan de tocht te beginnen zullen wij even stilstaan bij het landschap. We beklimmen geen berg zoals we om een meer heen wandelen. De wereld waarin we vandaag leven, is fundamenteel verschillend van die van gisteren. Daarbij vertrekken we niet alleen. Zij die ons vergezellen, mogen gerust weten wat zij van ons mogen verwachten. Welke inspanningen wij bereid zijn te leveren. Maar ook voor hen is de tocht niet vrijblijvend. Ook van hen mogen inspanningen worden verwacht. Ook daar willen we het over hebben. Alleen dan zal de tocht alleen maar winnaars kennen.

8


4/05/10 09:02

Inleiding

Stiefouders zijn zo oud als de mensheid. Ouder zelfs, want ook bij de dieren zijn er die voor het kroost van anderen zorgen. In sommige culturen is het heel gewoon. Nu eens werden stiefouders verguisd, dan weer opgehemeld. De katholieke kerk heeft van Jozef zelfs een heilige gemaakt. Een voedstervader noemde men hem. Dat was hij natuurlijk, maar hij was ook doodgewoon de stiefvader in het gezin. Soms wordt er moeilijk gedaan over wie precies stiefouder is en wie niet. Zo nemen sommigen het samenwonen als belangrijkste criterium. Dat sluit diegenen uit die kiezen voor een latrelatie. Wij houden het liever bij een ruime bepaling: Elke ouder van wie de partner kinderen heeft uit een vorige relatie. Dat deze relatie al dan niet duurzaam was, dat er al dan niet een huwelijk was, is niet belangrijk. Bewust verkozen wij het woord ‘relatie’ boven ‘verbintenis’. Zelfs als die ‘relatie’ tot één enkele seksuele daad beperkt was, lijkt ons het woord stiefouder verantwoord. Hoe zou men anders een man die een relatie aangaat met een vrouw die een kind heeft uit een ‘onenightstand’ of na een verkrachting benoemen? Tenzij in geval van erkenning of adoptie uiteraard. Het gevolg is dat er heel veel varianten zijn binnen eenzelfde begrip. Voor elk van die varianten zal de aanpak wellicht anders liggen. Daardoor is elke raad of aanbeveling, hoe verantwoord ook, relatief van aard en moet die getoetst worden aan 9


4/05/10 09:02

de eigen situatie. Toch kunnen we drie grote groepen vrij duidelijk onderscheiden: 1 | voltijdse stiefouders als de kinderen permanent in

huis verblijven op bepaalde weekends na; 2 | deeltijdse stiefouders als kinderen door co-ouderschap beurtelings bij de ene en bij de andere ouder verblijven; 3 | weekendstiefouders die de kinderen alleen tijdens de weekends bij zich hebben. Dat de woorden met ‘stief’ velen in de westerse wereld negatief in de oren klinken, wordt wel eens op rekening van de Engelsen geschreven. ‘Stief’ is afkomstig van het oud-Engels ‘steop’, wat wil zeggen: ‘beroofd van (de natuurlijke ouder)’. En wie geen bloed band kan voorleggen, wordt niet verondersteld dezelfde liefde te kunnen opbrengen als wie die band wél heeft. Maar de Engelsen kunnen moeilijk verantwoordelijk gesteld voor het Romaanse taalgebied waar woorden als ‘marâtre’ (Frans) en ‘madrastra’ (Spaans) gebruikt worden. En ze klinken nog griezeliger. Zolang het ‘klassieke gezin’ vrijwel de enige aanvaarde samen levingsvorm was, had deze stereotiepe zienswijze vanzelfsprekend veel succes. Nu liggen de kaarten heel anders. Nieuw samengestelde gezinnen en eenoudergezinnen zijn aan een moeilijk te stuiten inhaalbeweging bezig. Maar een maatschappelijk opgedrongen imago is taai. En de oude vooroordelen leven hardnekkig voort. Een en ander leidt tot heel wat pogingen om het woord ‘stief’ door iets anders te vervangen. Anderen, vooral in Nederland, zijn van oordeel dat de naam wijzigen fundamenteel niets verandert. Ze willen de naam behouden maar zorgen voor een betere invulling. Zij voelen zich gesteund door diegenen die beweren dat het taboe dat op stiefouders rust, door henzelf in stand gehouden 10


4/05/10 09:02

wordt. Nieuwe gezinnen willen zo graag en liefst zo vlug mogelijk een ‘gewoon’ gezin zijn, terwijl er heel andere emoties bij komen kijken. ‘Ouders’ in een stiefgezin staan onder druk, ze mogen immers geen tweede keer falen. Ze willen bewijzen dat ze het zo goed kunnen doen. Daarom durven ze nauwelijks met hun moeilijkheden naar buiten te komen, willen niet toegeven dat ze problemen hebben, willen eerder verbergen een stiefgezin te zijn in plaats van daar trots op te zijn. In deze beweringen zit zeker veel waarheid. Daarom is enerzijds pleiten voor het behoud van de naam en anderzijds de stiefouders meer zelfverzekerdheid bijbrengen, een best verdedigbare aanpak. Het lijkt mij echter even zinvol, tenminste voor de tijdsspanne van dit boek, afstand te nemen van het negatieve ‘beroofd zijn van’ en voluit te kiezen voor een andere benaming zoals het meer correcte zorgouder of het meer positieve plusouder. Omdat we ervan uitgaan dat veel stiefouders veel beter bezig zijn dan de negatieve beeldvorming rondom stiefouderschap ons wil doen geloven, klinkt het woord plusouder erg goed. Maar we kunnen het alleen dan gebruiken als het goed begrepen wordt. Nauwelijks was er van plusouders sprake of er waren al oprispingen van echte ouders. Ze interpreteerden de plus als zou het meer betekenen. Meer ‘ouder’ dan zij. Dat was natuurlijk nooit de bedoeling. De plus staat voor: degene die erbij komt, die de ouders kan bijstaan, helpen, mee zorgen voor hun kinderen. En zo zijn we terug bij de zorgouder beland. Maar ook het woord ouder zou beter kunnen. Niet zozeer omdat sommige echte ouders daarvan last blijken te hebben, als wel omdat het zou vermijden dat stiefouders té veel ouder willen zijn en juist daardoor een minder goede stiefouder zijn. Ʌ 11


4/05/10 09:02

In Nederland tonen vrij recente cijfers aan dat ongeveer tien pro cent van de kinderen leeft in nieuw samengestelde gezinnen; in Vlaanderen schatte men in 2002 dit aantal reeds op zeven en dat van eenoudergezinnen op bijna negen procent. Vermoedelijk liggen die cijfers momenteel heel wat hoger. Daarbij dient ook rekening te worden gehouden met de vele ‘onbekende’ stiefouders. Partners die voor twee aparte woningen kiezen of zij die samenwonen maar dit om administratieve redenen of financiële voordelen verborgen houden, worden immers in de statistieken nooit meegerekend. Hoe dan ook staan we voor een maatschappelijk fenomeen dat in volle expansie is en in de komende jaren de traditionele opvattingen over ouder, kind en gezin grondig door elkaar zal schudden. Wie krampachtig vasthoudt aan oude waarden of te veel gelooft in onbespreekbare dogma’s, zal in deze ontwikkeling een doemscenario zien: de kinderen zullen het grootste slachtoffer worden en het zal uiteindelijk leiden tot verloedering van de maatschappij. Wie meer rationeel tegen de dingen aankijkt, ontdekt algauw dat deze gang van zaken wellicht evenveel nieuwe kansen schept als schaduwzijden in zich bergt. De schaduwzijden Onderzoek wijst uit dat bijna veertig procent van de kinderen uit nieuw samengestelde gezinnen minstens één jaar leerachter stand heeft, tegen achttien procent in traditionele gezinnen. Een ernstige consequentie op het eerste gezicht. Toch mogen wij niet te vlug concluderen dat het zittenblijven het gevolg van de nieuwe gezinsstructuur zou zijn. De naakte cijfers worden gerelativeerd als uit hetzelfde onderzoek blijkt dat in eenoudergezinnen het percentage van de 12


4/05/10 09:02

zittenblijvers dertig procent bedraagt. De grotere leerachterstand heeft dus vermoedelijk vooral te maken met de eraan voorafgaande scheiding van de ouders. Bovendien is de gemiddelde leeftijd van kinderen in nieuw samengestelde gezinnen heel wat hoger dan de gemiddelde leeftijd in traditionele gezinnen, wat de kans op leerachterstand gevoelig verhoogt. Nederlands onderzoek heeft zelfs uitgewezen dat stiefkinderen hogere cijfers op school behaalden dan kinderen uit eenoudergezinnen. Het ene sluit natuurlijk het andere niet uit, maar het werpt wel een heel ander licht op de zaak. En ook is er voor zover ik weet nooit onderzoek verricht naar de studieresultaten van kinderen die opgevoed worden in klassieke gezinnen waar de ouders voortdurend op voet van oorlog leven. De resultaten daarvan zouden wel eens verrassend negatief kunnen uitvallen. De nieuwe samenstelling van een gezin kan best af en toe een aandeel hebben in het leerproces van de kinderen, maar men moet heel voorzichtig omspringen met de interpretatie van de cijfers. Daarbij zullen ook de soms moeilijke leefomstandigheden en omgevingsfactoren die met de veranderingen gepaard gaan, een grotere rol spelen dan de samenstelling van het nieuwe gezin op zich. Anderen wijzen erop dat kinderen in nieuw samengestelde gezin nen meer gedragsproblemen hebben. Sommigen hebben het zelfs over karakterstoornissen. Het is duidelijk dat de ongevraagde komst van een volwassene in de leefwereld van een kind voor bijkomende problemen kan zorgen. En uit die problemen kunnen conflicten ontstaan die het gedrag van een kind beïnvloeden. Bovendien zit het kind meestal nog met een hoop onverwerkte gevoelens in verband met de scheiding van zijn ouders. 13


4/05/10 09:02

Laten we niet vergeten dat een derde van de gescheiden ouders binnen het jaar weer samenleeft met een andere partner. Na drie jaar is dat vijftig procent. Elk kind dat geconfronteerd wordt met een scheiding van zijn ouders, kent gevoelens van pijn en onzekerheid. Pijn wegens het reële of vermeende verlies, onzekerheid over zijn toekomst. Daarbij voegen zich alle veranderingen van de nieuwe omgeving waarmee hij te maken krijgt: de woonomgeving, soms zelfs de school, zijn vrienden. Het kind kan het een of beide ouders kwalijk nemen dat ze uit elkaar zijn gegaan. Zeker als de scheiding met hevige ruzies gepaard ging, kan het kind er langdurig de gevolgen van ondervinden. Zonder te spreken over ouders die hun kinderen misbruiken in hun eigen relationele conflict. Dat alles kan zich vertalen in agressief gedrag van het kind of in neiging tot depressie. De ware oorzaak van deze reacties wordt dikwijls door de ouders niet herkend en de stiefouder zal geneigd zijn de oorsprong ervan bij zichzelf te zoeken. Op zijn minst kan men zeggen dat het ook hier moeilijk valt uit te maken of de oorzaken van het onverwachte gedrag in het heden of het verleden te vinden zijn. Verder is het geen uitgemaakte zaak of kinderen die in nieuw samengestelde gezinnen opgroeien, zelf meer relatieproblemen zouden hebben dan andere kinderen. Wel is het zo dat kinderen van gescheiden ouders sceptischer staan tegenover eeuwige liefde en huwelijk. De vaste wil bestaat meestal om het beter te doen dan de ouders. Toch blijken zij als het er echt op aankomt, vlugger de stap naar een scheiding te zetten. Maar ze lijken ook beter te kunnen omgaan met afscheid nemen. Ook dit heeft weinig met de nieuwe gezinssituatie, maar alles met de scheiding van hun ouders te maken.

14


4/05/10 09:02

Dat er nadelige gevolgen kunnen zijn, is een feit. De vraag is echter wanneer en hoe ze worden veroorzaakt. Mij komt het voor dat de voornaamste redenen niet dienen te worden gezocht bij het nieuwe gezin en evenmin bij de stiefvader of stiefmoeder. Het is vooral de houding van de natuurlijke ouders die voor, tijdens en na de scheiding bepalend is voor het toekomstige welzijn van hun kinderen. Als zij op een verantwoorde wijze het belang van hun kinderen consequent laten voorgaan op hun eigenbelang, dan scheppen zij de nodige voorwaarden om de overgang nagenoeg probleemloos te laten verlopen. En dit geldt voor zowel een eenoudergezin als een nieuw samengesteld gezin. Jammer genoeg blijkt nog altijd een minderheid van de ouders daartoe in staat. De nieuwe kansen Daarom is het zo verheugend te kunnen vaststellen dat onderzoek uitwijst dat er meestal heel wat positieve gevolgen voor de kinderen zijn. Door de nieuwe gezinsvorm komt het kind automatisch in een veel uitgebreider familiesysteem terecht. Niet alleen krijgt hij er één of twee volwassenen bij die een voorname rol in zijn leven gaan spelen. Ook verdubbelt het aantal opa’s en oma’s, tantes en ooms, telkens wanneer een ouder ertoe besluit met een nieuwe partner te gaan leven. Dat contact met een brede waaier van volwassenen zal het aan passingsvermogen van de kinderen ontwikkelen. Daaruit ontstaat meestal een grotere vorm van zelfstandigheid. Volgens sommigen zou dit de beste bescherming bieden tegen de overaandacht van sommige moeders, iets dat de zelfstandigheid van hun kind in de weg kan staan.

15


4/05/10 09:02

In dezelfde context kan de aanwezigheid in het gezin van andere kinderen dan de eigen broer of zuster een meerwaarde aan het opvoedingspatroon bieden. Veel kinderen ervaren het als een verrijking dat hun stiefvader belangstelling heeft voor andere dingen dan hun eigen vader of moeder heeft. Bijvoorbeeld dat hij hen leert voetballen of met hen naar concerten gaat. Andere kinderen zien na verloop van tijd in dat ze met hun stiefmoeder over dingen kunnen praten waar ze het met hun eigen moeder moeilijk mee hebben. In geslaagde relaties wordt de stiefmoeder dikwijls de praatpaal voor het hele gezin. Het uitgebreidere gezinssysteem maakt ook dat er veel meer onderhandeld moet worden met de anderen. En ook dat men die ander moet aanvaarden zoals die is, met zijn of haar goede en minder goede kanten. Langzaamaan merkt men dat verschillende leefwijzen ook harmonisch kunnen samengaan, zolang men er zich maar voldoende voor inzet. In die zin beantwoorden de nieuw samengestelde gezinnen veel meer aan het model van onze hedendaagse maatschappij. Zij staan veel dichter bij een multiculturele verscheidenheid en ‘the best way of life’ van onze tijd dan het klassieke gezin. Binnen het gezin moeten zij zoeken naar nieuwe banden en komen tot voldoende zelfontplooiing. Dit stimuleert hun spontaniteit en doet hen verlangen naar meer contacten. Het feit dat autoritair gezag onhoudbaar is, maakt dat de leefsituatie in zulke gezinnen bij voorkeur niet verticaal gestructureerd is. Daardoor sluit ze beter aan bij de horizontale ontwikkeling in onze maatschappij. Stiefkinderen zullen beter gewapend zijn om flexibel te zijn omdat ze met meer ingewikkelde toestanden hebben leren omgaan. Daardoor worden ze ook meestal toleranter jegens de anderen. 16


4/05/10 09:02

In stiefgezinnen moet men veel investeren. Men gaat meer bewust met alles om. Men moet veel meer zaken met elkaar doorpraten. Daardoor leert men beter omgaan met conflicten. Men leert com promissen te sluiten. Oplossingen te vinden om samen harmonisch verder te kunnen leven. Op termijn leidt dit tot waardering voor elkaar en brengt het vooral het besef bij dat men aan relaties moet werken. Maar ook dat dit werken loont. Dankzij de nieuwe partner in het gezin krijgt men de kans om uit twee of drie leefculturen datgene te kiezen waar men zich het beste bij voelt. Dit is een uniek voordeel waar alleen stiefkinderen van kunnen genieten. Natuurlijk kan het in het begin wrevel opwekken of zelfs helemaal niet aanvaard worden. Wie tot dan toe uitsluitend met pop en reggae opgegroeid was, zal het wel moeilijk hebben als hij plotseling heel wat muziek van Bach of Mozart te horen krijgt, maar op termijn is het een verrijkende ervaring. Het omgekeerde ook trouwens. Evenzeer kan het storend werken als een vrijzinnig opgevoede jongere geconfronteerd wordt met het geloof van zijn stiefouder, of omgekeerd. Maar op voorwaarde dat hij er met de nodige omzichtigheid en wederzijds respect mee omgaat, zal hij die andere levensbeschouwing ten minste leren kennen. Hij hoeft niets over te nemen, maar de wetenschap dat er andere visies bestaan, is op zich een verruiming en geeft de jongere de kans later bewuste keuzes te maken. Ten slotte biedt het nieuw samengestelde gezin een grotere kans op een zowel positieve als realistische levensvisie. Realistisch omdat men wellicht minder zal geloven in het sprookje dat huwelijk heet. Op zijn minst zullen zij twijfelen aan de eeuwige duur ervan. Misschien zich zelfs afvragen of het eigenlijk wel nodig is om te huwen. En als ze het toch doen, dan 17


4/05/10 09:02

zal het zeker zijn in de hoop dat het goed mag gaan. Zo niet, dan weten ze dat scheiden wel pijn kan doen, maar niet dramatisch hoeft te zijn en zeker niet het einde van hun wereld. Dat liefde na de liefde echt mogelijk is. Want dat is het ook wat zij in het nieuwe gezin beleven. Ze zien weer een vader die gelukkig is, een moeder die opnieuw kan lachen. Dat alleen al is voor kinderen een hele verademing. In de plaats van de ruzies van de laatste maanden of jaren is er weer plek voor genegenheid en liefde. Het kan heerlijk zijn voor de kinderen dat te zien en te voelen. Zelfs aan kinderen die een hele tijd met één ouder alleen waren, kan het nieuwe gezin een grotere vorm van geborgenheid brengen. Soms nog veel meer. Op internet las ik van een jonge vrouw het volgende verhaal dat dit aantoont. Ze schreef: ‘Misschien kun je ook een reactie van een stiefdochter gebruiken? Mijn ouders gingen uit elkaar toen ik twaalf was. Mijn moeder had de ene minnaar na de andere (ik ben er niet trots op, maar het is nu eenmaal zo), mijn vader was zeer zwaar gekwetst en bleef alleen. Tot hij na enkele jaren (ik woonde nog thuis maar was al jongvolwassen) weer begon te lachen en te stralen. Blijkbaar was zijn oog gevallen op een gescheiden vrouw van op zijn werk. Ik kreeg plotseling de moeder die ik nooit gehad heb. Kerstmis zei me nooit wat, al dat commerciële gedoe, het zei me niets. Dat jaar zaten stiefmama, twee stiefbroers, papa en ik rondom een gourmetstel in een warme huiskamer en ’s avonds speelden mijn jongste stiefbroer en ik samen gitaar. Tijdens examenmomenten belde mijn stiefmoeder me om me succes te wensen; op een vrije dag gingen we shoppen en met de stiefbroers ging ik samen ska ten, cinemaatje meepikken, naar het bos achter de woning van stiefmama… 18


4/05/10 09:02

Ik heb veel meer geleden onder de breuk tussen mijn vader en stiefmoeder dan die tussen mijn vader en moeder, omdat mijn stiefmoeder voor mij méér moeder was dan mijn eigen moeder… en ik was echt geen klein kind meer toen ze in mijn leven kwam.’ Dit kan wel een extreem geval lijken en is het ook. Maar zeker niet zo uitzonderlijk als men zou denken. Een onderzoek bij jongeren door de faculteit sociologie aan de Katholieke Universiteit Leuven toont aan dat twee à drie jaar na de scheiding het merendeel van de negatieve gevolgen voor het psychologisch welzijn van de kinderen verdwenen kan zijn. En dat dit vooral het geval is als de gescheiden ouders hertrouwen en opnieuw voor een conflictarme omgeving kunnen zorgen. Jammer genoeg blijkt uit bovenstaand getuigenis van de jonge vrouw dat ook de tweede relatie van haar vader verbroken werd. En precies daar ligt de zwakste schakel van het stiefgezin. Ruim zestig procent van die nieuwe relaties mislukt namelijk. Ʌ Waarom ligt het aantal mislukkingen zo hoog? We kunnen er alleen maar naar gissen. Wel laat het zich aanzien dat de relatie tussen de stiefouder en de stiefkinderen daarin een behoorlijk grote rol speelt. Joanna Trollope komt in Andermans kinderen tot het besluit dat de emotionele toestand en het gedrag van het kind een grote invloed hebben op de relatie tussen de partners. ‘Dit komt omdat kinderen die zich ongelukkig voelen zich mis dragen, hun gevoelens op een negatieve manier afreageren en onbeschoft en stuurs zijn. Uiteindelijk begint het kind een wig te drijven tussen de stiefouder die teleurgesteld in het kind raakt en 19


4/05/10 09:02

zich steeds kritischer tegen hem of haar gaat opstellen, en de bio logische ouder die in het defensief wordt gedrongen en zich steeds meer gaat ergeren aan de kritiek die zijn kind te verduren krijgt.’ Zo vormen de problemen met het kind ook een bedreiging voor de nieuwe relatie. Ook in een klassiek gezin kan dat gebeuren, maar de gevolgen van die conflicten zullen meestal minder destructief zijn. Omdat daar de ouder-kindrelatie van de beide partners gelijkwaardig is. In een stiefouderrelatie ligt dit wel even anders. De ouderkindrelatie gaat daar immers vooraf aan de partnerrelatie. Meestal niet alleen vooraf, maar ook vóór. De stiefouder kan zijn achterstand op een biologische ouder nooit inlopen. Hoewel dat niet wenselijk is, vormt het wel een serieuze handicap. Het paradoxale is dat het juist de stiefkinderen zijn die het meest baat hebben bij het goed functioneren en het welslagen van het stiefgezin. De Amerikaanse onderzoekers J. Bray en J. Kelly zijn tot de bevinding gekomen dat zowel de conventionele opvattingen dat een echtscheiding op lange termijn geen littekens nalaat als recentere inzichten die het tegendeel beweren, onjuist zijn. Zij ontdekten dat het grootste deel van de kinderen uit het onderzoek de nadelige gevolgen van de echtscheiding te boven kwam nadat zij een paar jaar in een goed functionerend stief gezin hadden geleefd. De meesten van hen herstelden helemaal van de scheiding, sommigen niet. Doorslaggevend was daarbij de rol die de partner van de stiefouder, de inwonende natuurlijke ouder dus, vervulde. Een stiefgezin kan de wonden helen die een scheiding veroorzaakte. Een scheiding heeft zeker een diepgaande invloed op het kind. Maar een liefdevol, goed functionerend stiefgezin kan 20


4/05/10 09:02

er veel toe bijdragen het emotionele en psychische welzijn van het kind te herstellen. Dezelfde auteurs hebben ook ontdekt dat een sterk stabiel stiefgezin evenzeer een gezonde ontwikkeling bij het kind kan bewerkstelligen als een klassiek gezin. Het kan evengoed waarden bijbrengen, grenzen en beperkingen stellen en een structuur leveren waarbinnen regels voor een moreel verantwoord leven worden overgedragen. Die regels zullen door het kind worden getest, misschien zal hij ertegen rebelleren, maar uiteindelijk zal hij ze accepteren. Ook A. de Graaf onderstreept op basis van een uitgebreid onderzoek in Nederland deze stelling en gaat zelfs nog een stap verder: ‘Gaat het goed in het nieuwe stiefgezin, en dan in het bijzonder in het contact met de stiefouder, dan gaat het ook goed met de kinderen. Het welbevinden van de kinderen hangt sterker samen met de band met de stiefouder dan met de band met de biolo gische ouder die niet meer in het gezin woont.’ Deze conclusies lijken mij vrij logisch. Kinderen hebben binnen een gezin behoefte aan betrokken ouders die warmte en steun geven, die duidelijke regels stellen, eerlijke en heldere antwoorden geven op hun vragen. Ze moeten ondervinden dat er van hen gehouden wordt en dat zijzelf van hun beide ouders mogen houden zoals zij dat zelf wensen. Buiten het gezin hebben zij steun en begrip nodig van anderen, vooral van grootouders, van stiefbroers en stiefzussen, maar ook op school, van hun vrienden. Stiefouder zijn is soms gemakkelijk. Dikwijls is het heel moeilijk. Als het mislukt, krijgt hij of zij meestal de steen toegeworpen. Soms terecht, maar veel vaker onterecht. Elke relatie vraagt 21


4/05/10 09:02

onderhoud. Soms hard werken. Bij een relatie met ‘stief…’ soms héél hard werken, maar het resultaat loont. De slaagkansen hangen niet af van de stiefouder alleen, ook van anderen. Die anderen hebben evenals de stiefouder alles te winnen bij een goede werking van het stiefgezin. Vandaar dat we in dit boek niet alleen denken doemiddelen willen aanreiken aan de stiefouders, maar ook aan de natuurlijke ouders, de oma’s en opa’s, en zelfs in sommige omstandigheden aan de stief kinderen zelf. Het zijn geen wondermiddelen. Wel zijn het middelen die velen geholpen hebben om hindernissen te ontwijken of te overwinnen. Voor wie het ideaal nastreeft, zullen ze soms te moeilijk lijken. Maar het kan ook met minder. Zoals elk stiefgezin anders en uniek is, zo moeten ook de middelen aangepast worden aan de situatie. Belangrijk is dat elke stiefouder het helemaal voor zichzelf uitmaakt. Hoever hij wil gaan, wat zij wil bereiken. Even belangrijk is dat men dit ook aan de anderen duidelijk maakt. Zeker aan de partner, maar ook aan de kinderen. En eigenlijk is de niet-inwonende ouder daar ook bij voorkeur van op de hoogte. Als de anderen weten tot welke inzet hij bereid is, moet hij ook op hun inzet kunnen rekenen. Als ze tegelijkertijd ook de limieten van deze inzet kennen, zullen ze geen valse verwachtingen koesteren en zich evenmin nodeloos bedreigd voelen. Daar kan iedereen alleen maar wél bij varen.

22


4/05/10 09:02

deel 1 het drijfzand waarop wij leven


4/05/10 09:02


4/05/10 09:02

Panta rhei, zo zeiden de oude Grieken het. Zoals een stroom is alles voortdurend in beweging. Wat gisteren was, zal morgen anders zijn. Wat wij er soms ook van denken, met ons gezinsleven is het niet anders. Wat wij nu beschouwen als standaardgezin, was dat vroeger helemaal niet. Is het evenmin in andere gedeelten van de wereld. Vijftig jaar geleden bestond het wél, maar was de inhoud grondig verschillend van die van vandaag. Dit alles heeft te maken met de maatschappij waarin wij leven. Een maatschappij die voortdurend in ontwikkeling is. De tijd dat de man op jacht of visvangst trok en de vrouw de kinderen en het huis bestuurde, ligt wel lang achter ons. Maar toch bleef de vrouw tot vijftig jaar geleden ijverig aan de haard en was het de man die voor inkomsten en status zorgde. Ook die periode lijkt nu definitief achter ons te liggen. Som migen zijn ervan overtuigd dat binnen tien à twintig jaar de arbeids markt meer door vrouwen dan door mannen bevolkt zal zijn. Ondanks deze fundamentele veranderingen blijft diezelfde maatschappij beheerst door verouderde normen, opvattingen en waarden. Wie op een ernstige wijze wil nagaan wat in een nieuw samengesteld gezin beter zou kunnen, moet eerst de nodige aandacht besteden aan de ontwikkelingen in de maatschappij. Een maatschappij die nooit op vaste gronden gebouwd is. Eerder op drijfzand waardoor er voortdurend aan vernieuwing moet worden gewerkt. In het kader van dit onderwerp dringen drie vragen zich op: 1 | Hoe hebben huwelijk en gezin zich in onze

maatschappij ontwikkeld naar de dag van vandaag? 25


4/05/10 09:02

2 | Zal het nieuw samengestelde gezin een vaste plaats

verwerven in de wereld van morgen? 3 | Waar komt het stereotiepe beeld van de boze stiefmoeder vandaan? Dit zijn maatschappelijke gegevens of ontwikkelingen die buiten ons toedoen aanwezig zijn. We zijn er niet verantwoordelijk voor, noch kunnen we ze zomaar veranderen. Toch zijn die vragen niet vrijblijvend. De antwoorden nog minder. Omdat we willen uitzoeken hoe we het beste met die veranderingen kunnen omgaan. Hoe we ze misschien op termijn wél kunnen beïnvloeden of ertoe kunnen bijdragen ze in een bepaalde richting om te buigen. Als we er maar genoeg in geloven. En bovenal: als we in onszelf geloven.

26


4/05/10 09:02

Hoofdstuk 1

Een andere wereld, een ander gezin

Geen ouder zonder gezin. Geen gezin zonder huwelijk. Dat leek vijftig jaar geleden vanzelfsprekend. Maar die vanzelfsprekendheid is verdwenen. Van stiefouders was in die jaren nauwelijks sprake, meestal dan nog in sprookjes. Maar de jongste vijftig jaar veranderde er in de westerse leefwereld meer dan de tweeduizend jaar ervoor. En niet in het minst wat huwelijk en gezin betreft. Rond de Tweede Wereldoorlog leek het huwelijk de enige vorm van samenleven. Dat gehuwde ouders met hun kinderen een gezin vormden, was de enige fatsoenlijke norm. Iedereen werd geacht zich daaraan te houden. Moeders die hun man verloren, aarzelden te hertrouwen. Liever zetten zij het gekwetste gezin alleen voort. Vaders hertrouwden vlugger, meestal omdat zij analfabeten waren wat de huishouding betreft. Kon een oudere dochter daarvoor instaan, dan wachtten ook de vaders veelal om te hertrouwen tot de kinderen het huis uit waren. Men geloofde dat het duo van huwelijk en gezin de natuurlijke orde der dingen was. Het leek alsof dit altijd zo geweest was en altijd zo zou blijven. Nauwelijks een halve eeuw later blijft er van dat geloof nog maar weinig over.

27


4/05/10 09:02

Het huwelijk, een huis met vele kamers Het huwelijk heeft in de loop der tijden evenveel hoogtepunten als dieptepunten gekend. Daarbij had het ook soms weinig gemeen met hoe wij er vandaag over denken. Of hoe we het gisteren zagen. In de tijd van de Romeinen bestond het huwelijk, maar het was meer een privéaangelegenheid tussen twee families. Voor de rijkeren onder hen was het een middel om economische of politieke banden te scheppen. Bij het gewone volk waren twee andere vormen van huwelijk in trek. De vrouw werd gekocht, al dan niet voor een reële som. Of ze werd gewoon ‘door gebruik’ na één jaar eigendom van de man. Gelukkig kon ze hieraan ontsnappen door minstens drie nachten buitenshuis en dus zonder haar man door te brengen. Ook al werden we ooit door die Romeinen bezet, hun vormen van huwelijk zijn niet echt tot ons doorgedrongen. In onze gewesten was het huwelijk tot in de middeleeuwen een vormeloze bedoening. Men ging samenwonen en dat was het. Maar dat was buiten de kerk gerekend. Vanaf de 9de eeuw ging zij zich meer en meer bemoeien met de manier waarop men sen samenleefden. Samenwonen zonder meer werd, de instructies van Paulus indachtig, verworpen. De zuiverheid en onthouding werden als het hoogste goed gepredikt. Voor wie zich daar niet aan konden houden, vond de kerk het huwelijk uit. Toch bleef dit huwelijk lange tijd een zaak van de rijkere families. En daar was niet zozeer het huwelijk, als wel de verloving van kapitaal belang. De vrouw was meestal de gift waarmee de alliantie tussen twee families bevestigd werd. En deze bevestiging kwam er door een ceremonie die huwelijk heette. 28


4/05/10 09:02

Maar intussen was wel eerst de schenking van het land en de goederen van de bruidegom in ontvangst genomen. Niet verwonderlijk dat niet alleen de bruid zich bedrogen voelde als de verloving verbroken werd; ook haar familie was in haar eer en vooral in haar fortuin gekwetst. Het heeft tot in de 13de eeuw geduurd voor de kerk van het huwelijk een sacrament wist te maken en pas in de 16de eeuw kon ze ervoor zorgen dat het informele huwelijk verboden werd. Vanaf toen werd het huwelijk een vormelijke verbintenis die bestaat door de plechtig gegeven toestemming. Het eenvoudig samenwonen werd uit den boze. Toch bleven tot het einde van de middeleeuwen de clandestiene huwelijken, wat de kerk samenhokken noemde, ruim in de meerderheid. Een paar eeuwen lang slaagde de kerk erin het monopolie van de huwelijksinzegening te behouden. In Italië bleef het kerkelijk huwelijk veruit het langst de norm. In Frankrijk had de Franse Revolutie korte metten gemaakt met de kerkelijke prerogatieven en het burgerlijk huwelijk aan de staat toegekend. Napoleon zorgde er enkele jaren later met zijn Code Napoléon voor dat het burgerlijk huwelijk Europa veroverde. Terecht zei hij ooit dat hij voor de geschiedenis belangrijker zou zijn door zijn wetboek dan door zijn veroveringen. Tot zowat veertig jaar geleden heeft dat huwelijk, gesteund door kerk en staat, het vrij goed volgehouden. Er deden zich weliswaar hoogte- en dieptepunten voor, maar het hield stand en was zelfs in de periode tussen de twee wereldoorlogen sterker dan ooit tevoren. Alleen tegen de ontwikkelingen in de tweede helft van de 20ste eeuw was het niet opgewassen. Sommigen beweren dat het huwe lijk dood is. Ze bedoelen daarmee dat in ons recht het huwelijk 29


4/05/10 09:02

geen specifieke regelingen meer bevat. In elk geval is voor de kerk sinds het openstellen van het huwelijk voor homo’s en lesbiennes de voornaamste specificiteit verdwenen. Voor de kerk geen voortplanting zonder huwelijk. Uiteraard is dit de reden waarom zij zich zo hevig tegen deze ontwikkeling verzet. Maar ook in andere zin is het huwelijk onthuwelijkt omdat het nauwelijks nog iets uitmaakt of men gehuwd is of niet. Samenwonenden hebben nagenoeg dezelfde rechten als wettelijk gehuwden. Het onderscheid tussen wettige en natuurlijke kinderen is zo goed als verdwenen. ‘Mijn vriend’ of ‘mijn vriendin’ heeft in veel milieus een betere klank gekregen dan ‘mijn vrouw’ of ‘mijn man’. En om op een comfortabele wijze seks te kunnen beleven heeft men het huwelijk ook al niet meer nodig. Een leuke studio of zelfs een studentenkamer volstaat. Het gezin, een spiegel van de maatschappij Het gezin volgde in de loop van de geschiedenis niet altijd de ontwikkelingen van het huwelijk op de voet. Het had zijn eigen dynamiek, vrijwel volledig bepaald door de economische en sociale omstandigheden waarin de mensen leefden. Zeker voor het armere deel van de bevolking was dat het geval. En dat was veruit het grootste deel. In de betere kringen gaf men het gezin de inhoud die bij zijn status paste. Over het algemeen kan men zeggen dat het de minste van hun zorgen was. Het Romeinse gezin was een kleine gemeenschap waar de pater familias alles bezat. Ook oefende hij onbeperkte macht uit over zijn vrouw, kinderen, bedienden en slaven. Hij eiste absolute gehoorzaamheid, kon hen straffen, mishandelen en zelfs doden. 30


4/05/10 09:02

Wat zijn kinderen betreft, gebeurde dit laatste minder, en eerder met meisjes dan met jongens. Men legde hen eerder te vondeling. De armen deden dit uit noodzaak, de rijken om het familiebezit bijeen te houden. Zo konden hun mannelijke nazaten beter een plaats in de senaat afdwingen. Van liefde en affectie tussen echtgenoten en tussen ouders en kinderen was nauwelijks sprake. Enige vorm van privacy was zelden te vinden. Over de ontwikkeling van het gezin in onze gewesten is tot de 17de eeuw weinig met absolute zekerheid bekend. Toch kan men zich aan de hand van getuigenissen en leefomstandigheden een behoorlijk beeld vormen. In de middeleeuwen stonden overleven en veiligheid centraal en waren belangrijker dan de gezinsvorm. Er waren wel gezinnen die wat de samenstelling betreft vergelijkbaar waren met onze kerngezinnen. Maar ze waren meer uitzondering dan regel. Vooral op het platteland was er sprake van alle mogelijke samenlevingsvormen. Vanaf hun 7de jaar waren de kinderen bijkomende arbeidskrachten. Ze werden als jonge volwassenen beschouwd en ook zo behandeld. Meisjes huwden dikwijls al vanaf de leeftijd van 12 jaar. Kinderen kregen weinig of geen afzonderlijke aandacht. Bij de aristocratie was concubinaat schering en inslag. De harde strijd van de bisschoppen ertegen en de willekeurige verstoting van vrouwen bewijzen dat. Het werd in de hand gewerkt door inwonende familieleden en kinderen van anderen die ‘in het gezin’ werden grootgebracht. Bovendien werd het ten-dienste-staan van het personeel wel heel ruim geïnterpreteerd. Meestal trachtten de rijken hun kinderen zo vlug mogelijk aan het hof te laten opvoeden. Daar aanvaardde men hen graag omdat dit de banden met de families versterkte. Wie minder geluk had, belandde dikwijls in het klooster. Soms al vanaf 7 jaar. 31


4/05/10 09:02

Het Germaanse recht maakte geen onderscheid tussen wettige en onwettige kinderen. Het was vooral de kerk die er naarmate ze meer vat kreeg op de maatschappij, voor zorgde dat het lot van de vele bastaarden verslechterde. Pas vanaf de 16de eeuw gingen stemmen op om de gearrangeerde huwelijken af te schaffen. Ook toen pas ontstond de vraag naar een meer liefdevolle en zorgzame opvoeding van de kinderen. Toch bleef dat voor de zeventig tot negentig procent van de gezinnen die op het platteland woonden, een dode letter. Bij de aristocratie was het in bepaalde periodes ‘in’ om de kinderen door anderen te laten opvoeden, meestal van onmiddellijk na de geboorte. Dikwijls kwamen ze op afgelegen plaatsen terecht waar hun ouders hen nauwelijks opzochten. Ze leefden er samen met het kroost van de min die niet zelden een duidelijke voorliefde vertoonde voor haar eigen kinderen. Voor haar waren de inkomsten die uit haar zorgen voortsproten, het enige dat telde. Het was wachten op iemand als de filosoof Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) om de mensen ervan te overtuigen dat kinderen van nature goed waren en niet slecht, want met de erfzonde beladen. Hij verzette zich als eerste heftig tegen het uitbesteden van kinderen. De moeders moesten zelf voor hun kinderen leren zorgen, vond hij. De omstandigheden zaten hem mee. Economisch ging men erop vooruit. De mannen zouden er algauw van profiteren om hun vrouw op een voetstuk te plaatsen en hun plezier elders te zoeken. Het moederinstinct werd de vrouw toegedicht, voor de mannen was er de seksualiteit. Vooral de verschuiving van de bevolking van het platteland naar de stad zorgde ervoor dat de gezinnen kleiner werden. Beter vergelijkbaar met het huidige kerngezin. Maar ook toen was er 32


4/05/10 09:02

nauwelijks of geen sprake van affectiviteit of emotionele binding. Uiteraard was dit ook een vorm van verweer. De kindersterfte was ongemeen groot. De helft van de kinderen werd nog geen vijf jaar. Natuurlijk was er verdriet bij het verlies van een kind, maar hij of zij werd snel door een ander vervangen. Moederliefde en huiselijkheid zoals wij die nu als ideaal zien, ontstonden pas toen de welstand groter werd. En deze kwam er pas op grotere schaal in de 18de eeuw, met de opgang van de burgerij. Dat kinderen aan het eind van de 18de eeuw iets beter behandeld werden, merken we aan de opkomst van speelgoed en boekjes die speciaal voor hen bedoeld waren. Samenvattend kan men zeggen dat er zich in de 17de en vooral in de 18de eeuw ideologische en economische veranderingen voordeden die ervoor zorgden dat het burgerlijke gezin dé leefvorm werd van de 19de en 20ste eeuw. Maar in dat nieuwe gezin waren de sporen van eeuwenlange mannelijke heerschappij niet uitgewist. De burgerman die er prat op ging dat zijn vrouw niet meer hoefde te werken, hield de teugels strak gespannen. Het kwam hem goed uit dat zij thuisbleef en voor de kinderen zorgde. Het leidde tot een dubbele moraal. Mannen hebben bijna altijd meer gemogen dan vrouwen. Alleen gebeurde dit vroeger meestal openlijk, nu veel meer in het geheim. Dit belette niet dat de gezinswaarden als een goed van een hogere orde verkondigd werden. Vooral door de kerk. Terecht heeft Sigmund Freud (1856-1939), vader van de psychoanalyse, op een bepaald moment de hypocrisie van de samenleving rond de eeuwwisseling ontmaskerd. Men mag dus aannemen dat de romantische opvatting van het kerngezin en het daaraan gekoppelde idee van moederschap haar hoogtepunt bereikte in de eerste helft van de 20ste eeuw. 33


4/05/10 09:02

De twee wereldoorlogen kwamen deze gezinsstructuur nog versterken. In de Eerste Wereldoorlog waren de meeste gezinnen dramatisch gescheiden, maar de verwijdering verhoogde de hunkering naar elkaar. In de Tweede Wereldoorlog kwam het er voor de meeste gezinnen op aan te overleven. Eendracht maakte macht. De alomtegenwoordigheid van de kerk en haar gezag zorgde ervoor dat het gezin zowat de enig aanvaardbare vorm van samenleven was. Het huwelijk was de norm. Wie ervan afweek, werd verketterd. Alleen priesters en kloosterlingen ontsnapten aan die regel. Scheiden kon in een aantal landen gewoonweg niet, in andere streken zoals bij ons bleven scheidingen uitzonderlijk. Maar in de tweede helft van de 20ste eeuw kwam een niet te stuiten ommekeer. Tussen de jaren zestig en negentig steeg het aantal echtscheidingen per jaar spectaculair. Tegelijkertijd zag men een daling van het gemiddelde kinderaantal per vrouw van 3,1 naar 1,5. De kerk bleef het gebruik van contraceptiva veroordelen, de staat de hoeveelheid geboorten aanwakkeren, maar de interesse in voortplanting nam zowel bij vrouwen als bij mannen sterk af. Dit bleek duidelijk uit de dalende geboortecijfers, maar ook uit het langere uitstel voor het eerste kind bij vrouwen. En wellicht de meest markante verandering voor het gezin: in de jaren vijftig vond men meer dan negentig procent van de moeders thuis. Ze werkten er in een eigen zaak of deden alleen de huishouding. Ze waren fulltime ter beschikking voor de opvoeding van hun kinderen. In de jaren zeventig was dat aantal gedaald tot zeventig procent om in het jaar 2000 nog veertig procent te bedragen. Men voorziet dat er tegen 2020 meer vrouwen aan het werk zullen zijn dan mannen.

34


4/05/10 09:02

De d o od van het gezin, leve de gezinnen Het romantische gezin uit de eerste helft van de 20ste eeuw is niet meer. Alleen de gedachte eraan houdt hardnekkig stand. Tot de jaren zestig was de man de spil van het gezin. Hij was het geïncarneerde gezag en bepaalde de leefwijze en de leefregels binnen het gezin. Hij was de kostwinner en verwachtte dat zijn vrouw hem ten dienste stond als hij van zijn dagtaak thuiskwam. De vrouw had weinig andere keuze dan de heerschappij van de man te aanvaarden en voor het gezin te zorgen, ook al was die gezinslast soms heel groot. Maar omdat zij van de welstand genoot die de man haar bood, was zij zelden opstandig, hoogstens ongelukkig. De kinderen, gewenst of ongewenst, kwamen er. Wanneer zij er eenmaal waren, stonden zij niet midden in de belangstelling. Er moest goed voor hen gezorgd worden en, als het even kon, was er de ambitie dat ze wat hoger op de maatschappelijke ladder terechtkwamen dan hun ouders. Daartegenover stond dat ze tot aan de puberteit permanent met hun ouders, minstens met hun moeder, broers en zussen, samenleefden. Ze deelden zowat alles met elkaar. Natuurlijk moesten ze naar school, maar slechts vanaf het lager onderwijs. En op de middag kwamen ze alweer naar huis. In de meeste gezinnen werd dan samen gegeten. Vanaf vier uur waren ze weer thuis. Vader kwam wel wat later, maar vanaf een uur of zeven was iedereen samen. Van televisie of van computers was geen sprake. Dus bracht men de hele avond samen door, in de winter zelfs meestal in dezelfde verwarmde kamer of hetzelfde gedeelte van het huis. Met vakantie ging men niet of nauwelijks. En als men dat deed, 35


4/05/10 09:02

dan was het met zijn allen samen. Alle vrije tijd waarover men beschikte, werd hoofdzakelijk met het hele gezin doorgebracht. Was de lagere school eenmaal achter de rug, dan veranderde het beeld echter totaal. Bij de jongens waren er grote verschillen. Sommigen van hen studeerden verder. Voor wie niet in een stad woonde, betekende dat meestal op internaat gaan. Plotseling kwam men nog slechts eenmaal in de maand naar huis. Maar tijdens de vakanties werd het normale dicht-bij-elkaar wonen van voordien weer opgepakt. De ouders hadden geen moeite met die lange afwezigheden. Het was immers bedoeld voor het welzijn van de kinderen. Nooit hadden de kinderen de indruk dat hun ouders hen misten. Na een noodzakelijke periode van aanpassing misten de kinderen hun ouders evenmin. De meeste jongens studeerden niet verder, gingen onmiddellijk werken of leerden een vak. De rest van de tijd waren zij thuis. Meisjes studeerden zelden. Een aantal van hen leerde voor een of ander typisch vrouwelijk beroep. Velen bleven gewoon thuis als hulp in het huishouden voor een dikwijls kroostrijk gezin. Dit sedentaire modelgezin van de eerste helft van de vorige eeuw valt niet te vergelijken met wat vandaag de dag voor kerngezin doorgaat. Ouders van toen zouden zich afvragen of er nog wel van een gezin sprake is. Voor hen die alleen het gebruik van verse groenten zaligmakend vonden, zou het naar de inhoud van conservenblikjes smaken. Ze zouden moeilijk begrijpen hoe bijna alle kinderen kort na hun geboorte in een crèche verdwijnen, nadien in een peuterof kleuterverblijf. Dat ze ’s middags worden opgevangen door de grootouders omdat de beide ouders aan het werk zijn. Dat ze 36


4/05/10 09:02

in de crèche of op school moeten blijven tot men ze kan komen afhalen. Dat de kinderen thuis meer op hun kamer zitten voor hun computer of tv dan in de woonkamer. Wellicht zouden ze getroffen zijn door de wijze waarop de kinderen nu wél midden in de belangstelling van de beide ouders staan. Het ouderschap had voor hen vooral met verantwoordelijkheid en plichtsbewustzijn te maken. Nu is het dé voorwaarde geworden voor vele ouders om te slagen in het leven. Hun levensobjectief. En niet alleen van hen, ook van heel wat grootouders. Maar ze zouden het vreemd vinden dat de ouders zo weinig van hun te korte vrije tijd in het gezin doorbrengen. Ze zouden zich afvragen waarom in het weekend de vader met zijn ene zoon naar de voetbalclub pendelt en met de andere naar de tennisschool. Terwijl de moeder haar dochter op een ander moment naar de dansles brengt. Ze zouden moeite hebben met de paradox tussen de bewustere keuze voor kinderen samen met de bereidheid er zijn leven naar in te richten en de behoefte om meestal buitenshuis te werken en carrière te maken. We hebben het dan nog niet eens gehad over de school die vroeger slechts een aanvulling op de opvoeding was. Kinderen leerden vooral te leven door de ogen van hun ouders. Nu kan de school blijkbaar niet genoeg meer doen. Deze wordt door veel ouders aangezien als de redder in nood voor de opvang en de opvoeding van hun kinderen. Dit alles is geen waardeoordeel. Het is een simpele vaststelling: het ‘klassieke’ gezin van vijftig jaar geleden bestaat niet meer. Tezelfdertijd kwamen allerlei nieuwe gezinsvormen tot stand en degene die al bestonden, namen onverwacht snel in aantal toe.

37


4/05/10 09:02

Dit laatste is zeker het geval voor alleenwonenden en eenoudergezinnen. Zo wordt de groep alleenstaande moeders in Europa op een kleine tien procent geschat. Vroeger bestond dit type meestal uit noodzaak als de vader overleden was of het gezin verlaten had. Nu wordt het veel meer een bewuste keuze. Soms als overgang, soms als een definitieve optie. Alleenstaande vaders vormen een grote uitzondering en zien het in de regel alleen als overgang. Daarnaast zijn er de ongehuwd samenwonenden. Hun aantal is niet bekend en laat zich ook moeilijk kennen. We mogen gerust aannemen dat dit de overgrote meerderheid van nieuwe gezinsvormen betreft. Dit samenleven geldt als voorbereiding op, als alternatief voor of als principiële verwerping van het huwelijk. Sommigen zullen vroeg of laat huwen, veelal als er kinderen komen. Naarmate de rechten van samenwonenden gelijkwaardiger worden aan die van gehuwden en ook de rechten van de kinderen gevrijwaard zijn, valt te verwachten dat het huwelijk steeds meer als overbodig beschouwd zal worden. Hoeveel nieuw samengestelde gezinnen er zijn, is moeilijk in te schatten. Ook hier wordt voorzichtig gesproken van tien procent. Vooral om financiële redenen worden de woonplaatsen van inwonende stiefouders verborgen gehouden. Bovendien zijn de cijfers erg afhankelijk van wat men onder een nieuw samengesteld gezin verstaat. Zo worden weekendgezinnen waar de kinderen tijdens een of meerdere weekends per maand verblijven, en ouders met een latrelatie meestal niet in de cijfers opgenomen. Sinds kort is de uitgebreide gezinsvorm aan een ‘revival’ bezig. Een alleenstaande grootouder of andere verwant komt in het 38


4/05/10 09:02

gezin inwonen of is permanent ter beschikking. Dit om de constante aanwezigheid voor de kinderen in te vullen. Eigenlijk een volkomen logische ontwikkeling als men de werklast van de ouders bekijkt. Toch maakt deze trend wellicht weinig kans om door te breken. Het geeft wel veel comfort en is doorgaans erg goedkoop, maar het belast in grote mate de privacy. Bovendien vinden veel hedendaagse grootouders dat zij hun plicht wel gedaan hebben en zij best een heel tijdje van het leven mogen genieten. Vooral omdat die ouderen zich jonger en jonger beginnen te voelen. Het woord gezin dekt momenteel dus heel wat ladingen. Het kan een een- of tweeoudergezin zijn, gehuwden of samenwonenden bevatten, klassiek of anders samengesteld zijn, met vaste of opeenvolgende partnerschappen functioneren... Het is duidelijk dat het klassieke gezin het meest lijdt onder de nieuwe ontwikkelingen. Dat mensen steeds meer scheiden en ongehuwd gaan samenwonen, zijn daarvan de voornaamste oorzaken. In het verlengde van die trend zullen anders of nieuw samengestelde gezinnen meer en meer het maatschappijbeeld beheersen. Het is niet uit te sluiten dat zij in een van de volgende generaties, samen met de eenoudergezinnen, de meerderheid gaan uitmaken. Positief in deze ontwikkeling is dat een nieuwe generatie vaders ernaar streeft om evenals de moeders een goede en zorgende relatie met hun kinderen op te bouwen. Eveneens positief is ook dat het hebben van kinderen niet meer als een must wordt beleefd. Als ouders veel bewuster voor ouderschap of voor kinder loosheid kiezen, valt het te verwachten dat het percentage vaders en moeders met verantwoordelijkheidszin behoorlijk toeneemt. Hun houding in geval van scheiding kan daardoor alleen maar verbeteren. 39


4/05/10 09:02

Hoe dan ook is het gezin lang niet meer zo klassiek als we geneigd zijn te geloven en komen er meer en meer andere gezinsvormen in beeld. Het nieuw samengestelde gezin zal in de maatschappij van de toekomst nog sterk aan belang winnen. Redenen te over om er ruim in te investeren zodat onze gemeenschap, ouders en stiefouders er op de beste manier mee leren omgaan. De pil die de wereld veranderde De ontwikkeling van de gezinsstructuren in de tweede helft van de 20ste eeuw is wellicht een van de meest ingrijpende gebeurte nissen uit de geschiedenis van de mensheid. Omdat het geëigende patroon van de man-vrouwverhoudingen op een radicale wijze op zijn kop is gezet. Men hoort geregeld dat de vrouw nog altijd geen gelijk loon voor gelijk werk krijgt. In een aantal gevallen is dat juist. Maar dit belet niet dat de klassieke rolverdeling tussen man en vrouw voltooid verleden tijd is. De meest onderschatte oorzaak van die ommezwaai is wellicht de pil die midden jaren zestig het Westen en later de rest van de wereld veroverde. Door het lot van haar lichaam in eigen handen te kunnen nemen was de vrouw niet langer afhankelijk van de goede of kwade gezindheid van de man. Zijzelf is het die nu bepaalt of haar man al dan niet vader zal worden. Dit heeft haar zelfbeeld positief beïnvloed en haar zelfverzekerdheid sterk in de hand gewerkt. De man-vrouwrelatie was aan een onomkeerbare revolutie begonnen. Maar er is meer. Vóór het tijdperk van de pil was het begrip discriminatie onbekend. Een werkgever kon vrijuit een man boven een vrouw verkiezen. En dat deed hij gewillig. Met een 40


4/05/10 09:02

jongere vrouw liep hij altijd het risico op onverwachte zwangerschappen. En niemand wist te vertellen hoeveel het er zouden worden. Met de bewuste keuze voor een bepaald aantal kinderen is dit risico tot een minimum beperkt en veel beter in te schatten. Natuurlijk mag dit geen reden zijn om een vrouw al dan niet te aanvaarden, maar de inpassing in het productieproces is er veel eenvoudiger op geworden. Veel vrouwen met een verantwoordelijke job handelen zelfregulerend. Ze plannen en bepalen veelal hun zwangerschaps verlof zodanig dat het hun bedrijf, hun ambt of hun beroep de minste schade toebrengt. Een Franse minister die in opspraak kwam toen ze een paar weken na haar bevalling haar taak terug opnam, is hiervan een verregaand voorbeeld. Daarbij stellen we vast dat het aantal kinderen dat een vrouw op de wereld zet in het tijdperk van de pil, met meer dan de helft gedaald is. Een en ander heeft ertoe geleid dat de vrouw een vaste plaats op de arbeidsmarkt is gaan innemen en dat zelfs in het vooruitzicht gesteld wordt dat ze er op een dag sterker vertegenwoordigd zal zijn dan de man. Aan universiteiten en hogescholen ziet men trouwens nu al dat vrouwelijke studenten niet alleen talrijker worden, maar ook betere studieresultaten behalen. Het werd dus een ideale periode voor de vrouw om zich te emanciperen. En dat deed ze dan ook. En ook dat is een nieuw element. Er zijn nog wel periodes in de geschiedenis geweest waar vrouwen gelijkwaardig waren aan de man. Of in periodes van matriarchaat de man zelfs domineerden. Maar dit laatste was uitzonderlijk het geval, alleen in een bepaald land of regio, en leidde nooit tot veralgemening. Nu komt de ommekeer van onderaf en niets doet vermoeden dat het ooit nog terug anders zal worden.

41


4/05/10 09:02

Deze (r)evolutie brengt drie heel belangrijke gevolgen mee die de houdbaarheidsdatum van relaties ingrijpend verkorten: 1 | De vrouw is door de emancipatiebeweging misschien wel

ideologisch, maar door de pil daadwerkelijk een seksueel vrij gevochten persoon geworden. De vrees voor de belastende consequenties van sek sueel contact of van een relatie vóór of tijdens het huwelijk is verdwenen. Nu stelt de vrouw haar eigen eisen op dit vlak, of minstens haar verlangens. Binnen het huwelijk of de relatie als het kan, erbuiten als het moet. Daarmee doet zij noch min noch meer wat de man sinds mensenheugenis haar voordeed. 2 | Daarbij voelt ze zich sterk door haar economische zelf

standigheid. Door de eeuwen heen zat de vrouw in een economisch afhankelijke situatie. Huwelijken hadden hoofdzakelijk een economische ondergrond, uitzonderlijk hadden ze met echte liefde te maken. Meestal vormde die economische band het cement van het huwelijk. Deze band is weggevallen. Natuurlijk zal een aantal vrouwen bij een scheiding nog een deel van hun welstand verliezen, maar dikwijls is dat voor de man niet anders. In elk geval kunnen vrouwen behoorlijk verder leven. En het verlies aan inkomen en bezit ruilen ze graag in voor een nieuwe liefde of gewoonweg voor hun herwonnen vrijheid. Feit is dat veel meer vrouwen een echtscheiding aanvragen dan mannen. Deze verandering brengt mee dat het huwelijk niet langer als een instituut wordt beleefd. Veeleer als een alliantie tussen twee vrienden die goed met elkaar moeten kunnen communiceren. Maar die ook beiden in mindere of meer42


4/05/10 09:02

dere mate autonoom blijven en evenwaardig zijn. Daardoor is het huwelijk zoveel kwetsbaarder geworden want volledig afhankelijk van de ontwikkeling van de twee partners. En van hun goedwillendheid. 3 | En omdat man en vrouw tegenwoordig door hun werk in

verschillende culturele omgevingen terechtkomen, loopt die ontwikkeling wel bijzonder veel kans om verschillend te worden. Bijvoorbeeld, een vrouw die lesgeeft aan de universiteit of hogeschool, gaat met andere mensen om dan haar man die als ondernemer met bouwvakkers werkt. Of de leefwereld van een kliniek is een heel andere dan die van een operagezelschap of toneelgroep. Bij het begin van een relatie zal men dat verschil nauwelijks voelen. Na een aantal jaren is de kans groot dat beide partners zich veel meer vertrouwd voelen in hun werkkring dan in hun eigen huis. Men ontdekt de overeenkomsten bij de leden van zijn of haar groep en ziet de verschillen met de eigen vrouw of man veel duidelijker. Plotseling stelt men vast dat men in twee verschillende werelden leeft. Er zullen dan al heel serieuze argumenten moeten zijn om samen te blijven, vooral als de dagelijkse beslommeringen en ergernissen beginnen door te wegen. Een en ander kan voor velen wat pijnlijk in de oren klinken, maar dat hoeft niet echt het geval te zijn. Het is gewoon een nieuwe realiteit. En het heeft weinig zin de moraalridder te spelen; we moeten trachten met deze realiteit te leven. Iedereen keek ongelovig op toen werd vastgesteld dat in Frankrijk de helft van de geboren kinderen buitenechtelijk was. Och ja, Frankrijk, dacht men. Algauw volgde echter de ontnuchte 43


4/05/10 09:02

ring. In Nederland was het niet anders en in de Scandinavische landen lag het getal nog hoger. Om dit verschijnsel te verklaren kwam men ook weer bij economische omstandigheden uit. Vroeger waren kinderen immers afhankelijk van de kapitaaloverdracht die bij het huwelijk tot stand kwam. Hoe rijker de ouders waren, des te comfortabeler hun kinderen zouden leven. Dat tegenwoordig de kinderen als voornaamste kapitaal hun opleiding meekrijgen, heeft de kaarten heel anders geschud. Vrijwel niemand vraagt vandaag de dag nog van de ander dat deze voor de rest van zijn leven in zijn levensbehoeften zal voorzien. Zelfs de wetgever en rechter zijn hier op gepaste wijze tussengekomen om als regel te aanvaarden dat de onderhoudsplicht niet langer meer duurt dan het huwelijk standhield. Daardoor ontnam hij aan het huwelijk een van de voornaamste redenen van zijn bestaan, namelijk de levensverzekering. In een samen levingscontract kan men precies dezelfde afspraken maken. En aangezien er meer en meer wordt samengewoond, worden ook daar de regels aangepast. Zelfs de belastingen houden er rekening mee. Men stelt dus als jongere vast dat men best als gehuwde kan leven zonder het te zijn. Steeds meer jongeren nemen dan ook het besluit later zo gewoon voort te gaan, zelfs met kinderen. Niet alleen de pil Toch zou het onjuist zijn te beweren dat al deze verschuivingen in onze samenleving alleen aan de pil en de emancipatie toe te schrijven zijn. Er is ook sprake van belangrijke andere ontwikkelingen. Alleen stelt men vast dat ze de aangehaalde tendensen veeleer versterken dan verzwakken.

44


4/05/10 09:02

Dit is zeker het geval met de voortdurend stijgende levensver wachting. Een paar honderd jaar geleden lag de gemiddelde leeftijd ergens in de 40. Daar had de massale kindersterfte zeker mee te maken, evenals de vele moeders die dikwijls in het kraambed stierven en de mannen die het leven lieten in de een of andere oorlog. Toen was 60 worden niet vanzelfsprekend. Mensen waren in het beste geval zowat de helft van hun leven getrouwd. Rond 1900 lag de gemiddelde leeftijd van een man op 45 jaar, een vrouw deed het drie jaar beter. Wie zich toen verbond voor eeuwig, wist dat dit twintig, misschien dertig jaar kon duren. Zelden langer. Zelfs in de eerste helft van de vorige eeuw waren mensen die een gouden bruiloft konden vieren, heel zeldzaam. Op het platteland vond men het zelfs een reden om het hele dorp bij het feest te betrekken! Vandaag is een gouden huwelijksjubileum de normale verwachting voor mensen die vrij jong trouwen. Daardoor krijgt eeuwig een heel andere klank. En oude mensen zijn geen oude mensen meer. Alleen als men stokoud is en aftakelt, beseft men dat de ouderdom zijn rechten opeist. En bij dit alles slaagt men erin, al dan niet dankzij medicatie, seksueel actief te blijven. De kansen op laattijdige verliefdheden kunnen daardoor alleen maar toenemen. En ook hier zijn we nog niet aan de grens van de vooruitgang. Het einde van de langere levensduur is nog niet in zicht. De eeuwigheid wordt langer en langer... Het is dan ook niet verwonderlijk dat men zich afvraagt: ‘Heeft het nog zin dat ik me “voor het leven” verbind?’ Velen hebben deze vraag al beantwoord. Onlangs toonde een uitgebreide studie in Vlaanderen aan dat amper nog de helft van de ondervraagden kiest voor een levenslange verbintenis. Ongeveer de andere helft kijkt meer om 45


4/05/10 09:02

zich heen en ziet hoeveel gezinnen uiteen zijn gevallen. Ze wensen het niet te hebben over een levenslange maar over een kwaliteitsvolle relatie. Ze zijn bereid aan die relatie de grootste zorg te besteden, maar als het niet gaat, willen ze elkaar loslaten, eerder dan voor elkaar een hel te worden. Een kleine minderheid vindt zelfs dat een relatie iets is om in de eerste plaats van te genieten en wil elkaar de volste vrijheid geven. Een laatste factor is de ontkerkelijking van de gemeenschap. Tot in de jaren zestig oefende vooral het christendom met de katholieke kerk in het midden een onmiskenbaar gewicht uit op het denken en doen van de mensen. ‘Wat God verbonden heeft, zal de mens niet scheiden.’ Deze slagzin werd met de grootst mogelijke ijver in de menselijke ziel gebrand. De rol van het gezin werd de hemel in geprezen. Door de invloed van de kerk op de wereldlijke macht zou een onwettig kind tot niet zolang geleden van elk recht verstoken blijven. Wie durfde te scheiden, werd uit de kerk verbannen. Het valt dan ook niet te verwonderen dat veel mensen onder deze druk zijn bezweken. Dat zij niet vrij durfden te kiezen en er verplicht voor kozen om gefrustreerd en ellendig achter te blijven. Omdat die druk zijn effect verloren heeft, kan men de laatste decennia van een volledige gelijkschakeling van alle kinderen spreken. Het taboe dat op de scheiding rustte, is weggevallen. Gelukkig voor de man of de vrouw die gaat scheiden of gescheiden is, en gelukkig ook voor de kinderen. Huwelijk en gezin zijn daarmee niet verdwenen en zullen ook niet verdwijnen. Het is duidelijk dat de wijze waarop het gezin als samenlevingsvorm beleefd wordt, door de eeuwen heen afhing van de materiële en ideologische omstandigheden waarin 46


4/05/10 09:02

de mensen leefden. Dat zal in de komende vijftig jaar niet anders zijn. Het klassieke huwelijk en het klassieke gezin zullen niet verdwijnen, maar ze hebben wel hun status van heiligheid verloren. Allerlei andere samenlevings- en gezinsvormen zullen zich ernaast ontwikkelen. Wellicht zullen ze het overwicht krijgen. Met die realiteit moeten we leren omgaan. Dat betekent in de eerste plaats dat we de nieuwe relatievormen erkennen en ze evenwaardig behandelen. Het verschijnsel van seriële monogamie is feitelijk al ruim aanwezig en maakt een grote kans de meest gangbare levensvorm te worden. Het onderscheid tussen paren die herhaaldelijk scheiden en hertrouwen, en andere koppels die gewoon gaan samenleven al dan niet met een samenlevingscontract, is flinterdun. Het heeft dan ook geen zin meer er onderscheid tussen te maken. Tegelijkertijd wil het zeggen dat een maatschappij met één meerwaardige gezinsvorm niet langer haalbaar is. Het aantal eenou dergezinnen en nieuw samengestelde gezinnen zal in dezelfde mate groeien als het aantal echtscheidingen of opeenvolgende relaties. Dus wordt het hoog tijd om ze als gezinsvorm een vaste plaats in onze maatschappij te geven. Ze zijn geen tweedehandsmodel voor het enig ware kerngezin. Nee, het zijn geheel andersoortige gezinnen die juist in het belang van de kinderen een volledig evenwaardig statuut mogen opeisen. De maatschappij heeft de plicht voor de beste context te zorgen waarin deze ontwikkeling mogelijk is. Zij die deelnemen aan de nieuwe gezinsvormen, moeten aantonen dat zij klaar zijn om de eigen taak binnen elke gezinsvorm op zich te nemen. Bij nieuw samengestelde gezinnen zal deze taak dikwijls niet gemakkelijk zijn. Men zal vaak heel creatief moeten zijn omdat hun samenstelling zo verschillend is van de tot nu toe gevestigde gezinsopvatting. En vooral veel ingewikkelder. Iemand 47


4/05/10 09:02

sprak van complex samengestelde gezinnen, en terecht. Maar men is al een heel eind op de goede weg als men dit van het begin af goed beseft. En wie slaagt, mag er terecht trots op zijn binnen een veranderende maatschappij aan een nieuw soort gezin gestalte te hebben gegeven.

48


4/05/10 09:02

Hoofdstuk 2

De mythe van het kerngezin

Er zijn huwelijken of relaties die mislukken, ongelukkige eenoudergezinnen en nieuw samengestelde gezinnen die ten onder gaan. Sommige huwelijken of relaties lukken wél, andere eenoudergezinnen werken prima en heel veel nieuw samengestelde gezinnen beleven een nieuwe lente. Onderzoek heeft aangetoond dat het niet het type gezin is, maar wel de onderlinge relaties zijn die bepalen of de partners het goed met elkaar zullen stellen, of niet. Of de kinderen de beste ontwikkelingskansen krijgen en zich gelukkig voelen, of niet. Alleen zijn de gezinnen waar een stiefouder bij betrokken is, niet onder te brengen onder het vertrouwde begrip dat wij van het gezin hebben. Er speelt een aantal factoren en waarden mee die er een heel andere inhoud aan geven. De Nederlands talige benaming is daarom prima. Nieuw en samengesteld moeten dan wel letterlijk en in hun breedste betekenis gelezen worden. In het Frans spreekt men van ‘famille recomposée’. Deze benaming is minder gelukkig omdat ze een terugkeer naar de voorgaande toestand suggereert. Dat creëert verkeerde verwachtingen. Het klassieke gezin heeft, zoals we zagen, de grootste moeite om aan het romantische beeld van het kerngezin te voldoen. Voor 49


4/05/10 09:02

het nieuw samengestelde gezin is dit onmogelijk. De grootste fout die men dan ook kan maken, is het archetypische beeld van het kerngezin als model te gebruiken. En uitgerekend dat is het wat de meeste mensen doen. Onderzoekers en gezinstherapeuten zijn het erover eens dat het geïdealiseerde patroon van het kerngezin geen goede keuze is voor een stiefgezin. En dat er een nieuw model moet worden uitgevonden dat de duurzaamheid van de relatie beter waarborgt. Probleem hierbij is dat zelden twee situaties vol komen gelijk zijn. De variaties die zulke gezinnen kunnen aannemen, zijn niet in één model te vatten. Er zal zowel heel wat overleg als creativiteit aan te pas moeten komen om voor zichzelf een aangepast model op te bouwen, helemaal los van wat men tot dan toe vanzelfsprekend vond. De nieuwe samenstelling schept immers geen familieband. Ook geen andere. Niemand behalve de twee, dikwijls prille, verliefden hebben erom gevraagd. En toch dient er een relatie opgebouwd te worden met iedereen waarin plaats is voor respect, liefde en geborgenheid. Ook en vooral met de kinderen die intussen ook nog moeten worden opgevoed. Een hindernis hierbij is dat zij in de eerste jaren die op een scheiding of overlijden volgen, erg op hun hoede zijn. Van een stiefouder verwachten ze doorgaans niet meer intimiteit dan van hun coach op het voetbalveld of de tennisbaan. Wie als stiefouder denkt dat dit voor hem of haar niet zal gelden, riskeert algauw de rekening gepresenteerd te krijgen. Men kan er gerust van uitgaan dat het een hele tijd zal duren vooraleer alle plooien gladgestreken zijn en een stief gezin echt als een soort eenheid denkt en handelt. Dit duurt twee jaar volgens de meest optimistische, vijf tot zes jaar volgens de meer realistische verwachtingen. Maar allen zijn het erover eens: hoe minder men forceert om er een kopie van een 50


4/05/10 09:02

‘echt gezin’ van te maken, des te meer kans van slagen men heeft. Eigenaardig genoeg houdt men in meer bevoorrechte milieus meer rekening met deze realiteit dan in kansarme. In de eerstgenoemde zal de stiefouder zich vlugger gedragen als iemand ‘die erbij komt’ om de opvoeding van de kinderen te verzorgen. In kansarme milieus neemt de stiefouder meer de plaats van de natuurlijke ouder over. Tegelijkertijd vindt men bij hen in verhouding ook minder samengestelde gezinnen. Dikwijls blijft de moeder er alleen met de kinderen. In allochtone gezinnen gebeurt dit dikwijls onder maatschappelijke druk, maar ook vaak door eigen keuze. Niet alleen wetenschappers wijzen ons echter op het schadelijk imiteren van het klassieke gezinsmodel. Heel wat verhalen van mensen die het zelf meemaakten, leiden tot dezelfde conclusie: wie té vlug in een ander gezin de open plaats inneemt en daarbij de intentie heeft er zo rap mogelijk een warm, nieuw gezinnetje van te maken, loopt het meest kans te mislukken. En voor wie er wél in slaagt, zal dit niet pijnloos verlopen en vermoedelijk jaren duren. Het beste is het de kat uit de boom te kijken, de ene stap na de andere te zetten en op zoek te gaan naar verschillende vormen van goed samenleven binnen of buiten één gezin. Zo kan men bijna zonder het te merken tot de beste verstandhouding komen met alle betrokkenen. Kerngezin niet nodig om gelukkig te zijn Dat we ons vergissen als we geloven dat alleen het kerngezin zaligmakend is, werd doeltreffend aangetoond door Aminatta Forna in haar boek: De mythe van het moederschap. 51


4/05/10 09:02

Bij de opkomst van nieuwe gezinsstructuren dachten we dat nu eindelijk de vaders gingen opstaan na zoveel eeuwen op de achtergrond gebleven te zijn. Dat dit nooit op grotere schaal gelukt is, wijt Forna aan onze westerse cultuur die van het moederschap een mythe maakt. Daardoor wordt de man onher roepelijk in de figurantenrol gedrongen. Onze maatschappij stak té lang de kop in het zand. School, kerk en administratie bleven vasthouden aan het kerngezin als een ondeelbare eenheid. Men gaat er al te gemakkelijk vanuit, vindt Forna, dat er maar één manier zou zijn om voor kinderen te zorgen. Dat is onjuist. Er zijn culturen waar mannen veel meer worden betrokken bij de opvoeding van de kinderen. Men dringt er de moeders geen schuldgevoelens op voor hun persoonlijke keuzes naast het moederschap. Ze verwijt ons in het Westen, wellicht niet onterecht, dat we dat allemaal vlug afdoen als behorend tot minder ontwikkelde culturen. Omdat het moederschap cultureel bepaald is, kan het zich aanpassen en flexibel zijn. En als dat het geval is met het moederschap, dan is dat ook zo met het gezin. Als bewijs daarvan geeft ze zichzelf als voorbeeld: ‘In de jaren zeventig werd ik door twee vrouwen in twee ver schillende culturen opgevoed. De eerste, die van mijn eigen moe der, was Brits. Mijn ander thuis was in Sierra Leone, in WestAfrika, bij mijn Afrikaanse vader en zijn tweede vrouw, mijn andere moeder. Ik bracht mijn jeugd door op twee verschillende plekken totdat ik volwassen werd, in Londen naar de universi teit ging en die stad mijn thuis werd. Toen ik als kind samen met mijn broer en zus in Sierra Leone woonde, hielden veel mensen van mij. Zij hadden ook de bevoegd 52


4/05/10 09:02

heid mij te begeleiden, te straffen of te adviseren. Als kinderen hadden we veel “moeders” en veel “vaders”. We hadden ook veel “broers” en “zusjes”, omdat het daar gewoon is samen voor elkaars kinderen te zorgen. Voordat ze de zorg voor mijn broer en zus en mijzelf op zich nam, had mijn Afrikaanse moeder haar jonge halfzusje al grootgebracht, en ze heeft tot op de dag van vandaag de kinde ren van vrienden en kennissen in huis. Ze is voor veel kinderen een moeder geweest. Daar deed het er minder toe bij wie we biologisch gezien “hoorden”, omdat de kinderen bij iedereen horen.’ Het moederschap zoals Aminatta Forna het hier beschrijft, is zowat de tegenpool van onze westerse opvattingen erover. In plaats van de eigen kinderen te bevoordelen, worden alle kinderen door iedereen gelijkwaardig behandeld. Anderen worden spontaan bij de opvoeding betrokken in plaats van uit gesloten. Gevolg: de moeder heeft daar niet het gevoel dat persoonlijke behoeften en andere belangen strijdig zijn met het ouderschap. Maar is dit verschil voor het gezin wel zo groot als we op het eerste gezicht denken? Hebben ook wij niet alle taken die we niet langer zelf kunnen invullen, aan anderen toevertrouwd? Alleen doen we dit niet spontaan maar hypergeorganiseerd. Van babysit tot ‘au pair’, van grootouder tot kinderoppas, van peuterspeelzaal tot school. Zelfs bedrijven worden aangemoe digd crèches in te richten om vrouw en man in staat te stellen hun kroost te combineren met hun ambities of leefgewoonten. Daar is niets verkeerd mee en het beantwoordt helemaal aan de eisen van onze samenleving. Maar dan moet men wel de illusie doorprikken dat het gezin, in de klassieke betekenis van 53


4/05/10 09:02

het woord, nog langer de hoeksteen van onze samenleving vormt. Sommigen beweren dan ook dat we ons onbewust ontwikkelen naar het Afrikaanse model waarbij de kinderen voor een belangrijk deel door de gemeenschap gedragen worden. In elk geval dringt een veel soepelere invulling zich op van wat een gezin kan zijn. Zeker nieuw samengestelde gezinnen moeten hiervan durven uit te gaan. Het gevecht met het verleden Een kerngezin heeft geen voorgeschiedenis, een nieuw samengesteld gezin wél. Hoewel dit lijkt op een open deur intrappen, is dit verschil fundamenteel. En met één voorgeschiedenis kan men in nieuw samengestelde gezinnen dan nog van geluk spreken, want dikwijls zijn het er twee of meer. Het klassieke gezin gaat normaal gezien van start met een onbeschreven blad, ook al zijn er kortere of langere relaties aan voorafgegaan. Deze zijn verbroken en zullen hoogst uitzonderlijk een schaduw werpen op de relatie waarvoor uiteindelijk gekozen wordt. Binnen het nieuw samengestelde gezin zijn de schaduwen lichamelijk aanwezig. Buiten hun wil om hebben de kinderen een geprivilegieerde liefdesrelatie met hun ouders. Alleen al omdat deze bestond vóór de nieuwe partner in beeld kwam. De liefde van de partners voor elkaar, ook al is ze nog zo groot en oprecht, kan nooit voorrang krijgen op de liefde van de ouder voor zijn kinderen. Veel stiefouders hebben het moeilijk met deze realiteit. Ze vinden dat de nieuwe relatie voorrang moet krijgen. Dat krijgt men misschien wél aan de partner verkocht, maar nooit aan de kinderen. 54


4/05/10 09:02

Dat wil niet zeggen dat de kinderen altijd en in alle omstandigheden voorrang moeten krijgen, verre van dat. Evenmin dat de partners geen recht op en tijd voor intimiteit zouden mogen hebben, integendeel. Maar met die onvermijdelijke voorrang moet de stiefouder leren leven. ‘Wie is er nu het belangrijkste voor jou, jouw dochter of ik?’ Dit is een vraag die men nooit aan een ouder stelt. Vooral niet omdat wie die vraag krijgt, op voorhand weet dat er maar één goed antwoord kan zijn. En dat antwoord kan hij of zij niet geven. In plaats daarvan zal die zeggen: ‘Ik houd van jullie allebei, maar op een verschillende manier.’ Met dat antwoord is de vraagsteller niet bevredigd, soms zelfs gefrustreerd. Alleen is de schade intussen wel toegebracht. Omgekeerd hoeven nieuwe partners hun weergevonden geluk niet te verbergen. Kinderen hebben er baat bij dat het stel goed functioneert en zich goed voelt. Het is dus fout te denken dat men met zijn gevoelens te uiten de kinderen tekort zou doen. Kinderen moeten niet de indruk krijgen dat de relatie van hun vader of moeder aan hun goedkeuring onderworpen is. Op de stiefouder kan dit als een vernedering overkomen. In een klassiek gezin doet deze onmogelijke keuze zich nooit voor omdat de partnerrelatie aan de relatie tussen ouders en kinderen voorafgaat. Meer nog: omdat de ouders in de kinderen het verlengde zien van zichzelf. Bij de geboorte van een kind komt die andere liefde er gewoon bij zonder aanleiding te geven tot conflict tussen de ouders. Hoogstens zal de echtgenoot zich al eens verwaarloosd voelen en klagen dat hij wat minder aandacht krijgt. Maar nooit wordt het een ongelijke strijd om de eerste plaats.

55


4/05/10 09:02

Wat het verschil nog groter maakt, is dat in een klassiek gezin ook de kinderen starten vanaf nul, in een nieuw samengesteld gezin vanuit hun verleden. En dat verleden heeft een gezicht. In plaats van de vreugde om de geboorte van kinderen start men hier vanuit verdriet. Verdriet om dingen die kwijt zijn en die onvervangbaar lijken. Zelfs als de scheiding ideaal verloopt, is er het gevoel van iets verloren te zijn. Soms is dat niet goed te omschrijven, soms zelfs irreëel te noemen. Maar alleen het feit dat het bestaat, telt. Paradoxaal genoeg veroorzaken erg traumatische scheidingen met veel en langdurige ruzies soms minder gemis. Uitzonderlijk zullen de kinderen de scheiding en de nieuwe gezinssituatie zelfs als een bevrijding beleven. Gezinnen die zich vormen na de dood van een ouder, hebben het niet gemakkelijker. Naast het definitieve verlies van hun vader of moeder hebben nabestaanden veelal de neiging de afwezige te sublimeren. Moeilijkheden die men ondervond, worden vlug vergeten; soms zal men zich over conflicten zelfs schuldig voelen omdat men het niet meer kan goedmaken. En de stiefouder loopt hier de kans dat zowel zijn partner als de kinderen de overledene elk op hun manier idealiseren. Hoe dan ook, in beide omstandigheden zal men met verdriet te maken hebben. En hoe dichterbij de oorzaak van het leed, des te erger. Als men het bestaan van dat leed duidelijk erkent, dan kan men erover praten en zal het minder erg zijn. Maar meestal gebeurt dit niet en drukt de pijn zich uit in depressieve neigingen of in agressie waarvan de stiefouder denkt dat hij of zij de oorzaak is.

56


4/05/10 09:02

Schaduwen van buitenaf In een klassiek gezin kan men zich nauwelijks schaduwen van buitenaf voorstellen. Alleen het stereotiepe beeld van de bemoeizieke schoonmoeder komt soms wat roet in het eten strooien. Maar als dat gebeurt, is de ergernis bij de eigen zoon of dochter meestal groter dan bij diens partner. Daarbij kan men de hoeveelheid en de aard van de contacten veelal best onder controle houden. Heel anders ligt dit bij de contacten met de ex in een nieuw samengesteld gezin. Tot de kinderen helemaal volwassen zijn, komt men aan die contacten niet onderuit. Hij of zij wordt de hoofdactrice of -acteur die vanaf de eerste dag het samenspel van het nieuwe stuk meebepaalt. En zij die in de romantiek van het kerngezin geloven, lopen het grootste risico te vergeten dat deze ex werkelijk bestaat. Een kerngezin kent immers geen exen, dus bestaan ze niet. Terwijl men bij al wat men in de toekomst zal doen of laten, impliciet of expliciet rekening zal moeten houden met deze ‘derde man of vrouw’. Ook al is ‘zij’ of ‘hij’ niet lijfelijk aanwezig. Het wordt een soort ‘ménage à trois’, maar met een derde die men zelf niet gekozen heeft. En met wie de communicatie dikwijls verstoord dan wel verbroken is. Als men zo’n belangrijke medespeler negeert of verdringt, zal men er ook niet over praten. Of heel gebrekkig. Het resultaat hiervan laat zich makkelijk raden: telkens wanneer er negatieve gevoelens door de ex worden opgewekt, worden deze naar andere dingen doorgeschoven. Ze vertalen zich in klachten over de alimentatie of over de onhandelbaarheid van de kinderen.

57


4/05/10 09:02

Het ergste is dat aan de kant van de ex de gevoeligheden een even groot risico zijn. Tenslotte bevindt iedereen zich in een situa tie die volkomen nieuw is en waar elke speler zich onwennig bij voelt. De enige goede oplossing is dat iedereen beseft dat men het aan de kinderen verplicht is medespelers te worden in plaats van tegenstrevers. Uiteraard zullen de kaarten van meet af aan voor iedereen anders liggen. Het zal een wereld van verschil maken naargelang de stiefouder al dan niet een rol in de scheiding heeft gespeeld. Het zal ervan afhangen hoe sterk de bezitsdrang is van de een en de geldingsdrang bij de ander. Haantjesgedrag bij mannen of afgunst bij vrouwen is in staat de beste bedoelingen in de war te sturen. Alleen als iedereen ervan overtuigd is dat het veel verdienstelijker is om vrede te sluiten dan oorlog te voeren, is alles mogelijk. Dan pas toont men dat men echt van zijn of haar kinderen houdt, niet met de lippen maar met het hart. Laten we niet vergeten dat in het kielzog van de andere ouder ook nog een hele familie meekomt. De grootouders van vandaag stammen nog uit een tijdperk waarin andere normen golden. Een deel van hen heeft sinds 1968 die oude normen en rituelen achter zich gelaten, maar dit is nog altijd een minderheid. Net zoals toen. De meesten onder hen namen wel akte van de veranderingen, maar diep vanbinnen aanvaardden ze die niet. Het heimwee naar ‘fatsoenlijker’ tijden waar familie en gezin vóór alles gingen, heeft hen nooit verlaten. De kans is groot dat ze de scheiding van hun zoon of dochter pijnlijk vinden. Eigenlijk niet echt willen. In het beste geval kunnen ze er begrip voor opbrengen. Velen onder hen zijn nog niet van het schuldbegrip bij echtscheiding bevrijd en wijzen steevast in de richting van ‘de ander’ als er een schuldige wordt gezocht. 58


4/05/10 09:02

In het verlengde daarvan kunnen ze veel moeite hebben met een vreemde die nu hun kleinkinderen komt bemoederen of bevaderen. Vooral bemoederen vinden ze erg. Het wordt dan aartsmoeilijk voor de stiefouder als die grootouders de ex voortdurend opjutten. Zelfs bij een goedwillende ex kunnen stokende grootouders heel wat onrust zaaien en agressie kweken. Men kan alleen maar hopen dat ze vroeg of laat beseffen welke schade ze door dat gedrag hun ‘zo dierbare’ kleinkinderen toebrengen. Hoe meer samengesteld, des te complexer Zo eenvoudig als een klassiek gezin is, zo complex kan een nieuw samengesteld gezin zijn. Toen ikzelf geconfronteerd werd met het feit dat er een problematiek rondom deze gezinnen bestond, raakte ik geïntrigeerd. ‘Problemen... welke dan?’, vroeg ik mij af. ‘Wat heeft een nieuw samengesteld gezin wat een gewoon gezin niet heeft, of omgekeerd?’ Na heel wat over het onderwerp gelezen en tal van mensen gehoord te hebben, kwam ik tot het besef hoe naïef ik was. Nochtans was ik in twee verschillende relaties stiefvader geweest. Telkens van een kind in volle groei, namelijk tussen acht en achttien jaar. In het eerste geval een meisje, in het tweede een jongen. Ik had in al die jaren met geen van beiden één noemenswaardig conflict. Niet met henzelf, ook niet met hun moeder voor wat hen betrof, integendeel. Elk van de moeders besprak regelmatig met mij ieder probleem dat zich bij de opvoeding voordeed. Zelfs met de beide vaders verliepen de contacten eerder verzoenend en altijd rimpelloos. 59


4/05/10 09:02

Ik realiseerde mij niet genoeg dat ik in beide gevallen in een bijzonder comfortabele positie had gezeten. Twee keer had ik niets met hun scheiding te maken gehad. Daarbij waren beide vaders mij tamelijk goedgezind vóór de relatie begon. En vooral was er in het eerste geval geen vermenging van de kinderen, in het tweede geval bleef die beperkt. Mijn kinderen waren zoals het toen gebruikelijk was, bij de moeder gebleven. Ik bracht hen de eerste jaren dagelijks naar school en bracht hen terug. Of ze kwamen op mijn kantoor hun huiswerk maken. Gedeelten van het weekend bracht ik met hen door, maar gescheiden van mijn stiefgezin. Het woord stiefvader klinkt mij zelfs tot op de dag van vandaag vreemd in de oren omdat ik er nooit bij had stilgestaan dat ik dat was. Nu zie ik in dat het in de meeste stiefgezinnen heel wat moeilijker ligt. En hoe complexer de gezinssamenstelling is, des te talrijker de hindernissen zijn. Het pittigste verhaal over deze complexiteit las ik in het boek Bijna familie van Kaat Schaubroeck. Een man zit bij een psychiater en vertelt: ‘Het begon allemaal toen ik trouwde en vermoedelijk had ik dat beter niet gedaan. Ik huwde een weduwe met een volwassen dochter die toen mijn stiefdochter werd. Mijn vader kwam op bezoek, werd verliefd op mijn mooie stiefdochter en trouwde met haar. Dus werd mijn stiefdochter mijn stiefmoeder. Weldra kreeg mijn vrouw een zoon, die de schoonbroer van mijn vader werd, omdat hij de halfbroer is van mijn stiefdochter, die immers de vrouw van mijn vader is. Aangezien mijn nieuwe zoon de broer is van mijn stiefdochter, werd hij ook mijn oom. Zoals je weet, is mijn vrouw mijn stiefgrootmoeder, omdat ze de moeder is van mijn stiefmoeder. Vergeet niet dat mijn stiefmoeder mijn stiefdochter is. Bedenk ook dat ik de kleinzoon ben van mijn vrouw. 60


4/05/10 09:02

Maar wacht nog even. Aangezien ik getrouwd ben met mijn stief grootmoeder, ben ik niet alleen de kleinzoon en de partner van mijn vrouw, maar ook mijn eigen kleinzoon. Begrijpt u nu hoe ik bij u terechtkom?’ Het verhaal is fictief en karikaturaal maar niet eens onmogelijk. Twee nieuwe feiten volstaan om alle bestaande familie- en gezagsstructuren door elkaar te halen. Die complexiteit heeft ook haar gevolgen in de rangorde bij de kinderen. In elk klassiek gezin heerst een onomkeerbare hiërarchie: de oudste zoon of dochter is eens en voor altijd de oudste, de jongste is onveranderlijk de jongste tenzij er nog een andere bijkomt. Maar zelfs dát verstoort de heersende rang orde niet. Dit is niet zo bij een nieuw samengesteld gezin waar de komst van een andere partner met kinderen deze rangorde volledig omverwerpt en dus grondig verstoort. Is er een nieuwe partner aan beide kanten, dan is de rangorde dubbel verstoord. Bijkomende handicap is dat deze toestand meestal niet permanent is maar wisselend, al naargelang van het ritme van het bezoekrecht of het co-ouderschap. Op zich is co-ouderschap een heel gelukkige ontwikkeling, maar het kan er wel voor zorgen dat de oudste de ene week echt de oudste is en de andere week een gewone middenmoter. Dit hoeft op termijn niet negatief uit te pakken omdat het de flexibiliteit van de jongeren bevordert. Maar intussen hebben de ouder en stiefouder wel te maken met de reacties van deze kinderen op de wisselende omstandigheden. De voortdurende veranderingen in de samenstelling van het huishouden is een kenmerk waar alleen nieuw samengestelde gezinnen aan moeten wennen. 61


4/05/10 09:02

De wisselende omstandigheden staan een onveranderlijke dagelijkse routine in een nieuw samengesteld gezin in de weg. Deze last kan men ook positief bekijken als men het belang van de kinderen voor ogen heeft. En als men erin slaagt zich goed te organiseren, kan het zelfs voor de ouder en diens partner een pluspunt zijn. Het voordeel om regelmatig eens zonder kinderen te zijn en om alle aandacht aan elkaar te kunnen besteden, moet jonge minnaars toch als muziek in de oren klinken. Iets waar drukbezette ouders in klassieke gezinnen hen alleen maar om kunnen benijden. Ouders hebben het er in het begin soms moeilijk mee dit te appreciëren. Ze moeten er eerst aan wennen dat de kinderen bij de andere ouder weliswaar anders worden aangepakt, maar niet slechter. Dat ze ook gelukkig kunnen zijn zonder de kinderen om zich heen. Pas dan leren ze ten volle genieten van de momenten van ouderschapspauze. Het enige alternatief trouwens is dat de andere ouder de kinderen helemaal opgegeven heeft. En dat is voor het kind altijd de slechtste oplossing. Andere cultuur, ander gezag In klassieke gezinnen groeit men samen op binnen één cultuurpatroon. Dit gaat over eet- en tafelgewoonten, over normen en waarden, over opvoeding. Elk gezin heeft ook zijn eigen taal gebruik, eigen gezegden of vormen van humor. Bovendien vindt men in elk gezin eigen rituelen zoals de wijze waarop verjaar dagen worden gevierd, of juist niet worden gevierd. Hetzelfde geldt voor feesten als Kerstmis of Nieuwjaar. Een nieuwe partner, al dan niet met kinderen, brengt zijn eigen normen, waarden en opvoeding mee. Diens kinderen hebben ook hun eigen opvat62


4/05/10 09:02

ting over rituelen. Zelfs televisiekijken, de tijd die men achter zijn computer doorbrengt en de wijze waarop, hoe laat men gaat slapen... Dit alles kan uitgesproken verschillend zijn. Kinderen in nieuw samengestelde gezinnen krijgen dus goedschiks of kwaadschiks te maken met verschillende leefculturen waaraan ze zich telkens opnieuw moeten aanpassen. Zelfs in het gunstigste geval hebben zij het heel wat moeilijker dan hun leeftijdgenoten in een klassiek gezin. En tot slot is er de totaal andere opbouw van het gezag. In het klassieke gezin is het vanzelfsprekend omdat er niemand voorhanden is om aan het gezag van de verwekkers te twijfelen. In een nieuw samengesteld gezin zal de stiefouder zijn gezag bij stukjes en beetjes moeten opbouwen. De ouder van de kinderen kan daarbij een sterk ondersteunende rol spelen. Behoort dat zelfs te doen. Maar de ouderlijke macht simpelweg delegeren lukt nooit. Het gezag van de stiefouder kan alleen groeien uit vertrouwen en dat laatste is iets dat men opbouwt, dag in dag uit. Het grote voordeel is dat zo’n gezag uiteindelijk sterker kan worden dan datgene wat gebaseerd is op status of afstamming. De inzet loont hier dus zeker de moeite. Geen kopie, wat dan wel? Al deze verschillen leiden tot hetzelfde besluit: het nieuw samengestelde gezin kan geen kopie zijn van het klassieke gezin. Maar hoe moet het dan wel? Nagenoeg nergens vindt men het pasklare antwoord. Dat kan ook moeilijk anders. Omdat er bijna zoveel verschillen zijn als gezinnen. Iedereen moet voor het grootste stuk 63


4/05/10 09:02

zijn eigen weg zoeken. Verwacht dus ook hier geen wonder model te ontdekken dat voor iedereen werkt. Wat wél kan, is een systeem aanreiken dat bruikbaar is om een eigen model op te bouwen. En misschien kan dat iemand aardig op weg zetten. We gaan uit van de veronderstelling dat we bijna van nature geneigd zijn het klassieke gezin te kopiëren. Dan is het enige middel om tot een ander model te komen, dit utopische modelgezin te deconstrueren. Te ontbinden dus. Is dit eenmaal ontbonden, dan houden we losse elementen, bouwstenen over waarmee we iets nieuws kunnen opbouwen. Het klassieke gezin is ingebed in de familie. In heel wat culturen is er zelfs helemaal geen onderscheid tussen familie en gezin. Laten we ons even afvragen in welke mate de familie van de nieuwe partner wezenlijk kan bijdragen tot ons geluk. En of de kinderen er echt baat bij hebben dat we in die familie worden opgenomen. Meestal komen binnen de familie de ouders van de partner het sterkst in beeld, gevolgd door diens broers en zusters. Wordt men door hen vanaf het eerste contact van harte verwelkomd, dan heeft men gewoon geluk. Als dit niet zo is en men weerstanden voelt, kan men zich afvragen in hoeverre een actieve relatie gewenst is. Als zij de hand naar de plusouder niet uitsteken, moet hij die dan wel willen grijpen? Heeft hij hen nodig om gelukkig te zijn met zijn nieuwe partner, met zijn kinderen? Is het belang dat hij erbij heeft, méér waard dan het gevoel ‘om erbij te horen’? En is dat essentieel? Wat is de echte meerwaarde van er altijd bij te zijn? En moet dat dan noodzakelijkerwijs nu al? Misschien kan het beter later. Tot ze er wellicht zelf om vragen. Dat maakt het beslist veel waardevoller voor de plusouder. En veel gemakkelijker. 64


4/05/10 09:02

Misschien zal de nieuwe partner wel bijzonder dankbaar zijn als men de relaties met zijn of haar ouders voorlopig aan hem of haar overlaat. Want de problemen die de nieuwe situatie oplevert, mogen zijn of haar relaties met ouders, broer en zus niet in de weg staan. Dit vraagt tevens een realistische kijk van de partner. Deze moet zich ook willen afvragen welke strategie de beste is. Overijverige partners willen met de beste bedoelingen de dingen wel eens forceren. Ze staan erop dat hun nieuwe geliefde hen overal vergezelt, ook al weten ze dat dit wrijvingen kan opleveren. Of dat die geliefde zich wel eens ongemakkelijk zou kunnen voelen. Wellicht is het voor de plusouder in die omstandigheden zin voller meer oog te hebben voor een of ander familielid met wie het echt klikt. Een broer of zus van de partner die hem of haar wél met vriendschap ontvangt. Dankzij het hebben van contacten met hem of haar kan men wellicht veel beter investeren in de toekomst. Daarbij moet men ook de positieve kanten willen zien van er niet altijd bij te hoeven zijn. De complexiteit van de verschillende familietoestanden leidt er wel eens toe dat men met een overlast aan familie zit. Dat men door de eisen van de een en de wensen van de ander op feestdagen moet hollen van hot naar her om aan alle tradities te voldoen. Rust en tijd voor zichzelf mogen voor een plusouder geen ijdele begrippen zijn. Ook dat draagt bij tot het eigen welzijn en dat van het betreffende gezin. Veel meer dan voor een klassiek gezin is voor een nieuw samengesteld gezin familie liever geen must maar een kans. Zoals Nathalie, een meisje van 15, het zag: ‘Familie behoeft niet altijd een bloedband, net zoals een bloed band je niet noodzakelijkerwijs tot vriend maakt. Wie echt mijn vriend is, is voor mij familie. Familie dat zijn mensen die je graag zien en die je zelf graag kunt zien.’ 65


4/05/10 09:02

Moeilijker ligt het met de exen. Voor de relatie met de eigen ex is men uiteraard zelf medeaansprakelijk. Wat de relatie met de ex van de partner betreft, ligt dit heel anders. Daar deelt men volledig de goede of barslechte situatie die tussen de vroegere echtgenoten ontstond. Zeker bij het begin van een nieuwe relatie kan dit zwaar wegen. Daarbij is de verhouding die ontstaat tussen de stiefouder en de ex van diens partner, ronduit tweeslachtig. De ex is voor de plusouder in de verste verte geen familie. Aan beide kanten kan er zelfs een aversie zijn om elkaar te leren kennen. Kende men elkaar al van vroeger, dan is het soms nog erger. Maar diezelfde ex is wel het naaste familielid van de kinderen, van wie ze normaal gezien veel meer houden dan van jou. Misschien zelfs meer van houden dan van jouw partner. En juist daarom kan men degene van wie men het bestaan liever zou vergeten, niet uit zijn leven bannen. De enige uitweg is op de best mogelijke manier met de situatie leren omgaan. Hoe dit zou kunnen, is zo belangrijk en tegelijk zo fragiel dat we er later een heel hoofdstuk aan wijden. Wat geldt voor de familie, geldt in grote mate ook voor het gezin. Als we het stereotiepe beeld van het klassieke gezin als maatstaf nemen, dan hebben we drie componenten: de vaderrol, de moederrol en het alles-samen-patroon, vertaald in huisjetuintje-gezinnetje. De vader als kostwinner is niet echt van het toneel verdwenen, maar hij deelt die eigenschap nu met de moeder zodat de eigenheid van zijn rol verdwenen is. Toch houdt hij nog in veel huishoudens de nostalgie van het gezag in huis in stand. Het beeld van de echte ‘pater familias’ is niet meer, maar nog dikwijls han66


4/05/10 09:02

delt hij alsof zijn gezag onaangetast is als het er echt op aankomt. Overtuigd als hij ervan is dat het hem eigenlijk van nature toekomt. Een man die als plusvader wil functioneren, zal zich wellicht beter afvragen of zo’n gezag in die situatie wel goed is. Wellicht laat hij die vaderrol beter over aan de moeder van de kinderen. Zichzelf een aanvullende en raadgevende rol toekennen zal voor hem de kans op succes veel groter maken. De moeder is tegenwoordig al even uithuizig als de vader. Waarom zou zij het dan moeten zijn die het gezin van de man met kinderen onder haar vleugels neemt? In een klassiek gezin is de nieuwe man nog niet echt doorgebroken. In een stiefgezin misschien iets meer. Maar nieuwe man of niet, een man die scheidt, zou in staat moeten zijn zelf in te staan voor alle lasten en verplichtingen die zijn omgangsrecht of co-ouderschap meebrengt. Zeker als zijn vriendin of vrouw door haar werk mee bijdraagt tot de welvaart van het gezin. Eigenlijk zou elke man of vrouw die kinderen uit een eerdere relatie ten laste heeft, voor dat kroost moeten kunnen zorgen. Taken die de partner dan op zich kan of wil nemen, dienen als een toegift te worden beschouwd en nooit als iets vanzelfsprekends. En dan is er het alles-samen-doen. Zoals we zagen, is dit zelfs in het klassieke gezin meestal alleen nog een vrome intentie en geen vanzelfsprekende realiteit. In een nieuw samengesteld gezin is de ontkoppeling ervan wellicht een veel betere optie. Zeker de kinde ren zijn daar geen vragende partij. Dikwijls zullen zij het heel tof vinden een bepaalde tijd alleen met hun vader of moeder te zijn. Als beide partners kinderen hebben, zullen ze allicht beter deze behoefte onderkennen. Voor wie geen kinderen heeft, valt het soms moeilijker te begrijpen. Misschien moet men zich eerst eens inbeelden zelf kind te zijn om beter te beseffen hoe waarde67


4/05/10 09:02

vol een exclusief contact af en toe met vader of moeder kan zijn. Naargelang men ertoe besluit weinig of veel samen te doen, staan er heel wat leefmodellen ter beschikking. Als het beter voor de ontwikkeling van de relatie is, hoeft men niet bang te zijn om ‘klein’ te beginnen. Heel wat mensen zijn verrast hoe goed ze zich kunnen voelen als doodgewone minnaars. Ze genieten voor tweehonderd procent van elkaar gedurende de tijd dat de kinderen bij de andere ouder zijn. Ze hebben weer genoeg zuurstof voor de week mét de kinderen. Ook al zijn ze dan niet bij elkaar. Wie toch voor het intensief-samen-model kiest, heeft altijd de mogelijkheid een minimale afstand in te bouwen. Zelfs in één huis kan dit, op voorwaarde van wat creativiteit. Het vraagt alleen wederzijds respect en begrip voor elkaars privacy. Ʌ Ter afsluiting kunnen we stellen dat het gezin in de laatste decennia een metamorfose heeft ondergaan. De echtelijke spil is flink afgezwakt, terwijl de ouderlijke spil meer cruciaal werd. De kwaliteit van de relaties heeft de bovenhand genomen op de duur ervan. Het voortbestaan van de familiale groep verhuisde daardoor naar het tweede plan. Hierbij rijst een aantal vragen: hoe sterk is een relatie nog in een tijd waarin zelfverwezenlijking duidelijk voorrang krijgt? Hoe kan het moderne gezin gecombineerd worden met de tijdelijkheid van de relaties? Bemoedigend is alvast dat onderzoek leert dat in Europa een grote meerderheid de verantwoordelijkheid van ouders ten overstaan van hun kinderen onaantastbaar vindt. Maar de ouder lijke plicht om de kinderen een volwaardige opvoeding te verschaf fen komt losser en losser te staan van het huwelijk of de relatie. 68


4/05/10 09:02

Men kan dus zeggen dat naarmate de relaties tussen al dan niet gehuwde partners losser worden, hun persoonlijk engagement ten aanzien van de kinderen moet toenemen. Waarom speelt de wetgever dan niet meer in op wat een aantal auteurs, verbonden aan het Hoger Instituut voor Gezinswetenschappen (HIG), in een opiniestuk in De Standaard (14 mei 2004) voorstelde? ‘Bij samenwonen of huwelijk beloven partners elkaar, al dan niet ceremonieel, steun en onderhoud, zoals de wet het voor schrijft. Misschien wordt het tijd dat ook volwassenen die kiezen voor een kind, dat engagement publiekelijk uitspreken. In plaats van de aangifte van een kind snel snel af te handelen via een zie kenhuis of via internet, moeten we dat moment juist meer gewicht geven en er een heuse “ouderschaps- en opvoedings belofte” aan koppelen. De wet regelt de ouder-kindrelatie en stelt duidelijk dat de ouders steeds, wat ook hun relatie is, ver antwoordelijk zijn en blijven voor het kind. De ouderschapsbelofte moet de ouders vooral herinneren aan hun wettelijke plich ten. De ouders kunnen hun belofte bevestigen als ze uit elkaar gaan of een nieuwe relatie aangaan.’ Misschien zou ikzelf nog meer de nadruk leggen op het feit dat die plicht individueel op elke ouder rust, dus onvervreemdbaar met de persoon verbonden is, en in geen enkel geval afhankelijk is van de veranderingen in de burgerlijke staat, gehuwd of gescheiden. Op zijn minst zou het de mensen bewuster maken van de consequenties die de verwekking van een kind met zich brengt. Dat grotere persoonlijk engagement van de ouders zou de taak van plusouders aanmerkelijk verlichten. Ze zouden meer duidelijkheid krijgen over de omvang van hun eigen verantwoorde69


4/05/10 09:02

lijkheden omdat de natuurlijke ouders zich veel minder aan hun verantwoordelijkheden kunnen onttrekken. Heel gemakkelijk zal hun taak nooit worden. Daarvoor is de situatie té complex. Uitdagingen zullen er genoeg blijven. Maar juist de moeilijkste uitdagingen geven achteraf de grootste voldoening. Alleen moet men erin slagen voor deze nieuwe gezinsvorm een passende levenswijze te vinden.

70


4/05/10 09:02

Hoofdstuk 3

De boze stiefmoeder en de goede stiefvader

‘Bijna de helft van stiefkinderen vindt de situatie met de stief vader goed, een kwart redelijk en nog eens een kwart slecht. De aanwezigheid van een stiefmoeder wordt heel wat nega tiever beoordeeld: slechts een kwart vindt de situatie thuis goed. Deze negatieve ervaring is vooral het gevolg van een slecht contact met de stiefmoeder. Vooral als gescheiden ouders met een nieuwe partner gaan samenwonen of hertrou wen, heeft de nieuwe gezinssituatie invloed op het welbevin den van de kinderen. Gaat het goed in het nieuwe stiefgezin, en dan in het bijzonder in het contact met de stiefouder, dan gaat het ook goed met de kinderen. Het welbevinden van de kinderen hangt sterker samen met de band met de stiefouder dan met de band met de biologische ouder die niet meer bij het gezin woont.’ Tot deze bevindingen komt Arie De Graaf na een grootschalig onderzoek dat een goed jaar geleden in Nederland door het Centraal Bureau voor de Statistiek werd gehouden. De ervaring met een stiefmoeder in een nieuw samengesteld gezin zou dus dubbel zo slecht zijn als de relatie met een stiefvader. Het zou nuttig zijn ook te weten wat het beeld is dat in de maatschappij leeft met betrekking tot een stiefvader en een stiefmoe71


4/05/10 09:02

der bij hen die er niet mee te maken krijgen. De kans lijkt mij groot dat de uitkomst gelijkaardig zou zijn. Dit is des te merkwaardiger omdat er veel meer bijna-voltijdse stiefvaders zijn dan stiefmoeders. Veel moeders blijven immers alleen met hun kinderen. De overgrote meerderheid van de ex-mannen gaat een nieuw huwelijk aan of woont samen. Zonder de kinderen dus. Slechts zeven procent onder hen voedt zijn kinderen langdurig alleen op. De stiefmoeder zal dus veelal een weekendstiefmoeder zijn. Dat zou haar taak gemakkelijker moeten maken, maar doet dit blijkbaar niet. Daarbij komt dat procentueel heel wat meer stiefvaders misdrijven tegenover hun stiefkinderen plegen dan stiefmoeders. Verhalen over hardhandige stiefvaders komen geregeld voor, ook in de media. Uit onderzoek blijkt dat meer kinderen eerder bij een stiefvader mishandeld en misbruikt worden dan bij hun natuurlijke vader. En toch heeft dit blijkbaar weinig invloed op de gunstige score van de stiefvaders. Terwijl omgekeerd de beste bedoelingen en de voortdurende inzet van de meeste stiefmoeders het tij niet kunnen doen keren. En hoe beleven de stiefouders zelf hun integratie in de nieuwe gezinnen waar ze deel van uitmaken? We beschikken niet over onderzoekscijfers, wel zijn er aanwijzingen die het voorgaande bevestigen. Als men de literatuur over stiefouders erop naslaat, dan stelt men twee zaken vast. Op een aantal uitzonderingen na kan men zeggen dat uitsluitend vrouwen, meestal stiefmoeders, over stiefouderschap schrijven. Tal van hen willen de nare ervaringen die ze hebben opgedaan, van zich af schrijven. Velen willen met hun verhaal lotgenoten helpen. Op zich een nobel doel en het biedt een schat aan informatie. Vooral voor stiefmoeders dan. 72


4/05/10 09:02

Stiefvaders worden in dezelfde boeken ‘stiefmoederlijk’ behandeld. Want zelden gaat het over stiefouderschap, vrijwel exclusief over stiefmoederschap. Logisch natuurlijk, maar daarmee gaat men aan de vraag voorbij waar die grote verschillen tussen de beide geslachten vandaan komen. En dat zou wel eens de kern van het probleem kunnen zijn. Het betekent ook dat de lezer een vertekend beeld krijgt van de werkelijkheid. Sommigen wijzen er wel op dat er ook voordelen aan nieuw samengestelde gezinnen zijn, dat het daar ook goed kan gaan. Toch leert de lectuur ons vooral dat het een moeizame weg is, geplaveid met valkuilen en hindernissen. Wat slechts waar is voor een kleine minderheid. De werkelijkheid is dat er wellicht evenveel fantastische stiefmoeders als fantastische moeders zijn, terwijl dit bij de vaders wel niet anders zal liggen. Men mag vooral niet vergeten dat tussen de natuurlijke ouders en hun kinderen evenmin alles naar wens verloopt. Dat er ook ouders zijn die met hun zoon of dochter op gespannen voet leven. Of soms erger. Alleen wordt daar de schuld meestal bij het kind gezocht. Gaat het om een stiefkind, dan zoekt de stiefouder, vooral de stiefmoeder, de schuld bij zichzelf. De vraag is dus: in welke mate is het beeld van de boze stiefmoeder terecht? Helemaal niet als we Fay Weldon mogen geloven in haar boek Dagboek van een stiefmoeder. Deze Britse schrijfster kan er zeker niet van verdacht worden vrouwen in een slecht daglicht te willen stellen. Ze is een notoire feministe. En uitgerekend zij komt tot de conclusie dat de schuld veeleer dient te worden gezocht bij de stiefdochter dan bij de stiefmoeder. Ze vervangt de boze stiefmoeder – een beeld dat ze achterhaald vindt – door 73


4/05/10 09:02

de boze stiefdochter. Ze voedde zelf drie stiefzonen en één stiefdochter op en zou het dus kunnen weten. Ze schrijft: ‘Als je ooit verliefd wordt op een man met kinderen, zorg dan dat het zonen zijn, dochters zijn een nachtmerrie.’ Ik vond deze uitspraak hoogst eigenaardig en een gevaarlijke veralgemening. Want niet doordat zij dat met haar stiefdochter zo beleefde, geldt dit als algemene regel. Zonder van mijn persoonlijke ervaring een algemene regel te willen maken, kan ik alleen maar vaststellen dat mijn belevenissen met mijn stiefdochter heel anders waren. Omdat ik een man ben...? Maar ook met mijn stiefzoon liep het goed. Toch geeft Weldons stellingname stof tot nadenken. Kan het zijn dat vrouwen meer moeite hebben om met elkaar om te gaan dan mannen? In dit verband dacht ik aan een andere beroemde vrouw midden in een mannenwereld: Coco Chanel, de vrouw die de vrouwenmode een nieuwe toekomst gaf. Die hen letterlijk uit het korset van hun verleden haalde, maar die haar neus ophaalde voor andere vrouwen. Buiten haarzelf zag zij op de wereld nog drie, hoogstens vier intelligente vrouwen. Ik kon ook niet anders dan terugdenken aan het stereotiepe beeld van de schoonmoeder. Wat men ook van haar denkt, ze is niet louter fictie. Over haar bestaan er wel geen sprookjes. Omdat er geen kleine kinderen zijn die ermee te maken krijgen, want voor de kleinkinderen is ze de suikerzoete oma. Maar ze bestaat wel echt. En ook daar blijven bazige of bemoeizieke schoonvaders helemaal buiten beeld. Deze toevalligheden leken mij té talrijk om er geen rekening mee te houden. Niet dat mannen in zulke omstandigheden ook maar 74


4/05/10 09:02

iets beter zouden zijn dan vrouwen. Ik blijf zelfs overtuigd van het tegenovergestelde. Over het algemeen zijn de zorg en de inzet van vrouwen groter, misschien zelfs belangelozer. Maar één punt is zeker: mannen en vrouwen gaan anders met deze situaties om. En precies in dat ‘anders’ zou het geheim van het verschil kunnen liggen. En als we dat geheim kennen, dan hebben we vermoedelijk de sleutel van de oplossing in handen. Jammer genoeg is er nog geen onderzoek gedaan naar de redenen waarom stiefvaders dubbel zo goed overkomen als stiefmoeders. Vermoedelijk is het ook moeilijk omdat men dan automatisch wil zoeken naar concrete oorzaken. Terwijl de minder voor de hand liggende invloed van achterliggende maatschappelijke en individuele factoren wellicht veel belangrijker is. Maar moeilijker aanwijsbaar. Intussen kunnen we alleen mogelijke oorzaken van dit verschil trachten aan te geven. De analyse van elk van die oorzaken zal van belang zijn om de relaties tussen stiefouders en stiefkinderen beter te kennen en te verbeteren. Wij vonden als mogelijke oorzaken: het permanente beeld van de boze stiefmoeder in de loop der tijden; de mythe van het moederschap; de stereotiepe rol van de vrouw in het gezin; en een verschillende mentaliteit, eigen aan het geslacht. Het ligt voor de hand dat deze vier factoren niet voor iedereen in dezelfde mate bepalend zullen zijn. Het is ook zo dat men aan de eerste twee zelf minder kan veranderen omdat ze binnen het maatschappelijk domein vallen. De laatste twee heeft men grotendeels gelukkig wél in eigen hand.

75


4/05/10 09:02

De boze stiefmoeder: een hardnekkig spro okje De oorsprong van de kwaadaardige stiefmoeder is helemaal geen sprookje. Bij de Romeinen weten we met zekerheid dat ze traditioneel een gehaat figuur was. Er waren enkelingen die erop wezen dat die reputatie ten onrechte was en dat de boze stiefmoeder tot het rijk van de verbeelding behoorde, maar in de maatschappij zat het negatieve beeld duidelijk verankerd. Horatius bijvoorbeeld vertelt hoe een jongen bij de heksen gebracht wordt om een magisch drankje te drinken. Als hij hun vraagt waarom ze hem bekijken ‘met de blik van een stiefmoeder’, dan laat die insinuatie niet veel aan de verbeelding over. Ovidius wil ons doen geloven dat verschrikkelijke stiefmoeders in het ijzertijdperk perfecte gifmengsters waren. Ook in zijn tijd zijn ze, volgens hem, nauwelijks veranderd, heel gierig en alleen uit op winstbejag. Dat de huwelijken van de rijken alles met macht en geld te maken hadden, was aan deze opvatting niet vreemd. Dat stiefmoeders ook in die tijd al beschouwd werden als een bedreiging van het familiefortuin evenmin. In de middeleeuwen werd er in onze gewesten, zoals we zagen, veelal samengewoond zonder formaliteiten. Vooral door de sterfte van veel moeders tijdens de bevalling was er heel wat behoefte aan stiefmoeders. Ook was de gemiddelde leeftijd van de mensen zo laag dat zowel stiefvaders als stiefmoeders heel courant waren. Alleen werd het door de arme bevolking nauwelijks zo ervaren. Zoals bastaarden en andere kinderen nauwelijks van elkaar te onderscheiden waren, zo werd er ook weinig verschil gemaakt tussen natuurlijke ouders en stiefouders. 76


4/05/10 09:02

Dit veranderde helemaal toen de kerk zich met huwelijk en afstamming ging bemoeien. Er ontstond een onvervalste kruistocht tegen de bastaarden en stap voor stap wou men meer mensen tot een kerkelijk huwelijk overhalen. In het begin lukte dat niet zo best, maar geleidelijk aan werd de druk van de kerk onhoudbaar. Tegelijkertijd kwam vooral de stiefmoeder weer in een kwalijk daglicht te staan. Alleen nadat de moeder overleden was, werd gedoogd dat zij een rol kwam spelen in het getroffen gezin. Al dan niet toevallig werd deze periode gevolgd door een tijd waarin de rijken minder en minder zin hadden om hun kinderen zelf op te voeden. Zij werden kort na de geboorte voor jaren uitbesteed aan families op het land. Deze families waren arm, dikwijls zeer arm. Met een man die het grootste deel van de dag op het land was, stond de vrouw er alleen voor. Zijzelf had dikwijls al meerdere kinderen ‘die de natuur haar had geschonken’. De rijkemanskinderen die erbij kwamen, waren voor haar meer een last dan een lust. De enige drijfveer om het te doen was het geld dat ermee verdiend werd. Het laat zich raden dat haar houding ten overstaan van die vreemden navenant was. Uiteindelijk zouden het in de 19de eeuw de gebroeders Grimm zijn die de stiefmoeders hun definitief sprookjesimago gaven. Toch mogen wij hen niet de steen toewerpen want zij vertolkten alleen maar de algemeen gangbare opinie van hun tijd. Of voegden zich ernaar. Want in de eerste versie die zij van Sneeuwwitje schreven, was de boze heks niet eens een stiefmoeder, wel haar moeder. De reacties van de burgerij varieerden van verontwaardiging tot haat. En juist bij die burgerij bevond zich de meerderheid van hun lezers. Geen wonder dat de broers hun verhaal deskundig 77


4/05/10 09:02

aanpasten. Ze hoefden daarvoor zelfs niet ver te zoeken. In de West-Europese sprookjes die tot dan toe als volksverhalen overgeleverd werden, was de stiefmoeder vrijwel altijd iemand die slecht was en haar eigen kinderen voortrok. In sprookjes zijn de personages bijna altijd zwart of wit. Ze zijn goed of slecht. En dan liefst heel goed of heel slecht. Met haar voorgeschiedenis was het te verwachten dat de stiefmoeder in de tweede categorie terechtkwam. In de sprookjes van Grimm worden zowat alle slechte eigenschappen in haar verenigd. Ze is boosaardig, afgunstig, bevoordeelt haar eigen kinderen. Ze is ook een intrigante, listig en kwaadaardig en zal er zelfs niet voor terugdeinzen te doden. Dit laatste lijkt er duidelijk op te wijzen dat we ons hier in de wereld van het sprookje bevinden. Het heeft in de verste verte niets te maken met de realiteit. Als er in de geschiedenis al stiefmoeders geweest zijn die een stiefkind hebben gedood, dan bewijst dit niets. Ook moeders doen dat en daar zou de weerstand om zoiets te doen toch ontzettend veel groter moeten zijn. Wel moeten we er rekening mee houden dat het te maken kan hebben met het fabuleren van uitspraken als ‘Ik wou dat ze er niet was’, ‘Ik ben hem liever kwijt dan rijk’. En zulke uitspraken lezen we wel degelijk in verhalen van of over stiefmoeders. Van stiefvaders is er in de sprookjes, bij mijn weten, geen spoor te vinden. En de natuurlijke vaders dan? Eigenaardig genoeg komen zij zelden ter sprake. Zijn ze wel aanwezig, dan blijven ze meestal op de achtergrond. Het enige dat men kan zeggen, is dat ze geen hand uitsteken voor hun kinderen. Ze zijn meestal zo betoverd door de charmes van hun nieuwe, liefst jongere vrouw dat ze omwille van de huiselijke vrede alles maar laten begaan. Hoogstens zullen ze hun kinderen helpen de hel te ont78


4/05/10 09:02

vluchten. Een fraai beeld van de man is het niet, maar intussen blijven de stiefvaders wel buiten schot. Hoe sterk deze verhalen op kinderen in kunnen werken, toont Elisabeth Lockhorn aan in haar boek Eten stiefmoeders je op? Jonathan is een knaapje van 10 dat erg goed opschiet met de vriendin van zijn vader, tot hij hoort dat zij gaan trouwen. Hij wordt echt bang als hij hoort dat ze zijn stiefmoeder gaat wor den. Hij dacht meteen aan nare sprookjes, vertelt hij later, waar bij stiefmoeders je wegsturen of opeten. Het zijn soortgelijke verhalen die in onze maatschappij zodanig verweven zitten dat ze de woorden zelf zijn gaan belasten. Opzettelijk had ik het daarstraks over ‘stiefmoederlijk behandelen’. Telkens wanneer men deze uitdrukking gebruikt, gaat men er impliciet vanuit dat het een wezenlijke eigenschap van een stiefmoeder is om anderen te benadelen. Zodat Van Dale niet anders kan doen dan dit vooroordeel te bevestigen. Het woordenboek noemt haar ‘een liefdeloze, hardvochtige moeder’. Wel als tweede definitie, maar toch. En dan komen wij er bij ons nog goed vanaf. In het Spaans (madrastra) en in het Frans (marâtre) bezorgt het woord alleen al koude rillingen. Niet onterecht trouwens, want ze staan voor ‘slechte, ontaarde moeder’. Wie toch een lievere benaming wil gebruiken, vindt daar zelfs geen gepast woord voor. Men spreekt dan maar van belle-mère, alsof het over een schoonmoeder gaat. En zo wordt ook de stiefvader bedacht met beau-père. Veelzeggend is dat er voor hem niet eens een woord bestaat dat vergelijkbaar zou zijn met ‘marâtre’. Historisch groeide dus een grote kloof tussen de perceptie van stiefmoeder en stiefvader. Bijzonder jammer is dat dit beeld 79


4/05/10 09:02

in de sprookjes bestendigd werd en van daaruit in onze taal en cultuur verankerd is komen te liggen. Is dit beeld in bepaalde tijden niet helemaal onterecht geweest, de werkelijkheid van vandaag heeft daar niets mee te maken. Die andere werkelijkheid vereist dat het stigma dat op de stiefmoeder weegt, wordt weggenomen zodat de woorden stiefmoeder en stiefvader een gelijke klank krijgen. Om dat te bereiken dienen stiefouders in de eerste plaats zelf een inspanning te leveren. Ze zullen allebei hun eigen rol op een zo goed mogelijke manier moeten leren spelen. Niet beter dan de moeder of de vader, maar ook niet slechter. Gewoon anders. Het is het beste die uitdaging niet lichtvaardig aan te gaan en te steunen op de ervaringen van vele anderen. Ook de maatschappij draagt hierin een grote verantwoordelijkheid. Ze kan voor een opvoeding kiezen waarbij alle gezinsvormen evenwaardig aan bod komen. Waar een tweede vrouw van de vader of een volgende man van de moeder een positieve rol speelt. Ze kan zorgen voor een passende wetgeving en de publieke opinie erop wijzen dat stiefouders in onze huidige samenleving een belangrijke ‘plus’factor zijn in de vorming van de kinderen. Schrijvers of filmmakers zouden terug kunnen grijpen op de originele versie van de gebroeders Grimm. Daar ging het over een gewone, harteloze en ijdele koningin-moeder die uit jaloersheid haar eigen kind uit de weg wilde ruimen om de mooiste te blijven. Het verhaal zou daardoor nog sterker worden. En geen enkel kind zou zich er persoonlijk bij betrokken voelen. Want hún moeder zou dat toch nooit doen! Alleen zouden ze erachter komen dat er moeders kunnen bestaan die tot zoiets in staat zijn. En dat men geen stiefmoeder hoeft te zijn om zoiets verschrikkelijks te doen. Hiermee zetten we de stap van sprookje naar mythe.

80


4/05/10 09:02

De mythe van het moederschap Men is geen moeder, men wordt moeder. Met deze zin kan men De mythe van het moederschap van Aminatta Forna samenvatten. Zij voert een berg argumenten aan om aan te tonen dat het moederinstinct niet bestaat. Dat er geen enkele speciale emotionele band is die biologisch vastgelegd is. Dat integendeel de wijze waarop het moederschap beleefd wordt, cultureel bepaald is. Eerder had Elisabeth Badinter al duidelijk gemaakt dat het moederinstinct paradoxaal genoeg een uitvinding van de mannen was en bovendien onjuist. Dat er niet zoiets bestaat als een ‘oerneiging’ die bij elke normale vrouw te vinden zou zijn. Wat impliciet de vrouwen die deze neiging niet vertonen, veroordeelt tot de abnormaliteit. Beide auteurs wijzen er ook op dat in alle delen van de wereld gemeenschappen en volkeren te vinden zijn die het moederschap op een heel andere manier beleven dan wij dat nu doen in het Westen. Dit materiële bewijs is het beste argument voor hun stelling. Daarbij tonen ze aan dat die verschillen geen negatieve invloed hebben op de ontwikkeling van de kinderen. Dus kan geen enkele specifieke invulling van dat zogenaamde moederinstinct zich als het enig ware beschouwen. Ook bij ons heeft het moederschap de laatste eeuwen een totaal andere inhoud gekregen. Gewoon als gevolg van andere leefomstandigheden. En als het niet algemeen en onveranderlijk is, is het ook geen instinct. We zagen al dat er tot de 18de eeuw heel weinig binding was tussen moeder en kind. De vele ongewenste zwangerschappen en de grote kindersterfte waren daar niet vreemd aan. Talloze kinderen werden uitbesteed of te vondeling gelegd, zelfs 81


4/05/10 09:02

door moeders die ruim de middelen hadden om voor hun kroost te zorgen. Kinderen die bij een min werden opgevoed, werden zelden of nooit bezocht. Deze ‘afstandelijkheid’ begon kort na de geboorte en duurde verschillende jaren. Dat het niet om verwaarloosbare aantallen gaat, wordt door harde cijfers aangetoond: in Parijs werden in 1780 twintigduizend van de eenentwintigduizend kinderen die er dat jaar geboren werden, naar voedsters gestuurd. Waar was het moederinstinct dan van al die vrouwen? Van vaderinstinct is er al helemaal geen sprake. In de 19de eeuw, de eeuw van de romantiek, kregen we een totaal andere situatie. Door de opkomst van de burgerij kwam er meer en meer een scheiding tussen het werk van de man en dat van de vrouw. Vooral het mannelijke gedeelte van die burgerij promoveerde het moederinstinct en wist op die manier de vrouw aan de haard te binden. De ideale moeder werd een thuisblijfmoeder. Zo ontstond een overtrokken moederbeeld. De moeder werd geacht zich buiten haar man uitsluitend aan de kinderen te wijden. Ze beschikte over zowat alle kwaliteiten en de kinderen hadden haar voortdurend nodig. Klagen over de kinderen of over het moeder schap leek heiligschennis. In werkelijkheid kon geen enkele moeder aan dit ideaal beantwoorden. Een stiefmoeder zeker niet. In de eerste helft van de 20ste eeuw bereikte de mythe zijn hoogtepunt. Voor Erich Fromm, een Duits psycholoog, was de moederliefde gewoonweg de hoogste vorm van liefde en de heiligste van alle bindingen. Deze liefde kan op geen enkele manier worden verdiend of verworven. Belangrijk is ook dat deze liefde onvoorwaardelijk is: de moeder houdt van haar kind, wat hij of zij ook doet. Voor de vader ligt dat volgens Fromm anders. Zijn liefde is voorwaardelijk: hij houdt van het kind voor zover hij of zij voldoet aan zijn verwachtingen. 82


4/05/10 09:02

Deze ideeën vonden gretig ingang bij de burgerij en in mindere mate ook bij de andere lagen van de bevolking. De grote winnaar van deze visie is de stiefvader. Een voorwaardelijke liefde ligt binnen het bereik van iedereen die zich om het welzijn van een kind bekommert. Dus ook binnen zijn bereik. De onvoor waardelijke liefde is onbereikbaar voor alle anderen. Dus zeker voor de stiefmoeder. Na de Tweede Wereldoorlog is dit beeld blijven hangen, maar werd het moederschap meer en meer beheerst door de wetenschap. En weer waren het de mannen die bepaalden hoe de vrouw moest handelen om een ideale moeder te zijn. De klemtoon kwam te liggen op alles wat een moeder moet weten en doen, opdat haar kind fysiek en vooral psychisch gezond zou opgroeien. Vreemd is dan wel dat de regels die zij opstelden, een of twee decennia later achterhaald bleken te zijn. Er was een tijd dat men dacht dat moeders hun baby’s zonder het boek van dokter Spock onder de arm niet konden grootbrengen. En vanzelfsprekend waren zij, en zij alleen, door de dokter voorbestemd om daarvoor te zorgen. Even vanzelfsprekend waren afwezige moeders dé oorzaak van de grootste, al dan niet vermeende tekorten en frustraties van het kind. In het laatste kwart van de vorige eeuw emancipeerden de vrouwen volop en gingen meer en meer buitenshuis werken. Algauw stonden andere wetenschappers op om te getuigen dat de alomtegenwoordigheid van de moeder wel eens funeste gevolgen kon hebben. Overdreven moederbinding en bezitterigheid werden de nieuwe sleutelwoorden voor het moederlijk falen. Intussen is het aangetoond dat moeders die niet gewend zijn de zorg voor hun kind met iemand anders te delen, jaloers worden 83


4/05/10 09:02

op andere volwassenen die een goede band krijgen met hun zoon of dochter. Dat het moederinstinct veel minder algemeen is dan soms gedacht wordt, en dus geen instinct, blijkt ook uit de recentste maatschappelijke ontwikkelingen. Ondanks de systematische indoctrinatie in vrouwenrubrieken, kranten en vrouwenbladen ziet men steeds meer vrouwen die het moederschap op de lange baan schuiven of er gewoon afstand van doen. Uit een Brits onderzoek blijkt dat in de jaren zeventig nauwe lijks één procent van de jonge vrouwen geen kinderen wenste, nu is dat twintig procent geworden. Vooral hoger opgeleide vrouwen met een verantwoordelijke job zijn er vlug van overtuigd dat de eisen voor het moederschap voor hen niet haalbaar zijn. Zeker niet als ze ook nog een eigen leven willen leiden. Op dit ogenblik is in Nederland een kwart van deze vrouwen ouder dan 45 jaar en kinderloos. De belangrijkste redenen hiervoor zijn de belemmering van hun vrijheid en de moeilijkheid om kinderen te verzorgen én carrière te maken. Toch blijven sommigen van het bestaan van het moederinstinct overtuigd. Op zich is het al dan niet bestaan van dat instinct niet eens zo belangrijk. Het feit dat men er onvoorwaardelijk in gelooft en er het monopolie van een unieke soort liefde en zelfopoffering aan verbindt, is dat wél. Want dat heeft bijzonder kwalijke gevolgen, in de eerste plaats voor de moeders zelf. Een groot aantal vrouwen lijdt onder schuldgevoelens omdat ze aan dat ideaal niet kunnen beantwoorden. Wie gelooft dat de moeder alleen echt goed voor haar kinderen kan zorgen, heeft het moeilijk telkens wanneer ze de kinderen aan iemand anders moet afstaan. En voor iemand die werkt, is dat bijna elke dag. 84


4/05/10 09:02

Door zichzelf in een unieke relatie te plaatsen komt de vader eerder over als een tweederangsouder. In een klassiek huwelijk of relatie komt dit minder tot uiting. In geval van scheiding des te meer: zes kinderen komen bij de moeder terecht tegenover één bij de vader. Wellicht vinden de meeste vaders dat ook best zo, maar heel veel moeders kunnen zich nauwelijks inbeelden dat hij in aanmerking zou komen om op een even waardige manier voor de kinderen te zorgen. Vreemden zijn als gevolg van diezelfde mythe helemaal onbevoegd. Onderzoek toont aan dat een kind zich even goed kan voelen bij een kinderoppas, onthaalmoeder of gastouder als bij de moeder. Op voorwaarde alleen dat de omgang tussen beiden intens genoeg is. Wie in de mythe gelooft, legt dit onderzoek opzij. Als blijkt dat in geval van gevaar het kind naar diezelfde oppas toeloopt en niet naar de moeder, ervaart de moeder dit veelal als bedreigend. Niet als een bewijs van de liefde waarmee de oppas het kind verzorgt. In deze logica is het grootste wantrouwen tegenover een vrouw die dan ook nog een rivale is, onvermijdelijk. Dat vaders met mijlen afstand op de tweede plaats komen, geeft hun als stiefouders een grote voorsprong op de moeders. Zij hebben zich meestal in hun bijrol genesteld en hebben dan ook veel minder moeite om in hun nieuwe rol een bescheiden plaats in te nemen. Wellicht zou Sarah Blaffer Hrdy, een Amerikaans antropologe, het wel eens bij het rechte eind kunnen hebben. Zij gaat er vanuit dat de onvoorwaardelijke moederliefde niet bestaat. Het moederinstinct evenmin. Dat de gevoelens van een moeder voor haar kind wel natuurlijk zijn, maar voor een groot deel meebepaald worden door de omstandigheden en haar eigen ervarin85


4/05/10 09:02

gen. Daaruit leidt ze af dat een moderne moeder kan en moet kiezen: is ze bereid veel of weinig in de baby te investeren? En als ze zich beperkt, hoever kan ze daarin dan gaan? Wat er ook van zij, één zaak staat vast: de religie die zich in onze cultuur rond het moederschap ontwikkelde, is aansprakelijk voor de mythe dat een vrouw alleen de volmaakte moeder kan zijn als ze de natuurlijke moeder van het kind is. Daardoor worden de liefde, de inspanningen en de betrokkenheid van ieder ander banaal. In de eerste plaats van de vader, nog meer van gelijk welke derde en zeker van de stiefmoeder. Dat de idee van het al dan niet vermeende moederinstinct bij ons levendig aanwezig is, is zeker niet de schuld van de vrouw. Eerder van de man, zoals we zagen. Omdat het bestaan ervan in onze huidige maatschappij meer kwaad doet dan goed, hebben beiden er belang bij er afstand van te nemen. En niet alleen vaders en moeders, maar iedereen. Alleen dan zullen de kwalijke gevolgen ervan ook verdwijnen. De vrouw en de moeder zouden hier de weg kunnen tonen. Zonder dat moederinstinct wordt zij geen minder goede moeder. Waarom die hele geschiedenis dan niet opbergen? De moderne vrouw of eigentijdse moeder zou moeten erkennen dat zij heel wat anderen nodig heeft om haar kind op te voeden. En hoe meer mensen echte liefde voor haar kind kunnen opbrengen, des te beter het is. Daar concurrentie in zien is onzin en schadelijk voor het kind. De tijd die de moeder door de hulp van anderen cadeau krijgt, kan zij zoveel beter besteden aan meer kwalitatieve tijd voor haar kinderen. Door het moederschap op een altaar te plaatsen heeft men te weinig plaats overgelaten voor de anderen. Voor de vader bijvoorbeeld. Dikwijls wordt er geklaagd dat de nieuwe vader niet 86


4/05/10 09:02

of nauwelijks bestaat. Niet ten onrechte trouwens. Maar misschien wordt die opkomst van de nieuwe vader wel afgeremd omdat hij toch maar tweede keuze is. Door afstand te doen van haar aparte situatie ten aanzien van het kind legt de moeder de lat voor de vader weer gelijk. En dat niet alleen wat de liefde voor of van het kind betreft, maar ook aangaande de plichten en de lasten. De bal ligt dan helemaal in zijn kamp. Aan hem om het waar te maken. Een bijkomend voordeel zou zijn dat hij in geval van scheiding zelf veel beter kan instaan voor de tijd dat de kinderen hem zijn toevertrouwd. Maar niet enkel vaders en moeders, ook de meeste anderen kunnen bijdragen tot de aanpassing van het moederbeeld in onze maatschappij. Denken we maar aan de ouders van bruid en bruidegom. De verwachting dat ze binnen afzienbare tijd grootvader of grootmoeder zullen worden, is bij de meesten onder hen geprogrammeerd. En als dat niet gebeurt, lijkt het wel of er ook een soort grootmoeder- en grootvaderinstinct bestaat. Invloed van de druk die ze daarbij op hun dochter leggen, ontgaat hen daarbij helemaal. Bijkomende druk van vriendinnen, buren en kennissen kan even funest zijn. Een kinderloze vrouw van boven de 35 weet zelf wel dat haar tijd korter wordt. Het is nutteloos en schadelijk dat de goegemeente haar daarop wijst. En het toont aan dat het beeld van de vrouw in onze maatschappij pas dan volledig en normaal is als ze ook kinderen heeft. En ten slotte is er de stiefmoeder zelf. Bij gebrek aan een duidelijk en eenvormig beeld van haar rol inspireert ze zich op de moederrol van de natuurlijke moeder. Vanzelfsprekend botst zij dan op dat moederinstinct dat zij dus niet heeft. Heel eigenaardig heeft ze dat wel voor haar eigen kinderen, maar niet voor de 87


4/05/10 09:02

andere. Met de beste bedoelingen wil zij de ideale moeder zijn voor haar stiefkinderen. Wat nooit kan lukken, alleen al wegens het bestaan van de mythe. Ze komt in een pijnlijke spreidstand terecht: als moederkopie moet ze zich spiegelen aan een ideale natuurlijke moeder terwijl ze als stiefmoeder veel beter onnatuur lijk afstandelijk blijft. Een onmogelijke opgave. Daarom zou zij er wellicht veel beter aan doen zich eerder te inspireren op de vaderrol. Genoegen nemen met een bijrol voor zover de partner zelf kan instaan voor zijn kinderen. En alleen stap voor stap delen uit de rol van de vader of de moeder overnemen als dit een meerwaarde oplevert. En liefst met de instemming van alle betrokkenen. Of hoe men om een ideale stiefmoeder te worden, het beste niet te veel ‘moeder’ kan zijn. De ondraaglijke dwang van de huishouding De belangrijkste oorzaak van het verschil in waardering tussen stiefmoeders en stiefvaders is voor velen duidelijk: de huishoudelijke taken en zorgen behoren nog altijd tot het ‘bevoorrechte’ werkgebied van de vrouw. En juist dit houdt een mijnenveld van conflicten in. Dat deze factor meespeelt in de opbouw van de relatie met de stiefkinderen, is duidelijk. Dat hij ook determinerend zou zijn, is dat echter niet. Het is ook waar dat de meeste mannen die weer een vrouw in huis krijgen, haar die rol graag zien spelen. De vraag is alleen of de vrouw die rol zomaar moet aanvaarden. Dat de bereddering van de huishouding delicate verhoudingen schept, ligt voor de hand. Niet zozeer wegens de veelvuldige contacten, als wel omdat de stiefmoeder hier manifest de plaats van de moeder inneemt. Het kind komt daardoor in een loyali88


4/05/10 09:02

teitsconflict terecht. Door de stiefmoeder te accepteren kan hij de indruk hebben zijn echte moeder te verraden. Het is onmogelijk te achterhalen in hoeverre dit in een concrete situatie het geval is. Daarom moeten we veronderstellen dat het zo kán zijn. In elk geval zou het iedereen ertoe moeten aanzetten met de nodige voorzichtigheid het terrein van de moeder in de nieuwe context in te nemen. Maar er is meer. Het is natuurlijk niet onmogelijk dat moeder, vader en stiefmoeder een vrij gelijke opvatting hebben over de invulling van ieders rol en op basis van welke leefregels hij gespeeld zal worden. Maar dat zal eerder de uitzondering zijn dan de regel. Heel dikwijls zullen hun meningen hierover grondig verschillen. Men zou er eigenlijk nooit aan mogen beginnen zonder deze verschillen te kennen en samen bepaald te hebben hoe men ermee zal omgaan. Omdat relaties veel meer struikelen en vallen over een som van kleinigheden dan over één grote hindernis, is het belangrijk hier even bij stil te staan. Inge Pelemans geeft ons in haar boek Package Deal een schitterend voorbeeld van de escalatie van een relatieprobleem aan de hand van huishoudelijke ‘kleinigheden’. Veel stiefmoeders zullen zich hierin herkennen. We beperken ons tot een drietal ervaringen van Sarah, het hoofdpersonage uit het verhaal. Sarah is nauwelijks veertien dagen geleden ingetrokken bij haar vriend en zijn drie kinderen van respectievelijk 6, 11 en 15 jaar. Als ze één dag terug zijn van het weekverblijf bij hun moeder, ziet Sarah het huis in een slagveld veranderen. Van de een liggen de schoenen en jas in de woonkamer, in de keuken ligt een zwem tas van een ander naast diens boekentas, in de gang staan de autootjes van de kleinste geparkeerd. Overal staan de deuren 89


4/05/10 09:02

wagenwijd open. Maar ook de vader is niet vrij van zonden. Hij werkt dan wel op zijn kamer aan een maquette, maar de spullen die hij daarvoor gebruikt, vind je door het hele huis. Nauwelijks een dag later heeft Sarah het moeilijk met het gedrag van de kinderen aan tafel. De jongste morst voortdurend op tafel en op zijn shirt en wil niet direct zijn manier van eten ver anderen. Na het eten denkt niemand eraan de borden en het bestek af te ruimen. ‘Ik doe dat altijd zelf,’ zegt de vader, ‘ik laat ze liever nog wat spelen voor ze naar bed moeten.’ Nog diezelfde dag is de badkamer een bron van ergernis. Ook de kleren van de kinderen kunnen voor de nodige herrie zorgen. Als Sarah denkt dat er nieuwe kleren dienen te worden gekocht, pakt ze de zaken nochtans goed aan. Ze neemt contact op met hun moeder. Maar ze ergert zich wel aan de wijze waarop ze er volgens hun vader mogen bijlopen. En nog meer als blijkt dat mooiere kleding soms bij de ex achterblijft en ze heel anders gekleed terugkeren. De onrust over de rondslingerende dingen uit zich weken later in het verzamelen door Sarah van alles wat er aan rommel in één kamer te vinden was om dat bij de vader te gaan deponeren. De kern van dit verhaal, waarvan deze gebeurtenissen slechts de aanhef zijn, is bijzonder om twee redenen. Enerzijds omdat Sarah overvol is van de beste bedoelingen en beslist de beste stiefmoeder uit heel de omgeving wil worden; anderzijds omdat het in feite nobel lijkt in een huis waar een zekere vorm van chaos dreigt, orde op zaken te stellen. Toch is het voorspelbaar dat deze best bedoelde houding heel vlug tot grote moeilijk heden moet leiden. Alleen als het over echt kleine kinderen gaat, 90


4/05/10 09:02

kan een dergelijke ommezwaai in het opvoedingspatroon voor minder weerstanden zorgen. Dat de man het als stiefvader veel gemakkelijker heeft, zal niemand ontkennen. Juist omdat hij zich van deze huishoudelijke toestanden weinig aantrekt of ze anders oplost. Als kleren te vlug vuilgemaakt worden, kunnen ze best in de was. En die was kan uitbesteed worden. Als allerlei dingen in huis blijven rondzwerven, zal de wekelijkse beurt van de poetsvrouw dat wel verhelpen. Terwijl een vrouw zich algauw schuldig voelt als zij die dingen niet zelf allemaal oplost. Veel mannen beperken hun rol tot datgene wat vóór 1970 als model gold: als stiefvader een voorbeeld geven van man zijn en de moeder ondersteunen in de uitoefening van haar gezag. Soms associeert hij de stiefvaderrol met al dan niet stoere mannelijkheid. Als er al moeilijkheden ontstaan, dan is het eerder omdat hij té vlug zijn gezag wil laten gelden in de nieuwe familie. Omdat hij onmiddellijke volgzaamheid van zijn stiefkinderen verlangt, terwijl hij evengoed zou moeten kiezen voor geleidelijkheid. Daarbij krijgt hij dikwijls een dubbele boodschap van de moeder door. Aan de ene kant wil ze dat haar kinderen naar hem luisteren, aan de andere kant wil ze geen bemoeial. In tegenstelling tot veel mannen vindt ze dat ze het runnen van haar gezin best alleen af kan en dus wil ze niet dat er iemand tussen haar en de kinderen komt. Soms weet de stiefvader dan niet goed welke richting hij uit moet. Maar sinds 1970 is er heel wat veranderd en verwacht men veel meer van de vader. En toch is het nog altijd een minderheid van de mannen die ervoor kiest meer gezinstaken op zich te nemen. Als de man het doet gedurende de tijd dat hij alleen met de kinderen is, dan ziet hij dat meestal als een tijdelijke oplossing. 91


4/05/10 09:02

Een noodoplossing. Te weinig als een nieuwe uitdaging die hem dichter bij zijn kinderen kan brengen. Dat hij dan van zijn nieuwe vrouw verwacht dat zij de tekorten wel zal oplossen, plaatst haar in een moeilijke situatie. Weigert ze die rol op zich te nemen, dan riskeert ze zijn waardering te verliezen. Neemt ze hem té enthousiast ter harte, dan loopt ze gevaar door zijn kinderen te worden afgestoten. De comfortabele positie waarin de man zich bevindt, wordt echter in de hand gewerkt door de wijze waarop de vrouw haar vroegere traditionele rol blijft bevestigen. Er zijn weinig vrouwen die zich niet persoonlijk verantwoordelijk voelen voor de orde en netheid in huis, voor de zorg waarmee de kinderen gekleed zijn, of zelfs voor de wijze waarop ze zich aan tafel gedragen. Als dat zo is, dan komt dit doordat ze weten dat zij en zij alleen daar door anderen, en zeker door andere vrouwen, op worden afgerekend. Stel dat Sarah de gemakkelijkste weg koos en de zaken op hun beloop had gelaten, dan werd zij beslist als slordig bestempeld. En onbekwaam als huisvrouw. Toen haar partner nog met zijn kinderen alleen woonde, zou men vergoelijkend gezegd hebben: ‘Wat wil je, een man alleen…’ Daarmee raken we aan de kern van het probleem: heel veel vrouwen genieten van de emancipatie die ze bereikt hebben. Ze hebben een job en kunnen zich daarin ten volle uitleven. Ze zijn opgeklommen op de maatschappelijke ladder en zijn de gelijke van veel mannen. Soms staan ze er zelfs boven en geven ze leiding. Maar heel dikwijls hebben ze last om thuis en in het gezin de omgekeerde beweging te maken. Alle excuses zijn goed om het gezag over de keuken toch maar niet af te staan of te delen. Liefst bepalen zij de leefregels in huis. Als ze zich daarin onvoldoende kunnen doen gelden, hebben ze het gevoel dat ze tekortschieten met een schuldgevoel tot gevolg. 92


4/05/10 09:02

En juist dát is de vraag die een stiefmoeder aan zichzelf zou moeten stellen: is het echt nodig dat ik de huis-, kind- en gezinstaken op mij neem? Is het zelfs wenselijk? Misschien is mijn vriend gelukkig als ik alleen maar zijn vriendin ben en bijspring wanneer hij dat vraagt. Geleidelijk aan zullen hij én de kinderen wellicht blij zijn als ik wat meer wil doen. Deze houding moet toch zeker haalbaar zijn voor een weekendstiefmoeder. Als de kinderen slechts een paar weekends in de maand bij hun vader zijn, moet hij toch in staat zijn volledig voor hen in te staan. Het komt trouwens de relatie van de kinderen met hun vader ten goede. Waarom zou de stiefmoeder tijdens die weekends haar eigen programma niet kunnen invullen? Daarnaast kan ze gerust ook geruime tijd met iedereen samen zijn, maar zonder de vervelende neveneffecten van de stiefmoederrol. Een weekendstiefvader zou zich bij een dergelijke invulling van zijn rol bijzonder goed voelen. Terwijl ik van heel wat vrouwen hoorde dat ze zich dan buitengesloten voelen. Te veel een toerist in huis. Want ook hier stuiten we weer op een kenmerkend verschil: voor vrouwen is verbondenheid belangrijker dan voor mannen. Mannen voelen zich gelukkiger als ze zich kunnen onderscheiden. In de rol van stiefouder trekken zij daardoor aan het langste eind. Naarmate de tijd dat de kinderen bij hun vader verblijven, toeneemt, zal de druk op de stiefmoeder om de leiding van de huishouding te nemen groter worden. De vader zal het er meer op aan leggen en tegelijkertijd zal de stiefmoeder meer argumenten vinden om datgene te doen waarvan ze vindt dat het haar taak is. Reden te meer voor de vrouw om dubbel na te denken alvorens té genereus de moederrol op zich te nemen. Wat men eenmaal aanvaard heeft, raakt men nog maar moeilijk kwijt. Ook als het misloopt. 93


4/05/10 09:02

Om niet in de val van de net-als-mama-drang te trappen is het de stiefmoeder zelf die haar lot in eigen handen moet nemen. Vooral voor een vrouw die nog geen kinderen heeft, kan dat wel eens behoorlijk lastig zijn. De verleiding om de goede fee voor de kindjes te zijn kan erg groot zijn. Het komt eropaan constant voor ogen te houden dat het deze man is die men wou. De kinderen kreeg men erbij. Hoe belangrijk de kinderen ook zijn, die rangorde mag nooit verstoord worden. Men mag nooit uit het oog verliezen dat de kinderen ook een moeder hebben. Misschien kan men het beter als een gebrek aan respect beschouwen té vlug haar rol te willen overnemen. Als de moeder overleden is, kan een integratie als vervangmoeder wellicht wat vlugger gaan. Maar om andere redenen is ook hier waakzaamheid geboden. Bij stiefvaders is het belangrijkste probleem de uitoefening van het gezag. Velen onder hen verlangen van de kinderen onmiddellijke volgzaamheid. Het is beter, zeker in het begin, daar zuinig mee om te gaan. Niet altijd gemakkelijk, want wellicht moet hij zich dan aanpassen aan de opvoedingsstijl van de moeder. Hij moet zich zeker geen reddersrol aanmeten. De moeder is best in staat haar boontjes zelf te doppen. Het gevaar dat sommige mannen denken dat ze orde op zaken moeten stellen omdat er een lange tijd geen man in huis was, is niet denkbeeldig. Ook hier is onthaasting aan de orde. De vraag is eerder of dat stiefvaderlijke gezag wel ooit nodig zal zijn. Tenzij de moeder erom vraagt natuurlijk. Dit laatste zou trouwens best de stelregel kunnen zijn voor elke stiefouder: doe nooit meer dan datgene wat de vader of moeder van de kinderen van je vraagt of verlangt. Dat maakt dat de houding van die vader of moeder bij dit integratieproces van cruciaal belang wordt. 94


4/05/10 09:02

Hopelijk werd bij de regeling van het co-ouderschap of het verblijf voldoende rekening gehouden met de realiteit. Dit geldt vooral voor de man. Niet meer gevraagd of geëist dan hijzelf aankan. Hij mag er niet van uitgaan dat een nieuwe vriendin Assepoester komt spelen om zijn kinderen te verzorgen. Merkt hij dat ze te veel wil doen, dan is het beter dat hij haar afremt. Vergenoegd in de handen wrijven omdat men van die vervelende dingen af is, kan de relatie op termijn ernstige schade toebrengen. En dan zijn er ook nog de anderen. Als men het echt meent met de gelijkwaardigheid van man en vrouw, dan moet men afstappen van de huishoudelijke rol van de vrouw en haar rol van kinderverzorgster. Als het huis overhoop ligt of er te weinig gepoetst wordt, dan is dat niet de schuld van de vrouw, maar de verantwoordelijkheid van vrouw én man. Tenminste voor de buitenstaander. Tussen hen beiden kunnen er uiteraard afspraken bestaan. Of als de kinderen er slordig bijlopen, dan kan het best zijn dat de vader daar geen probleem mee heeft. Het zijn immers zijn kinderen. Maar dan is hij daar ook voor verantwoordelijk en niet zijn partner. De verkeerde ho ofdzonde Een tijdje geleden verscheen in l’Osservatore Romano, het officiële dagblad van het Vaticaan, een rapport over de zeven hoofdzonden. Het was gebaseerd op een uitgebreid biechtonderzoek onder leiding van broeder Roberto Busa. Het biechtgeheim werd net niet geschonden want men kwam niets te weten over de zonden van de individuele gelovigen. Wel was gevraagd aan de biechtvaders statistieken bij te houden van al wat te maken had met elk van de hoofdzonden. Deze ‘rangschikking’ kreeg nog meer 95


4/05/10 09:02

gezag omdat de persoonlijke theoloog van paus Benedictus XVI deze bevindingen onderschreef. Het verwondert wellicht niemand dat bij de mannen de wellust het hoogst scoorde en bij de vrouwen de ijdelheid. Belangrijker in het kader van de relaties binnen nieuw samengestelde gezinnen is dat afgunst bij vrouwen de tweede plaats innam en bij mannen de voorlaatste. Als deze bevindingen veralgemeend mogen worden, dan is dit slecht nieuws voor de stiefmoeders. Afgunst is een gevoel van leed of spijt ten opzichte van wat een ander te beurt valt en men het diegene niet gunt. In de complexe situatie van het stiefgezin is dit uiteraard een ernstige handicap. Zoals we zagen, zoekt Fay Weldon in haar roman de boosheid veel meer bij de stiefdochter dan bij de stiefmoeder. Daarmee verlegt ze alleen maar het probleem. Tegelijkertijd verwijst ze ermee naar haar eigen leven. In dat leven had ze twee schoon zonen waar ze probleemloos mee overeenkwam. ‘Je moet ze alleen maar voeden en kleden en ze vinden je oké’, zei ze erover in een interview. Iets waar sommigen wel anders over zullen denken. Daartegenover leefde ze met haar stiefdochter op voet van oorlog. De reden? Afgunst, zo bleek. Ze verwijt haar stiefdochter de strijd gestreden te hebben om de voorkeur van haar vader. Dat kan best, maar om te strijden moet men met twee zijn. De schrijfster is zo eerlijk te bekennen dat zij zich ook soms vreselijk gedragen heeft tegenover haar stiefdochter. Door geen rekening te houden met haar gevoelens, door niet te zien wat er in haar omging. Lagen de afgunst en de strijd om haar man niet evenzeer op de loer? Ikzelf had alleszins een ervaring die mij in deze veronderstelling doet geloven. De relatie tussen mijn vriendin en mijn dochter was goed. Mijn vriendin deed er ook alles aan om ten overstaan 96


4/05/10 09:02

van mijn 15-jarige dochter perfect te zijn. Op een avond was deze laatste zich bij mij komen aanvlijen. Ze had me een tijdje niet gezien en genoot ervan zich heel dicht bij mij te voelen. Ik was gelukkig en vond het heerlijk dat zij dit uitte door zich zo in mijn armen te nestelen. Toen zij een tijd later weg was, verraste mijn partner mij door me dit kwalijk te nemen. In haar ergernis verweet ze me dat we net een vrijend koppel hadden geleken. Toevallig had haar eigen dochter dat gehoord. Ze vond het verschrik kelijk dat haar moeder me dit verweet. Ze aanvaardde haar jaloersheid niet en maakte haar dat meteen ook heel duidelijk. Tal van wetenschappers zijn ervan overtuigd dat stiefmoederstiefdochterrelaties meer problematisch zijn dan de relaties met een stiefzoon. Vaak blijkt ook dat hoe sterker het koppel, des te slechter deze relatie is. Ook dat wijst in de richting van afgunst. Verschillende onderzoekers, onder wie Glenn Glingenpeel en Kathryn Woodward, kwamen in 1987 al tot de bevinding dat bij de vorming van een nieuw samengesteld gezin de dochter de stiefmoeder meestal als een rivale beschouwt. Meisjes hopen meer op het weer samenbrengen van de ouders en het herstel van de reële dochter-moederbinding. Vandaar. Bij stiefzonen zien we het tegenovergestelde. Hoe beter de koppelbinding, des te beter meestal de relatie met de stiefmoeder is. Daarbij komt dat naarmate de contacten van het meisje met de eigen moeder intenser zijn, de relatie met de stiefmoeder slechter is. Dezelfde onderzoekers wijzen erop dat een snelle overname van de moederrol het loyaliteitsconflict bij de meisjes aanwakkert. Hoe meer ze zouden kiezen voor de stiefmoeder, des te meer ze hun moeder denken te verraden. Evenmin mag men vergeten dat oudere meisjes in een eenoudersituatie met hun vader dikwijls geheel of gedeeltelijk de 97


4/05/10 09:02

‘vrouwenrol’ vervullen. Het verlies van die bevoorrechte situatie is bijkomend voedsel voor hun afgunst. En niet alleen binnen het gezin kan die afgunst veel schade aanrichten; in een nieuw samengesteld gezin dreigt de storm ook van buitenaf. Of naar buiten toe. Mijn partner en ik hadden alles wat we wilden. Alleen was ik niet wettelijk gescheiden omdat we daar bij de aanvang van onze relatie beiden geen belang aan hechtten. Intussen was iedereen ervan overtuigd dat wij getrouwd waren. Wij waren gelukkig. Tot mijn partner plotseling vond dat het toch niet kon dat er in de stad nog iemand rondliep die mijn naam bleef dragen met ‘mevrouw’ ervoor. Dat leek een brug te ver. Dit voorval is slechts een banaliteit in vergelijking met de uitputtingsslag die dikwijls tussen stiefmoeder en ex gevoerd wordt. Laatstgenoemde behoort weliswaar niet tot het gezin, maar onrechtstreeks kan de afgunst tussen beide vrouwen een vernietigend effect op het nieuwe gezin hebben. Misschien wordt deze afgunst ook wel vanuit de maatschappij gevoed en door de ex en haar omgeving gretig overgenomen. Tweede vrouwen worden vaak met de eerste vergeleken en dat meestal door andere vrouwen. ‘Wat vindt hij toch zo speciaal aan die tweede vrouw? Ik vond de eerste zelfs beter!’ Bij mannen vindt die vergelijking zelden plaats. En een man begrijpt meestal beter wat een andere man zoekt in de nieuwe vrouw. En dat is niet altijd een kwestie van leeftijd, zoals zo gemakkelijk beweerd wordt. En hoe zit het met de stiefvader? Bij de man is zijn mateloze wil om de beste te zijn even funest als de naijver van de vrouw. Maar 98


4/05/10 09:02

binnen de relatiekring van het gezin brengt hij minder schade aan. Als een man zich met zijn stiefzonen meet, zal zich dat veel meer op het vlak van sport en spel afspelen. Alleen als hij die competitiegeest te serieus gaat opvatten, kan dat zijn relatie met de kinderen bedreigen. Als hij verstandig genoeg is om hen daarmee alleen te stimuleren en niet te tonen hoe sterk hij wel is, dan zal dit eerder een gunstig effect hebben. Dingen samen doen kan meer verrijkend zijn dan lange gesprekken voeren. En het tweede kan best uit het eerste volgen. Tegenover de ex van zijn vrouw of vriendin plaatst dat willen-winnen-gevoel hem ook in de best mogelijke positie. In de liefde is de winnaar immers hij die het laatst komt. Intuïtief weet de stiefvader dat. Dat gevoel geeft hem een riante voorsprong als het op onderhandelen met de ex aankomt. De kans is dus zeer groot dat de stiefmoeder, de stiefdochter en de ex-vrouw met de verkeerde hoofdzonde opgescheept zitten. Of minstens heeft toch een van hen er last van en dat kan genoeg zijn om de beste bedoelingen van de anderen hopeloos te verknoeien. De man heeft het geluk dat zijn minder fraaie kanten op een ander vlak liggen. Natuurlijk is het ’t beste niet te zondigen. Maar men mag nooit denken dat het te laat is om zijn leven te beteren. Zelfs als men jaren het slachtoffer was van het vernietigende gevoel van afgunst, kan men de rivaliteitsbijl begraven. Dat bewezen Lynne Ringwood en Louise Oxhorn. Na meer dan tien jaar als gezworen vijanden elkaar het leven zuur gemaakt te hebben kwamen zij tot inkeer. Een van beiden nam het initiatief na een opnieuw hoog oplopende ruzie. Ze beloofden elkaar het vanaf dat moment geheel anders aan te pakken en wer den echte co-mama’s. Ze vonden zelfs de naam ‘stiefvrouw’ uit 99


4/05/10 09:02

om hun relatie tot elkaar een gezicht te geven. En ze schreven samen een boek over hoe ze hun vijandschap in vriendschap wis ten om te zetten. Hun getuigenis hielp duizenden gezinnen. De moeilijkst te verhelpen afgunst lijkt die tussen stiefmoeder en stiefdochter te zijn. Men mag toch niet van de jongere verwachten dat zij het meeste verstand aan de dag zal leggen. Normaal gezien kan het initiatief hier maar van één kant komen. En precies dát maakt het voor de stiefmoeder bijzonder moeilijk. Ze is immers betrokken partij met iemand die zich van haar afhankelijk voelt. Daarom zijn haar kansen om te slagen erg klein als zij er alleen voor staat. Als de moeder een handje wil toesteken, wordt het een heel ander verhaal. Waar redeneren niet helpt, kunnen voorbeelden wonderen doen. Laat de moeder en de stiefmoeder zich volwassen gedragen en hun gevoelens van rivaliteit en afgunst begraven. Het kind zal dan gemakkelijker dat goede voorbeeld volgen. Misschien doet dan ook de vader zijn duit in het zakje door de eigen frustraties en wrokgevoelens tegenover zijn ex te laten varen. Omdat de opbouw van een goede relatie tussen de moeder en de stiefmoeder cruciaal is, komen we er later uitgebreid op terug. Men wacht liever geen tien jaar zoals Ringwood en Oxhorn. Bij voorkeur begint men er van meet af aan mee. En ook hier zal de rol van de vader heel belangrijk zijn. Maar de beste raadgevingen kunnen alleen maar een kompas zijn. Belangrijker is dat moeder en stiefmoeder eerst beseffen dat het afzweren van hun rivaliteit het enige bewijs is van hun echte liefde voor de kinderen. Dan alleen zullen ze voldoende gemotiveerd zijn om alle overtrokken bezorgdheid voor zichzelf opzij te schuiven. Iedereen zal er beter van worden. 100


4/05/10 09:02

deel 2 het nieuwe gezin


4/05/10 09:02

In het eerste deel van dit boek hebben wij de fundamenten leren kennen waarop een nieuw samengesteld gezin gebouwd kan worden. Ze zijn essentieel voor wie op zoek is naar een nieuw model voor zijn of haar gezin. Zoals bij elke onderbouw zijn de dimensies van het gezin niet altijd zichtbaar en hebben de gezinsleden er niet onmiddellijk vat op. De versnelde ontwikkeling van de maatschappij die ons persoonlijk leven beïnvloedt, is onontkoombaar en we hebben ze niet in de hand. Dat in de loop van de eeuwen de mythe van het kerngezin ontstond en in de vorige eeuw tot een algemeen erkend ideaal uitgroeide, is een feit. Dat dit ideaal barsten vertoont, nu het andere gezinsstructuren naast zich moet dulden, is een ander feit. Dat dit ideaal bij velen nog nawerkt, maakt het er voor de nieuwe gezinsvormen niet gemakkelijker op. En dat man en vrouw andere kwaliteiten en zwakheden hebben, zit in hun genen. Dus moeten we dit aanvaarden. Een en ander betekent niet dat we helemaal ongewapend zijn. We hebben gezien hoe we op elk van deze feitelijke gegevens kunnen reageren. Hoe ieder voor zich in zijn eigen situatie hiermee op een betere manier kan omgaan. Uiteraard zal de overwinning nooit totaal zijn. De weg om het juiste evenwicht te vinden ligt bezaaid met problemen van alle slag. Daarom moet iedereen voor zichzelf uitmaken waar hij met zijn gezin op die weg wil uitkomen. Bij elke stap zal het besef groeien dat men niet machteloos is. Dat groeiende besef zal ons de kracht geven om beter de problemen aan te pakken die eigen zijn aan het nieuwe gezin. Voorzien van een realistische kijk op de werkelijkheid buiten ons zijn we beter gewapend tegen mogelijke valkuilen binnen ons gezin.

102


4/05/10 09:02

Met het tweede deel van dit boek dringen we precies binnen in het nieuwe gezin. We zoeken naar de achterliggende oorzaken van concrete moeilijkheden. We gaan op zoek naar oplossingen bij mensen die de moeilijkheden beleefd hebben en bij onder zoekers en wetenschappers die er oplossingen voor gevonden hebben. Dat bracht ons op tien denktrajecten. Uiteraard zijn ze niet alle tien voor iedereen van toepassing. Wel kan men er zijn voordeel mee doen. Het volstaat eraan te denken als de eigen gezinssituatie dit vereist. Eraan denken is één ding, beter is ’t het een en ander uit te proberen. Zo zal datgene wat anderen geholpen heeft, misschien ook jou en jouw gezin ten goede komen.

103


4/05/10 09:02


4/05/10 09:02

Hoofdstuk 1

Een goede scheiding: jouw beste waarborg

Of het nu om een huwelijk gaat of een vaste relatie, of er een samenlevingscontract is of niet, of de tocht samen langer of korter was... scheiden doet lijden. Want scheiden is afscheid nemen. Voor de een zal dat van veel zijn, soms van héél veel. Voor de ander van het weinige dat nog overblijft. Het scheiden zelf kan bij een huwelijk wat moeilijker vallen dan bij een jarenlange relatie. Niet alleen omdat er een groter aantal formele stappen gezet moeten worden, maar ook omdat gehuwde mensen soms meer bezitsrecht over hun huwelijkspartner menen te hebben. Zij die niet kozen voor het huwelijk, deden dat wellicht omdat ze meer waarde hechtten aan de eigen vrijheid en zelfstandigheid en die van anderen. Om te scheiden kunnen ze op minder duidelijke procedures terugvallen. Net zoals voor hun samenzijn moeten ze de regels voor hun scheiding zelf uitvinden. Deze verschillen wijzigen echter weinig aan de belevenis van het verlies en de onzekerheid over de veranderingen. Het verwerkingsproces kan volgens sommigen jaren in beslag nemen. Men gaat ervan uit dat men de scheiding moet verwerken. Dat kan wel zo zijn, maar het geldt niet voor iedereen. Wie tot het uiterste een onhoudbare toestand verdraagt, kan zijn lijden best geleden hebben. De scheiding kan dan wel eens de grootste opluchting zijn die men in zijn leven meemaakt. 105


4/05/10 09:02

Bij een scheiding, zelfs met onderlinge toestemming, is er bijna altijd één vragende en één afwerende partij. De een voelt zich eerder winnaar, de ander verliezer. Bij laatstgenoemde zal de verwerking anders liggen dan bij eerstgenoemde. Kinderen zijn nooit vragende partij. Dat de scheiding van hun ouders ook voor hen de beste oplossing kan zijn, zullen ze meestal slechts veel later inzien. De scheiding met wederzijdse toestemming is veruit de beste vorm van scheiden. De naam zelf zegt al waarom. Tevens is het de moeilijkste vorm, juist omdat men het over alles eens moet zijn. Als er geen kinderen zijn, is de kans groot dat beide partners rationele gronden laten voorgaan. Dat maakt het onderhandelen gemakkelijker. Als er wél kinderen zijn, doorkruisen emotionele factoren de rationele. Algauw nemen ze bij de een of de ander de bovenhand. In dezelfde mate vermindert dit hun kansen op uiteindelijk succes. Blijft dan nog de vraag vanuit welke beginsituatie men vertrekt. Hoe groot is de afstand tussen beiden geworden? Kunnen ze met elkaar nog communiceren? Wat is de directe aanleiding dat het nú tot een scheiding komt en niet maanden eerder of later? Feit is dat partners mét kinderen veel te weinig beseffen welke desastreuze en langdurige gevolgen een vechtscheiding voor de kinderen kan hebben op hun latere relaties met de eigen partner en kinderen. Aangetoond werd dat de conflicten vóór en tijdens de scheiding zwaarder doorwegen op de attitudevorming van het kind dan de scheiding op zich. Conflicten koste wat het kost vermijden is dus de boodschap. Daarvoor moet men wel met z’n tweeën zijn, zullen velen opwerpen. Dat is ook zo, maar heel dikwijls is het eigen aandeel in het gevecht groter dan men aanneemt. Ook al wil men dit niet graag toegeven. Zelfs niet aan zichzelf. 106


4/05/10 09:02

Het slechtste scenario Anita is een vrouw die ervan overtuigd is dat van haar huwelijk alleen nog een ruïne is overgebleven. Zij ontmoet Rob, een man die op zoek is naar liefde. Rob is voor Anita een luisterend en begrijpend oor en voor ze het goed en wel beseffen, zijn ze als door de bliksem door verliefdheid getroffen. Er ontstaat een stormachtige relatie waarbij elk realiteitsbesef in de roes van het ogenblik kansloos is. En dan doet zich voor Anita de vraag voor: ‘Wat is nog de zin van mijn huwelijk?’ Dit scenario is ook andersom bruikbaar: een man die ervan overtuigd is dat van zijn huwelijk alleen nog een ruïne is overge bleven... enzovoort. Een voorspelbaar scenario is op zich verwerpelijk. Jammer genoeg gaat het in het echte leven niet om een film of een toneelstuk en is niet alleen het scenario verwerpelijk, maar ook de volgorde waarin de gebeurtenissen plaatsvinden. Als men in die omstandigheden aan een scheiding moet beginnen, beseft zelfs een beginneling dat dit de foute volgorde is. Dit belet evenwel niet dat zelfs de meest geroutineerde verliefde persoon geen verstandiger keuze zal maken. Iedereen die leeft in een relatie die tot op de draad versleten is zodat alleen nog de gewoonte en de sleur overblijven, is kwetsbaar. Als een kans om de leegte te vullen zich aanbiedt, grijpt men die met beide handen aan. Het hart wint het van de rede. Men zal liever uiterst voorzichtig te werk gaan en hopen dat het een groot geheim zal blijven... maar eerst naar huis gaan om over een scheiding te praten doet niemand. Het heeft dus geen zin erop te wijzen dat hun prille geluk henzelf ernstige schade kan toebrengen; dat ze zichzelf hiermee in een verdedigende positie plaatsen; dat ze dit zullen moeten 107


4/05/10 09:02

uitleggen aan hun kinderen en aan hun partner die vermoedelijk geen enkele uitleg bevredigend zal vinden. Hij of zij zal zich maar al te graag optrekken aan die ontrouw om de relatieproblemen van de laatste jaren onder de mat te vegen. Als we er ons bij moeten neerleggen dat dit tot de natuurlijke orde der dingen behoort en het zich als een perpetuum mobile zal blijven herhalen tot het einde der tijden, dan is het beter dat we er op een zinnige manier mee om leren gaan. Wellicht is de moeilijkste vraag die men zich bij het ontstaan van een nieuwe liefde moet stellen: ‘Wil ik mijn oude liefde kwijt?’ Het kan best zijn dat dit niet meteen duidelijk is, maar na verloop van tijd moet men daar toch uitkomen. Toegegeven, de prille verliefdheid maakt die vraag dubbel moeilijk. De verliefdheid zou men moeten kunnen loskoppelen van die vraag. De beste manier om dit te doen is wellicht door de vraag anders te stellen: ‘Wil ik scheiden, ook als ik die leuke nieuwe vriendin niet zou kennen?’ Aan vrienden of vriendinnen die op het punt stonden de stap te zetten, heb ik telkens deze vraag aanbevolen. Sommigen zijn weggegaan, anderen zijn gebleven, maar allen hebben ze mij later verteld dat ze heel gelukkig waren dat ze er vanuit dat standpunt over nagedacht hadden. Kiest men voor een nieuwe toekomst, dan is de kans groot dat men zelf het initiatief moet nemen. Komt men tot deze beslissing alvorens de partner weet heeft van de situatie, dan heeft men geluk gehad. Het zou jammer zijn dat geluk te grabbel te gooien. Om de eigen toekomst veilig te stellen is de enige goede oplossing de nieuwe relatie een tijd lang op te schorten. Die enkele maanden van geduld oefenen kunnen betrokkenen jaren van ellende besparen. Meer zelfs: als heel wat nieuw samengestelde 108


4/05/10 09:02

gezinnen op hun beurt slecht aflopen, dan is dikwijls de verzuurde relatie met ex en kinderen als oorzaak aan te wijzen. Wie zijn relatie koestert, vermijdt dit tot elke prijs. Dikwijls heeft men niet zoveel geluk. Iedereen is het grote geheim te weten gekomen, ten slotte ook de partner. Of wat beter is: men heeft het op een dag zelf eerlijk bekend. Hoewel dat laatste de uitgangspositie verbetert, zullen het wel geen gemakkelijke onderhandelingen worden. Het ergste is dat de partner de ‘medeplichtige’ meestal als de grote schuldige voor de scheiding zal aanwijzen. Zeker naar buiten toe ten aanzien van vrienden en kennissen, maar dikwijls ook tegenover de kinderen. Voor wie zich in een dergelijke slechte uitgangspositie gewerkt heeft, is er maar één keuze: veel toegeven of een langdurige oorlog. Omdat dit laatste de nieuwe relatie ernstig in gevaar kan brengen, kiest men er liever voor om met toegeven heel wat water in de wijn te doen. De kans is groot dat die toegevingen vooral de kinderen zullen betreffen. Ook al slaagt men erin tot co-ouderschap te komen, veelal zal de overspelige echtgenoot zich met een beperkte verblijfsregeling tevreden moeten stellen. Dit hoeft men niet alleen uitsluitend negatief te bekijken. Heeft men slechts een minimale aanwezigheid van de kinderen verworven – bijvoorbeeld eenmaal een verlengd weekend om de veertien dagen – dan heeft men ruim de tijd om de nieuwe relatie grondig uit te testen. Zit dit goed, dan kan men beginnen te overleggen hoe men op termijn samen de kinderen op de beste manier kan opvangen. Dat intussen de nieuwe partner bij alles betrokken wordt, is een pluspunt. Het verschaft meer duidelijkheid over diens houding. Wie in het belang van de kinderen afstand kan doen van wie men liefheeft, bewijst daardoor zijn of haar liefde. Het toont ook aan dat als ze later zullen samenwonen, hij of zij er geen last van zal hebben dat de kinderen hun moeder of vader 109


4/05/10 09:02

regelmatig eens voor zich alleen willen. Wie in deze fase van de liefdesrelatie kan delen, zal dit later ook kunnen doen. Toch zullen sommige ouders het er erg moeilijk mee hebben als hun dat beperkte omgangsrecht min of meer opgedrongen wordt. Vooral moeders die overtuigd zijn van hun exclusieve plaats in de opvoeding van de kinderen, kunnen er erg onder lijden. Maar ook voor sommige vaders kan dit hard aankomen. Daarom is het volledig fout de verblijfsregeling af te stemmen op de al dan niet vermeende tekortkomingen van de ene of de andere partner. Niemand kan de kinderen meer dagen voor zich opeisen dan hij of zij daadwerkelijk voor hen kan zorgen: zonder de hulp van derden. Dit geldt zowel voor vrouwen als voor mannen. Het zal voor de ene ouder een hele geruststelling zijn dat de andere niet rekent op de inbreng van een nieuwe partner om de ouderlijke verantwoordelijkheden in te vullen. Het beste uitgangspunt om het gesprek over de verblijfsregeling aan te pakken is volgens mij het aandeel dat elk van beide ouders aan de opvang van de kinderen besteedde vóór er sprake was van de scheiding. Wie toen maar een kwart van de zorg op zich nam, moet nu geen driekwart opeisen. Uit reacties zal men intussen al hebben kunnen afleiden hoe de ex-partner ten opzichte van de rivaal of rivale staat. Zelfs in hoeverre het contact met de kinderen al dan niet een hindernis zal vormen. Of een veto. Het is het beste om met deze realiteit rekening te houden. Als de afkeer tegenover de nieuwe vriend of vriendin dominant is, kan men bij voorkeur een periode voorzien waarbij men zijn leven met de kinderen en dat met de nieuwe partner gescheiden houdt. Men toont daardoor zijn goede wil en geeft tegelijkertijd te kennen dat dit voor nú geldt, nu men met zijn allen nog in een overgangsfase zit. Die periode moet niet gepreciseerd worden zodat men de ontwikkeling beter kan volgen, maar ze is in elk geval eindig. 110


4/05/10 09:02

Heeft men toch een verblijfsco-ouderschap bereikt waarbij de kinderen een week bij de ene en een week bij de andere ouder zijn, dan zal daaruit volgen dat men slechts om de beurt een week met zijn nieuwe partner samen zal zijn. Dat is de prijs die men voorlopig voor het uitvoerige contact met zijn kinderen betaalt. Deze gedwongen wachttijd komt echter niet ongelegen. Hij biedt de kans om met de nieuwe relatie ten aanzien van de kinderen in het reine te komen. Het zou bijna een mirakel zijn als ze het bestaan van de derde niet zouden weten of minstens vermoeden. Het is voor hen, zeker als ze heel klein zijn, moeilijk te begrijpen dat ze iemand liever kunnen zien dan hun mama of hun papa. Als ze iets ouder zijn, kunnen zijzelf al eens iemand gekend hebben van wie ze heel veel hielden. Misschien hebben ze intussen een ander vriendje van wie ze nog méér houden. De link ligt dan voor de hand: ook met volwassenen kan dat gebeuren; ook met hun vader of moeder. De verongelijkte ouder kan de kinderen in de lengte en in de breedte uitgelegd hebben hoe erg hij of zij door de ander bedrogen werd. Daarmee heeft die ouder niemand een dienst bewezen. Zeker de kinderen niet en op termijn ook zichzelf niet. Intussen kan het aardig lang duren alvorens de nieuwe partner in het leven met de kinderen een rol kan spelen. Is dezelfde ouder integendeel loyaal genoeg om de hele geschiedenis van het huwelijksbedrog buiten het gezichtsveld van de kinderen te houden, dan is het toch het beste hun rustig de tijd te geven om de scheiding te verwerken. Als dit gelukt is, wacht men bij voorkeur niet tot ze er zelf achterkomen of tot de ex in een kwaad moment de grens van het goede fatsoen toch overschrijdt. Men kan ook de gelegenheid uitlokken om erover te praten. Zo zal een foto op bureau of nachtkastje zeker vragen oproepen. 111


4/05/10 09:02

Natuurlijk kunnen kinderen ook gewoon vragen naar wat ze te weten willen komen. Maar dat zullen ze alleen doen als de vertrouwensband tussen ouder en kinderen groot is; of als ze van die ouder al hoorden dat hij of zij aan de ex-partner een nieuwe vriendin of vriend ten volle gunt – omdat die kan bijdragen tot zijn of haar geluk. Dan zullen ze gemakkelijker datzelfde geluk hun beide ouders toewensen. Want kinderen willen hun ouders gelukkig zien. Een volgende stap zal vanzelf komen. Ze zullen die onbekende die zo dicht bij hun mama of papa staat, willen kennen. Op dat moment staat men sterk om de overeenkomst met de vroegere partner te herzien. Men heeft zelfs het voordeel van een onderhandelingsmarge. Haar of hem leren kennen, eventueel samen een dagje uit en later met vakantie gaan, wil nog niet zeggen dat hij of zij moet komen inwonen. Een goede vriend of vriendin kan door de kinderen en door de ex best aanvaard worden, maar hoeft daarom nog niet direct een stiefouder te zijn. Maar ook dit is een kwestie van tijd. Als de toekomstige plusouder de verdienste heeft zich bij de kinderen geliefd te maken, zullen zijzelf vragen waarom hij of zij niet bij hen komt wonen. Vanaf dat ogenblik is elke weerstand van buitenaf nutteloos. Velen zullen dit een té voorzichtig parcours vinden. Ze zijn ongeduldig. Vooral mannen willen dikwijls van het ene gezin overstappen in het andere omdat dit de gemakkelijkste oplossing is. Maar schijn bedriegt. Zeker voor wie verzeild raakte in het slechtste scenario, kan elke overhaastige stap vooruit er twee achteruit betekenen. De kans dat het veel langer zal duren vooraleer het gezin fatsoenlijk zal functioneren, wordt vergroot. De kans dat de relatie zal mislukken eveneens.

112


4/05/10 09:02

Het beste scenario In hun boek met de veelzeggende titel Help, mijn partner heeft een ex geven twee Noorse auteurs, Ann Kunisch en Veslemøy Østrem, de ideale volgorde aan om een scheiding te realiseren. Zoals alle idealen is ook dit ideaal niet altijd van deze wereld. Toch kunnen we hun draaiboek best als richtlijn gebruiken. We zoeken uit wat er bij elke stap het beste kan gebeuren. Onbewust evalueert iedereen zijn relatie voortdurend. Die evaluatie kan sterk verschillen van moment tot moment. Na een verzoenend gesprek, een stevige vrijpartij en een fase van ‘hoogconjunctuur’, liefst in deze volgorde, zal de evaluatie er heel anders uitzien dan bij een opstekende ruzie. Toen had de verhouding weer een van haar dieptepunten bereikt. Erger wordt het als geen gesprek meer mogelijk is; de discussie stokt na een paar zinnen of ontaardt in ruzie; vrijen allang niet meer op het programma staat of nog opgeëist door de een, maar liefst vermeden wordt door de ander; of als vrijen lijdzaam wordt ondergaan omwille van de huiselijke vrede. Ook kan het zijn dat er geen periodes van ‘hoogconjunctuur’ meer te vinden zijn tenzij men iets samendoet met de kinderen om de eigen leegte te vullen. Tijd voor een ernstige evaluatie Vermoedelijk zal men de eerste keren dat men aldus een eigen relatieonderzoek doet, niet helemaal een heldere visie hebben op zichzelf; zal men twijfelen en toch maar besluiten het omwille van de kinderen verder te proberen. Misschien vindt men zelfs uitwegen om het voorlopig voor zichzelf beter leefbaar te maken. Daar is niets mis mee, integendeel: die twijfel is het beste bewijs dat men niet over één nacht ijs wil gaan. 113


4/05/10 09:02

Alleen mag die twijfel niet leiden tot besluiteloosheid. Ofwel kan men echt beter met de toestand omgaan of heeft de uitweg voor soelaas gezorgd; ofwel stelt men enige tijd later vast dat er eigenlijk niets veranderd is en men geen uitweg meer ziet naar beterschap. Op een bepaald moment zal een nieuwe evaluatie de beslissing brengen en zegt de ene partner: ‘Zo kan het echt niet verder, ik wil uit deze vicieuze cirkel stappen en een ander leven beginnen.’ Dan is het moment aangebroken om er met de andere partner over te spreken, de zaken eens rustig op een rijtje te zetten en het eigen standpunt naar voren te schuiven. De reacties kunnen heel verschillend zijn. Men mag de vraag ‘En hoe moet het nu verder?’ zeker niet onmiddellijk verwachten. Maar men moet er wel op voorbereid zijn, evenals op een heftige afwijzing of een ontkenning. Voor de andere partner zijn er misschien geen problemen. Of wat waarschijnlijker is: hij of zij wil ze niet zien. Er zijn ook partners die nu pas in actie schieten en allerlei tegenvoorstellen gaan doen. Zelden zullen ze zich daaraan houden. Maar je weet maar nooit. Niets mag iemand beletten om het tegen beter weten in toch nog maar eens te proberen. Dit is echter pas dan zinvol als de ander beseft dat dit in elk geval de wedstrijd van de laatste kans is. Dat als het nu mislukt, de beslissing niet meer ter discussie staat. Alleen nog de uitvoering ervan. In elk geval is het ’t beste er niet vanuit te gaan dat het meedelen van jouw standpunt op zich voldoende zal zijn om de ander onmiddellijk tot hetzelfde besluit te brengen. Zelfs sterke argumenten hebben soms tijd nodig om goed tot de ander door te dringen. De ander rustig de tijd geven om de schok te verwerken en te laten nadenken over diens toekomst zonder jou, is de beste weg om begrip op te brengen voor jouw beslissing. Het geeft die ander 114


4/05/10 09:02

tevens de mogelijkheid er eens met vrienden of kennissen over te praten. Misschien hebben zij een objectievere kijk op de dingen omdat ze niet direct betrokken zijn, en geven zij goede raad. Hoewel men beter niet met ultimatums werkt, is het toch niet slecht een zekere begrenzing aan te brengen aan die bedenktijd. Het gebeurt zelden dat in een echtscheiding beide partijen op hetzelfde ogenblik bewust een evaluatie over hun relatie zullen maken. Laat staan dat ze ook nog tot hetzelfde besluit zouden komen. Toch komt de vraag over de zin van de relatie zelden als een totale verrassing. Wie toch onvoorbereid tot een gesprek gedwongen wordt, kan beter zo rustig mogelijk naar de argumenten van de ander luisteren. Als men er tot nog toe zelf veel minder bij heeft stilgestaan, is het beter niet in het wilde weg terug te slaan. Veel beter is het bedenktijd te vragen. Die is nodig om na te gaan welke toekomst de relatie nog heeft als de partner er zo over denkt. Is die toekomst er nog, dan kan men met tegenvoorstellen de scheiding proberen af te wenden. Is die toekomst er evenwel niet meer of blijft de partner onverminderd op zijn standpunt staan, dan heeft zich verzetten geen enkele zin. Verdere achterhoedegevechten zijn dan puur verlies van energie. Die wordt dan veel beter aangewend om constructieve voorstellen aan te voeren die de toekomst voor iedereen het meest veiligstellen. Want ook wie de schei ding niet wenst, moet beseffen dat er een tijd ná de scheiding komt. Een tijd waarin het volkomen zinloos is dat verdere ruzies het bestaan van iedereen zouden vergallen. Wellicht vooral dat van de kinderen, iets dat onvergeeflijk is. Hierbij kan het wellicht helpen te beseffen dat conflicten tussen de ouders veel erger zijn voor de kinderen dan de scheiding op zich. Bij een onderzoek aan de Katholieke Universiteit Leuven bleek dat 86 procent van de studenten met gescheiden 115


4/05/10 09:02

ouders vond dat er goede redenen waren om te scheiden. En vooral: twee derde van de studenten was van oordeel dat de gezinsleden er nu beter aan toe waren dan vóór de scheiding. Voor de meeste jongeren is een scheiding dus niet alleen een normale zaak, maar ook een goede zaak. De omgangsregeling en de verdeling van het bezit Er zijn vast koppels die erin slagen heel vlug samen de juiste onderhandelingstoon te vinden omdat ze zowel over voldoende gezond verstand beschikken als allebei het belang van de kinderen vóór het eigen belang stellen. Jammer genoeg zijn deze koppels te zeldzaam. Bij de grote meerderheid primeert het eigenbelang, wordt het een onderhandeling oog om oog, tand om tand tot de rechter hen scheidt. Zij die ten koste van alles hun eigen groot gelijk willen halen, moeten eerst tot het inzicht komen dat de grote verliezers nooit de man of de vrouw zullen zijn, maar de kinderen. Alleen dan kunnen ze beseffen dat ze verkeerd bezig zijn. Een belangrijke middengroep heeft wél de intentie om tot goede oplossingen te komen, maar bij het onderhandelen kruipen ze telkens opnieuw in de oude loopgraven terug. Of de discussie eindigt in ruzie. Voor de twee laatste groepen geldt maar één goed recept: tracht jullie twee rollen volledig gescheiden te houden. De rol van de man en de vrouw die het met elkaar helemaal niet meer zien zitten. Die met hun teleurstellingen, frustraties en rancunes tegenover elkaar tot een akkoord moeten komen over materiële dingen. Die misschien liefst helemaal uit elkaars gezichtsveld zouden willen verdwijnen. Maar dit jammer genoeg niet kunnen omwille van hun tweede rol. Dit is de rol van de vader en de moeder die elk op hun manier wellicht een goede vader en een goede moeder zijn. Wier rol als 116


4/05/10 09:02

volwaardige vader en volwaardige moeder moet worden voortgezet. En met wie men in de toekomst aangewezen blijft op geregeld contact en op een zo goed mogelijke verstandhouding. Want hun taak als vader en moeder, als opvoeder van hun kinderen eindigt niet bij de scheiding. Om die rollen goed gescheiden te houden kan men het beste ook de onderhandelingen daarover zoveel mogelijk opsplitsen. Daardoor komt men het dichtst in de buurt van het belang van de kinderen. En waarom zou men dan niet beginnen met de maatregelen voor de kinderen? Ook al omdat bepaalde beslissingen over de omgang met de kinderen materiële en financiële gevolgen zullen hebben. Als het enigszins kan, is het te verkiezen dat de kinderen in de ouderlijke woning blijven. Zeker in een eerste periode. Er vinden al zoveel ingrijpende veranderingen in hun leven plaats dat het een groot voordeel zal zijn dat hun huidige leef- en speel gewoonten niet helemaal onderuit worden gehaald. Ook het behoud van hun vriendjes en hun school vormen belangrijke troeven om zich goed te voelen. Om dit te doen hoeven de ouders niet noodzakelijkerwijs welgesteld te zijn. Met creativiteit en wat goede wil kan men ver komen. Wie vanuit het belang van de kinderen denkt, zal meestal vlug een oplossing vinden. Om dezelfde reden kan het ook beter zijn dat de andere ouder niet te ver uit de buurt gaat wonen. Dit laatste mag natuurlijk geen reden zijn om elkaars privacy minder te respecteren. Op dat gebied handelt men bij voorkeur alsof men aan de andere kant van het land woont. Als men het eens is geworden over de wijze waarop het met de kinderen verder moet en over de gevolgen daarvan voor de twee partners, dan ligt het belangrijkste werk achter de rug. Daar 117


4/05/10 09:02

later nog op terugkomen zou erop wijzen dat de kinderen toch in de weegschaal gelegd worden naast de materiële belangen. De overeenkomst over de kinderen is geen waarborg dat de discussie over de materiële en praktische dingen vlot zal verlopen, maar deze draagt er wel toe bij. Hoe evenwichtiger deze eerste regeling is afgesloten, des te groter is de kans op een totaal goede afloop. Is één partij ervan overtuigd té veel toegevingen gedaan te hebben, dan ligt het voor de hand dat die nu de rollen zal willen omkeren. Daarom is een akkoord over de kinderen waar beide partijen zich echt goed bij voelen, zo belangrijk. Men zal dan aan beide kanten beducht zijn om er opnieuw over te beginnen en gemakkelijker akkoord gaan met de materiële consequenties van de getroffen regeling. Voldoende tijd aan de kinderen geven om aan de nieuwe situatie te wennen De vraag wanneer men de kinderen het beste inlicht, is moeilijk te beantwoorden omdat het van geval tot geval zal verschillen. Toch neemt men aan dat de tijd kort voordat een van beiden de gemeenschappelijke woning verlaat, het meest raadzaam is. Het ergste dat men kan doen, is de waarnemingszin van de kinderen te onderschatten. Vermoedelijk hebben ze allang door dat er heel wat misgaat en dat het niet meer is zoals vroeger. Zelfs als de beide ouders hun best doen om de kinderen buiten de ergste conflicten te houden. Slaagt men er niet in de moeilijkheden verborgen te houden, dan heeft het weinig zin ze weg te wuiven. Zeker als de kinderen niet heel jong meer zijn, is het beter dat ze weten dat er problemen zijn dan dat ze vermoeden dat men dingen voor hen verborgen houdt. Toegeven dat er problemen zijn, wil niet zeggen dat ze ook de aard of de diepgang ervan moeten kennen. 118


4/05/10 09:02

Veel zal afhankelijk zijn van de leeftijd en het verstandelijk niveau van het kind aan wie men uitleg geeft. Het slechtste scenario is zeker de schuld op de ander te schuiven in de hoop de kinderen voor zich te winnen. Dit is niet minder dan een oorlogsverklaring. De kans dat beide ouders met deze strategie de kinderen verliezen, is groter dan dat één ouder hen voor zich wint. De kinderen te vlug alarmeren is fout. Maar wanneer de beslissing eenmaal samen genomen is, dienen de ouders er niet lang mee te wachten hen op de hoogte te stellen. Natuurlijk kijken de ouders bij voorkeur uit naar een gepaste gelegenheid, nemen ze er hun tijd voor en doen ze het ’t beste samen. Ook is het wenselijk vrijwel gelijktijdig familie en vrienden in te lichten. Het is niet goed dat kinderen hieromtrent met een geheim moeten rondlopen. Het is belangrijk dat de ouders tegen hun kinderen zeggen waarom ze uit elkaar gaan. Als ze dat niet doen, zullen zijzelf redenen zoeken, op gevaar af zichzelf een deel van de schuld te geven. Dat kan best zonder dat de ene ouder de vuile was van de andere uithangt. Door samen met de kinderen te spreken zal het gemakkelijker zijn om een motivatie te vinden die de waarheid geen geweld aandoet en er tegelijkertijd voor zorgt dat ze niet de indruk krijgen dat de ene ouder de boosdoener is en de andere ouder het slachtoffer. Geef als ouders liever een zo neutraal mogelijk antwoord op hun vragen. Het vergt wel een voorafgaand akkoord tussen de ouders over wat ze hun gaan zeggen, en hoe. Daarbij is het van even groot belang dat de kinderen de verzekering krijgen dat elke ouder evenzeer wil dat het goede contact met de andere ouder ongeschonden blijft. Benadruk zeker dat zij geen enkele schuld hebben aan die scheiding. Kleuters denken dat de wereld om hen heen draait. Dat de ouders er alleen voor hen zijn. Dus denken ze ook dat het voor hen is dat ze uit elkaar gaan. Ook kinderen tussen 6 en 12 jaar zijn 119


4/05/10 09:02

heel vatbaar voor schuldgevoelens. Ze zijn, meer dan men denkt, er van overtuigd dat het hun eigen foutieve gedrag is dat de scheiding veroorzaakt. Dat komt door hun rijke fantasie. Maar het geeft hun tevens enig houvast. Als zij de oorzaak zijn van de moeilijkheden, dan kunnen zij er ook voor zorgen dat alles weer goed komt. Een uiterst gevaarlijke illusie waar de ouders heel attent voor moeten zijn. Zeg hun ook dat ze hun verdriet niet moeten wegstoppen. Dat ze het gerust mogen tonen en dat jullie als ouders ook verdriet hebben. Tracht ook zo goed mogelijk voorbereid te zijn op een aantal vragen waar ze onmiddellijk mee zullen zitten: ‘Wanneer gaan jullie uit elkaar? Bij wie zullen we voortaan wonen? Wanneer en hoe vaak zullen we de andere ouder nog zien?’Als de ouders echt een goed akkoord bereikt hebben, kunnen ze hun de verzekering geven dat er voor hen eigenlijk niet zoveel zal veranderen. En dat ze in de toekomst van die vervelende ruzies verlost zijn. En vooral dat laatste willen de kinderen graag horen. Sofie Maes, wetenschappelijk medewerker aan een onderzoek van de universiteiten van Gent en Leuven, schrijft over de houding van de kinderen het volgende: ‘Kinderen hebben vaak een eigen visie op wat er gebeurt, en het is belangrijk dat ze er hun mening over kwijt kunnen. Het is even eens van belang dat de ouders, die doorgaans veel tijd spenderen aan het maken van afspraken over de opvoeding en de huisvesting van de kinderen, hen hierbij betrekken en hen de kans geven hun mening te uiten, zonder hen daarom medebeslissingsrecht te geven.’ Heel wat kinderen ontwikkelen graag het droombeeld dat hun ouders ooit opnieuw samen zullen komen. Dat komt doordat jonge kinderen heel traditioneel denken. Hun werkelijkheid is 120


4/05/10 09:02

alles wat zij tot dan toe hebben meegemaakt. Ze denken dat met het verlies van het gezin al hun zekerheden zullen wegvallen. Alleen als men zelf de eerstkomende tijd als een proefperiode beschouwt, mag men dat beeld bij de kinderen laten bestaan. In alle andere gevallen mag men aan die valse hoop bij de kinderen niet toegeven. Hoe vriendelijker ouders na de scheiding met elkaar omgaan, des te beter het is voor de kinderen. Anderzijds: des te sterker de ouders moeten beklemtonen dat een terugkeer naar vroeger uitgesloten is. En weet hen zo vlug mogelijk ervan te over tuigen dat hun toekomst even zeker blijft als ooit tevoren. Beperk dus in de mate van het mogelijke de veranderingen die zich zullen voordoen. Bespreek met hen die wijzigingen die zich wél zullen voordoen. En vergeet de nieuwe mogelijkheden die ze bieden niet. In een ideaal draaiboek past het dan dat de kinderen rustig de tijd krijgen om helemaal aan de nieuwe situatie te wennen. En wellicht vlugger dan verwacht zullen zijzelf op de gedachte komen dat het wel eens prettiger zou kunnen zijn voor de ouder die nu alleen is om een nieuwe partner te vinden. Het uitgelezen moment dus om opnieuw verliefd te worden Perfect in theorie, maar moeilijk te plannen in de praktijk. Dit is ook niet nodig. Word je nog niet opnieuw verliefd, heb dan gewoon geduld. Zit er niet op te wachten, maar ga het ook niet uit de weg. Is het de ouder al een tijdje eerder overkomen, dan is het onnodig om in paniek te slaan. Alleen kan het verstandig zijn de verliefdheid discreet te houden. Een tijdje temporiseren tot het goede moment voor de kinderen aangebroken is, kan zeker geen kwaad. Waarom zou je ook niet eerder aan een nieuwe relatie begin nen als je er klaar voor bent? Het is immers onnodig er direct de kinderen bij te betrekken. Veel beter kun je jezelf de tijd gunnen om uit te zoeken hoe belangrijk die nieuwe partner wel voor jou 121


4/05/10 09:02

is. Hoe hij of zij over de omgang met kinderen denkt en met die van jou in het bijzonder. Welke rol hij of zij daarin wil spelen en of dit overeenstemt met de rol die jij voor ogen hebt. Valt het allemaal best mee, dan is wellicht het geschikte moment aangebroken om hem of haar als jouw vriend of vriendin aan de kinderen voor te stellen. Of die vriend of vriendin dan ook zo vlug mogelijk bij jou moet intrekken of jij bij hem of haar, is een heel ander verhaal waar we in een volgend hoofdstuk dieper op ingaan. Omdat de scheiding van Isabelle en Maarten zoveel elementen bevat die anderen op creatieve ideeën kunnen brengen, geef ik hier even hun scheiding als illustratie. Isabelle en Maarten waren zowat zeventien jaar getrouwd en hadden drie kinderen. Een van 14, een van 12 en een van 10 jaar oud. De relatie tussen beide jonge veertigers was al een paar jaar volledig verziekt. Maarten was, terecht of onterecht, ervan over tuigd dat Isabelle hem bedroog. Om zich van zijn gelijk te ver zekeren trachtte hij met behulp van een detective en afluister apparatuur een bewijs van haar ontrouw te vinden. Hij slaagde er niet in, maar zijn vrouw kwam wel te weten welke middelen hij had ingezet. Vanaf dat moment was het vertrouwen wederzijds helemaal zoek en viel de relatie niet meer te redden. Isabelle wou liefst met een soort omgekeerde latverhouding de relatie voort zetten. ‘Living together apart’ dus. Maarten verkoos te scheiden. Men kan zich nauwelijks een moeilijkere start voorstellen. Geluk kig gingen ze allebei voluit voor het principe: de kinderen eerst. Nadat de beslissing genomen was, besloten ze hun kinde ren zo vlug mogelijk samen in te lichten. Het was kort voor de kerstvakantie waarin ze op skireis zouden gaan. Hij zou met zijn ouders een villa huren, terwijl zij op een andere plaats in het 122


4/05/10 09:02

zelfde skioord haar intrek nam. Onderweg zouden ze de kinde ren inlichten. Natuurlijk hadden de kinderen de laatste tijd de spanning tussen hun ouders wel gevoeld en gezien, ook waren ze van meerdere ruzies getuige geweest. Toch was het nieuws een schok voor hen, hadden ze een hoop vragen, viel er menig traantje. Maar de vakantieregeling was een geruststelling: ze gingen hoofdzake lijk bij hun moeder slapen en konden om de beurt met vader en moeder skiën. Na de terugkeer hadden ze tevens de zekerheid dat er ook thuis nauwelijks iets zou veranderen. Zij gingen gewoon nog een hele tijd in het ouderlijk huis verder wonen. Ook dat de vader daar nu alleen nog de dagen zou slapen dat hij écht bij hen was, leek hen geen probleem. Door zijn drukke leven als manager van een bedrijf zagen ze hem tijdens de week toch nauwelijks. Dat hun moeder die dagen ergens anders heentrok, vonden ze jam mer, maar in ruil hadden ze intensiever contact met hun vader. En dat de woning het familiebezit was van de vader en hij er voor het grootste deel van de tijd niet zou verblijven, maakte zijn verdienste naar de kinderen toe alleen maar groter. Met Isa belle was afgesproken dat deze situatie om en nabij een jaar kon duren. Zo had zij voldoende tijd om voor een gepaste woning voor haar en de kinderen te zorgen. De verblijfsregeling werd soepel toegepast. Als in het week end de kinderen bij de moeder waren en met hun vader naar het voetbal wilden, dan was dit geen probleem. Als er voetbal was tijdens een verblijf bij de vader, dan vroeg hij altijd eerst aan de moeder of hun dochter bij háár kon komen. Intussen leefden de kinderen mee met de inrichting van het nieuwe huis van hun mama. Het gaf hun vanaf de eerste dag in die nieuwe woning een echt thuisgevoel. Tussen de vrienden van hun moeder die ze leerden kennen, vroegen ze zich soms hardop 123


4/05/10 09:02

af: ‘Zou dat geen goede keuze zijn voor jou mama, dat is toch een leuke man?’ Toen Isabelle inderdaad een vaste vriend vond, heeft ze het haar kinderen verteld, hoewel zij noch haar vriend de bedoeling had de eerste jaren te gaan samenwonen. Alles wijst erop dat de verstandhouding tussen de kinderen en hun beide ouders door de scheiding eerder gegroeid is dan afgezwakt en dat iedereen zich uitstekend voelt in zijn nieuwe leefwereld. Dit verhaal klinkt misschien te mooi om waar te zijn. Maar zo kan het ook. Het bewijst dat een scheiding nooit dramatisch hoeft te zijn. Het vraagt alleen de vaste wil van beide partners om de juiste beslissingen te nemen op het juiste ogenblik en om op geen enkel moment te vergeten dat het kostbaarste dat ze hebben, niet hun bezit of hun eigenwaarde is, maar hun kinderen. Co-ouderschap of to ch maar omgangsrecht? De voornaamste beslissing die men in de onderhandeling zal moeten nemen, gaat over de wijze waarop het gezag over de kinderen en het verblijf worden geregeld. Men spreekt over coouderschap en omgangsrecht als over twee heel verschillende begrippen. Dit geeft de indruk dat men moet kiezen tussen het een of het ander. Strikt juridisch is dit misschien wel zo, maar in de praktijk zijn er heel wat mogelijkheden. Alleen vraagt dit van de ouders de nodige creativiteit en vooral flexibiliteit. Het omgangsrecht is het recht dat een gescheiden ouder die niet belast is met het gezag over de kinderen, heeft op de omgang met zijn kinderen. Het woord zelf spreekt van recht, wat erop wijst 124


4/05/10 09:02

dat het afdwingbaar is. Niet verwonderlijk dat het dan ook datgene is wat bij vechtscheidingen het meest aan de orde is. Daartegenover wijst co-ouderschap veel meer op een overeenkomst. Een evenwaardigheid tussen de partners ook. Co-ouderschap betekent dat twee ouders die niet samen wonen, een regeling treffen om samen het ouderlijk gezag uit te oefenen over een kind dat bij een van hen of afwisselend bij beiden wordt opgevoed. Co-ouderschap heeft dus in de eerste plaats met de uitoefening van het gezag over het kind te maken (gezagsco-ouderschap) en niet met de tijd die hij bij elke ouder doorbrengt. Als het kind evenveel tijd doorbrengt bij elk van beide ouders, dan is er bovendien sprake van verblijfsco-ouderschap. Deze twee vormen van co-ouderschap kunnen samenvallen, maar dat hoeft niet. Het is best mogelijk dat omwille van het beroep van een van de ouders, de afstand of om andere redenen de kinderen overwegend bij één ouder verblijven. Dan is er geen sprake van verblijfsco-ouderschap. Dit belet de ouders niet het ouderlijk gezag in volledige samenspraak uit te oefenen en dus wezenlijk co-ouder te zijn. In heel wat gevallen zal dit zelfs de meest voor de hand liggende oplossing zijn. Toen ikzelf ooit aan een scheiding begon in een tijd dat er nog geen sprake was van co-ouderschap, vond ik het normaal dat de kinderen bij hun moeder bleven. Niet alleen omdat zij haar eerste levensdoel waren en ik toen nauwelijks de tijd had om die zorg op mij te nemen. Ik had ook weinig keus omdat het belang van jongere kinderen volgens de rechtspraak van die tijd onvoor waardelijk bij de moeder lag. Dit had tot gevolg dat ik in de huidige termen van de wet alleen een omgangsrecht had. Dit belette niet dat het voor mijn vrouw eerder een geruststelling was te horen dat ik wat het 125


4/05/10 09:02

ouderlijk gezag betreft, volledig mijn verantwoordelijkheid wilde blijven nemen. Hoe vechtlustig de scheiding van haar kant ook begonnen was, de gezamenlijke opvoeding van de kinderen gaf tussen ons geen enkel probleem. In de praktijk kwam het er zelfs op neer dat ze méér de uitoefening van dat gezag aan mij overliet, zeker in momenten van crisis. Net zoals ik de zorg en de dagelijkse opvoeding van de kinderen hoofdzakelijk aan haar kon laten. Dit was in feite een combinatie van omgangsrecht en gezagsco-ouderschap ‘avant la lettre’. Heel wat moeders die vandaag de dag slechts een dergelijk beperkt omgangsrecht hebben, zullen zich schuldig voelen. Ook al hebben zij een drukke baan en nauwelijks de tijd om zich met hun kinderen bezig te houden. Op een lezing in Houston voor een groep succesvolle dynamische dames, hoofdzakelijk zakenvrouwen, stelde James Bray vast hoe de meesten onder hen moesten vechten tegen een maatschappij die hen met achterdocht bekeek. Zij hadden de hoede over hun kinderen aan hun man afgestaan. Ze kregen het verwijt dat ze niet voor hun kinderen zorgden. Dat ze hen niet wilden. Omdat ze dan ook nog verzeild waren in een wereld die vooral een mannenwereld was, zaten ze met de vraag of ze nog wel genoeg vrouw waren. Ze werden opgezadeld met het gevoel dat ze tot een ontaarde vrouwen soort behoorden. Alleen omdat ze een onconventionele beslissing hadden genomen. Wie tegenwoordig tot de beste regeling wil komen voor de kinderen, moet koste wat het kost een vechtscheiding vermijden. Als logisch gevolg komt men dan terecht bij de een of andere vorm van co-ouderschap. Toch zijn er ook gevallen bekend waar dit geen goede oplossing is. 126


4/05/10 09:02

Yoeke Nagel ziet er in haar boek Co-ouderschap zo drie. Het zijn alle drie extreme situaties. In de eerste plaats denkt zij aan alcohol- of drugsverslaafden. Ze kunnen nauwelijks de zorg aan voor zichzelf, hoe zouden ze het voor een kind dan wél kunnen? Hoe zouden ze op een moment dat het nodig is, kunnen omgaan met ziekte of groot heimwee? Beter is het om hen regelmatig voor korte periodes omgang met de kinderen te laten hebben, bij voorkeur in aanwezigheid van een derde. Vanzelfsprekend is seksueel of ander geweld een reden om co-ouderschap uit te sluiten. Dit geldt uiteraard als men op de hoogte is van dat geweld of als er een heel sterk vermoeden is in die richting. Toch is bij dit laatste grote voorzichtigheid geboden. Niet zelden wordt het door een onverantwoordelijke moeder als wapen tegen de man gebruikt. Is er inderdaad sprake van geweld, dan dient men een andere vorm van omgang te regelen en de reacties van het kind voor en na de bezoeken heel goed te volgen. Een absolute afwijzing van een van de ouders lijkt voor Yoeke Nagel ook voldoende om niets te forceren. Hoe jammer voor de kinderen dit ook is, het heeft geen zin co-ouderschap aan de ander op te dringen. Als een van beiden niet gemotiveerd is om samen te werken met het doel er het beste van te maken, dan is de kans op slagen uitgesloten. Voor alle anderen is gezagsco-ouderschap de beste manier om hun ouderschap voort te zetten. Tenminste in principe, omdat men heel goed moet weten dat het wel de beste, maar niet de gemakkelijkste weg is. En hoe groter de reikwijdte van dit coouderschap is, des te moeilijker het is. Als ik mij ooit in een bijzonder comfortabele situatie bevond om een mooie rol als stiefvader te spelen, dan kwam dit vooral doordat mijn kinderen bijna voortdurend bij hun moeder verble127


4/05/10 09:02

ven en er nooit een menging van gezinnen plaatsvond. Plaats dit maar eens naast een gezin waar de nieuwe partners allebei coouder zijn en het verblijf bij beiden anders opgedeeld is. Zonder de beste afspraken en een aparte boekhouding wordt het een hele kunst om in de gaten te hebben met hoevelen men het volgende weekend aan tafel zal zitten; of men op die dan wel een andere dag sommige kinderen naar school zal moeten brengen, of niet; laat staan hoe men de vakantieregelingen voor elkaar moet krijgen. Dit zijn geen onoverkomelijke dingen, maar ze vragen wel heel wat organisatie en overleg. Het gevolg is dat het akkoord over het co-ouderschap weliswaar een prima basis is maar geen eindstation. Meer dan in een andere formule zullen regelmatig overleg en akkoord tussen de ouders noodzakelijk zijn. Co-ouderschap veronderstelt dus aan beide kanten een grote flexibiliteit. Men moet tegelijkertijd bereid zijn de gemaakte afspraken getrouw na te komen én op wisselende omstandig heden soepel kunnen inspelen. Co-ouderschap is alleen een andere vorm van ouder zijn, maar wel een moeilijkere. Net als ouders moeten co-ouders levenslang bijsturen. Die taak is nooit ‘af’. En om de hele onderneming goed te doen functioneren zal het dikwijls nodig zijn belangrijke toegevingen te doen. Zo zal het vooral met kleine kinderen meestal het beste zijn niet te ver van elkaar vandaan te wonen. Is men bereid dat te doen als voor de werksituatie een andere ligging veel beter uitkomt? Of als de woning van een veel mindere kwaliteit is? Het is goed te weten dat deze moeilijkheden zich kunnen voor doen alvorens men begint. Men hoeft zich hierdoor zeker niet te laten afschrikken, maar men mag de taak niet onderschatten. De we tenschap dat co-ouderschap de negatieve invloeden van een schei ding op de kinderen weg kan werken, zal de beste motivatie zijn om de nieuwe uitdagingen te overwinnen. Bij een geslaagd co-ouder schap krijgen de kinderen meestal het beste van hun twee ouders. 128


4/05/10 09:02

Als het kwaad is geschied... Voor wie de scheiding achter de rug heeft, kan het voorafgaande een mooie theorie lijken die helaas te laat komt. Het is allemaal uit de hand gelopen; men heeft zich in de teleurstelling en agressie van het moment laten meesleuren; het is geëscaleerd... en nu zit men met een acute of latente vijandschap die geen zinnig gesprek meer toelaat. Elk contact met de ex omwille van de kinderen lijkt wel één groot mijnenveld. Het is triest te zien hoeveel ex-koppels zo vastzitten en zo’n groot stuk van hun leven tot een hel maken voor zichzelf en voor de ander. En dat in de wetenschap dat één enkele daad of gebaar wellicht voor een totale ommekeer kan zorgen. De weg kan vrij maken, zo niet naar de hemel als wel naar een harmonischer bestaan. Voor de kinderen, voor de anderen, maar ook voor zichzelf. Dat een huwelijk of een relatie op de klippen loopt, is geen schande; dat men als volwassen mensen niet tot een verstandige regeling kan komen, is dat wel. Natuurlijk zullen er altijd mensen zijn die helemaal niet voor rede vatbaar zijn. Maar zolang niet alle middelen uitgeput zijn, moet men blijven proberen. Men moet er ook aan durven te denken dat men zelf misschien niet de ideale persoon is om de vrede tot stand te brengen. Daar is hoegenaamd niets mis mee want de eigenschappen die men dient te bezitten, zijn niet van de minste. Men moet diplomatiek zijn, over de nodige dosis empathie beschikken en daarbij zo onpartijdig en onbevooroordeeld mogelijk zijn. Toegegeven dat dit niet iedereen gegeven is. Voor wie zelf betrokken partij is, liggen de laatste twee eigenschappen bijzonder moeilijk. Waarom dan niet een beroep doen op een derde? Een professionele bemiddelaar ligt het meest voor de hand. Maar voor heel wat mensen lijkt deze stap misschien te groot. Waarom het 129


4/05/10 09:02

dan niet proberen met een goede vriend? Liever een die nog dichter bij haar of bij hem staat dan bij jou. Er is een reële kans dat hij of zij wel slaagt in wat bij jou niet lukt. Niet in het minst omdat de omstandigheden nu anders zijn. Misschien doordat jullie te veel in jullie bunkers zijn blijven zitten, merken jullie dit niet. Misschien is de scheiding zelf intussen bij de ander beter verwerkt dan men denkt. Misschien is hij of zij van dat eeuwige getouwtrek en die ruzies rond de kinderen wel even kotsmisselijk als jij. Dat die vriend misschien wel eens de nieuwe partner van jouw ex zou kunnen zijn, mag geen bezwaar zijn. Alleen zal het misschien moeilijker liggen om die persoon voor jouw voorstellen te winnen. Maar lukt het, dan bevindt die zich in een ideale positie om het tij te doen keren. Normaal gezien is die ook van hetzelfde geslacht als jij, wat het begrip voor bepaalde dingen vergemakkelijkt. Het getuigt bovendien van een positieve instelling van jouw kant. Daarnaast is er ook nog je eigen partner. Op het eerste gezicht lijkt die voor jou misschien het minst geschikt van iedereen. Als hij of zij mee aan de basis lag van de scheiding, zal dit wellicht kloppen, maar in andere gevallen helemaal niet. Voorwaarde is natuurlijk dat je hem of haar de kans laat om zo’n rol te vervullen. Wie het zicht van zijn nieuwe partner vertroebeld heeft met alle opgespaarde negatieve ervaringen en frustraties uit zijn voorgaande leven, heeft bruggen opgeblazen. Het resultaat is dat jullie nu samen één vijand hebben. Niet alleen moet jouw partner dan helemaal van inzicht veranderen, maar bovendien vreest die ook jou te verraden als hij of zij stappen zet in de richting van de gemeenschappelijke vijand. Als men integendeel zijn nieuwe partner een oprecht verhaal vertelt, dan zal dat veel genuanceerder zijn. Dan zul je de partner ook de kans geven om de goede kanten van jouw ex te 130


4/05/10 09:02

leren kennen. De weg ligt dan open om erachter te komen waarom de zaken zo uit de hand gelopen zijn. Om te ontdekken wat de achterliggende redenen zijn van jouw haatgevoelens: de niet verteerde aantasting van jouw eergevoel bij het overspel; het té hoge bedrag van de alimentatie; of is het gewoon de ergernis om systematische pesterijen? Bij dit laatste is het wel belangrijk vermeende pesterijen van de echte te onderscheiden. Daarbij moet je het risico durven te lopen dat jouw partner tot een betere relatie met jouw ex komt dan jij ooit gehad hebt. Afgunst of wedijver is dus een slechte raadgever. Als je deze negatieve gevoelens de baas kunt en je jouw nieuwe partner correct hebt ingelicht, dan zou deze wel eens de beste bemiddelaar kunnen zijn om de knopen te ontwarren. Het is in elk geval wat het verhaal van Kurt en Nathalie mij leerde. Nathalie was zowat twee jaar gescheiden toen Kurt haar opnieuw ontmoette. Kurt was met haar en haar man bevriend geweest toen ze nog samen waren, maar hij had hen uit het oog verloren. De scheiding was bijzonder bitsig verlopen omdat hij niet wilde scheiden en zij hem daartoe verplichtte. Zij van haar kant sleurde een hele waslijst grieven met zich mee, gaande van seksuele frus tratie tot fysieke agressie. Ze hadden één dochter die haar was toegewezen. Het veer tiendaagse bezoekrecht en de voortdurend achterstallige alimen tatie zorgden regelmatig voor hoogoplopende ruzies waarbij de telefoon herhaaldelijk werd dichtgegooid. Kurt vond het hele gebeuren pijnlijk, vooral omdat die ver schrikkelijke ruzies volledig buiten verhouding waren met de feiten waar het om ging. De ene keer was het omdat de vader zijn dochter niet tijdig had teruggebracht zodat ze veel te laat in bed lag. Een andere keer liet hij haar zelfs opbellen om te zeggen 131


4/05/10 09:02

dat ze pas de maandagochtend zou terugkomen. Nog een andere keer had zij met examens in zicht geen boek opengedaan tijdens het weekend bij hem. En natuurlijk het ergste: de alimentatie die maanden achterliep of helemaal niet kwam. Het was duidelijk dat de belangrijkste oorzaak van de pro blemen dezelfde waren als diegene die de scheiding hadden ver oorzaakt: een totaal verschil in karakter. Hij was van het artis tieke genre, met een groot ‘laisser aller’-gehalte, en alles wat alternatief en een beetje tegendraads was, had zijn sympathie. Zij was heel georganiseerd, punctueel; alles moest perfect in orde zijn, een zekere burgerlijkheid was haar niet vreemd. Omdat Kurt hem van vroeger kende, wist hij dat er wel een aantal factoren was waarin zij zich samen konden vinden. Hij stelde Nathalie voor hem uit te nodigen. Het feit dat hij intussen ook een vriendin had, vergemakkelijkte deze stap. Toen Kurt hem opbelde, was hij even verrast als enthou siast. Hij stond erop zelf Nathalie en Kurt bij hen te ontvangen. De sfeer was in het begin wat onwennig, maar na een tijd zo goed dat er over de eigenlijke problemen nauwelijks gesproken werd. Wel werd afgesproken dat er in het vervolg meer overleg zou komen, telkens wanneer er zich aan de ene of de andere kant een probleem voordeed. Sinds die dag werden ook de beide partners bij dat overleg betrokken zodat de polarisatie tussen het oorspronkelijke koppel helemaal verdween. Zonder echt dikke vrienden te worden was de volgende jaren de relatie tussen de vader en de moeder genormaliseerd. Tot groot geluk van de dochter. De pijnlijkste sporen van de hardst uitgevochten scheiding kunnen uitgewist worden. Maar dat gaat niet vanzelf. Vrienden kunnen daarbij helpen. Als professionele hulp nodig is, moet een verantwoordelijke ouder die noodzakelijke stap durven en willen zetten. 132


4/05/10 09:02

Hoofdstuk 2

Haast je langzaam en heb veel geduld

Vijftig procent van degenen die gescheiden zijn, leeft na drie jaar weer samen. Dertig procent al binnen het jaar. Dat percentage ligt bij de mannen veel hoger dan bij de vrouwen. Dat er leven is na de scheiding, is een goede zaak. Het toont aan dat er liefde is na de liefde. Dat een scheiding voor niemand een eindpunt hoeft te zijn, integendeel, ze kan de start naar een nieuwe toekomst betekenen. Wellicht is die toekomst voor iedereen anders, maar met nieuwe mogelijkheden. Delicater is het als het over samenleven mét kinderen gaat. Overdreven haast en spoed blijven in dat geval zelden zonder zorgen. In het boek Package Deal van Inge Pelemans kon ik nauwelijks geloven wat ik las. Ik bladerde even terug om na te gaan of ik mij niet vergist had bij het lezen van de data. Niet dus. Precies één maand nadat Sarah een man met drie kinderen heeft leren kennen en op hem verliefd is geworden, gaat ze bij hem inwonen. Op zijn voorstel, dat wel, maar zij gaat er gewillig op in. Sarah is een vrouw van 28 zonder kinderen, hij is een jaar of tien ouder. Zijn kinderen zijn 15, 11 en 6 jaar. Hij woont een jaar alleen en heeft de kinderen om de week bij zich in co-ouder schap. 133


4/05/10 09:02

Het ging blijkbaar om twee evenwichtige en verstandige men sen die allebei het beste met de kinderen voorhadden. Dat kon er bij mij niet in. Dat is toch om moeilijkheden vragen! Dit bleek ook uit het vervolg van het verhaal. Het eerste jaar werd meer een kwes tie van overleven dan van leven. Ik kon mij alleen maar voorstellen dat het hier toch wel om een heel uitzonderlijk geval moest gaan. Tot ik een paar maanden later vrienden ontmoette met wie ik het over dit verhaal had. Bleek dat een nicht van hen, Nicole, enkele weken daarvóór ingetrokken was bij een vriend die ze nog maar nauwelijks een maand kende. Ook hij had drie kinderen en was een stuk ouder. Nicole had er geen. Net een kopie van wat ik over Sarah gelezen had. Het gebeurt dus wel vaker. Met dezelfde risico’s, vrees ik. Dat geduld en overleg beter werken, blijkt in twee andere gezinnen uit mijn onmiddellijke omgeving. Bart is 29 en leert de zes jaar oudere Sophie kennen die twee kin deren heeft. Een jongen van 14 en een meisje van 8. Ze doen er vier jaar over alvorens te gaan samenwonen. Bart verkiest geen vaderrol te spelen, maar tracht de kinderen affectie en houvast te geven. Er hebben zich nooit noemenswaardige problemen voor gedaan. Frank van zijn kant leert Murielle kennen die ook enkele jaren ouder is en één kind heeft, een dochter. Ze gaan samenwonen als ze elkaar een jaar kennen en trouwen vier jaar later. Intussen is het dochtertje van Murielle 7 geworden en hebben zij en Frank samen nog een dochtertje. Ook Frank gedraagt zich eerder als vriend-met-vaderlijke-trekken. Hij en zijn stiefdochter hebben een bijzonder goede band. 134


4/05/10 09:02

In het geval van Sarah en Nicole ging het om vrouwen, bij Bart en Frank om mannen. Is dit toeval? Wellicht voor een deel. Neemt een vrouw niet té gemakkelijk zo’n beslissing op zuiver emotionele basis? Luistert ze wel genoeg naar de tegenargumenten die haar rede en haar omgeving haar influisteren? Bij iemand gaan inwonen die kinderen heeft, is te beschouwen als een even belangrijke verbintenis als met iemand trouwen. Belangrijker wellicht, want men verbindt zijn eigen lot niet alleen aan dat van een ander, maar ook aan dat van de kinderen. En wie zou één euro durven in te zetten op het huwelijk van iemand die vandaag verliefd wordt en een maand later trouwt? Dat men toch nog niet gehuwd is en nog altijd de mogelijkheid heeft om er gewoon weer uit te stappen, is geen argument. Dat is zeker niet de bedoeling van de stap die men zet. Daarbij brengt men schade toe aan zichzelf en aan zijn partner, en vooral betrekt men de kinderen in een nutteloos avontuur. Zij hebben nog maar net de naweeën van de scheiding achter de rug en worden dan opnieuw met samenkomen en uiteengaan geconfronteerd. Meestal vindt men wel redenen om zichzelf wijs te maken waarom het in zijn geval wél verantwoord is de stap zo vlug te zetten. Bijvoorbeeld de vrouw van wie de huurtermijn juist verstreken is of die de maandelijkse eindjes niet aan elkaar weet te knopen. Of de man die te veel last ondervindt met de opvang van zijn kinderen in combinatie met zijn werk, of die niet in staat blijkt de huishouding op zich te nemen. Dit zijn allemaal drogredenen. Met enige creativiteit en overleg kan men die problemen ook op een andere manier oplossen. De ware reden is dat men zo vlug mogelijk zoveel mogelijk bij elkaar wil zijn of dat het zoveel gemakkelijker is. Fout dus. Het wordt gegarandeerd moeilijker en de kans op mislukken wordt 135


4/05/10 09:02

veel groter. Genoeg redenen dus om rustig de tijd te nemen, om zich langzaam te haasten. Stilte na de storm Vader en moeder hebben de scheiding zien aankomen of hebben het niet willen zien. Hebben er zich op voorbereid of hadden dit moeten doen. Voor de kinderen geldt geen van beide. Hoewel zij geruzie zagen en zich daar slecht bij voelden, hebben ze niet gedacht dat dit zou gebeuren. Als de ouders lang genoeg gevochten hebben om het tij te doen keren, is de kans groot dat de scheiding bij hen grotendeels verwerkt is. Bij de kinderen is dat nooit het geval. Daarom hebben zij een ruime periode om de scheiding van hun ouders te aan vaarden en hun nieuwe leven opnieuw in te richten heel hard nodig. Als de ouders hen op een goede manier op de scheiding hebben voorbereid, is de basis gelegd voor een harmonische toekomst. Maar het werk is niet af. Het is vooral de taak van de vader en de moeder om hun kinderen erbij te helpen in de beste omstandigheden de scheiding te verwerken. Naast alle andere veranderingen in hun leven kan een té vlug opduikende partner van hun vader of moeder de druppel zijn die de emmer doet overlopen. En vóór alles is het nodig dat ze de tijd krijgen om te ondervinden dat ze zich nutteloos zorgen gemaakt hebben. Dat hun leven helemaal terug in de plooi valt. Dat ze zich in de nieuwe situatie geheel en al thuis voelen. De ouders hebben een drietal elementen tot hun beschikking om na te gaan in hoeverre de scheidingsplooien voldoende gladgestreken zijn. Een eerste element heeft te maken met de houding van de kinde ren. Het gebeurt regelmatig dat een kind zich zonder meer aan 136


4/05/10 09:02

de nieuwe situatie aanpast. Een ouder moet er dus niet van uitgaan dat hij bij zijn kinderen symptomen kan opsporen die op een onvoldoende verwerking wijzen. Evenzeer is het fout elk ongewenst gedrag van een van de kinderen in die zin te interpreteren. Ook de kinderen in klassieke gezinnen vertonen wel eens ongewenst gedrag. Wel moet men alert zijn als men herhaaldelijk geconfronteerd wordt met reacties die vroeger bij het kind niet voorkwamen. Ogenschijnlijk kan een kind de nieuwe situatie best aanvaarden, maar geeft door welbepaald gedrag uiting aan gevoelens van verdriet of revolte. Belangrijk daarbij is te weten dat dit gedrag verschillend kan zijn naargelang van de leeftijd. Aleide Hendrikse-Voogt onderscheidt in haar boek Stoppen als part ners, doorgaan als ouders drie periodes. Tot hun 6de zijn kinderen helemaal gericht op zichzelf en van daaruit op hun ouders. Hun verdriet kan zich uiten in abnormale aanhankelijkheid of huilerigheid. Ze zijn vaak boos en bedroefd. Zijn ze boos op hun ouders, dan kunnen ze die boosheid gemakkelijk verplaatsen naar vriendjes, stiefbroers of anderen. Ook kunnen ze zich opnieuw jonger gaan gedragen dan hun leeftijd (regressie). Misschien gaan ze weer bedplassen of hebben nachtmerries. In dat geval is het zo belangrijk hen ervan te overtuigen dat de scheiding zeker hun schuld niet is. Dat vader en moeder inderdaad niet meer van elkaar houden. Maar dat dit hoegenaamd geen beletsel hoeft te zijn dat ze alle twee heel erg van hen zullen blijven houden. Tracht ook zoveel mogelijk de oude vertrouwde gewoonten te herstellen zodat het kind zijn vroegere geborgenheid terugvindt. Tussen 7 en 12 kunnen kinderen zich door de scheiding verloren voelen, zeker als ze vroegere vriendjes weinig of niet meer zien. 137


4/05/10 09:02

Meestal uit zich bij hen het aangevoelde tekort in het zonder aanwijsbare redenen erg humeurig zijn. Zij zijn ook degenen die nog het meest hopen op een verzoening van de ouders als hun niet voldoende duidelijk gemaakt werd dat dit uitgesloten is. Vanuit deze hoop kunnen zij soms probleemgedrag vertonen. Omdat ze zich door de afwezige ouder soms afgewezen voelen, kunnen ze verward of afwezig zijn. Bij anderen kan de boosheid zich uiten in vlug geïrriteerd zijn of in driftbuien. Nog anderen worden dan weer meer hulpeloos. In deze fase kan het belangrijk zijn dat ze ervaren dat ouders van andere kinderen ook gescheiden zijn en dat die kinderen zich goed voelen in hun nieuwe omgeving. Begrip en nabijheid van ouder of stiefouder kunnen zorgen voor de noodzakelijke geruststelling en het gevoel van veiligheid. Duidelijke informatie over hoe hun leven in de nabije toekomst verloopt, is heel belangrijk. De oudsten onder hen kunnen ook wel sterk de neiging hebben de kant van een van de ouders te kiezen en de andere ouder de schuld te geven. Een overdreven zorg voor de ouder die ze in bescherming willen nemen, kan daar een duidelijke aanwijzing voor zijn. Beter dan zich in die situatie te koesteren zou de ouder die dat ondervindt, er zijn kind op moeten wijzen dat het geen kwestie van schuld is. Jammer genoeg wordt in dergelijke omstandigheden de vijandigheid tegenover de andere ouder meestal gevoed door degene die zich in de slachtofferrol wentelt. Pubers ten slotte komen in de moeilijkste situatie terecht. Aan de ene kant zijn ze geneigd de rol van de ontbrekende ouder in te vullen. Ze voelen zich bezorgd om hun ouders. Ze worden dus in sterke mate aangetrokken tot een of tot beide ouders, terwijl ze in een normale pubersituatie zich eerder afzetten tegen de ouders; hun eigen zelfstandigheid willen demonstreren. 138


4/05/10 09:02

Het gevaar is reëel dat vooral de oudste van deze kinderen de afwezige ouder wil vervangen en op die manier de vluchtheuvel wordt voor jongere broers en zusters. Doet zich dat uitgesproken voor, dan spreekt men van parentificatie. Dit kan tot gevolg hebben dat de latere volwassene ook in zijn of haar relaties het spelen van die ouderrol wil voortzetten. Ook hier is het weer aan de ouder die erbij betrokken is, om paal en perk te stellen aan deze rolwisseling. Maar de kans is groot dat dit niet zal gebeuren omdat daar waar het probleem zich voordoet, de ouder precies de zwakste schakel is. Sommigen zullen vlugger boos worden of zich helemaal terugtrekken. Anderen neigen gemakkelijker naar depressie. Misschien kan het goed zijn niet alles met hen te bespreken, zodat ze zich beter losmaken van jou en echt ‘puber’ mogen zijn. Voor hen is het ook belangrijk eenduidige signalen te krijgen. Goede afspraken met jouw ex-partner zijn dan ook geen overbodige luxe. Als je allebei open met hen over relaties durft te spreken, kan dat geruststellend werken. Vooral als ze horen dat jullie zich niet concentreren op de mislukking, maar veeleer op de mooie kanten van de voorbije relatie. En vooral ook als ze ondervinden dat jullie blijven geloven in de kansen en de vreugden van een goede relatie. En juist om te leren degelijke afspraken te maken is deze overgangsfase voor beide ouders de ideale gelegenheid. Tijdens het huwelijk of de relatie kwamen deze afspraken stilzwijgend tot stand. De meeste gezinsnormen ontstonden en ontwikkelden zich door gewoonte. Nu ligt dat anders. In Nederland heeft men het ouderschapsplan. Naast courante zaken die in België in het scheidingsprotocol vastgelegd worden zoals het ouderlijk gezag, de omgangsregeling of de praktische gevolgen van het co-ouderschap, de wijze waarop de 139


4/05/10 09:02

omwisselingen gebeuren en hoe de financiën geregeld worden, gaat het ouderschapsplan een stap verder. In dit plan staat een specificatie van wie van beide ouders welbepaalde zorgtaken op zich zal nemen zoals bedtijd, uitgaansgedrag, televisiekijken en computergebruik, en vooral ook staan er afspraken in over school en opleiding. Uiteraard moet zo’n plan op regelmatige tijdstippen aangepast worden. Zonder de verdienste hiervan te minimaliseren vrees ik dat zo’n verregaande formalisering in de Belgische cultuur moeilijk inpasbaar is. Dit mag ons toch niet beletten om over zoveel mogelijk belangrijke regels ten minste goede mondelinge afspraken te maken en er ons dan ook aan te houden. Door in deze belangrijke overgangsfase er ernstig werk van te maken zal men meteen ondervinden dat men als vader en moeder nog best kan samenwerken, terwijl dit als man en vrouw niet meer lukte. Tegelijkertijd hebben de kinderen een sterk houvast en krijgen ze niet de kans om de ene ouder tegen de andere uit te spelen. Ten slotte is het belangrijk dat de omgang tussen de kinderen en de beide ouders genormaliseerd is. Het slechtste dat een kind kan overkomen, is dat hij na de scheiding het contact met een van de ouders verliest. Dat hangt wellicht in de eerste plaats van die ouder zelf af. Maar ook de verzorgende ouder speelt hierin een cruciale rol. En dan moeten we niet alleen denken aan ouders die het bezoek van hun kinderen beletten of voortdurend boycotten. Als een van de ouders er moeite mee heeft dat de kinderen de andere ouder missen of als men hen telkens met een wrang of bezorgd gevoel naar de ex ziet opstappen, dan zullen de kinderen dit merken. Eronder lijden ook. Misschien zullen ze zelfs op dat gevoel inspelen en beginnen te zeggen dat ze niet graag naar de andere ouder toegaan. 140


4/05/10 09:02

Bij hun terugkomst is het best mogelijk dat ze ook negatief over hun verblijf gaan praten, terwijl ze zich ginds wellicht goed geamuseerd hebben. Kinderen worden ook zo nu en dan belast met opdrachten waar de ouder zelf voor moet instaan; soms worden ze zelfs verplicht keuzes te maken tussen hun beide ouders. Als echter een ouder de vader of de moeder in de vroegere partner blijft erkennen, zal zij of hij de kinderen op een positieve manier voorbereiden op de tijd die ze bij de andere ouder doorbrengen. Zolang men zelf in al deze zaken geen neutrale rol kan spelen, is er een probleem. Als de verhouding tussen de ouders niet genormaliseerd is, is de kans heel klein dat ze dit voor de kinderen wél zal zijn. Ingeval de kinderen niet de kans krijgen aan de ene ouder te tonen dat ze ook echt van de andere houden, raken ze in hun eigen gevoelens verstrikt. Daardoor lopen ze het risico ook als volwassene meer te leven via de gevoelens van anderen en hun eigen gevoelens te onderdrukken. Daarbij werkt die ouder zichzelf ook in de moeilijkheden. Door een dubbelzinnige toestand uit te lokken komt hij of zij er nooit achter met welke gevoelens de kinderen naar de andere ouder trekken. Uit loyaliteit jegens de ene ouder steken ze hun ware gevoelens voor hun andere ouder weg. Wie vanaf het begin een neutrale houding aanneemt, zelfs de kinderen stimuleert als het nodig is, leert veel beter zijn kinderen echt kennen. En dikwijls zal men dan vaststellen dat de kinderen zich veel vlugger aanpassen dan men van tevoren gedacht had. Kinderen zijn heel flexibel. Als ze daarbij zien dat hun ouders zich opnieuw gelukkig voelen en niet bekrompen of chagrijnig zijn, slaat dat geluk gemakkelijk op hen over.

141


4/05/10 09:02

De nieuwe prins of prinses Het succes waarmee een ouder de nieuwe manier van leven in zijn gezin ontwikkelt, is gebaseerd op goed contact met zijn kinderen. Dat is het beste wapen om zijn eigen toekomst opnieuw gestalte te geven. Niets belet deze ouder ook zo vlug mogelijk aan een nieuwe toekomst voor zichzelf te denken. Zelfs voor wie al een relatie had bij de scheiding, is er geen enkel beletsel om daarmee door te gaan. Alleen is het de kunst om beide zaken voorlopig gescheiden te houden. Nu de rust na de storm is teruggekeerd, zijn de omstandigheden gecreëerd om stapsgewijs in de richting van een nieuw samengesteld gezin te gaan. Voor wie dat wenst. Beslissingen in verband met de woning van de nieuwe partner worden bij voorkeur nooit genomen onder tijdsdruk. Het is dus ook volkomen fout als die partner druk zou uitoefenen op de ouder om niet langer meer te talmen en de knoop door te hakken. Veel beter kan men de ontwikkeling van de kinderen als maatstaf gebruiken om die beslissing te nemen dan dat men ontijdig gepakt en gezakt voor de deur staat. Daarom moet de ouder in volle vrijheid kunnen oordelen wanneer het beste moment gekomen is om deze stap te zetten. In geen geval mogen de kinderen zich overvallen voelen of gepasseerd. De samenwerking van elk lid van het gezin is nodig om het zorgzaam opgebouwde evenwicht te behouden. Samenwerking wil zeggen: informatie geven, vragen beantwoorden, oplossingen zoeken voor mogelijke problemen. Het wil niet zeggen dat de kinderen hun instemming zouden moeten geven. Wel zijn de reacties van de kinderen waardevol om te bepalen hoe vlug of hoe traag de volgende stappen gezet kunnen worden. 142


4/05/10 09:02

Door het goede contact met de kinderen kan het geen probleem zijn om de kinderen in te lichten dat je een nieuwe vriend of vriendin hebt. De kans is dan groot dat ze die ook willen leren kennen. Wie kan bereiken dat ze daar zelf naar vragen, start met voorsprong. Het kan ook zijn dat de kinderen die vriend of vriendin al kennen. Dat maakt deze ontmoeting niet minder spannend. Juist het feit dat ze die nu ontmoeten als de vriend van hun moeder of de vriendin van hun vader, verandert alles. Plotseling wordt hij of zij iemand die een belangrijke rol kan gaan spelen in hun verdere leven. Daarom mogen de kinderen op dat ogenblik zeker geen valse hoop meer koesteren op een hereniging van hun ouders. Dat zou die eerste ontmoeting ernstig belasten. Overdreven enthousiasme mag men van hen niet verwachten. Dat hoeft men zeker niet te forceren. Vermoedelijk zal heel gewoon doen de beste manier zijn om hen te winnen. De meeste onderzoekers gaan ervan uit dat hoe jonger de kinderen zijn, des te gemakkelijker ze de stiefouder accepteren. Uiteindelijk hangt alles af van elke afzonderlijke situatie. Het is ook niet raadzaam dat de ene partner de andere tot die kennismaking aanzet. Beide partners moeten er evengoed als de kinderen klaar voor zijn. En dat zijn ze niet altijd op hetzelfde moment. Stel dat aan de ene kant de kinderen zelf de vraag stellen of hun moeder of vader niet aan een vriend of vriendin begint te denken. Dat ze aan de andere kant nog volop hopen dat hun ouders weer bij elkaar zullen komen. Dan ligt het voor de hand dat de toenadering bij dit laatste geval veel behoedzamer en dus langzamer dient te verlopen dan bij het eerste. Uiteraard heeft de toekomstige plusmoeder of plusvader via de vader of moeder al een heleboel dingen over de kinderen gehoord. 143


4/05/10 09:02

Maar nu is voor de toekomstige plusouder het moment aange broken om zelf de kinderen te leren kennen en te ondervinden hoe het leven met hun vader of moeder verloopt. Gelegenheden om dit te doen zijn er genoeg voorhanden. Regelmatig eens samen thuis eten is veruit de gemakkelijkste en meest directe weg om eet- en leefcultuur van het gezin beter te leren kennen. Zich interesseren voor de hobby’s of sportactiviteiten van de kinderen en ook meegaan om hen aan het werk te zien: dit alles verkleint de afstand en wekt sympathie op. Kinderen komen dan ook veel meer los. Als de kans zich voordoet, creëert eens samen met vakantie gaan vanzelfsprekend de ideale gelegenheid om te ondervinden hoe het er bij het gezin dag in dag uit echt aan toegaat. Als men alle signalen goed opvangt en interpreteert, zal men algauw te weten komen of de tijd om echt samen te leven inmiddels is aangebroken. Deze tussenstap zal velen overbodig lijken, maar dat is hij niet. Zoals we verderop zullen zien, is het niet verstandig tegen de leefcultuur van het biologische gezin in te gaan. Stel dat hun leefstijl grondig verschilt van de wijze waarop jij zou willen leven, dan staan er je gegarandeerd harde moeilijk oplosbare conflicten te wachten. Tenzij je erin slaagt vooraf passende akkoorden te sluiten waar iedereen zich in kan vinden. Maar om zulke akkoorden te kunnen sluiten moet je de verschillen eerst leren kennen. Vandaar. ‘Een gewaarschuwd mens telt voor twee’ zegt het spreekwoord. Dat geldt in deze context wellicht nog meer voor de vrouw dan voor de man. Een degelijke voorbereiding op het leven in een nieuw samengesteld gezin is het mooiste cadeau dat je aan je toekomstige partner en zijn of haar kinderen kunt geven. De intentie om de beste plusmoeder of de meest voorbeeldige stiefvader in de verre omtrek te zijn, is lofwaardig. Maar 144


4/05/10 09:02

het blijft een vrome wens. En bij gebrek aan ervaring of model riskeer je met die beste intenties het helemaal verkeerd aan te pakken. Je degelijk voorbereiden is het echte bewijs dat je bereid bent alles te doen wat redelijkerwijs mogelijk is om jouw relatie met jouw partner en diens kinderen te doen slagen. Addy Manneke heeft in De bewuste stiefmoeder de voorbereiding op het stiefmoederschap van verschillende kanten bekeken. En wat voor een bewuste stiefmoeder geldt, geldt in dezelfde mate voor een bewuste stiefvader. Hiervan uitgaande kunnen we ons de volgende reeks vragen stellen. ‘Wat voor soort moeder of vader ben ik?’ De vraag die hieraan voorafgaat en het meest voor de hand ligt, is of men zelf kinderen wil en zo ja, wanneer. Misschien is men er nog niet aan toe en leeft men met het vage gevoel van ‘misschien later wel’. Dit maakt het er beslist niet gemakkelijker op om nu al meteen moeder of vader te worden van misschien wel meerdere kinderen tegelijk. Is men er wél al aan toe, dan is het van belang te achterhalen wat voor soort moeder of vader men denkt te zijn. Het moederlijke type dat kan geven, dingen delen, gemakkelijk gevoelens van anderen accepteert? Of precies andersom? Ziet men zich als vader eerder veeleisend, in een goed georganiseerd gezin waar hij het uiteindelijke gezag in huis is? Of eerder het omgekeerde? Op het eerste gezicht lijkt het moedertype in dit voorbeeld veel geschikter dan het vadertype. Maar dit hoeft niet zo te zijn. Misschien zijn beide types wel minder geschikt. Misschien kan de moeder zich té moederlijk voordoen, heeft ze té veel enthousiasme voor het kant-en-klare gezin en vragen de kinderen zich af wat die ‘goede fee’ in de plaats van hun moeder komt doen. Van zijn kant kan de vader té vlug zijn gezag willen opdringen om ‘orde op zaken’ te stellen. Er is veel kans dat noch de partner 145


4/05/10 09:02

noch de kinderen vinden dat ze zo’n ordehandhaver nodig hebben. Vergeten we niet dat respect en aardig zijn voor de kinderen een hele tijd belangrijker zijn dan liefde. Met hen complimentjes te maken zal men hen meer voor zich winnen dan door hen te veel vast te pakken. ‘En als ikzelf al kinderen heb?’ Dit mesje snijdt aan twee kanten. Zeker is dat een nieuw gezin met kinderen uit twee huishoudens het nog ingewikkelder maakt. Bovendien brengen de wisselende aanwezigheden van de kinderen heel wat bijkomende aanpassingen mee. Zeker voor de kinderen, maar ook voor de ouders. Daarbij dient men te zorgen voor de passende accommodatie om die wisselingen te kunnen opvangen. Toch blijkt uit een groot aantal gevallen dat dit alles eerder een voordeel dan een nadeel is. Algemeen wordt aangenomen dat mannen maar vooral vrouwen die geen kinderen hebben, het veel moeilijker hebben. Zeker als het bewust kinderloze vaders of moeders betreft. Maar ook zij die wél kinderen wensen, hebben volgens het onderzoek van Barbara Waterman een aantal negatieve ervaringen. 1 | Ze kunnen onrealistische verwachtingen hebben van

de kinderen, te streng zijn en te veel gehoorzaamheid vragen. 2 | Ze hebben geen helder zicht op wat een vader of moeder gewoonlijk van zijn of haar kinderen eist. 3 | Ze weten zich vaak geen raad met kinderlijk gedrag dat ze overdreven beweeglijk en soms echt storend of onbetamelijk vinden. 4 | En eigenaardig genoeg zijn ze ook vlugger geneigd om het kind als een rivaal te zien. 146


4/05/10 09:02

‘Hoe was de relatie met mijn vader en moeder in mijn eigen jeugd?’ Het is voldoende aangetoond dat kwetsuren die men in zijn kinderjaren opliep, dikwijls gevolgen hebben voor het gezin dat men later vormt. Dit geldt zowel voor traditionele gezinnen als voor alle andere. Alleen neemt de kans op storende gevolgen toe naarmate zich in het gezin ernstige of veel problemen voordoen. En de kans op problemen ligt bij een stiefgezin wel een stuk hoger dan bij het traditionele gezin. Het is moeilijk om deze ‘spoken’ uit het verleden te ontdekken. Een gedegen zelfonderzoek kan ze aan het licht brengen. Heel dikwijls zullen anderen ze beter ontdekken dan jijzelf. Daarom is het goed naar anderen te luisteren, vooral als je vaststelt of men je erop wijst dat je ongemakkelijke gevoelens of fouten verdringt. Of ze aan anderen toeschrijft. Ga dan op zoek in jezelf. Misschien had je als kind het gevoel dat je ouders van jou niet hielden. Dan kan het moeilijk zijn om zelf veel liefde te geven. Of ze waren erg dominant en hard, wat jou weerbarstig of juist te afhankelijk heeft gemaakt. Misschien kreeg je onvoldoende aandacht zodat je nu zelf te weinig aandacht geeft, of wil je té veel betuttelen. Wie in zijn jeugd de indruk kreeg nooit iets goed te kunnen doen, wil nu allicht té perfect zijn en eist die perfectie ook van de kinderen. Wie nooit over iets mocht praten, zal het misschien heel zijn leven lastig hebben om ermee te beginnen. Het moet wel gaan om ernstige tekorten. Iedereen die op zoek gaat, ontdekt in zijn kindertijd altijd wel iets dat beter kon. Maar daar gaat het niet om. Alleen als het tekort of de frustratie ingrijpend en langdurig geweest is, kan het iemand in de rest van zijn leven parten spelen. ‘Zien de stiefkinderen mij wel zitten?’ Als er verschillende kinderen zijn, zal het uitzonderlijk zijn dat ze op dezelfde wijze op de komst van een stiefouder reageren. 147


4/05/10 09:02

De een kan enthousiast zijn, de ander afwijzend en een derde onverschillig. Het is niet verstandig hen verschillend te gaan behandelen. Daarom stelt een stiefouder zijn gedrag het beste af op diegene die hem of haar het minst aanvaardt. Misschien is er al een stiefouder aan jou voorafgegaan, wat hun houding tegenover jou in gunstige of ongunstige zin kan beïnvloeden. Het is goed steeds voor ogen te houden dat de kinderen in geen geval participeren aan jouw gevoel van rozengeur en maneschijn. Zeker is alleen dat ze niet op jouw komst zaten te wachten. Ook als de kinderen jou voor het ogenblik helemaal niet zien zitten (omdat ze bijvoorbeeld denken dat jij aan de grondslag ligt van de scheiding van hun ouders), dan is dat geen reden om jouw relatie met hun vader of moeder op te blazen. Wel om drie keer voorzichtiger te zijn bij elke stap die je zet. ‘En zie ik hen wel zitten?’ Dit is wellicht de moeilijkste vraag op dit moment. In de euforie van de verliefdheid is men nagenoeg tot alles bereid. De liefde voor de partner breidt zich te gemakkelijk uit tot een vermeende liefde voor zijn of haar kinderen. De roes van de verliefdheid effent alle wegen, vooral de weg naar de kinderen. Zij zijn toch het verlengstuk van die nieuwe vriend of vriendin! Jammer genoeg effent die roes het pad niet in de andere richting. Daar zul je helemaal zelf voor moeten zorgen. Kinderloze vrouwen hebben dikwijls nog een andere droom die hun zicht vertroebelt: hun kinderwens. Vooral de vrouwen bij wie dat vage maar sterk aanwezige moederinstinct nog aanwezig is. Dat dit eerder een pseudovervulling is, heeft men niet door. Ook bij sommige kinderloze mannen kan dit een rol spelen. Bij hen heeft men het dan over een vaderdrang omdat hen geen instinct wordt toegedicht. 148


4/05/10 09:02

Zowel mannen als vrouwen zullen er goed aan doen te bedenken dat er heel wat stiefmoeders zijn die in hun binnenste dikwijls wensen dat die kinderen die ze erbij cadeau kregen, niet zouden bestaan. En heel wat stiefvaders die huiverig tegen de weken aankijken dat de kinderen van hun partner het huis en hun rust inpalmen. ‘En wat verwacht mijn partner van mij?’ Als die partner een man is, dan kan het iemand zijn die zeer onhandig is in de zorg voor de kinderen of er niet graag de nodige tijd voor vrijmaakt. De kans is groot dat hij niets liever vraagt dan dat iemand anders het in zijn plaats doet. Jammer genoeg zitten daar heel wat taken bij die in het vroegere gezin de moeder op zich nam. Hier dreigt het voor de kinderen veel te snel te gaan. Zij willen niet iemand die hun moeder komt vervangen. Ook sommige moeders kunnen maar wat al te graag hebben dat er opnieuw een man in huis komt om het gezagsprobleem voor hen op te lossen. Het gevaar op moeilijkheden is dan even groot. Maar er zijn ook handige mannen die best huisvader kunnen spelen, terwijl er vrouwen zijn die geen behoefte hebben aan ondersteunend gezag. Als je goed observeert hoe hij of zij met de kinderen omgaat, dan zul je misschien merken dat zij de touwtjes van hun gezin prima in handen hebben. Dat alles perfect onder controle is en zij of hij zich daardoor hoegenaamd niet overbelast voelt. Misschien dat zelfs echt graag doet. Zij doen dat natuurlijk op hun eigen manier en de nieuwe partner zou dat geheel anders doen en wie weet, zelfs beter. Maar het is nu eenmaal de ‘way of life’ van de vader of moeder en dus die van het gezin. Wellicht zetten zij liefst die rol zo voort. Moet de nieuwe partner zich dan overbodig vinden? Of buitengesloten voelen? 149


4/05/10 09:02

Wie deze voorbereiding te omslachtig vindt, maakt best de vergelijking met de komst van kinderen in een gewoon gezin. Men wordt verliefd, maakt afspraken en begint een relatie. Samen wonen gebeurt wellicht maanden later. Trouwen is voor nog veel later. En dan pas komt het moment dat men aan kinderen denkt en de beslissing daartoe neemt. Komt er dan een kind, dan krijgt men opnieuw de kans te beslissen of men er nog meer wil of niet. Wie bij iemand gaat inwonen mét kinderen, slaat al die stappen over en komt terecht in een situatie waar men helemaal niet op voorbereid is. Een situatie waar ook geen enkel model voor bestaat. Kan men zich daarop dan té goed voorbereiden...? Vader of moeder worden gaat vanzelf. Wat niet betekent dat men even vanzelfsprekend een goede vader of moeder is. Maar men vindt dan wel veelal een standaardmodel bij zijn ouders. En bij vele andere. Bij plusouderschap moet men de kansen grijpen die men krijgt om in dat soort ouderschap te groeien. Over het algemeen wordt een kandidaat-plusouder te vlug in een rol geduwd waarvan hij nog niet eens het script gelezen heeft. Te dikwijls wordt ervan uitgegaan dat hij of zij het leuk vindt er plotseling twee of drie kinderen bij te krijgen. Vooral vrouwen gaan dan uit gewoonte zorgen voor de kinderen van hun partner. In heel wat gevallen hebben zijzelf nog geen kinderen. Juist daarom zijn zij iets te gemakkelijk bereid die rol op zich te nemen. Zij kunnen zich daarbij moeilijk voorstellen wat het echt betekent ouder te zijn met de verantwoordelijkheden, onvoorwaardelijkheden en kwetsbaarheden van dien. En omgekeerd is het ook voor iemand die bijvoorbeeld al drie keer vader of moeder is, moeilijk aan te nemen dat de ander zijn of haar instelling niet begrijpt. Ze voelen zich algauw persoonlijk aangevallen als hun partner een opmerking over de kinderen maakt. Tenslotte gaat het om vijftig procent van hun genen. Zijzelf 150


4/05/10 09:02

mogen er wel negatief over spreken, maar van anderen willen zij dat niet horen. Heel wat ouders gaan ervan uit dat de nieuwe partner hetzelfde voelt voor hun kinderen als zijzelf. Velen komen pas na vele ruzies en onevenredige reacties tot het besef dat dit niet zo is. Intussen betaalt hun relatie de tol voor hun gebrek aan voorzorg aan de start. Het is toch beter later op zijn stiefouderschap niet te moeten terugblikken zoals Addy Manneke dat doet in haar besluit: ‘... zelf had ik geen duidelijke verwachtingen van het stiefmoeder schap. Ik had me er ook niet echt op voorbereid. Ik denk dat ik daardoor fouten gemaakt heb, die ik had kunnen vermijden. Ik betreur dat.’ ‘Bepalen mijn kinderen het tijdschema?’ Ja, de entree van een plusouder in het leven van de kinderen dient te gebeuren vanuit hún tijdschema, nooit vanuit dat van de ouder en diens nieuwe partner. Bij die entree houdt men bij voorkeur één grondgedachte voor ogen: bij de kinderen zijn is één, plusvader of plusmoeder worden is iets anders. Bij de kin deren zijn kan immers zonder dat men gezag over de kinderen of het gezin wil uitoefenen. Het gaat dan alleen om fysieke aanwezigheid, om nabijheid. En ook deze nabijheid kan verschillende vormen aannemen: van afstandelijk tot heel betrokken. De fysieke aanwezigheid Grondig overleg tussen de beide partners om te bepalen voor welke vorm van samenleven men kiest, is het minste dat men mag verwachten. Het is niet verstandig daarbij bepaalde vormen vooraf uit te sluiten. De nieuwe partners zullen nagaan welke 151


4/05/10 09:02

vorm best tegemoetkomt aan de wijze waarop de kinderen zich aan de nieuwe toestand hebben aangepast. Misschien voorzien ze best een paar mogelijkheden. Het ligt voor de hand deze met de kinderen te bespreken. Zij hoeven niet hun instemming te vragen, maar nagaan hoe ze erover denken, is zeker nuttig. Het voordeel van twee keuzemogelijkheden is dat men met de meest ingrijpende kan beginnen. Slaat deze optie niet aan, dan kan men het even laten bezinken. De ouder heeft dan de kans om zijn kinderen op de voordelen van dat voorstel te wijzen. Is er meer weerstand dan verwacht, dan kan hij desnoods op het alternatieve plan terugvallen. Als dát goed verloopt, kan op termijn het voorkeurplan opnieuw op tafel komen, vermoedelijk met meer succes. Bekijken we een drietal keuzemogelijkheden. De eigen creativiteit zal voldoende mengvormen kunnen ontdekken. Beginnen we met een latrelatie. Als de kostprijs geen al te groot bezwaar is, lijkt dit wel de ideale start. Zeker als men redelijk wat aanpassingsproblemen van de kinderen kan voorzien. ‘Living apart together’ betekent immers niet dat men geen tijd samen kan doorbrengen. Zowel in het eigen huis als in dat van de ander. Dat maakt het juist zo aantrekkelijk. Het bepaalt immers niet hoeveel er ‘apart’ en ‘together’ geleefd moet worden. Men kan best beginnen met veel van het eerste om zachtjesaan verder te gaan naar meer en meer van het tweede. De kans is groot dat de kinderen de verschuiving nauwelijks merken of er zelf gelukkig mee zijn. Zeker als er aan beide kanten kinderen zijn, geeft het hun de kans elkaar beter te leren kennen, spontaan bevriend te raken met elkaar en niet aan elkaar te worden opgedrongen. Intussen hebben de nieuwe partners alle kans om zonder zorgen te genieten van hun jonge liefde in kinder vrije periodes. 152


4/05/10 09:02

Het kan ook een overijverige partner helpen om niet vanaf het eerste uur op de moeder- of vadertoer te gaan, wat de weerstand van de kinderen alleen maar kan aanwakkeren. Wil men toch méér nabijheid of is de kostprijs echt té hoog, dan is apart samenwonen met de ouder en diens kinderen ook een optie. Wellicht is deze keuze meer voor de hand liggend als een van de partners geen kinderen heeft. Een geschikt huis vinden voor zo’n vorm van samenwonen kan toch geen probleem zijn. De kostprijs ervan zal meestal een stuk lager uitvallen dan bij een latrelatie en het biedt tal van mogelijkheden. Zo kan men vrij bepalen welke dingen men samen met de kinderen en hun vader of moeder wil doen. Met de permanente mogelijkheid ze te beperken of uit te breiden. Men kan voor het dagelijks ontbijt zorgen bijvoorbeeld of voor het avondmaal, als dat voor de anderen beter uitkomt. Men kan iets speciaals doen voor een verjaardag of gewoon voor een goed rapport. Omdat ieder een afzonderlijke huishouding heeft, zien de kinderen dan wel degelijk van wie het initiatief komt en niet langs een tussenstation van hun vader of moeder. Zo voelen ze beter dat de ander zich echt voor hen wil inzetten. Als die ruimte aanpasbaar is, kan ze ook later van pas komen. Ze kan in haar geheel of gedeeltelijk jouw eigen plaats in huis blijven. Een bureau, een atelier of gewoon een hobbyruimte. Dit is niet onbelangrijk. Kinderen, hoeveel er ook zijn, hebben behoefte aan een eigen ruimte, zeker als ze groter worden. Voor een nieuwe partner kan dat even belangrijk zijn. Voor wie minstens voorlopig moet leven in een huis waar andere huisregels gelden dan de zijne, is dit een zeldzame luxe. Daarbij is het de plaats in huis waar zij de andere manier van leven dan ze gewend zijn, moeten accepteren en misschien ook zullen leren appreciëren. 153


4/05/10 09:02

Voorlopig kun je daar in elk geval rustig je tv-programma bekijken terwijl de kinderen beneden het niet eens kunnen worden over wat zij willen zien. Je kunt er met jouw favoriete muziek een boek lezen op het moment dat de kinderen hun vader of moeder helemaal voor zich opeisen. Je wint erbij met hun die ruimte te laten en tegelijkertijd maak je het jezelf comfortabeler als je het er soms wat lastiger mee zou hebben. Of als jij je aan hun gedrag begint te ergeren. Er is beslist nog een aantal andere voordelen te vinden voor jezelf of voor de anderen. Alleen moet jij je daarvoor welbewust zijn van de aanvullende rol die je in hun bestaan speelt. Tenminste voorlopig toch, tot blijkt dat ze aan meer behoefte zullen hebben. Ondanks die manifeste voordelen blijft de grote meerderheid toch kiezen voor de grote sprong voorwaarts. Dat wil zeggen: meteen de vacante plaats van de ontbrekende man of vrouw in huis innemen. Opzettelijk gebruik ik het woord vader of moeder hier niet. Want hún plaats innemen, nu of later, is niet aan de orde. De stiefouder kan hierbij helemaal in het gezin verdwijnen of toch ten minste één plek voor zichzelf bewaren. Samenleven hoeft toch niet te betekenen dat men in huis geen kamer voor zichzelf zou mogen hebben. Ik blijf erbij dat dit geen overbodige luxe is. Ooit zei de Franse schrijver-filosoof Henry de Montherlant over het huwelijk: ‘Als men de hele tijd op elkaar geplakt in één huis leeft, lijkt het wel de hel; heb je in dat huis elk je eigen plek en privacy, dan is het beter, maar het blijft een vagevuur. Alleen als je elk afzonder lijk woont en elkaar ziet als je dat wenst, kan het de hemel worden.’ 154


4/05/10 09:02

Wellicht was het ook wel zijn pessimistische natuur die hem zo streng deed spreken. Hij pleegde uiteindelijk zelfmoord. Toentertijd had hij het evenwel over een gewone relatie, niet over het complexe, nieuw samengestelde gezin. In elk geval is het hebben van een eigen plek in huis het ideale cement voor een goede relatie. In een stiefgezin vormt het een basiselement van de constructie. Want jezelf een eigen bestemming geven buiten jouw taken in het gezin is een vorm van zelfontplooiing. En zelfontplooiing is voor elke mens even belangrijk als de lucht die hij inademt. Wie klein begint op het gebied van fysieke aanwezigheid, kan snel groeien. Wie op zijn stappen terug moet keren en moet inbinden, verliest terrein. Toch is het ’t beste om ook die beslissing te durven nemen als men vaststelt dat men te vlug van stapel liep. Zij die het deden, hebben daarmee meestal hun zieltogende relatie gered. Wie direct voor de hoogste trap koos, mag niet aarzelen een stap terug te zetten. Tenminste als zijn relatie hem lief is. Als de relatie echt voorrang heeft, zal men zich niet vastklampen aan het beeld van de perfecte stiefmoeder die zich uitslooft voor de stiefkinderen, terwijl haar partner dit niet eens apprecieert. Of zal men niet de rol van de stiefvader willen spelen die zijn best doet om aan te tonen dat hij orde kan brengen in een onvoldoende gedisciplineerd gezin. In elk geval moet de beslissing over de gezinsvorm door de twee partners samen genomen worden. De keuze die ze maken, is veel ingrijpender dan die van een jong koppel dat zich verlooft, gaat samenwonen of trouwt. Juist omdat de kinderen hier onlosmakelijk bij betrokken zijn. Het is geen gemakkelijke opdracht, maar voor wie kiest voor de weg van de geleidelijkheid, valt het best mee.

155


4/05/10 09:02

En dan is er o ok de gezagsaanwezigheid Een plaats in het gezin fysiek innemen is één, taken en verantwoordelijkheden van de afwezige ouder op zich nemen is iets heel anders. De drie verschillende leefvormen die hierboven beschreven werden, hebben in principe niets te maken met de wijze van omgaan met de kinderen. Ze zullen die hoogstens beïnvloeden. Een stiefvader die met de moeder een latrelatie heeft, kan zich vanaf de eerste ontmoetingen willen manifesteren als het wandelende gezag om goed te laten voelen welke steun zijn vriendin aan hem zal hebben. En een stiefmoeder die volledig opgaat in een gezin, kan zich helemaal op de achtergrond houden. Maar dat is eerder theorie. In de praktijk creëert een lat relatie afstandelijkheid. Bij volledig samenwonen moet men heel sterk in zijn schoenen staan om niet in de val van de pseudo moeder- of pseudovaderrol te trappen. Het zal dus verstandig zijn bij de gesprekken over de vorm van de toekomstige relatie goed in eigen hart te kijken. Samen na te gaan welke rol precies van jou verwacht wordt en welke jij bereid bent te spelen. Is het wel dezelfde? En als dat zo is, in welke relatievorm zul jij, met jouw eigenschappen en zwakheden, deze rol het beste aankunnen? Nogmaals wil ik naar het voorbeeld van Sarah teruggrijpen uit het verhaal van Inge Pelemans. We zagen reeds hoe zij onverwacht vlug de stap zette om bij haar vriend met zijn drie kinderen in te trekken. Laat ons even dieper op de voorgeschiedenis van die beslissing ingaan. 156


4/05/10 09:02

In de gesprekken tijdens de eerste maand dat ze elkaar kennen, stelt haar vriend zich bijzonder open en eerlijk op. Verre van haar te willen overtuigen tot iets waar ze misschien nog niet toe bereid is, schetst hij haar vanaf het begin kristalhelder de juiste toestand: ‘Ik zie de kinderen niet meer in de context van mijn vorige relatie, maar het zijn mijn kinderen. Ze hebben een moeder en hebben geen tweede nodig, willen die waarschijnlijk ook niet, op zijn best word je een vriendin voor hen… Zij zal altijd via de kinderen deel uitmaken van mijn leven, ook van het onze vrees ik.’ Bijzonder wijze woorden voor een verliefde man en nog gen tleman ook: ‘Ik heb er alle respect voor als je het niet ziet zitten.’ En hij gaat nog een stap verder: ‘Ik heb de afgelopen maan den een nieuw gezin gebouwd, eentje met alleen papa, zonder mama, met een papa die kookt, de was doet, spelletjes speelt en een verhaaltje voorleest voor het slapengaan. Ik heb het gevoel dat me dat gelukt is. De kinderen hebben weer wat stabiliteit en langzaam komt er een routine op gang. Ik heb geen zin om nu een stok in dat gezinswiel te steken. Dus om bot te zijn: of je draait mee in dat gezinsleven, of niet. Kies je voor dat tweede, dan zal dat pijn doen want ik begin je echt heel graag te zien. Maar ik kan nu niet de egoïst uithangen, ik heb een gezin waar ik aan moet denken en dat komt koste wat het kost op de eerste plaats. Maar er is wel plaats voor jou, héél véél plaats.’ Deze tekst vat alles samen wat hierover te zeggen valt. Het gesprek kan model staan voor iedereen die zich in dezelfde omstandigheden bevindt. Er zitten ondubbelzinnig drie boodschappen in:

Je hoeft de moeder van de kinderen niet te vervangen, probeer hun vriend te worden. Aan het nieuwe gezin zoals de vader dat moeizaam met zijn kinderen heeft opgebouwd, wordt niet geraakt. 157


4/05/10 09:02

Het gezin (lees: de kinderen) komt (als het er echt op aan komt) op de eerste plaats, ondanks het feit dat de vader Sarah heel graag ziet.

Samen met de waarschuwingen die Sarah van haar vriendin en haar moeder krijgt, zijn deze boodschappen ruimschoots genoeg om een rood verkeerslicht te doen branden. Enkele dagen later reageren de kinderen vrij agressief omdat hun vader hen iets weigert om vroe ger terug bij haar te zijn. Sarah zegt tegen hem dat zij aanvoelt dat minstens twee van zijn kinderen zich bedreigd voelen door haar. Dat ze niet de inzet wil zijn van strubbelingen tussen hen. Hij vindt dat even erg als zij, maar hij bevestigt zijn eerdere uitspraak: ‘Ik wil niet moeten kiezen, Sarah. Nooit. Ik heb een verantwoor delijkheid tegenover mijn kinderen, ik ben hun vader. Zo’n keuze zou noodgedwongen in jouw nadeel uitvallen.’ En dan gebeurt het onbegrijpelijke. Net op het ogenblik dat Sarah misschien het meest gaat twijfelen, stelt hij haar voor om bij hem in te trekken. Is hij toch bang haar te verliezen? Waren zijn woorden vooral bedoeld om beter te kunnen inschatten hoe ver ze wou gaan? Het maakt alleen maar duidelijk hoe moeilijk het is in die omstandigheden hart en rede uit elkaar te houden. Ook voor een man dus. Ondanks zijn waarschuwende woorden heeft Sarah niet de moed om neen te zeggen. Twee weken later doet zich een eerste ernstig incident voor. Tijdens het wekelijks verblijf bij zijn moeder staat de oud ste zoon onverwachts gepakt en gezakt aan de deur. Doordat hij zware ruzie met haar had, wil hij niet meer terug. Wat kan de vader anders dan zijn zoon bij zich opnemen? Indien het nodig is, voorgoed. Dit zijn dingen die kunnen gebeuren. Het is mezelf ook overkomen en vermoedelijk vele anderen. 158


4/05/10 09:02

En alsof het noodlot het wil, het is precies met die zoon dat Sarah de meeste moeite heeft. Of is het eerder omgekeerd? Zij vlucht het huis uit. Haar mening is van geen tel. Dat kán voor een vader ook niet anders. Vier dagen lang is er onzekerheid over hun relatie. Tot ieders hart beslist om het er toch maar verder op te wagen. De korte ontstaansgeschiedenis van deze relatie is één stevig pleidooi om eerder te beginnen met een latrelatie. Het had hen vermoedelijk een jaar vol kommer en kwel kunnen besparen. Maar zij gaan voor de moeilijkste weg: het volledig-samen-zijnmodel. Met alle gevolgen van dien. Want de lichamelijke aanwezigheid gaat algauw gepaard met gezagsaanwezigheid. En ook hier heeft Sarah geen geluk. Het gezinsleven met zijn kinderen waarvoor haar vriend haar gewaarschuwd had, is als een paard met losse teugels. Zowel de vader als de kinderen voe len zich blijkbaar erg goed in een huis waar heel veel mag, zolang bepaalde grenzen niet overschreden worden. Dit geldt zowel voor eet- en keukengewoonten, als het achterlaten van allerlei rommel op alle mogelijke plaatsen of het zich houden aan orde in de eigen kamer. Onder het motto: de poetsvrouw komt toch wel elke week en die zal de klus wel klaren. Sarah heeft een heel andere kijk op al wat er zich in een ordentelijk huis afspeelt en wil zich helemaal inzetten om daar zo vlug mogelijk wat aan te doen. Daar hebben de mensen van wie zij houdt, wel recht op, vindt ze. Maar ze vraagt zich nauwelijks af of die mensen zelf dat wel wensen. Er zijn zelfs duidelijke signalen en uitspraken die wijzen op het tegendeel. Daar moeten conflicten van komen. En die komen er vlugger dan gedacht. Uiteindelijk hangt de relatie 159


4/05/10 09:02

nog aan een fijn zijden draadje. Sarah gaat onderuit. Of toch zo goed als. Ze zal in therapie gaan om eruit te geraken. Daar put ze kracht uit, maar de echte ‘genezing’ komt uit een geheel onver wachte hoek. Meest raadzaam was op dat moment te doen wat men allang eerder had moeten doen: een stap terugzetten. Minstens een eigen plek in huis creëren met voldoende ademruimte. Misschien beter nog een latrelatie waarbij de onderlinge contacten en de periodes van het samenzijn stelselmatig kunnen groeien. Sarah en haar vriend kozen voor een andere weg die verrassend genoeg ook bleek te werken: ze kozen voor een kind van hen beiden. Hun relatie won daarmee aan stabiliteit en kwam de doorgemaakte stormen te boven. Hun markante belevenis leert ons twee zaken:

Een man of vrouw kan zich in het vader- of moederschap van de ander veel beter inleven als hij of zij ook zelf een kind heeft. Zij die beweren dat twee jaar het minimum is vooraleer een nieuw gezin volledig zichzelf opnieuw heeft uitgevonden, krijgen nog maar eens gelijk.

160


4/05/10 09:02

Hoofdstuk 3

Irreële verwachtingen vermijden

Als het zo moeilijk is om rede en emoties van op de roze wolk van de verliefdheid gescheiden te houden, dan moeten de partners op zoek gaan naar hulpmiddelen. En het middel bij uitstek is de analyse van hun verwachtingen. Het lastigste is de irreële van de reële verwachtingen te onderscheiden. Want het is zo verleidelijk de kant van de wensdromen te kiezen... De argumenten tégen worden meestal onderschat en de argumenten vóór zwaar aangerekend. Daarbij denkt men té gemakkelijk dat de gelukzalige toestand waarin men zich nu bevindt, zal aanhouden in de toekomst. Men zou beter moeten weten. Het beste kan men zich tegen deze verleidingen wapenen door na te gaan wat anderen erover zeggen die meegemaakt hebben waar men nu aan begint. Hun ervaring is de beste gids. Maar ook daar is men zo listig om de ogen gesloten te houden als hun ervaring de plannen doorkruist. Men maakt zichzelf zo graag wijs dat men het anders en beter zal doen dan diegenen die zich beklagen of die willen waarschuwen. Wie het écht beter wil doen, moet nu zijn emoties aan de kant schuiven om zijn irreële verwachtingen te ontmaskeren. Wie alle mogelijke moeilijkheden onder ogen durft te zien, zal zich gelukkig voelen als ze minder erg zijn dan hij had gevreesd. Het is dus het beste zoveel mogelijk onrealistische verwachtingen op te sporen. Niemand moet ervan uitgaan dat ze allemaal op hem of haar van toepassing zullen zijn. Er gerust in 161


4/05/10 09:02

zijn dat hij of zij geen enkele irreële verwachting koestert, is even ongegrond. De enige zekerheid die men heeft, is dat er bij iedereen, zonder uitzondering, irreële verwachtingen bestaan. Dat hoeft geen probleem te zijn. Het is alleen de kwestie voor zichzelf uit te maken hoe men ermee zal omgaan. Hier volgen de voornaamste verwachtingen die zich bij de vorming van een nieuw samengesteld gezin kunnen voordoen. ‘Mijn partner en ik, wij hebben dezelfde verwachtingen’ Dit is wellicht de meest voorkomende illusie. Daardoor wordt de vraag naar elkaars verwachtingen zelden of nooit gesteld. Heel begrijpelijk want wie verliefd is, gaat ervan uit dat ze met hun tweeën over nagenoeg alles hetzelfde denken. Ook bij een gewone relatie zal algauw blijken dat dit een vergissing was. In de loop van het samenzijn zal er heel wat bijgeschaafd moeten worden, dikwijls ten koste van strubbelingen en bijsturingen. Maar daar zijn geen derden bij betrokken. Derden die de ene partner bijzonder nauw aan het hart liggen, maar ook derden die beide partners misschien wel rauw lusten. Redenen te over om wel degelijk na te gaan in hoeverre de violen op elkaar afgestemd zijn of dat de partners ze op elkaar afgestemd krijgen. Niemand gaat met iemand samenleven omwille van de kinderen. Niemand droomt ervan om andermans kinderen op te voeden. Nieuwe partners gaan met elkaar in zee ondanks de kinderen. Toch zal dikwijls de een er een ‘mooie gezellige familie’ van willen maken. Vraag is of de ander dat ook wil. Als dat niet zo is, dan zal hun relatie vlug bedreigd zijn want laatstgenoemde zal algauw vaststellen dat veel meer aandacht naar de zorg om het gezin gaat dan naar hemzelf. 162


4/05/10 09:02

En het is nu net de eigen relatie waar het allemaal om begonnen is. Deze moet dus het doel bij uitstek blijven. En dat is zelfs niet egoïstisch want een sterk en evenwichtig ouderpaar is het beste dat de kinderen mogen verwachten. Niet alleen wegens de stabiliteit die het hun verschaft en die ze dringend nodig hebben. Maar ook omdat de stukgelopen relatie van hun ouders het beste gecompenseerd kan worden door een ander harmonisch functionerend rolmodel. Het merkwaardige van de situatie is dat beide verwachtingen elk op zich best aanvaardbaar zijn, maar door het verschil in visie worden ze minstens voor een van beide partners irreëel. Veel kans dat het voor de stiefouder zal zijn. Om te weten of hun verwachtingen overeenstemmen, moeten minstens drie vragen beantwoord worden. 1 | Verwacht de ouder dat de stiefouder een fundamentele rol

in het nieuwe gezin zal spelen of niet? Nemen we aan de ene kant een man die vooral een leuke vrouw zoekt om de huiselijke last over verschillende kinderen op zich te nemen. In ruil biedt hij haar een groter financieel comfort aan. Aan de andere kant een vrouw die op zoek is naar een man die ze graag kan zien, bij wie ze steun en warmte vindt, maar die ze vooral, omwille van de kinderen, liever buitenshuis houdt – tot later misschien, als de kinderen gaan studeren bijvoorbeeld. Als de tegenstelling tussen hun verwachtingen zo groot is als in het gegeven voorbeeld, doet er zich vermoedelijk geen probleem voor. Het verschil is zo frappant dat men elkaars standpunt wel voldoende zal kennen alvorens te gaan samen wonen. 163


4/05/10 09:02

Pas als de tegenstelling niet zo uitdrukkelijk is, wordt het risico op verschillende verwachtingen die onbesproken blijven veel groter. Misschien heeft een van beiden zijn stand punt wel vrij duidelijk weergegeven, maar is de ander er niet op ingegaan. Bijvoorbeeld omdat hij zijn prille partner niet voor het hoofd wil stoten aangezien hij geen voldoende inzicht heeft in zijn eigen verwachtingen, of omdat hij stiekem hoopt dat de ander zich mettertijd wel aan hem zal aanpassen. Een riskante handelwijze want aan de partner geeft dit de valse indruk dat er wel degelijk over hun wederzijdse verwachtingen gesproken is. Stel dat een moeder tegen haar nieuwe vriend zegt dat hij welkom is in haar huis als hij dat wil. Dat ze daarbij uitlegt dat zij sinds de scheiding haar gezin een nieuw elan heeft gegeven tot ieders tevredenheid zodat ze zich heel goed in haar vel voelt. Dat ze alles perfect onder controle heeft. Dan is het glashelder dat er in dat gezin geen rol voor hem weggelegd is. Een man die de neiging heeft zich pas goed te voelen als hij zijn gezag kan doen gelden, zal zich in dat geval het beste terugtrekken. Of minstens niet te vroeg bij haar gaan inwonen. Een klein verschil dat niet eerst gladgestreken wordt, zal worden uitvergroot naarmate de relatie zich verder ontwikkelt en kleinere of grotere irritaties vaker de kop opsteken. Als beide ouders kinderen meebrengen, zal dit geen wezenlijk verschil uitmaken voor het te voeren gesprek. Alleen zal het overleg meer gaan over de vraag of men liefst elk zijn eigen gezin blijft beheren dan wel in hoeverre men tot een haalbaar evenwicht wil komen. De discussie over de draagwijdte van de opdracht zal vlugger het gesprek over de inhoud van de opdracht doorkruisen. 164


4/05/10 09:02

2 | Wat is de inhoud die men aan die rol wil geven? Het kan best zijn dat bijvoorbeeld een man heel ruime bevoegdheden wil geven aan zijn nieuwe partner, maar dat hij wil dat dit volledig volgens zijn aanpak gebeurt. Het komt erop neer dat hij aan zijn partner gewoonweg een aantal bevoegdheden delegeert met de bedoeling gewetensvol binnen de krijtlijnen van zijn manier van doen te blijven. Het omgekeerde zou zijn dat de ene partner ‘carte blanche’ krijgt. En dat de andere partner het hoegenaamd geen probleem vindt als die het helemaal op zijn manier probeert. Maar dat zal wel eerder uitzonderlijk zijn. Een bijzonder riskante opdracht trouwens. Want natuurlijk zijn er ook nog de kinderen. Zullen zij die ommekeer in hun wijze van leven aanvaarden? Is die totaal andere aanpak wel goed voor hen, ook al is hij op zich misschien beter? 3 | En wat valt er te verwachten van de omgang met zijn of

haar ex? Misschien gaat de een ervan uit dat de ander zo min mogelijk contact wil met zijn ex. Maar het kan best zo zijn dat de een hoopt dat de ander hem daarin zo vrij mogelijk zal laten in het belang van de kinderen. Ook dit is een verwachting die bij voorkeur grondig wordt uitgepraat. Dat beide partners zichzelf hierbij heel goed moeten kennen, staat vast. Wie makkelijk vatbaar is voor jaloersheid, moet dat durven te zeggen. Velen zijn jaloers maar weinigen willen ervoor uitkomen. Dit nú niet durven te zeggen als de andere partner een heel open relatie met zijn ex wil aanhouden, is een garantie op latere moeilijkheden. Ook het omgekeerde moet aan de orde komen. Stel dat de scheiding van de ene partner het resultaat is van een 165


4/05/10 09:02

regelrecht gevecht. Dan liggen er twee wegen voor de andere partner open. Uit solidariteit zijn partner bijvallen en zichzelf tot eeuwigdurende vijand van zijn ex-vrouw (of haar ex-man) verklaren. Met als gevolg dat het stiefouderschap in een voortdurende koude oorlog zal moeten worden uitgeoefend. Ook kan de ene partner voorstellen dat hij, als de kans zich aanbiedt, pogingen wil ondernemen om de zaken te ont mijnen zodat beiden een veel geruststellender toekomst tegemoet gaan. Hoe zinvol dit voorstel ook is, veel partners zullen deze uitdaging als een bedreiging aanvoelen. Misschien zelfs als een gebrek aan loyaliteit. Het oorspronkelijk enthou siasme zal dan uitdoven. In dat geval is het ten minste duidelijk dat jou een harde confrontatie wacht waarvan op voorhand niet bekend is in wiens voordeel ze zal uitvallen. Maar zeker in het nadeel van de kinderen. ‘Ik wil snel een echt gezin hebben’ Met deze gedachte maakt men het zich dubbel moeilijk. Door twee irreële verwachtingen in één: snel enerzijds, een echt gezin anderzijds. Eerst het woord ‘snel’ Dat de wording van een plusgezin tijd nodig heeft, daarover is iedereen het eens. Maar op alle regels zijn er uitzonderingen, dus ook hier. Als er maar aan één kant één kind is, als de vader of moeder al een behoorlijke tijd overleden is of helemaal uit het zicht verdwenen, of als de kinderen nog heel jong zijn, dan maakt 166


4/05/10 09:02

men de meeste kans tot de uitzonderingen te behoren. Wellicht zijn er dan ook weinig problemen om de zorgtaak of de gezagsfunctie van de ontbrekende ouder over te nemen. In sommige van die gevallen kan die overname zelfs gewenst zijn. Ook een meer complex samengesteld gezin kan wel eens een uitstekende start maken en met niet meer problemen geconfronteerd worden dan een klassiek gezin. Maar we zouden onszelf zand in de ogen strooien als we van die uitzonderingen de regel willen maken en ervan uitgaan dat het ‘in ons geval’ ook wel zo zal verlopen. Sommigen spreken van een periode van zeven jaar alvorens er bij een nieuw samengesteld gezin een echt wij-gevoel is ontstaan. In elk geval moet men eerder tellen in jaren dan in maanden om van een harmonisch gezin te kunnen spreken. Met gezin bedoelt men dan niet een kerngezin, maar wel een gezin met eigen karakteristieken waar de spoken van vroeger verdwenen zijn en de sporen van de aanpassing niet meer zichtbaar zijn. Meestal wordt deze periode dan in drie fasen onderverdeeld. Ikzelf heb nogal wat moeite met het té uitdrukkelijk periodiseren van ontwikkelingen, zeker als het over menselijke verhoudingen gaat. Dit kan nuttig zijn voor therapeuten om een basis te hebben voor hun behandeling en voor mensen die professionele hulp nodig hebben om een houvast te krijgen. Maar ik vrees dat die periodes veeleer op theorie berusten dan op de werkelijkheid van alledag. Ze zullen wel bestaan, maar dikwijls zal hun volgorde verschillen of zullen de periodes gewoon door elkaar lopen. Toch lijkt het me nuttig dat men weet dat ze bestaan. De meeste therapeuten gaan uit van een eerste termijn van twee jaar. Het is de tijd waarin de kinderen het meest op hun 167


4/05/10 09:02

hoede zijn. Ze zijn het gelukkigst als de nieuwe volwassene in hun leven vooral vriendelijk is en meer gezag uitstraalt dan uitoefent. Ze zien hem liefst als een soort coach of haar als een leidster uit de jeugdbeweging. Wordt die grens overschreden, dan ontstaan er gemakkelijk conflicten, is er stress en voelen de kinderen zich verward, angstig of teleurgesteld. In die periode worden ouder en stiefouder het sterkst geconfronteerd met hun irreële verwachtingen. Het is de tijd waarin de tegenstellingen het meest voelbaar zijn en pijn doen, vooral bij diegenen die zich te weinig hebben voorbereid of te vlug van stapel zijn gelopen. Komt het gezin deze twee jaar met succes en zonder kleerscheuren door, dan is de kans groot dat ze het verder met elkaar heel goed kunnen rooien. Want in de tweede periode gaat het voor het gezin meestal alsmaar beter. De ideeën over het nieuwe samenleven zijn bij iedereen realistischer geworden. Iedereen weet zijn rol en plaats en is goed georganiseerd. Het is een periode waarin het gezin begint te genieten van de eigen gewoonten die het heeft ingevoerd, zoals: het vieren van een verjaardag of andere feesten; de activiteiten die ze samen met de stiefouder doen; de wijze van met vakantie gaan; en zoveel andere dingen die ze beter zijn gaan appreciëren. Veel onderzoekers zien nadien nog een terugval en koppelen die meestal aan de puberteit van de kinderen. Dit lijkt mij een gevaarlijke hypothese. Mensen scheiden meer en meer op alle leeftijden. De leeftijd van hun kinderen volgt hierbij hun ritme. Stiefouders kunnen onmiddellijk met moeilijke pubers geconfronteerd worden of met heel kleine kinderen. In dit laatste geval zijn de nadelige gevolgen van een scheiding en de problemen uit de aanpassingsperiode allang vergeten wanneer de puberteit bereikt wordt. Daarbij is de puberteit van de een niet gelijk aan die van de ander. Bij kinderen die goed in hun vel zit168


4/05/10 09:02

ten en goed omringd zijn, verloopt ze eerder geruisloos en zeker niet stormachtig. Vandaar dat men er wellicht beter aan doet te beseffen dat vooral de eerste twee jaren erg moeilijk kunnen zijn, maar dat men dat voor een groot stuk zelf in handen heeft. En dan is er een ‘echt gezin’ Alles hangt ervan af wat men onder dat echte gezin verstaat. Meestal denkt men dan, zoals we al zagen, aan het kerngezin. Men moet deze illusie vergeten en resoluut voor een gezin met een eigen inhoud kiezen. Niet voor niets stellen James Bray en John Kelly in hun boek Stiefouders en stiefkinderen, valkuilen en oplossingen dat de mythe van het kerngezin de meest verleidelijke, verkeerde verwachting is in het leven van een stiefgezin. Ook hier is het wenselijk dat men niet alleen bij zichzelf die droom uitwist, maar dat men ook nagaat of de partner daar voldoende van overtuigd is. En is dit niet het geval, dan is het beter niet naar een tussenoplossing te zoeken die beiden moet bevredigen. Veeleer moet men zijn partner ervan overtuigen dat het kerngezin als model de verkeerde keuze is. Men moet er immers rekening mee houden dat er vrouwen en vooral mannen zijn die zich na hun scheiding eenzaam voelen en geïsoleerd. Hun vrijgezellenbestaan laat hen soms vervreemd achter. Ze voelen zich onvolledig zonder gezin en verstoken van de vader- of moederrol. Dat zal vaak de reden zijn waarom ze liefst zo vlug mogelijk het soort gezin willen herstellen dat ze verlieten. Maar aan de basis ligt hun eigen onzekerheid. En die is helemaal niet geschikt om op verder te bouwen.

169


4/05/10 09:02

‘Wij, en wij alleen’ Het laatste dat een verliefd mens wil, is zijn geliefde met iemand delen. Dat is duidelijk voor twee mensen zonder kinderen. Maar ook mét kinderen is dat niet anders. Sommigen zullen het met delen heel hun leven al moeilijk gehad hebben. Welke jongere droomt er nu van om stiefmoeder of stiefvader te worden? Om vanaf de eerste dag dat zij of hij de man of vrouw van haar of zijn leven ontmoet, die met anderen te moeten delen? Vooral een ongehuwde man of vrouw die verliefd is én tegelijk gepromoveerd wordt tot stiefouder, kan het met dat delen wel eens knap lastig krijgen. En als we de evolutiepsychologen mogen geloven, krijgt een vrouw het er nog een stuk lastiger mee dan een man. Omdat de tijd dat vrouwen zich kunnen voortplanten, relatief kort is en ze maar voor een beperkt aantal nazaten kunnen zorgen, zouden ze genetisch geprogrammeerd zijn om hun kinderen onvoorwaardelijk te beschermen. En een van de wegen voor de vrouw om dit doel te bereiken is van haar man exclusieve materiële en morele steun te eisen. Men kan natuurlijk opwerpen dat dit een achterhaald concept is. Want de vrouw kan meer en meer voor zichzelf instaan. Maar zo vlug passen de genen zich niet aan. Dus blijven vrouwen, aldus die redenering, op dezelfde manier handelen. En dat zal nog wel een heel tijdje zo blijven. Hierdoor zou de vrouw ook, meer dan de man, geneigd zijn de ex zoveel mogelijk uit het verleden van de man te wissen. Omdat ze haar man met niemand wil delen. Nochtans is ‘delen’ de meest realistische verwachting die men zich eigen moet maken. Voor zover men daaraan zou twijfelen, zullen de eerste contacten met de kinderen dit onmiddellijk dui170


4/05/10 09:02

delijk maken. Luister naar de signalen die je ontvangt en naar de signalen die je eigen ik op dat ogenblik uitzendt. Yolan Witterholt beschrijft zo’n eerste contact treffend in haar boek Kinderen cadeau: ‘Je nieuwe geliefde die je zojuist nog spannende woordjes in het oor fluisterde, zit opeens rechtop en beoefent vol overgave het goede vaderschap. En als stiefmoeder zit je erbij, kijk je ernaar en voel je je buitengesloten. Maar je zwijgt en glimlacht. Want een stiefmoeder leert al snel haar gevoelens voor zich te houden, haar ergernissen in te slikken en haar zielenroerselen zo omfloerst mogelijk in de groep te gooien. Alles omwille van de liefde.’ Wie dat gevoel ervaart, moet direct in zichzelf durven te kijken en zich afvragen: ‘Kan ik dat aan of heb ik daar moeite mee?’ De manier waarop de gevoelens van deze stiefmoeder beschreven worden, wijst erop dat ze er moeite mee heeft. Dan mag ze zich geen rad voor de ogen draaien. Hoe meer vader die lieve man is, des te lastiger ze het zal hebben. Alleen de reflex dat, mocht hij zo niet handelen met zijn kinderen, hij ook voor haar minder lief en dus minder waard zou zijn, kan redding brengen. Komt ze hierover met zichzelf in het reine, dan is het probleem opgelost. Is dat niet zo, dan mag ze niet zwijgen en glimlachen. Zwijgen is geen bewijs van liefde. Erover durven te praten is een bewijs van kracht en een middel om aan de relatie te bouwen. De kans is natuurlijk groot dat ze niet kan aantonen waarin de ander een fout gemaakt heeft. Dan zullen haar argumenten ook vlug uitgeput zijn of niets met de kwestie te maken hebben. Want alleen maar zeggen: ‘Ik voel mij daar niet goed bij’ of ‘Ik voel mij buitengesloten’, zal in haar eigen oren vals klinken.

171


4/05/10 09:02

Dat gevoel van buitengesloten te zijn is zowel voor de stiefvader als voor de stiefmoeder cruciaal. Wie dat gevoel ervaart en cultiveert, voelt zich eenzaam en ongelukkig. Wie het bevecht en overwint, is klaar voor een harmonieus zorgouderschap. Natuurlijk mogen de tijd en aandacht die een vader of moeder aan de eigen kinderen besteedt, geen abnormale proporties aannemen. Maar voor zover het beantwoordt aan wat een goede vader of moeder voor zijn of haar kinderen doet, mag het bij de partner nooit een frustrerend gevoel opwekken. In verband met afspraken hanteerde ik ooit de volgende regel met mijn partner. ‘Als ik voor volgende zondag aan mijn zoon beloofd heb om naar het voetbal te gaan en jij doet mij later een ander voorstel, dan kan ik daar niet op ingaan, hoe graag ik je ook een plezier zou doen. Maar het omgekeerde geldt evenzeer. Als er op die regel ooit een uitzondering zou moeten zijn, dan hoop ik alleen dat jij hém de voorrang geeft omdat ik ervan overtuigd ben dat jij er het meeste begrip voor kunt opbrengen. Want hij is ten slotte nog een kind.’ Die regel heeft altijd goed gewerkt en van de uitzondering heb ben mijn partner en ik nooit gebruik hoeven te maken. Als men zich natuurlijk al buitengesloten voelt wanneer de kinderen zich rond hun moeder nestelen om tv te kijken, dan moet men beseffen dat men met een probleem zit. Tenzij dit alle dagen zo zou zijn. Maar een beurtrol moet toch kunnen. Wie liefheeft, moet kunnen delen. En kunnen delen is ook loslaten. Dit geldt in een plusouderrelatie nog veel meer dan in een andere relatie. Veel stiefouders zullen het niet graag horen, 172


4/05/10 09:02

maar als ze zich niet tot op zekere hoogte kunnen wegcijferen, dan moeten ze heel goed nadenken of ze voor die rol wel geschikt zijn. Het beste kan men plusouders vergelijken met goede scheids rechters. De beste zijn diegenen die men tijdens de match het minst gezien heeft. ‘Ik kom op de eerste plaats...’ Een variant op de nu-moeten-we-altijd-bij-elkaar-zijn-hysterie is de overal-bij-zijn-verwachting. Deze heeft veel te maken met het al dan niet op de tweede rij te kunnen staan. Maar ook met de plaats of rang van de stiefouder binnen het gezin. Vooral dan de plaats naar buiten toe. Een soort erkenning in ‘Wat zullen de mensen daarvan denken?’. Als men daar te veel mee bezig is, vergeet men dat men tegelijkertijd de man of de vrouw in iemands leven kan zijn en zich toch in bepaalde omstandigheden onzichtbaar moet kunnen maken, of bijna onzichtbaar. Zolang de kinderen van jouw bestaan niet op de hoogte zijn, kan het zelfs zo zijn dat je helemaal onzichtbaar moet blijven. Wie zich dan al gemakkelijk gekwetst voelt, kan ervan op aan dat men zich in de komende jaren heel dikwijls ongemakkelijk zal voelen of zelfs ongelukkig. Des te meer omdat men dan samenleeft. Alleen op grond daarvan al vindt men dat men overal en altijd recht heeft op de eerste plaats, liefst zo dicht mogelijk naast de partner. Dat het in het belang van de kinderen ook wel eens anders kan, vergeet men licht. Op zich is het een menselijk verschijnsel van erbij-te-willen-horen. Het eigenaardige is dat wie er dan wél bij hoort, de neiging heeft anderen uit te sluiten. De stiefouder zal er zich de eerste jaren best bewust van zijn dat hij of zij het is die erbij komt. Dat lang vóór zijn of haar intrede de groep al gevormd 173


4/05/10 09:02

was. Met kinderen in de eerste plaats, maar ook met een hele familie. En zelfs buiten de familie heeft die nieuwe man of vrouw een eigen geschiedenis met kameraden, huisvrienden, collega’s en een heleboel andere personen. Denk dus niet dat men toevallig de enige stiefvader of stiefmoeder zal zijn die eraan zal ontsnappen zich op een dag uitgesloten te voelen. Vanzelfsprekend moet de partner van zijn kant oog hebben voor de moeilijke situatie waarin de stiefouder zich bevindt; moet hij er alles aan doen om het de stiefouder zo comfortabel mogelijk te maken. Maar zelfs de zorg van de meest attente partner zal niet volstaan als de stiefouder zich te weinig erkend voelt. Omdat dit meestal wijst op een gebrek aan zelfverzekerdheid. De beste remedie is dus de preventie: enerzijds werken aan het verbeteren van die zelfverzekerdheid, anderzijds de verwachting van er-overal-bij-willen-zijn in de kiem smoren. ‘Als ik maar mijn best d oe, zullen ze van mij houden’ Omdat stiefgezinnen meestal een uitvloeisel zijn van een scheiding, beginnen de meeste partners eraan vanuit de overtuiging dat het nieuwe gezin beter en gelukkiger zal worden dan het voorgaande. Het gevaar daarvan is dat er dikwijls torenhoge eisen worden gesteld aan de nieuwe partner en bij uitbreiding aan het gezin als geheel. Positief is misschien dat men zelf ook bereid is er alles aan te doen om er het beste van te maken. Men is vast van mening dat als men dat doet, alles vlug goed zal gaan en iedereen van de nieuwe partner zal houden. Dat dit niet zo is, zal men meestal even vlug ontdekken, wat tot ergernis en later tot ontmoediging leidt. 174


4/05/10 09:02

Ondanks de beste voornemens is het omgekeerde ook waar. Men zal moeten vaststellen dat men zelf ook niet houdt van de stiefkinderen zoals men verwacht had. Zeker niet als men zelf al kinderen heeft en als blijkt dat er toch een merkbaar verschil blijft. Men kan doen alsof dat verschil niet bestaat, maar de werkelijkheid ligt anders. Ook als men geen kinderen heeft, blijft er een verschil met de liefde van de natuurlijke ouder. Een bijkomend probleem is dat men dan de moeder- of vaderliefde nog niet juist kan inschatten. Dat belet niet dat de liefde van de zorgouder mettertijd niet zou kunnen groeien. Zoals die van de kinderen naar de zorg ouder toe. Op termijn kan de afstand tot de eigen kinderen zelfs helemaal verdwijnen. Maar dan niet zozeer in de relatie van stiefouder tot stiefkind, als wel omdat ze echt vrienden geworden zijn. Zoals de natuurlijke vader of moeder ook beter de oudere vriend wordt van zijn of haar volwassen zoon of dochter in plaats van levenslang het ‘kind’ te blijven bevaderen of bemoederen. De natuurlijke ouder mag van zijn kant niet verwachten dat zijn nieuwe partner binnen de kortste keren evenveel van zijn kinderen zal houden als hijzelf. Net zomin als hij van de kinderen van zijn partner evenveel zal houden als van de zijne. Áls dit al gebeurt, dan is daar veel tijd voor nodig. Heel veel tijd. ‘Mijn partner zal nauwelijks omgang hebben met zijn ex’ Op het ogenblik dat men zijn nieuwe partner leert kennen, is dit misschien zo. De scheiding is nog maar net achter de rug of nog bezig, de messen zijn nog scherp geslepen en beide ouders ontlopen elkaar liefst zoveel mogelijk. 175


4/05/10 09:02

Maar als de ouderliefde het haalt op de echtelijke twisten – wat we moeten hopen – dan kan die houding vrij vlug veranderen. Voor de opvoeding van de kinderen zal er heel wat overleg nodig zijn en bij heel wat gebeurtenissen zullen de kinderen er erg op staan dat hun beide ouders aanwezig zijn. Soms kunnen vooral kleinere kinderen de ouder in situaties brengen waarbij hij dingen gaat doen die hij eigenlijk liever zou laten. Zeker als hij weet dat zijn partner daar helemaal niet op gesteld is. Zo overkwam mij het volgende. Mijn ex stond me op te wachten op het moment dat ik, zoals naar gewoonte, de kinderen van school naar huis bracht. ‘Kun je mij even naar de supermarkt brengen want ik heb bezoek gehad en heb nu niets in huis om te eten’, was haar vraag. Ik aarzelde, had genoeg redenen om te zeggen dat ze daar toch wel eerder aan had kunnen denken. Maar de jongste (5 jaar) was me al voor: ‘Kom papa, je gaat mama toch wel brengen hè?’ Hoewel ik het veel liever niet had gedaan, zag ik ineens voor mezelf geen enkel probleem meer, zeker niet als het mijn dochtertje plezier deed. Maar ik wist dat mijn partner er heel wat moeite mee zou heb ben als ik het haar vertelde. Nog meer uiteraard als ik het haar niet vertelde en zij het toevallig te weten kwam. Een paar maanden later bracht ik de kinderen op een middag van school terug. Mijn ex had een van mijn lievelingsgerechten klaargemaakt. In koor riepen de kinderen: ‘Toe, eet eens mee papa!’ Ik gaf toe. Ze juichten om hun overwinning en waren gelukkig. Een uur later at ik met mijn partner voor de tweede keer. Na verloop van tijd had ik een kleine hoeve ingericht om er speciaal met de kinderen naartoe te trekken als ik in de week ends met hen op stap ging. Ze trokken er zo graag heen dat ik voorstelde dat hun moeder daar gerust met hen tijdens de vakan 176


4/05/10 09:02

ties kon verblijven. In plaats van gebruik te maken van het klas sieke bezoekrecht ging ik er dan regelmatig met hen voetballen of trok van daaruit met hen op fietstocht. Was dit telkens de best mogelijke oplossing? Ik zou dit niet durven beweren. Wel weet ik zeker dat de kinderen zich daar bijzonder goed bij voelden. In de mentaliteit van de jaren zeventig toen scheidingen nog uitzonderlijk waren, voelden zij zich daardoor geen kinderen van gescheiden ouders. Dit bracht mijn ex-partner en mijzelf evenwel nooit ook maar één stap weer dichter bij elkaar. Dat was trouwens ook helemaal niet de bedoeling. Dit voorbeeld dat naargelang van de omstandigheden verschillende vormen kan aannemen, kan op sommige stiefouders bedreigend overkomen. Ten onrechte. De plusouder laat aan de ouder voelen dat hij zulke dingen best kan doen, omdat het doel alleen maar het belang van de kinderen is. Omdat men heel goed beseft dat verdere omgang met de ex onvermijdelijk is en men op voorhand niet kan bepalen welke beslissingen men in bepaalde omstandigheden zal moeten nemen. Vertrouwen hebben in elkaar is dan de beste raadgever. ‘Ik kan het allemaal wel alleen aan’ Wie verliefd is, krijgt vleugels en denkt dan te kunnen vliegen. Het is beter dat je jezelf ervan overtuigt dat dit een illusie is. Leer van de anderen zodat je nooit te hard zult vallen. Vergeet niet dat als het slecht afloopt, je algauw die gehate zin zult moeten horen: ‘Ik had dat toch voorspeld?’, of erger nog: ‘Je wist toch waaraan je begon?’ 177


4/05/10 09:02

Die vleugels geven je het valse gevoel dat je het eigenlijk wel allemaal in je eentje aankunt. Dat je als het erop aankomt, de omstandigheden wel naar je hand zult weten te zetten. Dat kan echter alleen in sprookjes. In het nieuw samengestelde gezin is er in de eerste plaats de part ner. Zijn of haar steun heb je onvoorwaardelijk nodig. Als hij of zij bij de minste schermutseling zoals Pontius Pilatus de handen wast in onschuld en jou de kastanjes uit het vuur laat halen, dan sta je nergens. Maar opdat jouw partner achter jou zou staan, moeten jullie allebei ernstig werk hebben gemaakt van de spelregels die voor iedereen in huis gelden. Maar ook de kinderen spelen een rol, en wel de kinderen van beide partners – als die er zijn. Ook zij hebben verwachtingen. Niet omdat zij deze nieuwe situatie niet zelf gewild hebben, zouden zij geen verwachtingen hebben. Wellicht ook irreële. De enige zekerheid waar je vanuit kunt gaan, is dat ze niet op jou zaten te wachten. In het beste geval en op voorwaarde van een goede voorbereiding zul je hun bestaan voorlopig niet in de war brengen. Later zullen ze misschien ondervinden dat ze ook wat aan jou hebben. Wat hun verwachtingen zijn, valt niet te raden. Daarvoor moet je met hen praten. Véél praten bij elke gelegenheid die zich aanbiedt. Hoe meer je de kinderen mee laat zoeken naar de beste wijze van samenleven, des te sterker ze zich verbonden zullen voelen en des te meer ze er zich voor zullen willen inzetten. Belangrijk om te weten is dat onderzoek heeft aangetoond dat kinderen meestal twee verwachtingen niet koesteren. Ze verwachten zelden onmiddellijke liefde, en dat er vlug een echt gezin zou ontstaan is al evenmin hun zorg. Wel hopen ze dat het nieuwe gezin hun weer een normaler leven zal schenken. 178


4/05/10 09:02

Niet zelden hopen kinderen die een tijd lang in een eenoudergezin geleefd hebben, dat er weer meer geld zal zijn. Het lijkt een wat laag-bij-de-grondse hoop, maar deze is wel begrijpelijk. De meeste kinderen verwachten niet dat hun vader en moeder weer van elkaar gaan houden, maar wél dat er tussen hen opnieuw een betere verstandhouding ontstaat. Verantwoordelijke ouders en plusouders zullen deze verwachtingen ter harte nemen. En hoe eigenaardig het ook mag lijken: zonder de hulp van de ex lukt het moeilijk. Alleen noemt men het wellicht beter geen hulp, maar wel waardering en respect. Men denkt te gemakkelijk dat dit toch niet mogelijk is; en omdat het onmogelijk is, ook niet nodig. Toch blijkt dat hoe beter de omgang met de ex is, des te minder problemen er met de kinderen voorkomen en des te meer kans er bestaat dat de nieuwe relatie slaagt. Misschien is het dan wel nuttig zijn of haar hulp even in te roepen als er zich een ernstig probleem met een van de kinderen voordoet. Ook al kun je het probleem eigenlijk wel zelf oplossen. Meteen dek je je zodoende in tegen latere kritiek en gegarandeerd zal hij of zij zich door jouw verzoek erkend en gecharmeerd voelen. Ʌ Op deze uitvoerige ontdekkingstocht naar de irreële verwachtingen van de een en de reële verwachtingen van de ander, moet men bijzonder op zijn hoede zijn voor één gevaar. De drang waarmee men de geliefde voor zich wil winnen, kan er wel eens toe leiden dat men bereid is zichzelf geweld aan te doen. Zich aan praktisch alles te willen aanpassen waar hij of zij om vraagt. Daardoor dreigt men zijn eigen identiteit te verliezen. En dat is het laatste dat je mag overkomen. 179


4/05/10 09:02

Toegevingen doen en compromissen sluiten kunnen een bewijs van sterkte en van kracht zijn, maar zichzelf verliezen is schadelijk. Zelfs dodelijk voor een relatie. En zeker voor de vele relaties waarmee men binnen een nieuw samengesteld gezin te maken zal krijgen. Ʌ Wie wil nagaan in hoeverre de verwachtingen van ouder en stiefouder met elkaar verzoenbaar zijn, kan gebruik maken van de vragenlijst die je op pagina 383 vindt.

180


4/05/10 09:02

Hoofdstuk 4

Praten, praten en nog eens praten

‘Words, words, words’ antwoordde Hamlet toen Polonius hem de vraag stelde: ‘What do you read, my lord?’ Het was natuurlijk dát niet wat Polonius als antwoord wilde. Hij wou weten wát Hamlet precies aan het lezen was. Fijntjes maakt hij er de vraagsteller op attent dat woorden nietszeggend kunnen zijn. Men hoeft geen Shakespeare te zijn om te beseffen dat heel veel van wat wij zeggen, wel onze woorden zijn, maar lang niet altijd onze gedachten. Dikwijls vergeten we dat. Omdat we veel praten, denken we ook goed te communiceren. Niets is minder waar. Als wij het hier hebben over ‘praten en nog eens praten’, dan gaat het wél degelijk over communiceren, over onderhandelen, compromissen sluiten... en dat allemaal liefst zo goed mogelijk. Want wat we te zeggen hebben in het kader van de ontwikkeling van een gezin, is hoogst belangrijk en meestal heel delicaat. Sommige gesprekken kunnen spontaan ontstaan, vooral bij wie aangeeft dat hij of zij er altijd voor openstaat. Men moet er dan alleen voldoende aandacht en tijd aan willen besteden. Heb je die tijd op dat ogenblik toevallig niet, dan is het geen goed idee het toch maar vlug af te handelen. Beter is het onmiddellijk af te spreken wanneer er wél voor iedereen voldoende tijd zal zijn. En liefst zo vlug mogelijk. 181


4/05/10 09:02

Die eigenlijke bespreking is dan niet meer zo spontaan als de eerste. Daarom is het belangrijk te zorgen voor een optimaal klimaat. Dezelfde regel geldt trouwens voor alle belangrijke gesprekken ‘na afspraak’. Bijvoorbeeld met je ex. Het beste is niet te zuinig te zijn met de middelen die men daarvoor inzet. Weet men dat iemand meer openstaat voor een goed gesprek bij een etentje, dan is dit te verkiezen boven een discussie bij de wisseling van de kinderen. Daarbij is een restaurant of brasserie een neutralere plaats dan de woning van een van de partners. Het creëren van een ideale gespreksomgeving kan voor sommigen overbodig lijken omdat zij gemakkelijk tot praten en onderhandelen komen. Maar voor heel wat mensen ligt dit anders. Velen zijn opgevoed in gezinnen waar dikwijls veel gepraat, maar weinig gezegd werd. Soms ligt het dan heel moeilijk om met hen tot een wezenlijk gesprek te komen. Over het algemeen wordt aangenomen dat vrouwen zich wat hun gevoelens betreft, beter kunnen uiten dan mannen. Dat is wellicht ook zo. Maar als ze onder elkaar praten, blijven de gesprekken toch ook dikwijls aan de oppervlakkige kant. De echte oorzaken of drijfveren worden niet altijd prijsgegeven. Toch ben ik ervan overtuigd dat de meeste mensen, zowel mannen als vrouwen, wel bereid zijn tot een diepgaand gesprek. Het beste middel om die diepgang te bereiken is zo vlug mogelijk te laten aanvoelen dat ook jij bereid bent je echt bloot te geven. Als jouw partner of een van de kinderen naar jou toekomt met iets waar hij of zij mee zit, speel dan niet voor de psycholoog die slechts luistert en alleen de patiënt laat praten. Professioneel gezien hoort dat wellicht zo, maar in de eigen relaties werkt dit niet of hoogstens maar half. Hoe meer je 182


4/05/10 09:02

jezelf kwetsbaar durft op te stellen, des te meer zal de ander dat ook doen. Houd er wel rekening mee dat een man eerder geneigd zal zijn tot zo’n gesprek, als hij denkt dat het tot een concreet resultaat zal leiden. Hij wil niets liever dan een oplossing vinden die in daden kan worden omgezet. Vrouwen zullen er dikwijls genoeg aan hebben over hun gevoelens of problemen te praten. Om wat meer helderheid in de situatie of in zichzelf te verkrijgen. Zij vragen dus vooral om begrip en aandacht. Uiteindelijk gaat het praten dat wij bedoelen, over twee zaken: het vermogen om de gevoelens en standpunten van de ander te begrijpen enerzijds, en de eigen gevoelens echt te kennen en er op een passende manier over te praten anderzijds. En als het over negatieve gevoelens gaat, praat er dan liefst over vanaf het ogenblik dat je ze vaststelt. Het is nooit goed ze eerst te laten verzuren. Wat dikwijls gebeurt omdat men bijvoorbeeld vreest het geluk van de jonge relatie te verstoren. De gevoelens en standpunten van de ander begrijpen betekent in de eerste plaats: goed luisteren. Goed luisteren is de ander niet onderbreken met je eigen gedachten of vragen. Spijtig genoeg leert de televisie ons vandaag veeleer hoe het niet moet. Midden in een uitleg overvalt de interviewer iemand met een heel andere vraag. Veel mensen doen hetzelfde. Eerder dan goed te luisteren naar datgene wat de ander te zeggen heeft, draaien ze gewoon in hun eigen gedachtewereld rond. Niet alleen weten ze dan niet of maar half wat de ander gezegd heeft, maar ook komen ze wat de oplossing van het probleem betreft geen stap verder. Als een van beiden of beiden moeite hebben om goed te luisteren, dan is daar een doelmatig hulpmiddel voor dat men wel moet willen gebrui183


4/05/10 09:02

ken. Het volstaat kort te herhalen wat men zojuist van de ander gehoord heeft: ‘Jij zegt dus dat…’ Goed luisteren betekent eigenlijk ook: waarnemen wat de ander niet zegt. Lichaamstaal is daarbij heel belangrijk. Mensen die het moeilijker hebben om aan een gesprek te beginnen, geven dikwijls door hun houding aan dat ze verwachten dat jij de eerste stap zet. Als iemand nors reageert of veel meer prikkelbaar is dan anders, mag dat niet afgedaan worden met de veronderstelling: ‘Hij zal wel een slechte dag hebben!’ Zoek liever naar de relatie met wat er gezegd werd of met het onderwerp waar het gesprek om draait. Vooral bij kinderen kan agressief of depressief gedrag heel dikwijls de uiting zijn van onmacht. Onmacht omdat ze iets liever anders zouden hebben, onmacht ook omdat ze niet weten hoe ze erover moeten beginnen. En met wie. Goed communiceren begint dus met aandacht te hebben voor elkaar, open te staan voor elkaars problemen, samen naar oplossingen te zoeken. De beste manier om de weg vrij te maken voor gesprekken over moeilijke dingen is beginnen met open te praten over positieve ervaringen. Dat gaat veel gemakkelijker en schept een band van vertrouwen die nuttig zal zijn als het over minder prettige dingen moet gaan. In geen geval zou het mogen gebeuren dat misverstanden ontstaan doordat men over iets helemaal niet met elkaar communiceert. Zo is mij het volgende geval bekend. Een stiefvader ging enkele keren met zijn vriendin naar de ouder contacten van haar kinderen omdat hij dacht dat zij dat zo wenste. Hij deed het om haar een plezier te doen. Eigenlijk vond hij dat hij daar niet thuishoorde. Dit duurde tot de ex van zijn 184


4/05/10 09:02

vriendin er op een keer moeilijk over deed. Toen ze dan eindelijk samen tot een gesprek kwamen, bleek dat zij altijd in de overtui ging was geweest dat hij erop stond mee te gaan omdat hij zich de opvoeding van haar kinderen sterk ter harte nam. Bij zaken die gevoelig liggen of delicaat zijn, kan men zich veel last en ongemak besparen door vanaf het begin duidelijk aan te geven hoe men iets aanvoelt. Of te zeggen waarom men iets doet of niet doet. De eigen gevoelens echt kennen en ze op passende wijze ver woorden is misschien nog moeilijker. Het beste moment om je gevoelens precies onder woorden te brengen is kort nadat je ze beleefd hebt. Maar de kans is groot dat je op dat moment daar de tijd of de gelegenheid niet voor hebt. Bovendien is er wel behoorlijk wat volharding voor nodig omdat het risico bestaat dat het echte gevoel niet datgene is wat men zichzelf wijsmaakt. Zo geven weinigen aan zichzelf toe dat ze jaloers of bang zijn. Liever geeft men aan zich ‘terecht kwaad’ of ‘verlaten’ te voelen. Wie die oprechtheid met zichzelf nastreeft, kan er in het begin goed aan doen samen met een derde naar zijn ware gevoelens te zoeken. Wellicht zal iemand anders vlugger het gevoel achter het schijngevoel ontdekken. Na enige oefening lukt het bij zichzelf dan ook. Wat dan de uitdrukking van die gevoelens betreft, komt het eropaan ze op de juiste wijze te omschrijven. Maak er een gewoonte van ze te verwoorden in de ik-vorm en niet in de jijvorm. Het zijn immers jouw gevoelens en niet die van iemand anders. ‘Ik was ongerust omdat je zo laat bent’ klinkt heel anders dan ‘Waarom kom jij zo laat naar huis?’. Voor de ontvanger van 185


4/05/10 09:02

de boodschap maakt dit een wereld van verschil. Bovendien merk je wel dat de laatste formulering van de boodschap geen gevoel weergeeft, maar een verwijt. Dit lijkt voor sommigen een detail, voor anderen een bewijs van zwakte..., maar het is noch het een noch het ander. Het is zó belangrijk dat we er in het navolgende op terugkomen. Geweldloze communicatie ‘Zij die het juiste woord beheersen, beledigen niemand. Toch zeggen ze de waarheid. Hun woorden zijn helder maar nooit gewelddadig. Ze laten zich nooit vernederen en ze vernederen nooit iemand.’ Al worden deze wijze woorden aan Boeddha toegeschreven, men hoeft geen boeddhist te zijn om ze toe te passen. Als we het over geweldloze communicatie hebben, dan denken we aan gesprekken van mensen die het moeilijk hebben om op een open en vreedzame manier met elkaar te onderhandelen. Men kijkt in zo’n geval vanzelfsprekend in de richting van de ex-partners. Terecht trouwens. Wat dan volgt, kan worden beschouwd als een ultiem middel om de vijandige gevoelens die er tussen hen tijdens of na de scheiding leven, te ontladen. Om hen weer om de tafel te krijgen op een manier die ouders past als ze de vetes van de vroegere partners achter zich gelaten hebben. Maar ook binnen het nieuwe gezin kunnen open of onderliggende vijandschappen bestaan. Zelfs de nieuwe partners kunnen door de omstandigheden in vijandige stellingen terecht komen. Gelukkig dat er ook op geweldloze wijze met elkaar gesproken kan worden. En iedereen kan dat leren. 186


4/05/10 09:02

Marshall Rosenberg, een wereldwijd bekende Amerikaanse psycholoog, is de grondlegger van de strategie van de geweldloze communicatie, zeg maar: van het praten met elkaar zonder ruzie. Hij was gewoon te werken met extreem gewelddadige of getraumatiseerde mensen: moordenaars, verkrachters en slachtoffers van seksueel geweld of aanslagen. Zijn enige wapen was dat van de communicatie. Als de wijze waarop hij te werk ging bij hen hielp, dan moest ze zeker succesvol zijn bij twee mensen die een gemeenschappelijk belang hebben bij het gesprek. Het welzijn van hun kinderen bijvoorbeeld. Meestal trouwens zijn de ouders het over dit welzijn van hun kinderen wel eens. Alleen zien ze de weg om dat doel te bereiken heel anders. En natuurlijk ziet iedereen zíjn weg als de beste. Velen hebben daarbij de gewoonte voortdurend de ander te beoordelen en nooit de oorzaak bij zichzelf te zoeken (‘Met jou kun je nu eenmaal geen afspraken maken, je komt ze toch nooit na’), of de discussie over een onderwerp gewoon te ontlopen (‘Zo hebben wij niet afgesproken, punt’). Wie zo te werk gaat, lokt soortgelijke reacties uit en voor men het beseft, zit men in een spiraal van geweld. Wie zijn eigen standpunt aan de ander oplegt (‘Het volgende lange weekend zijn de kinderen bij mij, de daaropvolgende twee weekends bij jou’) of voorschrijft wat de ander moet doen of had moeten doen (‘Je had mij dat veel vroeger moeten vragen zodat ik betere schikkingen voor mezelf kon treffen’), gaat dezelfde weg op. Wie dergelijke houdingen of uitspraken bij zichzelf herkent, moet zich dringend bezinnen over zijn manier van communiceren en onderhandelen. Tenminste als hij vooruitgang en succes wil boeken. 187


4/05/10 09:02

We kozen uit de ontelbare trainingen en boeken die er over ‘goed communiceren’ bestaan, voor het model van Marshall Rosenberg. Dit model is duidelijk, eenvoudig en zeker doeltreffend. Tegelijkertijd is het gericht op aandacht en respect voor de behoeften van de ander. Alleen mag men niet denken dat het vanzelf zal gaan omdat het voor een deel ingaat tegen de wijze van discussiëren die we gewoon zijn. Het vraagt inspanning en oefening, en liefst dient iedereen die aan het gesprek deelneemt, bereid te zijn die spelregels te hanteren. Maar daarom doet iedereen het nog niet direct. Het volstaat dat er iemand met volle overtuiging aan begint. Waarom zou jij dat niet zijn? Alvorens we de werking van het model uitleggen, is het goed te weten dat het gesteund is op vier elementen: onze waarneming, onze gevoelens, onze behoeften, en een verzoek of handeling als resultaat van dit alles. Een voorbeeld maakt dit duidelijker. Je neemt bijvoorbeeld waar dat een kind tijdens het eten geen woord zegt en nadien zonder iets te zeggen naar zijn kamer trekt. Het kan niet anders of deze waarneming roept bij jou een gevoel op. Dit kan een gevoel zijn van kwaadheid, onrust of onmacht. Dit gevoel zal zich vertalen in een behoefte. Je wilt weten wat er aan de hand is; wellicht wil je ook hulp bieden. Het resultaat kan zijn dat je naar de kamer trekt met het verzoek aan het kind te vertellen of er iets hapert, en wat. De logische vraag zal zijn: ‘Je bent zo zwijgzaam vanavond, is er misschien iets? Kan ik iets voor jou doen?’ Het is belangrijk te weten dat het bij elk van deze vier stappen mis kan gaan. 188


4/05/10 09:02

Te vlug is men geneigd de waarneming door een oordeel te vervangen. ‘Hij is weer slechtgemutst vanavond’ is een oordeel en geen waarneming. Dikwijls neemt een quasigevoel de plaats in van het werkelijke gevoel. ‘Die kleine wil niets van mij weten, hij wijst mij af.’ Soms vervangt men de behoefte door een strategie zodat men op de behoefte niet hoeft in te gaan. ‘Ik zal hem straks roepen om samen tv te kijken.’ En misschien wel het allerergste is dat men het verzoek vervangt door een eis. ‘Hier wordt niet met een lang gezicht aan tafel gezeten!’ Om ons beter te doen aanvoelen waar het in het model echt om gaat, gebruikt Rosenberg twee symbolen: de Giraf en de Jakhals. Niet toevallig is de Giraf het dier met het grootste hart van alle landsdieren. Bij dat dier is de afstand tussen zijn hoofd (iets dat staat voor waarnemen en denken) en zijn buik (gevoel en behoefte) ook het grootst. Door zijn hoog uitgerekte gestalte is het ook het dier met een heel breed zicht (ruimdenkend) op de wereld. De Jakhals is zowat het tegenovergestelde van de Giraf. Hij behoort tot de hondachtige roofdieren. Staat bekend om zijn sluwheid en aanvalsdrift en het verslinden van kadavers. Bij de Egyptenaren werd hij dan ook geassocieerd met de dood. Anubis, de Egyptische god van de dood, werd afgebeeld met de kop van een Jakhals. Praten als een Jakhals is ons eigenlijk met de paplepel ingegoten. En al generaties lang vóór ons. Interpreteren, verwijten maken, veroordelen, gelijk willen halen, manipuleren... we hebben bijna van nature de neiging om dat te doen. De taal van de Jakhals is bevooroordeeld, aanvallend, beschuldigend en dikwijls ook woedend. De taal van de Giraf is 189


4/05/10 09:02

geweldloos, meelevend, houdt rekening met de waarden van de ander. De Giraf probeert de Jakhals te begrijpen. Hij probeert zich in te leven in zijn woede en wil op zoek gaan naar wat erachter zit. De Amerikaanse psychiater Gerald Jampolsky beweert in zijn boek Love is Letting Go of Fear dat elke actie van de mens wordt ingegeven door liefde of door angst. Zover willen we misschien niet gaan, maar dat Giraffentaal een taal van liefde is en de Jakhalzentaal een taal die uit angst ontstaat, lijkt waarschijnlijk. We leven in een wereld waar we voortdurend door het Jakhalzenjargon van kritiek, bestraffing, minachting en verwijten – zeg maar het recht van de sterkste – bedreigd worden. Dat we dan moeite hebben om de taal van de Giraf te spreken, is duidelijk. Maar waarom zouden we het niet kunnen proberen? Misschien voelen we er ons wel veel beter bij. De taal van de Giraf in vier stappen 1 | Ik neem waar. De kunst van geweldloze communicatie is

het vermogen om zorgvuldig waar te nemen en duidelijk onderscheid te maken tussen gedragingen of omstandigheden die ons raken enerzijds, en de meningen en (voor)oordelen die daardoor bij ons worden opgeroepen anderzijds. Leonardo da Vinci stelde ruim vijfhonderd jaar geleden al vast dat mensen het meest worden bedrogen door hun eigen meningen. Om goed waar te nemen moet men zich dus kunnen beperken tot datgene wat men hoort of ziet; moet men dit proberen te begrijpen zonder enige vorm van beoordeling of interpretatie. Hoe objectiever wij in de waarneming blijven, des te beter de ander datgene wat we zeggen als een echte 190


4/05/10 09:02

poging tot communicatie zal aanvoelen. En niet als een uiting van angst of agressie. Enkele voorbeelden om dit te verduidelijken: ‘Vanmorgen zei Els me dat ze boos op me was’ is een zuivere waarneming. ‘Vanmorgen was Els boos op mij’ kán al een interpretatie zijn. ‘Vanmorgen was ze zonder reden boos op mij’: zonder reden heb jij aan de waarneming toegevoegd en is dus duidelijk een oordeel. ‘Tijdens heel mijn gesprek met de kinderen kwam jij nooit tussenbeide’ is een waarneming. ‘Het interesseerde je blijkbaar niet wat ik met de kinderen besprak’ is uiteraard een oordeel. ‘Jij laat altijd alles overal rondslingeren’ is een uitgesproken oordeel. ‘Altijd’, ‘alles’, ‘overal’ en zelfs ‘rondslingeren’ zijn allemaal oordelen. ‘Ik vond deze week minstens vijf keer een kledingstuk van jou op de grond, op een stoel of elders, maar niet op zijn plaats’ is een waarneming. Eigenlijk is het heel eenvoudig: een waarneming wordt een oordeel als je er een interpretatie of analyse bijvoegt. Het komt er dus op aan de waarneming te scheiden van de gevoelens die ze bij jou oproept. Wie dat niet doet, loopt gevaar dat jouw gevoel met een ander gevoel wordt beantwoord. En de geweldcarrousel begint te draaien. 2 | Ik voel. Gevoelens zijn knipperlichten die aangeven dat er aan

een behoefte al dan niet is voldaan. Iedere mens reageert op het gedrag van een ander met een bepaald gevoel. Dikwijls ben je je daar niet van bewust. Het vraagt enige inspanning om bij jezelf na te gaan welk gevoel precies een bepaalde emotie oproept: is het verdriet of eerder boosheid, of voel je je ongelukkig? Het voordeel is dat je deze analyse in eigen handen hebt. Het is je eigen verantwoordelijkheid om jouw gevoelens te 191


4/05/10 09:02

omschrijven. Wel dien je erop te letten dat dit dan ook in eigen naam geformuleerd wordt en niet geprojecteerd op de ander. We merkten eerder al op dat het verstandig is zinnen die gevoelens uitdrukken, te beginnen met ‘ik’ of ‘we’, nooit met ‘jij’. ‘We hadden een afspraak om zes uur en het is nu bij zevenen. Dat was vorige week ook zo. Ik verlies daardoor veel tijd en voel mij daar niet goed bij.’ Dit klinkt correct. Als je echter begint met ‘Jij bent altijd te laat, ik kan dat niet blijven aanvaarden’, drijf je de ander in een verdedigende stelling. Het risico dat hij zich in bochten gaat wringen om allerlei redenen op te geven, is groot. Precies het tegenovergestelde van de eerste formulering, waarbij de ander de juistheid van de feitelijkheden niet kan ontkennen. Het is ook altijd nuttig eerst te informeren naar de reden van de laattijdigheid. Dat kan je verhinderen te moeten terugkrabbelen als blijkt dat er plotseling wél echt een heel aanvaardbare reden was. Als je zinnen gebruikt die beginnen met ‘ik’, dan kun je precies zeggen wat je wilt, maar dan val je nooit aan. Integendeel, je toont je eigen emoties, misschien toon je wel je zwakke kanten. Juist daardoor ontwapen je de tegenspeler veel eerder dan door een strakke aanval.

Gevoelens niet durven uit te spreken leidt nooit tot een goed resultaat. Wel moeten we soms opletten met het woord ‘voelen’ zelf. Als je even nadenkt, zie je in dat ‘Ik voel mij ongelukkig’ juist klinkt omdat het echt een gevoel weergeeft. ‘Ik voel dat je niet van me houdt’ geeft integendeel geen gevoel weer omdat het duidelijk een veronderstelling is, een subjectieve interpretatie van een toestand. 192


4/05/10 09:02

3 | Ik heb behoefte aan. Behoeften liggen aan de basis van de

gevoelens. Hoe meer aandacht we dus besteden aan onze gevoelens, des te beter we aan onze behoeften zullen kunnen voldoen. Hier stel je jezelf de oprechte vraag: ‘Wat wens ik eigenlijk?’ Een vrouw die meer intimiteit wenst, zou best haar behoefte aan de man brengen in plaats van haar vriend te verwijten dat hij regelmatig te laat thuiskomt. Nog erger is het natuurlijk zelf ook nog een uitleg te geven aan dat gedrag en te zeggen: ‘Je houdt meer van je werk dan van mij.’ Hier wordt de aandacht die naar de behoefte zou moeten uitgaan, helemaal verlegd naar een ander niveau, namelijk dat van de rivaliteit. De kans is groot dat dit het begin wordt van een ruzie. En de bevrediging van de behoefte teruggaat naar af. Hoe meer we dit soort uitdrukkingen gebruiken, des te verder we ons verwijderen van onze ware behoefte. We doen dat ook als we onbewust verborgen behoeften indirect uiten. ‘Ik moet hier altijd alles alleen doen’ is een duidelijke verwijzing naar een verzoek om meer steun. Maar omdat de ander dit als een verwijt ervaart, is de kans groot dat hij er zich weinig of niet door aangesproken voelt. Omgekeerd: hoe meer we achter onze gevoelens onze behoeften ontdekken, des te meer we met empathie leren kijken naar onszelf en naar een ander. Onze behoeften kunnen op velerlei domeinen liggen. De voornaamste binnen relaties zijn fysiek en emotioneel. Tot de fysieke behoeften behoren: aanraking, bescherming, seksuele voldoening, rust. Tot de emotionele behoeften: erkenning, respect, nabijheid, tederheid, ondersteuning, vertrouwen, warmte, veiligheid. Zijn onze behoeften eenmaal duidelijk bepaald, dan kunnen we de laatste stap zetten. 193


4/05/10 09:02

4 | Wat ik zou willen. Verzoeken zijn vragen om wat gewenst

is, niet om wat niet gewenst is. Door te vragen wat je zou willen, betrek je de ander op een effectieve wijze bij datgene wat je wilt bereiken. Daarom is het wel van belang duidelijk te zeggen welke bepaalde acties je van de ander zou willen. Het is de kunst de vraag zo te formuleren dat de ander zich uitgenodigd voelt om er positief op te reageren. Toch mag hij zich nooit verplicht voelen om op jouw verzoek in te gaan. Want dan is het geen verzoek meer maar een eis. Iets eisen is altijd fout. De ander blijft even waardevol als hij vindt dat hij niet op een verzoek kan ingaan. Maar als de vraag goed gesteld is, lokt die wel minstens de verklaring uit waarom hij aan die behoefte niet kan voldoen. En zo wordt de kans groter dat jij ook begrip voor zijn standpunt kunt opbrengen. ‘Dwing een kind te gehoorzamen’, zegt Rosenberg, ‘en je krijgt vroeg of laat de rekening gepresenteerd.’ Met een volwassene ligt dat niet anders. Stel je dus bij het verzoek aan een ander altijd twee vragen:

‘Wat wil ik precies dat de ander doet?’ ‘Welke redenen heeft de ander om aan mijn wens te vol doen?’

Op die manier wil je dat de ander iets doet omwille van zichzelf en niet alleen om jou een plezier te doen. Daar waar nodig kun je ook passende oplossingen aanbieden: ‘Ik zie in dat er omstandigheden zijn waardoor je soms niet op tijd kunt zijn, maar ik zou graag hebben dat je me dan op de hoogte stelt.’

194


4/05/10 09:02

Ter afronding nog een voorbeeld van een veel voorkomende situatie. De Jakhals: ‘Het is toch altijd hetzelfde met jou. Ik vond jouw schoenen bij de trap, jouw jas in de zetel. En vanmorgen heb ik heel jouw kamer opgeruimd, het was net een varkensstal. Jij denkt zeker dat ik niets beters te doen heb. Ga vlug maar jouw spullen halen en plaats ze waar ze horen.’ De Giraf zegt hetzelfde maar op zijn manier: ‘Toen ik daarnet jouw schoenen weer bij de trap vond en jouw jas in de zetel, was ik triest. Ik doe mijn best om het huis netjes te houden, maar dan heb ik ook een beetje jouw hulp nodig. Wil je dus eerst even jouw spullen opruimen? En breng misschien ook je kamer op orde. Ik denk dat je het met mij eens bent dat je kamer best eens een goede beurt kan gebruiken.’ En vergeet ten slotte niet dat het belangrijk is de persoon die verantwoordelijk is voor wat jij als negatief aanvoelt, rechtstreeks aan te spreken. Als jouw partner je in het bijzijn van derden verwijt dat je veel te soft met de kinderen omgaat en hen verwent, probeer dan niet aan die derden uit te leggen dat dit niet zo is. Het kan de discussie tussen jou en je partner alleen maar aanwakkeren. Veel beter is het op een geschikt moment het er met jouw partner alleen over te hebben om eerst naar hem of haar te luisteren op welke gronden hij of zij dat aanbracht. Van daaruit kan er een goed gesprek ontstaan waarbij de een sommige zaken in de toekomst misschien anders gaat aanpakken of waarbij de ander inziet dat de geuite kritiek onjuist of overdreven was. 195


4/05/10 09:02

Tracht daarbij afstand te nemen van de woede of gekwetst heid die je voelde toen je het verwijt hoorde. En probeer vanaf het begin van het gesprek jouw partner op zijn gemak te stellen zodat hij zich voor de discussie openstelt in plaats van zich af te sluiten. Houd ook altijd in gedachte dat geweldloze communicatie meer is dan de optelsom van de hierboven geschetste regeltjes. Het is een houding die je jezelf moet trachten eigen te maken. Het is zoals leren skiën. De eerste dag heb je de indruk dat je al wat ze je uitleggen, nooit zult kunnen uitvoeren. Al die bewegingen waar je gelijktijdig aan moet denken, het lijkt niet te doen. Maar na verloop van tijd doe je het vanzelf en weet je niet meer welke regeltjes je automatisch toepast. Denk dus zeker niet dat het jou wél vanaf de eerste keer zal lukken. Denk ook nooit dat je alles feilloos zult doen. Ook de beste skiër kan wel eens vallen. Met velen om te praten Een nieuw samengesteld gezin is een huis waar men veel talen spreekt. Zowat iedereen die ermee te maken heeft, spreekt zijn eigen taal. Heel dikwijls heeft ook ieder zijn eigen agenda, al dan niet verborgen. Wie nog niet overtuigd is van het wezenlijke verschil tussen een kerngezin en een nieuw samengesteld gezin, moet maar eens nagaan met hoeveel meningen men rekening dient te houden in beide soort gezinnen. In het klassieke gezin is dat zeer eenvoudig: de ouders houden rekening met elkaar en met hun kinderen, en de kinderen met hun ouders. En dat is het. In een nieuw samengesteld gezin wordt dit een klein netwerk van personen waarbij dan nog dikwijls tegengestelde menin196


4/05/10 09:02

gen de overhand hebben. In de eerste plaats al zullen de natuurlijke ouders veel meer hun eigen weg volgen dan de gezamenlijke weg die ze tijdens hun relatie meestal gingen. Soms omdat ze het eens waren, dan weer omdat ze gewoon de zorg daarover aan de ander overlieten. Dit is een groot probleem voor de kinderen want het verplicht hen te kiezen, terwijl de loyaliteit jegens beide ouders hen dit eigenlijk verbiedt. Als de meningen tussen een van hun ouders en hun nieuwe partners verschillen, zal de keuze van de kinderen vlug gemaakt zijn. Maar de gevolgen van die keuze zullen zich in elk nieuw gezin zeker laten voelen. Daarnaast heb je de verschillende opvattingen bij de kinderen onderling als kinderen uit de twee gezinnen bij elkaar komen. En om alles nog wat ingewikkelder te maken zijn er de relaties tussen de exen en de nieuwe partners. Meer dan mogelijke conflictzones genoeg om voor iedereen een snelcursus in geweldloze communicatie te organiseren. De ouder in de hoofdrol Als de ouder van de kinderen zijn of haar rol niet behoorlijk speelt, kan de beste plusouder niet slagen. Hij of zij is, zeker in het begin, de enige die met iedereen kan praten. Zelfs als deze ouder tijdens een vechtscheiding niet tot een behoorlijk gesprek met zijn toenmalige partner is kunnen komen, dan is dit nu, omwille van de kinderen en zijn gezin, een noodzaak. Vanzelfsprekend heeft de niet-inwonende ouder precies dezelfde verantwoordelijkheid. Het vervelende is alleen dat men op hem of haar vanuit het gezin geen vat heeft. Dus kan de plusouder alleen maar op haar of zijn partner rekenen. Maar ook binnen de intieme kring van het gezin is de ouder de centrale figuur. Al van voordat ze een nieuw gezin vor197


4/05/10 09:02

men, is zijn taak cruciaal. Hij of zij moet de toekomstige plusouder zo goed mogelijk inlichten over het reilen en zeilen van zijn gezin. Hij of zij is het die de kinderen moet inlichten en voorbereiden op de komst van de nieuwe partner. En is het gezin eenmaal gevormd, dan blijft diezelfde ouder de spil in de gesprekken en de communicatie. Niets is erger dan wanneer een plusouder duidelijk ervaart dat hij of zij door de partner niet gesteund wordt. Niet dat men altijd gelijk moet krijgen, maar nadat ze samen de regels vastgelegd hebben, moet de ouder onverminderd achter de plusouder staan om die afspraken te doen respecteren. Dit laatste heeft tot gevolg dat hij ook oog en oor moet hebben voor wat er in huis omgaat. Bereid moet zijn om veel en heel open met de kinderen te praten. Op die manier kan hij de problemen in kaart brengen en ze proberen op te lossen. Ik heb er nergens een wetenschappelijk bewijs voor gevonden, maar het komt mij voor dat vrouwen in dit laatste beter zijn dan mannen. Vermoedelijk is het hun emotionele verbondenheid met het gezin die hen veel attenter doet reageren op wat er in hun omgeving omgaat. Ik kan mij ook best voorstellen dat zij het vlugger en sterker voor hun partner zullen opnemen als deze door haar kinderen genegeerd, beledigd of aangevallen wordt. Als man erken ik de vrees die men kan hebben zijn solidariteit met de kinderen te verliezen, zodat men geneigd is de zorg voor een goede relatie aan de stiefmoeder zelf over te laten. Omdat ik in twee totaal verschillende omstandigheden mijn goede relatie met een stiefdochter en later met een stiefzoon steen voor steen zelf had opgebouwd, vond ik dat de stiefmoeders dat met mijn kinderen ook maar moesten kunnen. Ik blijf geloven dat de opbouw van de relatie tussen de stiefouder en de stiefkinderen vooral aan de stiefouder zelf moet worden overgelaten. Tegelijkertijd vrees ik dat ik af en toe in 198


4/05/10 09:02

mijn ondersteunende rol tekort ben geschoten. Omdat ik hun problemen onvoldoende begreep of verkeerd inschatte. Als deze veronderstelling over de verschillende houdingen van man en vrouw klopt, dan kan dit een bijkomende verklaring zijn voor het verschil in imago van de stiefvader ten overstaan van de stiefmoeder. De man die zich gesteund voelt door de moeder die het aandurft haar kinderen terecht te wijzen, stapt in een gemakkelijkere rol dan de vrouw die het moet stellen met een vader die dikwijls doet of zijn neus bloedt. De stiefouder in spreidstand Krijgt de ouder de hoofdrol, dan is de meest delicate rol weggelegd voor de stiefouder. Addy Manneke beschrijft in haar boek De bewuste stief moeder de verschillende tegenstellingen waar de kersverse plusmoeder mee te maken krijgt. Als ze met te veel problemen komt aandraven, wordt ze algauw als een zeur beschouwd; doet ze het te weinig, dan loopt ze het risico dat de problemen haar over het hoofd gaan groeien. Als ze té openhartig over haar gevoelens praat, kan dit tot conflicten leiden; doet ze het niet, dan weten de anderen niet wat ze aan haar hebben. Zelf riskeert ze dan vroeg of laat dicht te klappen of uit te barsten. Als ze te weinig grenzen stelt, wordt er over haar heen gelopen; stelt ze er te veel, dan vindt men haar niet leefbaar. En ze kan, zoals Fay Weldon, de neiging hebben de problemen bij het karakter van haar stiefkind te leggen, wat haar niet in dank zal worden afgenomen. Of alle schuld op zich nemen waardoor ze riskeert juist daaraan ten onder te gaan. Misschien vergeet Addy Manneke hierbij wel de voornaamste tegenstelling: ze kan te veel de net-als-mama willen spelen zodat de kinderen vrezen dat ze de plaats van hun moeder wil innemen en ze opstandig zullen worden, of ze kan zich te 199


4/05/10 09:02

weinig met het gezin bemoeien waarbij de indruk ontstaat dat ze op de rug van de anderen parasiteert omdat ze alleen maar de lusten met hen deelt en niet de lasten. Uiteraard riskeert een stiefvader eenzelfde spreidstand. Weliswaar met eigen accenten maar met hetzelfde resultaat. Ook voor de stiefouder is de enige oplossing erover te praten. In de eerste plaats met de partner. Ik zag zelden of nooit de noodzaak om er als stiefvader rechtstreeks met de stiefkinderen over te beginnen. Er zijn natuurlijk uitzonderingen. Als er zich een afgebakend incident voordoet tussen de stiefouder en een van de kinderen, dan is het beter er zelf een oplossing voor te bedenken en er de ouder niet bij te betrekken. Het zal dan jouw relatie met dat kind juist ten goede komen omdat hij ondervindt dat je te vertrouwen bent en zeker geen klikspaan. Maar buiten zulke specifieke situaties om denk ik dat men veel beter raadgever dan probleemoplosser is. Als het stiefkind zélf met een probleem op de proppen komt, ligt het anders. Dan is het een uitzonderlijke kans voor de plusouder. Het toont aan dat deze het vertrouwen van het stiefkind gewonnen heeft, dat hij uitgerekend met de plusouder dingen wil bespreken waarmee hij bij zijn ouders niet terechtkan of niet bij hen durft aan te kloppen. Zo kwam mijn stiefdochter op een gegeven dag, ze was toen 16, mij vertellen dat ze het niet zag zitten om met haar moeder nieuwe kleren voor de zomer te gaan kopen. Ze had zelf duide lijke voorkeuren en meestal had haar moeder er andere. Ze stond dan meestal voor de keuze: de zin van moeder volgen of geen kleren krijgen. Ik stelde haar voor met haar moeder een budget vast te leggen en dat ik met haar zou gaan winkelen. Haar moeder ging hier 200


4/05/10 09:02

mee akkoord. Mijn stiefdochter en ik winkelden samen. En ze kocht waar ze zin in had. Ze was trots en gelukkig en zelfs haar moeder vond de keuzes misschien niet direct de hare, maar wel goed. Ouder + plusouder = méér dan twee Als ouder en plusouder met elkaar overleggen, is hun positie ten opzichte van de kinderen veel sterker dan wanneer ze het beiden afzonderlijk aanpakken. Beiden zijn het beste geplaatst om problemen in kaart te brengen. Hierbij zullen zij gevoelens, standpunten en waarden die met elkaar in conflict zijn of dreigen te komen, identificeren. Als ze beiden, elk vanuit hun eigen gezichtshoek, oog hebben voor de gevoelens die leven bij elk lid van het gezin, zullen ze samen voor de beste aanpak kunnen kiezen. Soms zijn de boodschappen die men van kinderen krijgt, niet meteen duidelijk. Men moet dan wel wat dieper graven. Maar met enig zoekwerk en aandacht komt men zeker tot de kern. Door veel samen te overleggen en spelregels af te spreken bestaat er ook veel minder kans dat onbewust de afspraken tussen de beide natuurlijke ouders door goedbedoelde initiatieven van de plusouder doorkruist worden. Is het probleem eenmaal ontdekt, dan is het ook raadzaam dat men het eens wordt over de wijze waarop een en ander best wordt aangepakt. Het initiatief of de creativiteit in het zoeken naar een oplossing kan van beide kanten komen. De stem van beiden kan best gelijkwaardig zijn, maar als het er echt op aankomt, heeft de ouder het laatste woord. Als in het gegeven voorbeeld de moeder bezwaren gehad zou hebben tegen mijn voorstel om met haar dochter kleren te gaan kopen, dan had ik wel argumenten kunnen aanbrengen om 201


4/05/10 09:02

haar te overtuigen, maar in geen geval tegen haar zin mijn oplossing kunnen doordrukken. Niet alleen zou dit voor een openlijk conflict hebben gezorgd, maar tegelijkertijd zou ik het gezag van de moeder hebben ondermijnd. Het omgekeerde is ook waar. Vanwege de ouder zou het fout zijn om stelselmatig de raad en de inspanningen van de stiefouder te negeren. Te veel denken dat hij alleen weet wat het beste is voor zijn zoon of dochter, is ongepaste pretentie. Vooral als het gaat om toestanden in huis waar ze alle twee evenveel mee te maken hebben, is het beter compromissen te sluiten. Als de Sarah uit het verhaal van Inge Pelemans in heel het huis orde op zaken wil stellen omdat de vader er met zijn kinderen zo’n beetje als God in Frankrijk leeft, dan kan men met recht en reden zeggen dat zij daar veel te vlug en te drastisch aan begint. Maar op termijn kunnen die twee systemen in één huis niet naast elkaar blijven bestaan. Vader en stiefmoeder zullen een compro mis moeten vinden. En als het een afspraak is waar beiden dan volledig achterstaan, dan kan het ook niet moeilijk meer zijn om dit door de kinderen te doen accepteren. Ten slotte dient met elkaar praten niet alleen om problemen op te lossen of regelingen te treffen. Soms is het nog belangrijker dat de ouder zijn waardering eens uitspreekt voor al wat zijn partner voor zijn kinderen doet. Zoals het evenveel deugd kan doen wanneer een zorgouder haar partner laat aanvoelen hoe fijn zij de wijze vindt waarmee hij met zijn kinderen omgaat, of met zijn ex. Waar het echt om draait: de kinderen Van de kinderen mag men niet verwachten dat zijzelf het initiatief nemen om met jou te praten. Zeker in de eerste jaren niet 202


4/05/10 09:02

met hun stiefouder, dikwijls ook niet met hun ouder. Wel kunnen er, zoals we hebben gezien, duidelijke signalen zijn dat ze het wel zouden willen. Vooral bij onverwachte agressie, depressieve neiging of gevoelige afwijkingen van leer- of gedragspatronen kan men veronderstellen dat er iets zwaar op hun lever ligt. Het is dikwijls hun manier van zich uit te drukken omdat ze een echt gesprek niet aankunnen of aandurven. Of gewoon omdat ze zich niet bewust zijn van het achterliggende probleem. Een ouder moet echter zulke signalen niet afwachten en zelf een goede dialoog met zijn kinderen op gang brengen en volhouden. Het belangrijkste is aan de kinderen het gevoel te geven dat ze tegen jou alles mogen zeggen. Dat je misschien sommige zaken zult afkeuren, maar het hen nooit kwalijk zult nemen. De beste weg om tot hun gevoelens door te dringen is in de mate van het mogelijke hen ook tot jouw gevoelens toe te laten. Bijvoorbeeld, als je hen als vader gaat vertellen dat je een nieuwe vriendin hebt, dan moeten ze eerst weten dat jij ook iemand bent die zoals zij, verliefd kan worden en iemand lief kan hebben. Evenmin hoef je het verleden weg te stoppen. Fotoalbums dienen zeker niet te worden weggeborgen om te vermijden dat je kinderen zouden zien dat je op hun moeder ooit verliefd was en samen mooie dagen beleefde. Geef het een plaats in jouw en in hun leven. Het is goed hen over dat verleden te vertellen, maar even duidelijk te zeggen dat dit nu voorbij is en plaatsgemaakt heeft voor een ander leven. Misschien voor hen niet beter, maar ook niet slechter, gewoon anders. Als het kind door de komst van de stiefouder het gevoel krijgt door de andere ouder in de steek te zijn gelaten, laat hem dan over deze gevoelens praten. Je kunt ook best laten voelen dat je het begrijpt, maar dat dit écht niet zo is. Dat het een met het ander eigenlijk niets te maken heeft. 203


4/05/10 09:02

Om tot zulke gesprekken te komen is het nodig voldoende gelegenheid en plaats te creëren voor momenten van vertrouwelijkheid. Het zal je zeker tijd kosten, maar het kan je veel ellende besparen. Ook voor de stiefouder is het goed open te staan voor de geschiedenis van de stiefkinderen; laat je partner je bijpraten, bekijk foto’s of films over hen. Zo leer je het nieuwe gezin beter kennen. Om met hen tot gesprekken te komen zal er tijd nodig zijn. Als je in het begin de kans krijgt om met een stiefkind alleen op stap te gaan, is het beter ervoor te zorgen dat er ook een broer, zus of vriendje meegaat. Het kind alleen kan zich onwennig voelen omdat hij niet precies weet hoe zich met jou te gedragen, wat te vertellen. In gezelschap lukt dat beter. Natuurlijk is het goed dat de stiefouder zich zoveel mogelijk in hun wereld tracht in te leven. In alle omstandigheden kan men voorzichtig nagaan hoe de kinderen zich voelen, waar hun belangstelling naar uitgaat, wat ze van jou verwachten. Maar men mag niet te snel op resultaat rekenen. Vooral hun ritme niet willen forceren. Wellicht komt dan vlugger het moment dat zijzelf het ijs zullen breken. Je zult dan versteld staan van alles wat zij intussen geregistreerd maar nooit gezegd hebben. We zagen al hoeveel overleg er tussen ouder en stiefouder nodig is. Toch blijft dat overleg vrij steriel als de uitkomst ervan niet met de kinderen besproken wordt. En als ze al wat groter zijn, dan niet alleen maar om beslissingen mede te delen, maar ook om hen echt zoveel mogelijk bij de besluitvorming te betrekken. Zeker wat pubers betreft, is aangetoond dat er later veel minder problemen ontstaan bij leefregels waarbij ze hun zegje hebben mogen doen. Het vraagt misschien wat meer tijd en overredingskracht. Misschien kan het zelfs nuttig zijn om wat water in de wijn te doen. Maar die inlevering voor het bereiken van een algemene consensus zul je later dubbel en dwars terugverdienen. 204


4/05/10 09:02

Praten met jezelf Een goed gesprek met anderen begint bij jezelf. Het brengt je vaak dichter bij de oplossing dan je denkt. Het is hierbij niet zozeer de bedoeling een soort gewetensonderzoek te beginnen om na te gaan in hoeverre de fout bij jezelf ligt. Wel komt het eropaan jouw aandeel in het conflict of in wat er misloopt niet te ontkennen of te minimaliseren. Een poging dus om datgene waar het om gaat, te objectiveren. Laten we uitgaan van een voorval dat zich binnen het kader van jouw stiefouderschap voordeed, eenmalig of regel matig. Laten we nagaan wat we in die concrete omstandigheid zelf wilden, voelden, dachten en deden. En proberen we ons ook voor te stellen wat de ander wilde, voelde, dacht en deed. Als je op sommige van deze laatste vragen geen antwoord hebt of twijfelt, dan is het ’t beste het aan de persoon zelf te vragen. Ben je bereid dat te doen? En welk wezenlijk belang heb jij bij het hele incident? Stel dat je orde in huis wilt hebben, dat je je kwaad voelde omdat een van de kinderen voor de zoveelste keer zijn spullen overal in het huis had laten rondslingeren. Je wilde hem een lesje leren en hebt alles in een vuilniszak gegooid en bij de deur gezet. Als er nu voorlopig orde is, maar niemand anders in huis apprecieert dit, hoe groot is dan jouw belang hierbij buiten de ruzie om die het gevolg was van je actie? Als de ingreep in de toekomst resultaat oplevert, kan jouw belang daarin zitten, maar ook dát is hoogst twijfelachtig. Het is nuttig het voorval te zien in een ruimere context. Een acuut incident heeft de neiging de aandacht te veel op te eisen. Als men het echter in het grotere geheel plaatst, bestaat de kans dat het niet opweegt tegen de vele positieve kanten aan de relatie 205


4/05/10 09:02

met dat kind en zeker niet tegen de relatie met de partner en de andere kinderen. Zijn er heel wat dingen die goed gaan, maar evenveel die verkeerd lopen, dan is het hoog tijd om alles eens op een rijtje te zetten. Wat gaat er goed, wat loopt verkeerd? Is al datgene wat er verkeerd gaat, niet onder te brengen onder één noemer? Moet daar dan niet dringend iets aan gedaan worden? Door jou? Door jouw partner? Door jullie beiden samen? Wat wil je precies dat er zou veranderen? Moet er geen stap teruggezet worden in de relatie? Eigenlijk komt het er allemaal op neer dat je eerst voor jezelf heel duidelijk uitmaakt wat in jouw stiefsituatie het kernprobleem is; hoe het komt dat je daar zoveel last van hebt; en hoe jij denkt dat het verholpen kan worden. Begin nooit een gesprek of een onderhandeling met slechts één mogelijke oplossing voor een belangrijk probleem. Als je goed bij jezelf te rade gaat, kun je zeker verschillende oplossingen bedenken. Dit heeft niets dan voordelen. Op die manier laat je de anderen blijken dat je de beste oplossing wilt voor iedereen. Tegelijkertijd zul je in het zoeken naar alternatieve oplossingen verplicht zijn om ook te denken vanuit het standpunt van de anderen. En dit is de beste weg naar succes. Ten slotte is het ook verstandig van eens dieper in het eigen hart te kijken: niet zelden zal de onvrede te maken hebben met niet-ingeloste verwachtingen. Zoals we gezien hebben, vertrekken we meestal met een hoop onrealistische verwachtingen. Het zal altijd pijn doen als we met de niet-vervulling ervan geconfronteerd worden. Maar daarom is er geen reden tot wanhoop. Elke mens is flexibeler dan hij voor mogelijk houdt. Meestal zal men na verloop van tijd een meer realistische kijk op het geheel krijgen. Voor wie in staat is de kracht en het geduld op te brengen, kunnen na de magere, de vette jaren dan aanbreken. 206


4/05/10 09:02

Hoofdstuk 5

De rolverdeling binnen en buiten het gezin

Het klassieke gezin helemaal vergeten is de enige manier om de beste rolverdeling voor een plusgezin op te maken. Het positieve nieuws daarbij is dat na deze ‘tabula rasa’ voor ouder en plus ouder het hele veld openligt voor hun creativiteit om er een maat pak mee te maken voor hun nieuwe gezin. Het minder goede nieuws is dat ze daartoe geen enkel model ter beschikking hebben. Toch hoeven ze niet geheel en al blindelings te werk te gaan. In elke situatie zijn er signalen die bepaalde oplossingen meer verantwoord maken dan andere. Het punt is alleen daarvoor open te staan en de redelijkheid een belangrijkere plaats te geven dan de emotie. Een van de meest voorkomende klachten bij stiefouders is het gebrek aan dankbaarheid voor hun inspanningen. Vooral van de kant van de stiefkinderen, soms ook van de partner. Of zoals iemand het ooit uitdrukte: ‘Een goudvis is dankbaarder dan een stiefkind.’ Sommigen vrezen dan weer dat de aandacht voor hun stiefkinderen die voor hun eigen kinderen in de weg staat. Kwalijke oprispingen in een slecht moment wellicht en op korte termijn. Want later ondervindt men wel dat stief kinderen veel dankbaarheid en liefde kunnen betonen. Zelfs soms meer dan eigen kinderen omdat zij beseffen dat de inspanningen die je voor hen deed, niet vanzelfsprekend waren. 207


4/05/10 09:02

Maar intussen heb je aan die toekomstige dankbaarheid natuur lijk weinig. Blijken de inspanningen echt te zwaar voor je, dan is het beter je af te vragen of ze allemaal wel nodig zijn. Of het niet met wat minder kan. Wil je desondanks niet inbinden, dan komt dit misschien door de vrees dat je er dan niet meer genoeg bij zou horen. Want dat is de tweede meest gehoorde klacht. Vooral bij stiefvaders en stiefmoeders die zelf nog geen kinderen hebben. In sommige gevallen kan het krijgen van een eigen kind met de nieuwe partner dat verhelpen. Het beste zou zijn het gevoel van er af en toe niet-bij-te-behoren als onderdeel van het plusouderschap te aanvaarden. Wie erover nadenkt, ziet in dat het moeilijk anders kan. Wat vast ook zou helpen, is er af en toe met de partner over praten zonder dat het overkomt als een verwijt. De moeder en de vader treft immers voor hun ouderliefde geen enkele schuld. Ook niet voor de wijze waarop zij denken die te moeten invullen. Maar meestal komt men daar niet aan toe. Met als gevolg dat men zich overmatig gaat inspannen om te bewijzen hoe goed men het met het gezin meent. De kans dat dit uitkomst brengt, is bijzonder klein. En daarvan is dan weer het gevolg dat men de omgeving nog meer ondankbaar vindt en zichzelf nog eenzamer. Zowel het gemis aan dankbaarheid als het gevoel er niet bij te horen komt voort uit irreële verwachtingen. Men wist dat men terechtkwam in een gezin dat men niet zelf zou kunnen opbouwen, maar dat al gevormd was. Het verleden van het gezin leeft in hen. De stiefouder is een immigrant met een eigen geschiedenis. Meestal wil hij dat vergeten. Zolang hij niet helemaal ingeburgerd is in de leefcultuur van zijn nieuwe omgeving, is dat geen goed idee. Het is toch normaal dat sommige familieleden, 208


4/05/10 09:02

vrienden, kennissen of collega’s van de partner jou niet mogen of zomaar afwijzen. Of dat de ouders van de vriendjes van jouw kinderen jou niet accepteren. Sommigen zullen je willen laten aanvoelen dat ze de ex van jouw partner meer waardeerden. Anderen kunnen zich soms onbewust van naam vergissen. Men moet kunnen aannemen dat dit de normale gang van zaken is, niet speciaal tegen jou gericht. Pas later zal men inzien dat er aan de spreidstand – deels binnen, deels buiten het gezin – ook voordelen verbonden zijn. Het is goed met deze twee gevoelens rekening te houden als men op zoek gaat naar de rol die men wil spelen in het gezin. Voor een toneelspeler is het geen schande dat hij met een kleine rol moet starten. Zo riskeert hij niet in een hoofdrol op zijn bek te gaan. Hij krijgt de kans om in zijn rol te groeien. De hoofdrol krijgt hij dan later wel aangeboden omdat hij de kleinere rol goed invulde. Stap voor stap wordt hij een onmisbare schakel in het gezelschap. Voor een beginnende stiefouder ligt het niet anders. Uitgangspunt Als toekomstige stiefouder heb je uiteraard een beeld hoe je jouw toekomstige rol liefst wilt zien. Maar liefst is niet altijd best. Daarbij speel je het stuk niet alleen, maar samen met anderen. Die hebben ook een rol, en geen kleine. Men kan dus nooit op eigen houtje zijn rol bepalen. De eerste die voor overleg in aanmerking komt, is vanzelfsprekend de partner. Vooraleer je met je partner de rol wilt invullen, moet je eerst akkoord gaan welk stuk jullie zullen spelen. Met andere woorden: welke relatie willen jullie eigenlijk? Een partnerrelatie, een gezinsrelatie, of iets ertussenin? 209


4/05/10 09:02

Hopelijk loopt jullie visie daarop gelijk of toch ongeveer. Wie alleen maar stiefouder is en geen ouder, is vaker partner gericht, wat op zich geen nadeel is. Het wordt pas dan een handicap als de partner sterk gezinsgericht denkt, of omgekeerd. Het gaat immers om de essentie: jullie partnerschap. Partnergerichtheid betekent dat als het erop aankomt, de goede relatie met de partner net iets belangrijker is dan de relatie met de kinderen. In de praktijk betekent dit meestal dat alleen de relatie met de partner in beeld is voor zover het de belangen van de kinderen niet schaadt. Een stiefouder die zich focust op de partner, is normaal gezien niet geneigd veel van de ouderrol op zich te nemen. De ouder, en liefst de twee ouders, blijven dan de hoofdrolspelers voor de kinderen. Het gevolg daarvan is dat de vriendenkring van de partners in hoofdzaak bestaat uit vrienden die weinig of niets met de kinderen te maken hebben. Ook de kinderen krijgen veel ruimte voor een eigen vriendenkring, los van de vrienden van hun ouders. Ikzelf stel vast dat ik in twee verschillende relaties eerder partner gericht dacht. Omdat ook de twee vrouwen in kwestie niet van het gedreven moedertype waren, konden we ons best in die partner gerichtheid vinden. De kinderen kwamen er goed uit. Ze groei den op tot zelfstandige volwassenen die zowel familiaal als op hun werk hun man kunnen staan. Toch kan ik mij voorstellen dat er momenten geweest zijn waarop zij het gevoel hadden meer aandacht te moeten krijgen. Bij gezinsgerichtheid gaat vanzelfsprekend de meeste aandacht uit naar het gezin. Zoveel mogelijk dingen samen doen is belangrijk. De stiefouder voelt zich in de eerste plaats ouder, in de tweede plaats pas partner. Is dit type stiefouders dan al in de 210


4/05/10 09:02

minderheid, de meerderheid van hen is vrouw. Vooral als het gaat om stiefgezinnen waar de kinderen het grootste deel van de tijd doorbrengen. Vaste regels hiervoor zijn er niet. Het heeft wellicht ook meer te maken met de ontwikkeling van de maatschappij. De huidige individualistische stroming werkt de partnergerichtheid in de hand. Mensen die nog meer traditioneel denken, zullen wellicht meer de andere richting uitgaan. Als partners hierover te veel van mening verschillen, dan is er sprake van een reëel gevaar. De gezinsgerichte vader verwacht dat zijn nieuwe vriendin de moederlijke taak zo volledig mogelijk op zich zal nemen. Niet omdat dit de beste oplossing is voor de kinderen, maar omdat dit het beste in zijn gezinsstructuur past. Dit kan ertoe leiden dat zijn eenoudergezin niets aan zijn gewoonten wil wijzigen en de stiefmoeder zich eenzijdig moet aanpassen. Van assimileren gesproken... Uit pure liefde kan de toekomstige stiefouder zich volledig wegcijferen. Gegarandeerd zal zich dat vroeg of laat wreken. Het gevoel veel te veel te moeten geven en er te weinig voor in de plaats te krijgen lijkt onvermijdelijk. Als men bovendien op onderzoeksresultaten afgaat, dan wordt de keuze nog moeilijker. Aangetoond werd dat gezinsgerichte paren meer kans maken op een goede relatie dan partnergerichte paren. Gezinsgericht partnerschap is sterker verspreid in minder bevoorrechte milieus. De belevenis van hun relatie scoort beter dan in de meer gegoede klassen. Misschien legt deze laatste groep de lat om het te hebben over een bevredigende relatie wel te hoog. Wellicht is een goed evenwicht tussen partner en gezinsgerichtheid de beste waarborg om een goed functionerend én succesvol nieuw gezin te vormen. 211


4/05/10 09:02

Wie twijfelt aan zijn voorkeur tussen deze beide relatievormen, kan zich de volgende vragen stellen.

‘Vind ik het prettiger geregeld met mijn partner alleen met vakantie te gaan of toch minstens één keer per jaar? Of kan ik mij moeilijk een vakantie zonder de kinderen voorstellen?’ ‘Vertrouw ik mijn kinderen graag toe aan familie of kennissen om daardoor meer tijd met mijn partner alleen te zijn, eens gezellig uit te gaan eten of naar een concert te gaan? Of heb ik veel liever de kinderen bij mij en voel ik mij vlug schuldig veel dingen zonder hen te doen?’ ‘Vind ik dat ik de zondagen en zelfs feestdagen als Kerstmis of Nieuwjaar gemakkelijk gescheiden kan doorbrengen op voorwaarde dat iedereen zich gelukkig voelt? Of kan ik het mij moeilijk inbeelden dat ik het die feestdagen zonder de kinderen zou moeten stellen?’

Wie in elk van deze drie situaties voor de eerste optie kiest, is uitgesproken partnergericht. Wie kiest voor de tweede optie, is uitgesproken gezinsgericht. Wie twijfelt, of wie nu eens aan de eerste dan weer aan de tweede optie de voorkeur geeft, bewandelt vermoedelijk de gulden middenweg. Hoofdzaak blijft dat de afstand tussen de partners niet te groot is. De gezinscultuur kennen Als men íets moet kennen over het gezin waar men instapt, dan is het wel de gezinscultuur. Elk gezin heeft immers zijn eigen cultuur. Of jijzelf alleenstaand bent of voordien een eenoudergezin met jouw kinderen vormde: ook jij hebt een eigen cultuur. Die uit zich in tientallen dingen waar je nooit bij stilstaat, maar die je dagelijks leven wél bepalen. Bij anderen is dit niet anders. 212


4/05/10 09:02

Het gezin waarin je terechtkomt, maakte misschien al meerdere culturen mee. De eerste cultuur in het gezin van oorsprong. Bij de scheiding kan een van de ouders de huiselijke gewoonten voortzetten, terwijl de ander zich bevrijd voelt van de sleur en een heel andere weg inslaat. De ouder en diens kinderen die zo hun eigen cultuur ontwikkelden, zullen die niet gemakkelijk prijsgeven. Veeleer kunnen ze ervan uitgaan dat de nieuwkomer zich maar moet aanpassen. We zagen al de problemen die ontstaan als iemand met zin voor orde en discipline terechtkomt in een gezin waar een flower powermentaliteit heerst. Maar veel andere factoren kunnen maken dat een stiefouder de indruk krijgt in een wereld binnen te komen die de zijne niet is, waarbij hij zich even onwennig voelt als een vogel in een veel te kleine kooi. De stiefmoeder die opgevoed werd met ruime aandacht voor cultuur en zelf een verfijnd taalgevoel heeft, zal er moeite mee hebben dat de kinderen het in haar nieuwe gezin aan de lopende band over ‘shit’ en ‘fuck’ hebben. Of zal helemaal niet vatbaar zijn voor de humor die zij bij voorkeur gebruiken. Als de moeder en haar kinderen gewoon waren dat iedereen ’s morgens zelf zijn eten uit de koelkast haalde en at wanneer het hen het beste uitkwam, zal de stiefvader zich niet gelukkig voelen zolang er niet wordt overgeschakeld op een gezamenlijk uitgebreid ontbijt. De ene familie houdt ervan jaarlijks met vakantie te gaan op dezelfde plek waar ze terugvallen op vrienden en kennissen en geen voet buiten het vakantiedorp zetten. De andere familie daarentegen houdt van avontuur, wil een stuk van de wereld zien en heeft een hekel aan strandvakanties. 213


4/05/10 09:02

Sommige van deze verschillen kunnen zich ook bij een stel zonder kinderen voordoen. Maar met zijn tweeën kan men gemakkelijk compromissen sluiten. Met een gevormd gezin is dat problematischer. En ook hier heeft de nieuwkomer de keuze: mee in de boot of verdrinken. Zelfs in gezinnen met een meer vergelijkbare levensstijl en behorend tot eenzelfde inkomensgroep kan de wijze waarop er met geld wordt omgegaan voor ergernis zorgen. Of de tijd dat en de manier waarop er tv-gekeken wordt. Het wordt wel eens vergeten dat er nog mensen zijn die nauwelijks behoefte hebben aan tv of die hoofdzakelijk programmagericht kijken. Voor hen kan het wel behoorlijk storend zijn als kinderen urenlang vanaf de bank liggen te kijken en te zappen. Om nog te zwijgen over gezinnen waar men het normaal vindt dat eten en tv-kijken perfect kunnen samengaan, terwijl anderen daar nagenoeg een indigestie van krijgen. Ook het uitgaansgedrag van de kinderen kan de aanleiding zijn tot uiteenlopende visies en kan voor heel wat irritatie zorgen. En grote verschillen in eet- en tafelgewoonten kunnen wegens hun voortdurend karakter tot ondraaglijke spanningen leiden. Voeg daarbij dat sommige stiefouders het ongeluk hebben terecht te komen in een onbekende buurt of stad en in een huis waar alle anderen mee vertrouwd zijn, terwijl zij er hun weg nog moeten zoeken en hun plaats nog moeten vinden. Gelukkig zijn de verschillen niet altijd zo groot. Maar een stiefkind is nooit een pasgeboren baby. Het zijn altijd kinderen die al een geschiedenis achter de rug hebben en op een bepaalde manier gevormd zijn. Samen met hun vader en moeder hebben zij een reeks gewoonten ontwikkeld die niet altijd met de jouwe zullen stroken. Dat heeft niet uitsluitend negatieve kanten. Van verschillen kan men leren. Dat deze gewoonten ook soms knap vervelend zijn, moet men er bijnemen. 214


4/05/10 09:02

Wezenlijk verschillende visies op het gebied van de partnerrelatie maken de kans dat de relatie slaagt gering. Belangrijke culturele verschillen zijn beter te overbruggen. Als immigranten zich al in een totaal andere cultuur weten te integreren, dan mag dit voor een stiefouder in een nieuw gezin zeker geen onoverkomelijk probleem zijn. Integreren is immers niet hetzelfde als assimileren. Zowel de immigrant als de stiefouder moet of mag zijn eigen persoonlijkheid niet verliezen. Hij of zij moet nooit de eigen (gezins)cultuur verloochenen, maar hij of zij zal zich wel grondig moeten aanpassen, zeker in het begin. Omdat een gezin geen statisch maar een voortdurend veranderend gegeven is, kan de stiefouder geleidelijk aan ook elementen uit zijn eigen gezinscultuur inbrengen. Om een Frans gezegde te parafraseren: uit de schok van de culturen kan het licht ontstaan. Maar wie daarop rekent, doet dit beter in jaren dan in maanden. Daarbij gaat hij veelal best na of er factoren in zijn voor- of nadeel meespelen. Meest comfortabel voor de stiefouder is als een eenoudergezin bij hem of haar komt inwonen. De enige voorwaarde is wel dat hij of zij intussen goed op de hoogte is van de leefwijze van de anderen. Het feit gastheer of gastvrouw te zijn zal het gemakkelijk maken om kleine maar storende verschillen weg te werken. Is hun leefstijl erg verschillend, dan zal een stevig gesprek met de partner nodig zijn. Het staat de stiefouder dan vrij zoveel water in zijn of haar wijn te doen als nodig of nuttig wordt geacht. Maar ga zeker niet zover dat je maanden later de indruk hebt dat je puur water drinkt. Daarna dienen de toekomstige huisregels met de kinderen doorgesproken te worden. De kans is groot dat de stiefouder de 215


4/05/10 09:02

teugels in handen kan houden. Tracht toch vooral te achterhalen of zij het echt menen met de voorgestelde regels. Dat ze niet te gemakkelijk ja zeggen om hun vader of moeder plezier te doen of om te genieten van de voordelen die de nieuwe woning hun biedt. Ga ook bij jezelf na of je kordaat, maar met veel geduld zult kunnen reageren bij de inbreuken op de regels die zich onvermijdelijk zullen voordoen. De ouder in kwestie moet op dat ogenblik heel eerlijk zijn en tonen dat hij zijn kinderen goed kent. Als hij weet dat bepaalde door jou gehanteerde normen voor de kinderen of voor een van hen niet haalbaar zijn, moet hij dat ook zeggen. Is het compromis eenmaal aanvaard, dan dient iedereen er zich aan te houden. Het is dan aan de ouder om pal achter jou te staan om de afgesproken regels te doen respecteren. Heel anders ligt het als de plusouder gaat inwonen bij het gezin, meestal van de man met kinderen. Voor de plusouder zeker de moeilijkste situatie. Dat mannen doorgaans niet lang wachten om een nieuwe partner in huis te halen, kan voor één keer een voordeel zijn. Hun gezinscultuur, als ze die al hebben, is nog niet verankerd. Maar de kans is groot dat de cultuur van het basisgezin in het nieuwe gezin voortleeft. Wonen ouder en kinderen toch al geruime tijd samen, dan kan elke inbreuk op hun wijze van leven een schokeffect hebben. Hoe hard het voor sommigen ook mag klinken: beginnen met de kleinst mogelijke rol is dan voor de plusouder een goede keuze. Of beter nog: de plusouder neemt zich voor geen enkele rol te spelen in het gezin tenzij hij of zij er uitdrukkelijk om gevraagd wordt. Normaliter zal de ouder dat doen. Dan is het ook logisch dat deze de kinderen erover inlicht dat zijn nieuwe partner voortaan die taak op zich zal nemen en dat op dat punt hun medewerking verwacht wordt. 216


4/05/10 09:02

Ook hier zullen zaken al als vanzelfsprekend voorkomen als er voldoende tijd is verlopen tussen het moment dat de kinderen jou hebben leren kennen en het ogenblik dat je bij hen komt wonen. Als je geregeld mee-eet, dan heb je zeker al mee afgeruimd of eten klaargemaakt. Maar er is een wezenlijk verschil tussen samen koken, eten en afruimen enerzijds en opmerkingen maken over hun eetgewoonten of zeggen dat ze moeten helpen afruimen anderzijds. Het ene ligt op het vlak van samenwerking, het andere op het gebied van hun gezinscultuur. Bovendien wijzen deze opmerkingen op de uitoefening van gezag. En daar is het nu precies waar het schoentje wringt. Ik vind het onbegrijpelijk dat stiefouders zich op dit vlak niet beter weten te beheersen. Als men een perfecte intieme relatie heeft met een partner, waarom wil men die dan direct op het spel zetten met opmerkingen over diens huishouding, of erger nog: met ingrepen die anderen de gordijnen injagen. Ook al is de eigen opvatting beter. Het is immers dát niet wat belangrijk is, maar wel jouw relatie met jouw partner en degenen die hem of haar dierbaar zijn. Vooral mannen of vrouwen die behoefte hebben aan een sterke vader- of moederrol, moeten bijzonder voorzichtig te werk gaan. Zij moeten bij zichzelf nagaan of zij in staat zijn voldoende afstand te houden. Zeker niet bemoeiziek te worden. Ook wie zich vlug nutteloos voelt of zich gemakkelijk meid of knecht voor het vuile werk vindt, denkt vast driemaal na alvorens hij of zij in een gezin stapt waarvan de cultuur hem of haar dreigt te verstikken. Nog een andere situatie krijgen we als twee gezinnen samen komen. Men heeft dan wel geluk als er geen enkele spanning ontstaat tussen de kinderen van beide ouders, tussen ouders en 217


4/05/10 09:02

de wederzijdse kinderen en tussen de ouders onderling. Toch lijken de verschillen in gezinscultuur hier gemakkelijker op te vangen dan in de vorige situatie. De ouders kunnen eerst een afwachtende houding aannemen en uittesten of hun gewoonten en tradities niet gewoon naast elkaar kunnen voortbestaan. Ieder zowat met zijn eigen gezin. Wat de gemeenschappelijke ruimten of activiteiten betreft, zal algauw blijken dat er goede afspraken nodig zijn. In de mate van het mogelijke is het een voordeel als iedereen zichzelf kan blijven binnen het nieuw samengestelde gezin. Op termijn zal zich wel vanzelf een eigen gezinspatroon ontwikkelen. Vooral grotere kinderen die zich al aan het losmaken zijn van hun gezin, zullen hier baat bij hebben. Door hen te willen integreren dwingt men hen tegen de stroom in te zwemmen, met andere woorden: tegen hun eigen ontwikkeling in. Veel beter is het in de galop van hun ontwikkeling mee te gaan en de teugels zoveel mogelijk te laten vieren. Met kleinere kinderen zal het best lonen de verschillen vanaf het begin te bespreken. Te erkennen dat die bestaan. Gewoonlijk zal men tussen de verschillen wel normen of gewoonten ontdekken waar zij voordeel uit kunnen halen (meer tv mogen kijken bijvoorbeeld). Wanneer ze dat inzien, zullen ze ook beter aanvaarden dat er andere zijn waar ze wat minder gelukkig mee zijn (vroeger gaan slapen misschien). Is de afstand tussen beide ouders heel groot – bijvoorbeeld de ene ouder is bijzonder streng en de andere heel tolerant – dan zal het vinden van een gezamenlijk leefpatroon wel een hele klus zijn. Men kan natuurlijk ook voorzien dat niet alles meteen vanaf morgen moet gebeuren. Ook hier kan de weg van de geleidelijkheid uitweg bieden, maar dan misschien wel met een timing die men zichzelf oplegt. Anders riskeert men het eindstation nooit te halen. 218


4/05/10 09:02

Ann Kunisch en Veslemøy Østrem geven in dit verband een aantal waardevolle adviezen.

Laat de kinderen aan elkaar wennen voordat ze het huis, laat staan hun slaapkamer delen. Dwing de kinderen niet bij elkaar te zijn, maar tracht activiteiten te vinden die ze leuk vinden. Laat de nu-moeten-wij-altijd-bij-elkaar-zijn-hysterie vallen. Het is ook belangrijk dat ouders bepaalde tijd met hun kinderen doorbrengen. Laat iedereen die het wil, meepraten bij belangrijke gemeenschappelijke aankopen. Samen meubels kopen kan de idee ‘we zetten samen een nieuw project op’ versterken. Laat de kinderen verder deelnemen aan de activiteiten die zij gewoon waren. Praat nooit lelijk over elkaars kinderen, noch tegen je partner noch tegen je eigen kinderen.

En wat altijd geldt: gezamenlijk overleg is bij elke nieuwe gezinsvorming noodzakelijk. Bilaterale contacten tussen de ouder en de plusouder enerzijds en elk van de kinderen anderzijds zijn even waardevol. Door deze contacten voorkomt men dat er partij wordt gekozen. In elk geval dient vermeden te worden dat de clan van de moeder zich gaat schrap zetten tegen de clan van de vader, en omgekeerd. Werk maken van persoonlijke relaties met elk lid van het gezin is een must; als men ze ook nog kan doen uitgroeien tot een vorm van vriendschap, dan is het succes compleet.

219


4/05/10 09:02

Welke rol vo or welke plusouder? Liever helemaal geen rol dan een vage rol is de beste stelregel voor een beginnende plusouder. Het is nu eenmaal zo dat de rollen voor vader, moeder, grootouders, ooms en tantes, peter en meter... maatschappelijk vrij goed bepaald zijn. Alleen voor een stiefvader of stiefmoeder bestaat er een blinde vlek. En wie kan een rol spelen zonder tekst? Want een rol zonder tekst is meestal een rol zonder inhoud. Toch is nog één rol slechter dan een vage rol en dat is die van vervangende vader of moeder. Wie met een gerust gemoed zegt dat de stiefkinderen best mama of papa tegen haar of hem mogen zeggen, kan er zeker van zijn dat het fout zal lopen. Dat blijkt onder meer uit het volgende verhaal. In een gezin namen binnen een tijdsbestek van vier jaar twee kinderloze vrouwen de rol van stiefmoeder op zich. Het gezin bestond uit een vader en zijn twee zonen (5 en 7 jaar bij het begin van de eerste relatie). De eerste stiefmoeder stelde zich heel terug houdend op, vertelde de kinderen dat ze samen met hun vader voor hen wilde zorgen, maar zeker nooit de plaats van hun moeder zou innemen. Dat hun moeder voor hen uniek was en ze met haar goed wilde opschieten. Wat ze ook deed. De kinderen mochten haar graag en hadden verdriet toen de relatie spaak liep. De tweede stiefmoeder die enkele maanden na de eerste in het gezin kwam, zei vanaf het begin dat ze aan haar een echte moeder zouden hebben en dat ze haar ook als zodanig moesten beschouwen. De kinderen hebben haar nooit gemogen zodat haar bezoeken aan hun vader terugliepen tot er nagenoeg niets van overbleef.

220


4/05/10 09:02

Dit geval is veelzeggend omdat het dezelfde vader betreft, in hetzelfde huis en dezelfde omgeving. Daarbij stond de weelde die ze hadden, in schril contrast met de sobere leefomstandigheden van de natuurlijke moeder. Alleen de aanpak van de twee stiefmoeders maakte het verschil. Het komt er dus op aan de rol zo te nuanceren dat de kinderen en hun ouders er zich goed bij voelen en dat de stiefouder de waardering krijgt die hij of zij verdient. Jongere kinderen hebben vooral behoefte aan zorg, terwijl wat oudere kinderen meer gediend zullen zijn met diegenen die misschien minder vaderen of moederen, maar wel oprechte interesse tonen voor hun activiteiten. Om de stiefouder de grootste ruimte te laten om zijn of haar rol zelf in te vullen stellen we niet één rolmodel als exclusief voor. We geven liever een drietal relatiemodellen weer waarvan er twee zowat elkaars tegengestelde zijn en het derde het midden houdt tussen beide. Binnen die drie zijn veel variaties mogelijk. De schaduwplusouder De schaduwplusouder is de stiefouder die liefst helemaal op de achtergrond blijft. Hij wil nooit echt in beeld komen, maar streeft toch een beperkte omgang met de kinderen van zijn partner na. Hij wil op die manier de handel en wandel van kinderen en gezin beter leren kennen. Hij vindt het gemakkelijkst waardering bij alle betrokkenen. De rol van schaduwplusouder kan tijdelijk zijn of bedoeld zijn als definitieve keuze. Hierbij bekijken we drie mogelijk heden.

221


4/05/10 09:02

De schaduwplusouder in een latrelatie Voor iemand die volledig op veilig wil spelen, voor partners die hoofdzakelijk partnergericht denken, of zelf voor een ouder die gezinsgericht denkt, maar niet direct iemand in huis nodig vindt, is dit relatiemodel wellicht de beste keuze. Eigenaardig genoeg denken nog maar zo weinig gescheiden ouders eraan dit uit te proberen. Nochtans kan het hun evenveel of zelfs meer voldoening geven dan een we-doen-allessamen-relatie. Eigenaardig ook omdat iedereen toch wel in zijn nabije of verdere omgeving iemand kent die in een noodgedwongen latrelatie terechtgekomen is. Ik denk dan aan de tien procent van de eenoudergezinnen waar de partner van de ouder toevallig nog getrouwd is, of een relatie heeft waar hij of zij omwille van de kinderen geen eind aan kan maken. Meestal voelen zulke minnaars zich gelukkig, alleen al omdat ze elkaar gevonden hebben; en zien ze veel meer het geluk dat ze hebben dan datgene wat ze missen. De enige schaduwzijden zijn dat ze zelden met elkaar met vakantie kunnen gaan en dat de ander bij zijn vrouw, respec tievelijk haar man vastzit tijdens het weekend dat de moeder of vader uit het eenoudergezin kinderloos is. Of dat ze soms niet bij elkaar kunnen zijn op momenten dat ze er echt behoefte aan hebben. Maar al deze nadelen vallen weg als beiden gescheiden leven. Gewone minnaars zouden veel overhebben voor zo’n weelde. Het is voor de hand liggend dat men in deze situatie helemaal geen moeder- of vaderrol op zich neemt. Men ontvangt de kinderen welwillend en men verwacht van hen dat ze zich gedragen zoals ze dat zouden doen bij goede vrienden van hun ouders. Men zou in tegenspraak zijn met zichzelf als men door de latrelatie een toch duidelijke afstand opbouwt 222


4/05/10 09:02

en die aan de andere kant weer afbreekt door zich te bemoeien met de kinderen. Dit belet niet dat het vertrouwen en de intimiteit aan beide kanten kunnen groeien zodat men zonder het nadrukkelijk na te streven een ondersteunende rol op zich kan nemen. Men bepaalt het tempo van de contacten zoals men het ‘t beste vindt. Men houdt het beperkt als het niet zo best loopt en voert het op als iedereen het prettig vindt. Uiteindelijk heeft de latrelatie meestal een tijdelijk karakter. De kans dat ze uiteindelijk iedereen zonder strubbelingen bij elkaar brengt, is groot; de kans op totale mislukking klein. Er zijn ook gevallen bekend van koppels die van meet af aan een nieuw gezin opzetten, vervolgens struikelden en vastliepen. Die uit noodzaak de overstap maakten naar een latrelatie, en met succes. Dat het beter is meteen de weg in de juiste richting te volgen, hoeft nauwelijks gezegd. De weekendstiefouder als schaduwplusouder Deze groep beperkt zich vrijwel tot de weekendplusmoeders omdat de meeste kinderen het grootste deel van de tijd bij hun moeder verblijven. Een weekendstiefouder is dus meestal de vriendin van de vader. De beperking in de omgang zet spontaan aan tot een minder sterke binding aan beide kanten. De stiefmoeder blijft gemakke lijker het kind zien als een wat vreemde eend in de bijt en het kind is er zich goed van bewust dat deze stiefmoeder maar een randfiguur is, de vriendin van vader. Van hun kant hebben weekendvaders de neiging om op de enkele dagen dat de kinderen bij hen zijn, hun liefde voor hun kinderen te willen bewijzen door liefst alles op hen af te stellen. Best begrijpelijk maar het maakt het er voor iedereen niet gemakke lijker op. 223


4/05/10 09:02

Meestal ziet de stiefmoeder wel in dat haar partner de kinderen mist, dat hij te weinig voor hen kan doen. Soms weet ze ook dat hij zich schuldig voelt en dat hij dat in die luttele weekends wil goedmaken. En natuurlijk voelen de kinderen dat aan, slaan zij munt uit die situatie en eisen hun vader zoveel mogelijk op. Misschien doen ze wel alsof de stiefmoeder er niet is. Zo ontstaat er gemakkelijk rivaliteit tussen de kinderen en de stiefmoeder. Vooral meisjes zijn daar heel gevoelig voor. De inzet is de aandacht en de liefde van de vader-partner. En ook daarbij trekt de stiefouder meestal aan het kortste eind. Want de partner zal ervan uitgaan dat het de volwassene is die het verstandigst moet zijn. Niet verwonderlijk dat heel wat weekendstiefmoeders met schrik de bezoekweekends tegemoet zien en blij zijn als ze de kinderen weer zien vertrekken. De meeste weekendstiefmoeders krijgen dus dikwijls niet de kans een zorgrol op zich te nemen. Misschien is het ook wel niet wenselijk. Hoe meer ze voor de kinderen trachten te zorgen, des te meer ze het gevoel krijgen dat het toch allemaal niets uithaalt. En des te meer zullen ze zich gekwetst en buitengesloten kunnen voelen. Voor mensen die zich vlug onzeker voelen, is deze rol een marteling. Zeker als zijzelf (nog) geen kinderen hebben. Sommigen reageren het af op de man als de kinderen weg zijn. Anderen op de kinderen zelf, wat nog erger is. Vooral omdat de man zich gemakkelijk zal terugtrekken uit het conflict en het kind niet terechtwijst, wat de weekendstiefmoeder eigenlijk zou willen. En de vicieuze cirkel is rond. Maar het kan ook anders. Waarom de vader, of uitzonderlijk de moeder, gedurende die weekends niet zelf voor de opvang van hun kinderen laten zorgen? Dat biedt de weekendstiefmoeder de 224


4/05/10 09:02

kans om ten volle in de rol van schaduwplusouder te treden. Ze laat dan vrijwillig de vader alle ruimte om zijn achterstallige gevoelens van zorg en liefde bij te werken en ze doet tijdens die weekends alles wat ze anders niet kan doen, dingen waar de partner geen tijd of belangstelling voor heeft. Die activiteiten kunnen buitenshuis liggen, maar dat hoeft niet. Als ze in huis een gezellige eigen ruimte heeft, dan kan ze ook daar tijd voor zichzelf nemen. Dat betekent niet dat ze voor de rest van de tijd op haar tenen door het huis moet lopen of dat ze bij tijd en wijle niet iets gezamenlijks kunnen doen, integendeel. En wie het handig aan boord legt, zal algauw merken dat de vader of misschien zelfs de kinderen de stiefmoeder zullen vragen méér samen te doen. Misschien is het ook een geschikte gelegenheid om de kookkunsten van de vader eens te testen, zeker als zij die zorg de overige tijd op zich neemt. Voor hem zal het veel gemakkelijker zijn om daar de kinderen bij te betrekken. Het zal een bijzondere sfeer creëren waar iedereen van kan genieten. Dit alles klinkt alleen maar vreemd en onrealistisch in de oren voor wie blijft uitgaan van het dwangbeeld van het kerngezin. Wie met een open geest over zijn situatie nadenkt, komt wellicht vlug tot de conclusie dat dit dé kans is om dat frustrerende gevoel kwijt te raken. Dé kans ook om er vlugger bij te horen. Schaduwstiefouder in hetzelfde huis Schaduwstiefouder zijn tijdens weekends vraagt een zekere zelfstandigheid, maar is gemakkelijk voor iedereen haalbaar. Schaduwstiefouder spelen in het huis waar de ouder en zijn kinderen minstens de helft van de tijd samen verblijven, zal voor velen onmogelijk lijken. Dat is het niet omdat men weet, in tegenstelling tot de weekendstiefouder, dat het slechts voor een beperkte tijd is. Een overgang naar meer. Vooral als de intrede in het 225


4/05/10 09:02

nieuwe gezin om de een of andere dwingende reden (zijn die er echt?) té snel moest gebeuren, is dit wellicht de beste aanpak om de overgang gemakkelijker te maken. Alleen al de voorbereiding van een afzonderlijke leefruimte voor de nieuwe gast zit vol symboliek. De kinderen zien duidelijk dat degene die ‘erbij’ komt, niet van plan is de plaats van de afwezige ouder in te nemen. We gaan er wel vanuit dat de kinderen weten dat zij wel degelijk de vriendin van hun vader is, en dat ze al naargelang van hun leeftijd ook beseffen wat dat inhoudt. En vooral: dat ze daar geen moeite mee hebben. De kans is op die manier groot dat ze de relatie, die ze aanvaarden, loskoppelen van hun ouder-kindrelatie waarbinnen ze de stiefouder voorlopig niet willen zien opduiken. Wie vol ongeduld op de rol van echte stiefvader of stiefmoeder zit te wachten, kan deze situatie wat kunstmatig vinden, maar kan toch moeilijk aan de voordelen ervan voorbijgaan. Er valt moeilijk een betere manier te bedenken om de leefstijl van het eenoudergezin te leren kennen. Na enkele weken in huis zal hun gezinscultuur geen enkel geheim meer hebben. Omdat je geen bedreiging voor de kinderen vormt, krijg je ruim de kans om beste vriendjes met hen te worden, zonder ook maar één ogenblik in de ouderrol hoeven te treden. Je kunt ongestoord aan elkaar wennen en rustig de volgende stap voorbereiden. Want ook hier kan er niets op tegen zijn dingen samen te doen. Weinig in het begin, meer na een tijdje. Wat succesvol is, kan men bestendigen, wat weerstand oproept liever laten sudderen of laten vallen. Gegarandeerd dat je na zes maanden verder staat dan wanneer je bijna letterlijk met de deur in huis was gevallen. 226


4/05/10 09:02

En wat meegenomen is, is het feit dat je vanaf de start een leuke eigen plek in huis hebt. Een plek die de oudste zoon of dochter enkele jaren later wellicht graag van jou zal overnemen. De ondersteunende plusouder De ondersteunende plusouder treedt uit de schaduw en speelt een actieve rol. Maar hij is geen orkestmeester of eerste violist, wel de begeleidende pianist die helpt om het resultaat van de violist te ondersteunen. Hij of zij is plusouder in de volste zin van het woord. Hij wil niet zo nodig plusvader genoemd worden noch plusouder, en zeker geen stiefvader. Misschien wel liefst ‘de vriend van mama’. Net zomin als zij stiefmoeder genoemd wil worden, maar wel ‘de vriendin van papa’. In veruit de meeste gevallen verdient deze vorm van plusouderschap duidelijk de voorkeur. De ondersteunende plusouder kan zijn of haar rol het beste spelen als de beide ouders hun ouderlijke plicht vervullen zoals het van hen verwacht mag worden. Liefst in de beste geest van gezagsco-ouderschap. Als dit nog niet het geval is, zal deze plusouder alles doen wat in zijn macht ligt om de relatie tussen de ouders te verbeteren. Niet uit altruïsme maar uit welbegrepen eigenbelang. Het zal hem of haar toelaten de ondersteunende taak beter in te vullen. De rol van ondersteuner heeft een ruime reikwijdte. Nagenoeg alle opgroeiende kinderen tot 16 jaar voelen er zich best bij. Omdat ze voor alles wat opvoeding en discipline betreft in de eerste plaats op hun vader en moeder rekenen, ook al wonen die niet meer bij elkaar. Het zijn dus de ouders en niet jij die hun grenzen moeten vastleggen en ze doen respecteren. Maar je kunt daar wel een substantiële hulp bij zijn. 227


4/05/10 09:02

De plusouder is een ‘extra’ kracht op wie de kinderen kunnen terugvallen. Dat zullen ze ook doen zolang je maar stap voor stap hun vertrouwen weet te winnen. Zeker als een van hun ouders zich te weinig van hun lot aantrekt. Om dat vertrouwen op te bouwen is er tijd nodig, maar niets dringt want intussen hebben ze genoeg aan hun ouders. Het actieterrein van de plusouder ligt tussen de krijtlijnen die door de ouders getrokken worden. Hoe meer hij weet wat de ouders met hun kinderen voorhebben, des te beter hij zijn taak kan vervullen. Dit wil niet zeggen dat de plusouder zijn eigen opvattingen niet zou mogen hebben over alles wat de kinderen aangaat. Hij zal geregeld zijn partner met raad en daad bijstaan. Met die partner discussiëren over wat voor de kinderen het beste kan zijn. Maar gaan de ouders eenmaal over iets akkoord, dan zal hij zich achter hun visie scharen. De kinderen krijgen bij voorkeur nooit het gevoel dat er een afwijkende mening bestaat tussen hun ouders en de plusouder. Sommigen zullen de rol van plusouder, op deze wijze opgevat, te bescheiden en ondankbaar vinden. Je levert immers een belangrijke bijdrage wanneer je als kostwinner voor een groot deel van de inkomsten zorgt. Of wanneer je als huisvrouw of huisman zoveel van je tijd en energie investeert in kinderen die niet van jou zijn. Daartegenover heb je naar jouw gevoel te weinig te zeggen. Je mag alleen maar ten dienste staan. Dat is wel een heel negatieve kijk op de werkelijkheid. Je vergeet dan manifest de voordelen. In de eerste plaats maak je het jezelf heel gemakkelijk. Je ont koppelt jezelf volledig van het storende dilemma ouder versus stief ouder. Je voelt jezelf helemaal geen stiefouder, laat staan een boze stiefouder. Omdat de ouder-kindrelatie niet ter sprake komt. 228


4/05/10 09:02

Als jijzelf kinderen hebt, krijg je nooit dat schuldgevoel waar zoveel stiefouders mee zitten: ‘Behandel ik mijn stiefkinderen nu toch wel evengoed als mijn kinderen?’ Of: ‘Benadeel ik mijn kind niet omdat ik vooral geen fouten durf te maken tegenover mijn stiefkind?’ De vriendschap of liefde die je hebt voor een vriend, komt toch ook nooit in concurrentie met de liefde of vriendschap voor je kinderen. Ook voor de anderen maak je door deze houding het leven gemakkelijker. De partner krijgt je volle steun en raad, maar je komt met hem of met haar nooit hierover in conflict. Omdat de uiteindelijke beslissing altijd bij hem of bij haar ligt. Ook de kinderen riskeren nauwelijks met jou in conflict te komen omdat je je beperkt tot de spelregels die door hun vader of moeder onderschreven zijn. Het gevolg is dat zij van hun kant jou ook niet als stiefouder ervaren. Veel meer als hun oudere vriend. Die ondersteunende functie versterkt jouw relatie met jouw partner, terwijl voortdurende ruzies omwille van de kinderen ze daarentegen verzwakt. De ouder voelt zich sterker door raad en steun te krijgen, de plusouder heeft een goed gevoel als hij kan helpen wanneer het nodig is. Het laat je ook ten volle van je relatie genieten zonder dat er kostbare tijd verloren gaat aan de conflicten met de kinderen. Gaat het met de relatie op een bepaald moment bergafwaarts, dan bestaat de kans dat je op begrip van je stiefkinderen kunt rekenen omdat ze in jouw problemen met jouw partner soms de hunne met hun vader of moeder weerspiegeld zien. Het omgekeerde zal zich al veel eerder voordoen. Wie zich tot de echte vriend van zijn stiefkinderen weet te maken, zal hun eerstelijnstoevlucht zijn bij conflicten met hun vader of moeder. Men mag dan natuurlijk niet in de val trappen van de klaagmuur te worden waar ze bij de minste of geringste gelegenheid 229


4/05/10 09:02

naartoe lopen om gelijk te krijgen. Maar bij ernstige conflicten kun je wel de beste bemiddelaar zijn om de lont uit het kruitvat te halen. Jouw afstandelijkheid zorgt ervoor dat je moeilijkere dingen serener kunt bekijken. De bijna-mama-papa-plusouder De volle stiefouderrol blijft de rol waar de meerderheid zonder veel aarzelen voor kiest. Voor zover er in dit geval van kiezen sprake is. Sommigen beweren dat dit een uitvloeisel is van een natuurlijke drang naar geborgenheid in de mens. Anderen zien het als een ondoordachte idealisering van de mythe van het kerngezin. Ik denk dat er ook wel heel wat emotionele en materiële verzuchtingen aan deze keuze ten grondslag liggen. We mogen de gemakzucht niet onderschatten van die man die de rol van zijn ex het liefst in zijn geheel overgenomen ziet, inclusief de huishouding. Ook de moederambitie van de vrouw die het tegen beter weten in wel ziet zitten om voor het voor haar vreemde kroost te zorgen, zal dikwijls een rol spelen. Evenmin valt te onderschatten de angst van geliefden om elkaar te verliezen, samen met de verkeerde overtuiging dat een zo sterk mogelijke binding het beste middel is om dit te verhinderen. Hoe dan ook, het gaat hier om een paradox. Wie kiest voor deze rol binnen het nieuwe gezin, heeft normaliter een sterk moeder- of vadergevoel. Is meer gezinsgericht dan partnergericht. En dat is nu juist het probleem, want zij zijn het meest kwetsbaar in de structuur waar zij voor kiezen. Het is de meest uitnodigende achtergrond om pseudomoedertje of -vadertje te gaan spelen. Bezield met de beste bedoelingen zullen zij geneigd zijn de kinderen zo vlug mogelijk het warme nest te bieden waar zij recht op hebben. Dat dit nest voor die kinderen wel eens verstikkend kan zijn, kunnen zij moeilijk aanvaarden. 230


4/05/10 09:02

Met overtuiging zullen zij de dagelijkse zorg voor de kinderen op zich nemen, willen zij naar ouderavonden gaan, zijn zij bereid naar voetbalwedstrijden van de stiefzonen of dansvoorstellingen van de stiefdochters te trekken. Het is erg moeilijk om hen te laten inzien dat dit misschien niet de beste manier van doen is. Als de kinderen liever hebben dat hun mama en papa komen kijken, zal zo’n stiefouder hen hoogst ondankbaar vinden. En zichzelf buitengesloten. Dit kan ook de eigen relatie in het gedrang brengen. Wie zich té sterk op de kinderen concentreert, zou wel eens kunnen vergeten dat men in dat gezin terechtgekomen is omwille van de partner en niet omwille van de kinderen. Die kreeg men erbij cadeau. Gezinsgerichte mensen zullen niet vlug doorhebben dat ze hun energie, aandacht en liefde te veel aan het investeren zijn in de kinderen en daardoor datgene in gevaar brengen waar het allemaal om begonnen is: de relatie met een nieuwe partner. Bij nader inzien is er tussen de ondersteunende en de bijna-mamapapa-stiefouder een frappante gelijkenis en tegelijkertijd een wezenlijk verschil. De gelijkenis is dat beiden in principe fulltime aanwezig zijn gedurende de tijd dat de kinderen bij hun partner verblijven. Het hele verschil ligt in de wijze waarop ze tegen hun taak aankijken en hoe ze die invullen. De eerste vanuit een loutere bijrol, zij het een belangrijke. Voor de tweede is het een hoofdrol op hetzelfde niveau als die van de twee ouders. Anders misschien maar wel gelijkwaardig. Vanuit het standpunt van de kinderen maakt dat een wereld van verschil. Stiefouder zijn in de bijna-mama-papa-rol lijkt mij de moeilijkste keuze. Wie ervoor kiest, kan misschien inspiratie halen uit het verhaal van Francine. Ze had evenals haar vriend Mark twee kinderen. Allemaal tussen de 12 en 16 jaar op het moment dat 231


4/05/10 09:02

ze samen gingen wonen. Ze sloten een heel aparte overeenkomst die goed werkte. Alvorens bij Mark in te trekken had Francine wijselijk afstand gehouden van zijn kinderen. Kwestie van niet op een emotionele, maar op meer rationele basis van start te gaan. Wel luisterde ze goed naar wat ze vertelden en ging ze na hoe ze met hun vader leefden. Toen Mark en Francine een jaar later samen gingen wonen, was het eerste dat ze tegen de kinderen zei: ‘Ik ben jullie moeder niet en wens dat ook nooit te worden. Eén moeder is genoeg. Maar jullie kunnen altijd met alles bij mij terecht als jullie dat wensen. Ik zal er voor jullie altijd zijn.’ Toen haar oudste stiefzoon zich soms negatief over zijn moeder uitliet, wees ze hem terecht en van zijn moeder trachtte ze te verkrijgen dat hun relatie weer verbeterde. Ze liet aan de kinderen de keuze hoe ze haar wilden noe men. Ze kozen voor Francine. Met Mark maakte zij de afspraak dat ze alle twee afzonder lijk de volle verantwoordelijkheid voor hun eigen kinderen namen. Als er zaken moesten worden uitgepraat, dan deed iedere ouder dat met de eigen kinderen. Na een tijd stelden ze vast dat de kinderen soms spontaan naar de andere ouder trokken met een probleem. Als er zich discussies over de huishoudregels voordeden waarbij de een zich benadeeld voelde ten opzichte van de ander, dan legden Francine en Mark gewoon uit waarom dat verschil er was. Was er geen verdedigbare reden, dan paste men de regels aan. Ze vierden enkele feesten per jaar met zijn allen samen, maar ze lieten ook plaats voor aparte vieringen als de kinderen dat prettiger vonden. 232


4/05/10 09:02

Als er kleren van de kinderen bleven rondslingeren, spoorde Francine háár kinderen aan ze op hun plaats te hangen. De kle ren van de kinderen van Mark liet ze liggen. Die ruimde hij dan wel op. Zo is de afspraak tussen hen beiden. De eetgewoonten zijn aan elkaar aangepast, maar elke ouder houdt zijn eigen kinderen onder controle. Francine vindt wel dat ze zich in de eerste jaren dikwijls wegcijferde. Maar intussen kreeg ze er al zoveel vriendschap en liefde voor in de plaats dat ze het vast en zeker op dezelfde manier zou overdoen. Het verhaal van Francine en Mark toont aan dat voldoende met elkaar praten en duidelijke afspraken maken bepalende factoren zijn bij welke rolverdeling dan ook. Als daarbij de ouder en de plusouder op dezelfde lijn zitten, is alles mogelijk. Of toch bijna. In Nederland is men sterk voorstander van gezinsvergaderingen. Ik wil het zeker niet uitsluiten, maar ik denk dat er door veel gesprekken van ouder tot kind, van plusouder tot kind en natuurlijk van ouder tot plusouder meer te bereiken valt. En het belangrijkste is wellicht dat je jezelf niet verliest in je rol van plusouder. Zoek vooral naar een rol die volledig bij jouw persoon past. Maar waak er tegelijkertijd over dat die rol begrensd is. Men kan uit liefde bereid zijn om veel op zich te nemen. Neemt men echter té veel op zijn bordje, dan is de kans dat het fout loopt groot. ‘Koester jezelf’ mag in dit hele verhaal geen loze slagzin zijn. Je kunt veel meer verdragen als je je goed in je vel voelt. Welke rol je ook kiest, probeer je niet alleen op dat gezin te richten. Onderhoud jouw eigen vriendschappen, ga zoveel mogelijk door met wat je vroeger deed: sport of yoga, dans of muziek. Verzorg jouw mentale, emotionele, fysieke en spirituele zelf. Het 233


4/05/10 09:02

zal je zeker tijd kosten maar je tegelijkertijd zoveel meer energie bezorgen om de dagelijkse beslommeringen aan te kunnen. Het is goed daar vanaf het moment van de rolverdeling terdege rekening mee te houden. En blijf gefocust op jullie partnerschap. Gelukkige ouders en stiefouders maken gelukkige kinderen en stiefkinderen

234


4/05/10 09:02

Hoofdstuk 6

Over opvoeding en discipline

Opvoeding en discipline hebben alles te maken met de rolverdeling. Daarbij zijn deze twee heel nauw verweven. Men kan gemaks halve discipline als hét middel beschouwen waarmee de opvoeding gerealiseerd wordt. Discipline moedigt correct gedrag aan. Maar ze uitsluitend verantwoordelijk stellen voor de opvoeding is gevoelig tekortdoen aan de voorbeeldfunctie van elke opvoeder. En het minimaliseert ook het enthousiasme waarmee de opvoeder de mogelijkheden die in elk kind aanwezig zijn, kan wakker roepen. Toch heeft de discipline haar eigen rol en betekenis. Alleen moeten ouders er voorzichtig mee omgaan, plusouders nog meer. Het probleem van de stiefouder is dat hij of zij er niet bij was toen de basis van de opvoeding bij het kind gelegd werd en er gekozen werd voor een bepaalde discipline om die opvoeding te realiseren. Ouders kunnen ook van mening verschillen, maar ze hebben ruimschoots de tijd en de gelegenheid om evenwicht in hun opvattingen te brengen. Nu ze gescheiden zijn, is het best mogelijk dat samen met hun andere tegenstellingen ook de oorspronkelijke verschillen in opvoeding en opvoedingsstijl weer opduiken. Het zal dus niet aan de plusouder zijn om met een eigen visie of methode uit te pakken. Het lijkt hierbij nuttig de emotionele verschuivingen na te gaan die zich bij de ontwikkeling van een nieuw samengesteld gezin voordoen. 235


4/05/10 09:02

Op basis van haar klinisch onderzoek stelde Patricia Papernow vast dat de leden van een nieuw samengesteld gezin door zeven emotionele fasen heengaan. Zij beschreef dit in haar boek Becoming a Stepfamily. Dat het begint met een fase van fantasie zal de lezer niet meer verwonderen. We hadden het uitvoerig over de irreële verwachtingen bij de toekomstige stiefouder. Maar dat er ook terechte en onterechte verwachtingen zullen leven bij de nieuwe partner, bij zijn kinderen, is duidelijk. Hoop op een betrouwbaar en ondersteunend klimaat dat men de laatste tijd miste, is daar het beste voorbeeld van. Wellicht heeft de ex ook wel bepaalde verwachtingen of vrees. Daarna komt de ontnuchtering. Er komen vlug barsten in de opgebouwde fantasieën. Stiefouders voelen zich buitengesloten waardoor gevoelens van jaloersheid, wrevel, verwarring en tekortkoming de kop opsteken. De ouder heeft dikwijls het gevoel dat zijn partner zich niet genoeg weet aan te passen of gebrek aan inzet vertoont. Of de verkeerde inzet. De fase van bewustwording zal diegenen het zwaarst treffen die in het sprookje van het herstel van het kerngezin geloofden. Men realiseert zich dat men de vader of moeder nooit zal inhalen. Dat de ouders de enigen zijn en blijven die op een speciale manier met hun kinderen verbonden zijn. Voor een stiefouder zonder kinderen is het gevaar reëel dat hij of zij zich de enige vreemde in huis gaat voelen. De mobilisatiefase is de fase waarin men de dringende behoefte voelt om een uitweg te zoeken. Als men in de hoek wordt geduwd, is het begrijpelijk dat men wil terugslaan. Dikwijls zal 236


4/05/10 09:02

de stiefouder nu veranderingen willen, een sterkere vinger in de pap bij de opvoeding. Hij of zij wil meer gedelegeerd gezag omdat het eigen gezag nog niet voldoende is opgebouwd. Het slechtste moment dus. Het gevaar dat de conflicten zich tegen hun relatie zelf gaan keren, is bijzonder groot. En dat terwijl het juist het moment zou moeten zijn om de relatie te versterken. Alleen voortdurende dialoog kan hier redding brengen. En zeker nú niet aan de opvoedkundige rollen gaan sleutelen. Deze moeilijke fase overwinnen is cruciaal. Wie zich aan zijn ondersteunende rol houdt, hoeft niet te overwinnen; hij of zij voorkomt deze moeilijkheden. In de fase van actie die daarop volgt, plaatst Patricia Papernow de onderhandelingen die voor het goed functioneren van het gezin nodig zijn. Men kan natuurlijk niet anders dan er akkoord mee gaan dat het nu hoog tijd is om zulke gesprekken te voeren. Maar ideale plusouders voeren onderhandelingen over alle zaken die te voorzien zijn, alvorens te gaan samenwonen. Meer gewone plusouders doen het ten laatste vanaf de tweede fase, naar de mate waarin ze uit hun dromen ontwaken. Zonder vrees voor aanpassingen, ook niet als die henzelf betreffen. Wellicht bereikt men dan veel vlugger de laatste fasen van con tact en standvastigheid die men zo sterk wenste. In de contactfase ontstaan er stabiele relaties tussen alle leden van het gezin en groeit er een betrouwbare intimiteit. In de laatste fase voelt iedereen zich reëel verbonden met het gezin met zijn eigen kenmerken, huisgewoonten en opvoedingspatronen. Wat niet wil zeggen dat het ene kind zich minder betrokken kan voelen dan het andere kind. Maar is dat in een kerngezin anders?

237


4/05/10 09:02

Opvoeding en discipline kunnen immers altijd problemen geven. Dikwijls is de ene ouder strenger dan de andere. In de slechtste gevallen krijg je de harde lijn van de een met als compensatie verwenning door de ander. Het verschil is dat in een klassiek gezin de ouders vanaf het begin voor hun kinderen zorgen. Daardoor hebben zij de kans om evenwicht tussen hun verschillende stijlen te vinden. Aan de basis is er sprake van een zekere consensus en zijn de verschillende taken meestal stilzwijgend verdeeld. Met een stiefouder die plotseling in het systeem opduikt, is dat evenwicht er (nog) niet. Daarbij zijn de ouders door de scheiding zelf nog op zoek naar een ander en nieuw evenwicht. Voor diegenen onder hen die met een schuldgevoel zitten omwille van de scheiding, is het terugvinden van dat evenwicht broodnodig. Door een stiefvader die te vlug blinde volgzaamheid verwacht of een stiefmoeder die niet voldoende tijd neemt om haar huisregels in te voeren, kan de nieuwe gezinsvorming ernstig verstoord raken. Terwijl ze juist het tegenovergestelde beogen. Wat het voor de stiefouder nog moeilijker maakt, is dat hij of zij dikwijls een dubbelzinnige boodschap van zijn of haar partner krijgt. Enerzijds wil de moeder dat de kinderen naar de stiefvader luisteren, anderzijds wil ze niet dat hij zich te veel met alles bemoeit. Ze vindt dat ze best alles alleen aankan en dat er niemand iets tussen haar en de kinderen in moet dirigeren. Een vader van zijn kant wil wel graag dat zijn nieuwe vriendin voor de huishouding zorgt, maar heeft toch liefst dat ze niet aan zijn huisregels raakt. Het kan soms moeilijk zijn om de gepaste middenweg te vinden. Het is dan ook geen drama als dit af en toe eens niet lukt. De wil om het goed te doen mag hier gerust primeren op het resultaat.

238


4/05/10 09:02

Ouders eerst Laten we hierover heel duidelijk zijn: de opvoeding van het kind komt toe aan de ouders. Het feit dat ze gescheiden leven, verandert daar niets aan. Als één ouder afwezig is of zich minder en minder om zijn kind gaat bekommeren, dan komt er een grotere verantwoordelijkheid op de andere ouder te liggen, niet op de plusouder. Zijn belangrijke rol bestaat er dan in zijn partner nog veel meer dan anders met raad en daad bij te staan, maar er is geen reden waarom hij of zij zelf beslissingen zou moeten gaan nemen. Met andere woorden: er is geen enkele reden waarom op het gebied van opvoeding of discipline de stiefouder nu plotseling een meer dan ondersteunende rol op zich zou nemen. Binnen hun gezin verandert er immers niets. Als de ouder-partner daar zelf om zou vragen, dan ligt het anders. Het is dan wel raadzaam dat dit duidelijk met de kinderen besproken wordt. Stel dat iemand van oordeel is dat zijn of haar partner veel te gemakkelijk met de kinderen omgaat en geen grenzen stelt. Dan is het logisch dat men daar samen over spreekt, dat men de ander tracht te doen inzien dat het zo de verkeerde weg opgaat. Maar het loopt gegarandeerd uit op herrie als men zelf strengere regels gaat hanteren of opleggen. Over het algemeen zal het kind trouwens die regels van de stiefouder negeren of er zich tegen verzetten. Men kan alleen maar hopen dat de partner vroeg of laat zelf zal inzien dat zijn of haar aanpak niet werkt en bereid is het op een andere manier te proberen. In feite is het heel simpel: een stiefouder – als hij het al zou moeten doen – kan zelf pas over regels beslissen nadat hij eerst met de kinderen een affectieve band heeft opgebouwd. En dat kan men in het eerste jaar nauwelijks verwachten. Intussen kan de natuurlijke ouder er wél voor zorgen dat de kinderen de door 239


4/05/10 09:02

hem voorgeschreven regels accepteren en dat ze aanvaarden dat de stiefouder helpt om die te doen respecteren. Doen respecteren, wil dat ook zeggen sanctioneren? Ik denk dat dit een stap te ver is. De voorspelbare reactie van het kind kan zijn: ‘Ik aanvaard alleen sancties van mijn ouders en niet van jou.’ Dat het risico bestaat dat ze daarin gesteund worden door de ex van je partner, is even waarschijnlijk. En precies dat kan een escalatie van emoties en reacties op gang brengen die je beter vermijdt. Een inbreuk op de spelregels overbrieven is even schadelijk. De beste weg lijkt me om tegen het kind te zeggen: ‘Vertel zelf maar aan je vader of moeder wat er gebeurd is.’ Daarop kan dan al of niet straffen volgen. Straft de ouder dan effectief of voorwaardelijk – ‘Als het nog eens gebeurt, zal de straf dubbel zijn’ – dan is de kous af. Doet hij het niet, dan is een gesprek tussen jullie beiden nodig. Omdat er tussen jullie dan duidelijk een verschil in waardering is wat de inbreuk betreft. En dat verschil moet zo vlug mogelijk bijgewerkt worden. Ik plaats hierbij twee kanttekeningen. Automatisch zal een weekendstiefouder geneigd zijn een grotere afstand te bewaren ten opzichte van de opvoeding van de stiefkinderen. En dus ook van de discipline. Het feit alleen al dat een weekendstiefouder zelden alleen is met de kinderen, maakt de kans op rechtstreekse conflicten veel kleiner. Zijn er toch zaken waar men het heel moeilijk mee heeft, dan is er wel voldoende tijd om dit met de partner later onder vier ogen te bespreken. Een andere kanttekening betreft de leeftijd van de kinderen. Bij kleinere kinderen zullen duidelijke gedragsregels alleen maar een voordeel zijn. Wellicht kunnen die dan ook veel vlugger ingevoerd worden. Toch blijft de stelregel van volledige eensgezindheid tussen de stiefouder en de partner onverkort van kracht. 240


4/05/10 09:02

Tot nog toe hadden we het uitsluitend over opvoeding en de daaraan gekoppelde discipline. En wat gebeurt er dan met de huisregels, zo kan men zich afvragen. Een aantal huisregels heeft duidelijk met opvoeding te maken, bijvoorbeeld tafelmanieren; andere weinig of niets. Dikwijls zijn huisregels louter het gevolg van conventie of afhankelijk van de gedragsregels waarmee men zelf is opgevoed. Het is niet altijd vanzelfsprekend dat het daarom de beste zijn. Als de huisregels nog geen vaste vorm hebben aangenomen omdat de vader bijvoorbeeld nog maar pas met de kinderen alleen leeft, dan zal men er van meet af aan meer inspraak in hebben. Toch starten ook die vader en zijn kinderen niet vanaf nul. Sommige gewoonten van vroeger zullen zij onbewust gewoon voortzetten en andere zullen zij bewust willen veranderen. Voor de nieuwkomer die niet vertrouwd is met hun vroegere situatie, is het een hele klus om zowel het belang van het een als van het ander juist in te schatten. Hebben ze wel al een hele tijd samen achter de rug, dan kan men moeilijk anders dan hun samenlevingsmodel accepteren. Indien nodig kan men alles rustig bedenken en overleggen hoe er op langere termijn aan te sleutelen valt. In elk geval horen de huisregels bij iedereen bekend te zijn en liefst ook door iedereen, al dan niet met veel enthousiasme, te worden aanvaard. Regels voorstellen is één zaak, ze navolgen of doen navolgen een andere. Ouder en stiefouder kunnen de regels efficiënt maken door te antwoorden op een aantal vragen zoals: hoe kadert die regel in het geheel? Mag ervan afgeweken worden, en zo ja in welke omstandigheden? En vooral: welk doel dient deze regel? Men mag nooit met zijn klompen aanvoelen dat een regel alleen dient om zijn macht of positie te verstevigen of om de eigen onzekerheid te verbergen. 241


4/05/10 09:02

Controle op een regel moet aanvaard kunnen worden, want een regel zonder controle is geen regel. Maar de kinderen mogen dan ook weten hoe die zal worden toegepast en door wie. Omdat huisregels van meer praktisch belang zijn en dus van een andere orde dan de opvoeding van een kind, bewaren we de bespreking ervan tot in hoofdstuk 8. Wel zijn we er ons van bewust dat sommige van die regels randgebieden zijn, wat het opsplitsen soms moeilijk maakt. Nog moeilijker is het volledigheid na te streven. Daarom worden de aangehaalde toepassingen eerder als voorbeelden gezien. Iedereen kan ze aan de hand van eigen ervaring aanvullen. Ten slotte maken we onderscheid tussen de opvoeding binnen het gezin en datgene wat zich daaromheen afspeelt enerzijds, en alles wat betrekking heeft op studie en schoolgebeuren anderzijds. Het nieuwe gezin Een opvoedkundige taak die tussen de ouder en de stiefouder weinig problemen mag opleveren, is de zorg voor een gestructu reerde dagindeling die past bij de leeftijd van het kind. Het is de vader of moeder die zorgt voor regelmatig terugkerende momenten in het dagelijks leven; momenten die ordening aanbrengen in het dag-, week- en weekendprogramma van de kinderen. Belangrijk daarbij is het uur van slapengaan. Het gebeurt zelden dat gescheiden ouders daarover een overeenkomst maken omdat hun eigen manier van leven hun aanpak dikwijls doet verschillen. Als er toch al een uur ter sprake kwam, dan is de kans groot dat de ene ouder dat uur veel ruimer interpreteert dan de andere. Dikwijls brengt dit tussen de ouders zelf heel wat discussie teweeg omdat de striktste van de twee algauw het gevaar van gezondheidsproblemen zal inroepen als gevolg van het onverantwoorde gedrag van de ander. 242


4/05/10 09:02

Meestal is deze vrees ongegrond en ligt de verontwaardiging vooral bij het feit dat de kinderen zelf er herhaaldelijk op wijzen dat ze bij de andere ouder veel langer mogen opblijven. Het zou erg zijn, mocht een stiefouder – aan welke kant ook – de verwarring voor de kinderen nog groter maken door er nog andere regels op na te houden. Echte zorgouders zullen het zo goed mogelijk trachten op te lossen en vooral de kerk in het midden proberen te houden. De een door erop aan te dringen dat de kinderen wat beter op tijd zouden gaan slapen, de ander door erop te wijzen dat het nu eenmaal logisch is dat in een ander gezin ook andere regels gelden, en dat de volksgezondheid daar heus niet van in gevaar zal komen. Beide plusouders zullen hiermee punten scoren bij de ex aan de overkant. Moeilijker kunnen de problemen liggen rond de lichamelijke gezondheid van de kinderen. Het is vanzelfsprekend dat als het gaat om roken, drinken of drugsgebruik, de stiefouder de houding van zijn partner ten aanzien van de kinderen gewoon volgt. Toch is dit niet altijd even gemakkelijk. De kans bestaat dat je de partner bent van een ouder die tolerant omgaat met een van de drie. Misschien zelf ook wel graag een glaasje drinkt, regelmatig rookt of af en toe een jointje pakt. Die partner kan er wel eens vanuit gaan dat ‘het voor één keer wel zo erg niet zal zijn’. Misschien denkt hij of zij wel daardoor zelfs een gevoel van geheime verstandhouding bij de tiener op te wekken. Wellicht de grofste misser die men kan maken. En erg delicaat voor de stiefouder om daarbij in te grijpen. Absoluut moeilijk wordt het als de stiefouder zelf ook kinderen heeft die geregeld roken of experimenteren met drugs. Misschien kan de stiefouder daar weinig aan verhelpen als diens ex dat allemaal zo erg niet vindt. Hier zal alleen een heel verstandige aanpak van ouder en stiefouder samen, de zaak in de hand 243


4/05/10 09:02

kunnen houden. Het zal voor de kinderen een sterk signaal zijn als hun stiefvader of stiefmoeder hen ondubbelzinnig te kennen geeft dat ze het gedrag van hun eigen kinderen volledig afkeuren. Het is maar de vraag of men in sommige gevallen het gemeenschappelijk omgaan met elkaar hier kan aanhouden. En in het geval van drugs zal deskundige hulp geen overbodige luxe zijn. Toen Wim en Els, de vader en de stiefmoeder van Tom (14), ont dekten dat hij regelmatig in het geheim rookte, besloten ze samen het er met hem over te hebben. Hij bekende dat het al zes maanden aan de gang was omdat al zijn vrienden het ook deden. Els verwees naar haar eigen voorgeschiedenis. Na haar schei ding had ze haar frustraties weggerookt. Had jaren later alle moeite gehad om te stoppen. Nu ze al een paar jaar gestopt was, voelde ze zich veel beter. Verder zeiden ze allebei tegen Tom dat ze hem niet konden verbieden met zijn vrienden om te gaan, maar dat hijzelf moest uitzoeken waar hij met zijn gezondheid heen wou. Samen kon den ze hem ervan overtuigen om met zijn drieën een niet-rokers overeenkomst te ondertekenen. Een symbolisch gebaar wellicht, maar toch niet vrijblijvend. Het vooruitzicht van een fikse belo ning anderhalf jaar later als hij woord hield, deed de rest. Een mooi voorbeeld van de gecoördineerde aanpak van ouder en plusouder. Een delicaat terrein is dat van een gelovige tegenover een vrijzin nige overtuiging. Het is verbazingwekkend hoe moeilijk het soms is om alleen al tussen ouders hieromtrent het passende evenwicht te vinden. De ‘gelovige’ ouder is dikwijls maar half gelovig, maar staat erop dat rituelen als doopsel, communies en 244


4/05/10 09:02

trouwen op gepaste tijden voor de nodige plechtigheden zorgen. Hij wordt daarin gesteund of aangezet door zijn al even weinig gelovige ouders die van dezelfde rituelen houden. De nietgelovige partner legt zich daar meestal bij neer. Moeilijker wordt het als die gelovige ouder bijvoorbeeld niet aanvaardt dat het feest dat de ouders van zijn vrouw ter gelegenheid van de plechtige communie van zijn dochter aanbieden, een dubbelfeest zou worden. Omdat zij van oordeel zijn dat een andere kleindochter op de drempel naar de volwassenheid evenveel recht had op een groot feest, ook al werd zij door haar ouders niet-gelovig opgevoed. Hij van zijn kant vond dat dit niet kon omwille van de superieure betekenis van het communie gebeuren. Om maar te zeggen hoe lang ‘gelovige’ tenen soms kunnen zijn. Mijn ex die niet-gelovig was, maar wel vond dat er een feest moest zijn en dus een plechtige communie, wist mijn oudste zoon te overtuigen. Toen hij ‘in extremis’ het laatste deel van de voorbereiding volgde, zei ik tegen hem het volgende: ‘Ik heb er hoegenaamd geen bezwaar tegen dat je ervoor kiest je plechtige communie te doen als je jezelf als gelovige beschouwt. Maar dan vind ik wel dat je in de toekomst op zondag naar de mis moet gaan.’ Iets dat hij tot dan toe niet had gedaan. Ik wou hem doen inzien wat consequent zijn betekent. Hij snapte het en zei dat hij dat voornemens was. Ik denk dat hij het meende. Hij hield het drie weken vol... Soortgelijke tegenstellingen kunnen zich nog scherper stellen tussen ouders en stiefouders. Alleen minimaal respect voor ieders overtuiging kan hier de oplossing brengen. Als ik vrijdenker ben en mijn partner en haar ex zijn gelovig en zij willen hun kinderen in die zin opvoeden, dan is dat hun zaak. Ik zie geen 245


4/05/10 09:02

enkele reden om mij daarmee te bemoeien. Maar dat mag er geen enkel beletsel toe zijn dat ik mijn kinderen vrijzinnig opvoed. Persoonlijk zou ik die diversiteit toejuichen omdat het voor de kinderen een verrijking is. Op die manier leren ze beter bewuste en verantwoorde keuzes maken. Ik kan dan alleen maar hopen dat mijn gelovige vriendin er net zo over denkt. De seksuele opvoeding geeft meer kansen dan dat ze problemen zou mogen veroorzaken. We kunnen ons best voorstellen dat een plusmoeder erin kan slagen van de puberteit van haar stiefdochter gebruik te maken om dichter bij elkaar te komen. Zeker als de vader wat meer moeite heeft om open over de op komst zijnde veranderingen in haar leven te praten. Want heel wat mannen vermijden nog altijd graag dit onderwerp, of verwijzen er liefst met wat kwinkslagen naar. Wat dochterlief uiteraard niet vooruithelpt. Een stiefvader heeft dezelfde mogelijkheden met stiefzonen, hoewel daar de moeder en de stiefmoeder hem gemakkelijk te vlug af kunnen zijn. Ik denk dat het tenslotte weinig uitmaakt wie het doet, als tenminste maar een van de betrokkenen daarover een goed contact met de stiefkinderen onderhoudt. Dat er ook weer goede afspraken tussen ouder en stiefouder moeten bestaan, wordt langzaamaan een dolgedraaide plaat. Zonder zich er te veel mee te bemoeien kan de stiefouder een belangrijk klankbord zijn voor de vader of moeder. Mijn stiefdochter was heel lief, maar hield niet altijd beide voe ten even stevig op de grond. Dat had zijn charme, maar mijn vriendin was erg bevreesd dat ze in een zwak moment wel eens vlugger in verwachting zou kunnen raken dan gedacht. Ze was dan ook met haar dochter vrij vroeg naar de huisarts getrokken om haar de pil te laten voorschrijven. Ze wou door dit ‘gebaar’ 246


4/05/10 09:02

haar dochter zeker niet aanzetten om er nu maar gerust aan te beginnen en ze wees haar dus vooral uitvoerig op de nadelen van een té vroege start. Toch bleef mijn vriendin zitten met een onge rust gevoel. Het voorstel om de pil bij wijze van voorzorg vanaf nu te gaan nemen, was absurd. Niets wees op een onmiddellijke noodzaak. Maar denken dat de dochter naar de pil zou komen vragen als het wel nodig werd, was onrealistisch. Samen bedachten mijn vriendin en ik een uitweg: laten we de pil nu voor haar kopen en deze op een afgesproken plaats ter beschikking leggen. Zo kan zijzelf beslissen de pil te gaan gebrui ken wanneer ze er klaar voor is. En zo gebeurde. Omgaan met naaktheid is een ander aspect dat voor onrust of discussie kan zorgen. Eigenaardig genoeg werkt het zoals bij godsdienst vooral in één richting. Een stiefouder kan geen enkel probleem zien in naaktheid en gewend zijn om ook naakt in huis rond te lopen. Komt die in een gezin terecht waar men een aantal kledingcodes respecteert, dan moet hij of zij die vanzelfsprekend volgen, ook al heeft hij of zij daar een andere filosofie over. De stiefouder die traditioneler denkt op dat gebied, heeft het gemakkelijk. Niemand zal er een probleem mee hebben als hij of zij zich niet vlug blootgeeft. Wederom lijken mij de problemen groter te kunnen zijn als er kinderen van beide gezinnen mee gemoeid zijn. Het kan dan handig zijn om de kinderen eerst bij te sturen alvorens men beslist hen samen in het bad te gooien. Jos, zijn vriendin Nathalie en haar dochter Sylvia hadden een heel open stijl, ook wat naaktheid betreft. Dat was voor moeder en dochter al zo toen Jos hen leerde kennen. Voor hemzelf gaf dit geen enkel probleem en zijn kinderen (14 en 10 jaar) kwamen voorlopig niet in contact met Nathalie en Sylvia. 247


4/05/10 09:02

Jos begon ervan te dromen een van de volgende jaren met zijn allen met vakantie te gaan. Alleen vreesde hij dat het niet zo’n goed idee was zijn kinderen tegelijkertijd met zijn nieuwe gezin én met die leefstijl te confronteren. Hij wist dat naaktheid bij zijn vrouw als onzedig gold. Hijzelf was ervan overtuigd dat als kinderen leerden hun gecultiveerde schroom te overwinnen, dit hun zelfvertrouwen ten goede kwam. Met zijn vriendin kwam hij overeen dat hij eerst eens alleen met zijn kinderen op reis zou gaan. Kamperen. Een vriend had hem een bijzonder goed ver zorgde camping aan de rivier de Ardèche aanbevolen. Een natu ristencamping. Hij stelde het voor aan zijn kinderen. Ze waren te enthousiast over de reis om daar bezwaar tegen te hebben. Het werd een geslaagde vakantie en enige tijd later in hun omgang met het stiefgezin liepen ze er even vrij en ongedwon gen bij. Toen ze eenmaal volwassen waren, bevestigden zij hem de deugddoende uitwerking die dit bizarre ‘doopsel’ op hen had gehad. Ʌ Dat het invoeren van hardere regels door de stiefouder, ook al zijn ze nog zo gerechtvaardigd, tot dramatische gevolgen kan leiden, toont het geval van Dimitri L. Volgens de moeder van Dimitri begon het fout te lopen toen haar nieuwe vriend haar zoon hard begon aan te pakken. Zijzelf had dit nooit gedaan en van zijn vader mocht hij zowat alles. Dimitri vluchtte dan ook uit het huis van zijn moeder en ging bij zijn vader wonen. Vrij snel liep de situatie echter uit de hand: ze stonden herhaaldelijk op vechten en de vader draaide de geld kraan dicht. De moeder wou Dimitri laten terugkeren, maar dit liep op niets uit. Dimitri belandde tot tweemaal toe in een gesloten 248


4/05/10 09:02

jeugdinstelling en pleegde op zijn 17de jaar een moord op ver zoek van zijn 15-jarige vriendin. Niemand kan zeggen wat aan deze tragische ontwikkeling een andere wending had kunnen geven. Toch heeft men de indruk dat als het verhaal van de moeder klopt, haar zoon beter niet in de armen van de vader was gedreven. Daar kon het alleen maar slecht mee aflopen. Misschien had de moeder met haar aanpak het ergste kunnen voorkomen. Gelukkig zijn zulke extreme gevallen uitzonderlijk. Toch sterkt het de overtuiging dat de plusouder beter geen té afwijkend opvoedingspatroon hanteert. Meer nog: dat hij of zij zich beter beperkt tot het adviseren en ondersteunen van de ouder zodat het niet tot een breuk komt tussen een van de ouders en het kind. Zeker niet als het gaat om een probleemkind. De scho ol Het is een steeds luider hoorbare klacht, vooral bij onderwijsmensen, dat de last van de opvoeding meer en meer naar de school verlegd wordt. Dat ouders veel te veel van het onderwijs verwachten en dat zij zich steeds meer gaan bemoeien met wat de school zou moeten doen. Men kan erover discussiëren of de werklast in het klassieke onderwijs echt te zwaar zou zijn. In scholen of klassen waar kinderen met opvoedkundige problemen zitten, waar een te hoge concentratie bestaat van leerlingen die van huis uit weinig of niet opgevoed worden, komt mij dit heel geloofwaardig over. En precies daar is de nood het grootst. Buiten elke discussie staat dat de school vroeger een instelling was waar de opvoeding die de kinderen thuis ontvingen, bevestigd 249


4/05/10 09:02

werd. Nu is het een plaats geworden waar velen hopen dat de eigen lijke opvoeding eindelijk zal beginnen. Op zijn minst kan men ervan uitgaan dat ouders niet langer bepalend zijn in de opvoeding, maar dat zij én de school er evenwichtige partners in geworden zijn. Wegens die verbondenheid in de opvoedkundige taken heeft men – wederom in Nederland – vrij grondig onderzoek gedaan naar de opvattingen van ouders en leerkrachten over de gewenste doelstellingen van de opvoeding. Zowel de ouders als de scholen moesten deze doelstellingen in twee categorieën indelen. Beide partijen waren het er roerend over eens wat er in welke categorie thuishoorde. Zelfstandig leren zijn en kritisch leren denken waren de hoofddoelen, onmiddellijk gevolgd door rekening houden met de anderen en verdraagzaamheid. In de tweede categorie kwamen zaken terecht als: het ver werven van goede manieren; gehoorzaamheid; respect voor ouderen; het zich kunnen aanpassen aan regels. Beide categorieën werden noodzakelijk geacht om te slagen in het leven. Vreemd toch dat er ondanks deze eensgezindheid, veel kritiek kwam van leerkrachten op het opvoedingsgedrag van de ouders. Ze zijn over het algemeen van mening dat de ouders té weinig eisen stellen aan hun kinderen. Ze pleiten voor meer rust in het gezin waar de kinderen opgezadeld worden met te veel sociale verplichtingen. Ze vinden ook dat de ouders veel consequenter zouden moeten optreden bij het overtreden van regels of het nietnakomen van gemaakte afspraken. Precies daardoor ontstaat er volgens de leerkrachten wat de opvoeding betreft een taakverschuiving van het gezin naar de school. Zelf stellen zij vast dat als zij afspraken maken met de kinderen en de ouders daarvan op de hoogte stellen, de ouders er 250


4/05/10 09:02

weinig rekening mee houden. Ze krijgen de indruk dat ze op die manier voortdurend tegen de stroom in moeten zwemmen. Het zal dus bijzonder delicaat zijn als de stiefouder zelf op zoek wil gaan naar meer evenwicht tussen de rol van de ouder en de school enerzijds en de sociale verplichtingen waartoe de ouder zijn kind stimuleert anderzijds. Zijn voornaamste taak zou wel eens kunnen zijn tijdig de alarmbel bij zijn partner te doen rinke len, eerder dan voor zichzelf naar een actieve rol op zoek te gaan. Het helikopterzicht dat hij of zij door zijn of haar niet-betrokkenheid kan behouden, zou wel eens erg nuttig kunnen zijn. Bekijken we even van nabij de mogelijke rol van de stiefouder in de verschillende studie- of schoolsituaties. Om te beginnen is er de schoolkeuze. Het is een keuze die zeker in het lager en middelbaar onderwijs niet vrijblijvend is. Naast het criterium van de goede school en wellicht ook dikwijls de gemakkelijk bereikbare school, doet zich ook de keuze voor van het confessioneel of niet-confessioneel onderwijs. Deze keuze wordt zelden gemaakt omwille van de geloofsovertuiging. Toch zal ze een aantal gevolgen met zich brengen die duidelijk wél met geloof te maken hebben. Communies en vormsel zijn er maar twee voorbeelden van. Als de plusouder weet of aanvoelt dat zijn mening en die van zijn partner heel dicht bij elkaar liggen, maar dat deze laatste moeilijk durft in te gaan tegen zijn ex of zijn familie, dan kan hij gerust argumenteren om hun visie kracht bij te zetten. Toch kan het niet de bedoeling zijn de ouders tegen elkaar op te zetten. Als de keuze van de ander niet flagrant verkeerd is, kan ook best voor een meer diplomatieke en even efficiënte oplossing gekozen worden. Stel dat de vader opteert voor een katholieke school, de moeder en jij als stiefvader voor het atheneum. 251


4/05/10 09:02

Beide scholen hebben een goede reputatie. Misschien is het college zelfs iets sterker. Men kan dan gerust een geste doen ten aanzien van de vader. Misschien met de afspraak dat bij een volgend meningsverschil hij op zijn beurt jullie wel eens wil bijtreden. Intussen is dit een uitstekende gelegenheid om de kinderen uit te leggen waarom jullie een andere visie hebben. Dat zij nu gerust naar die school kunnen gaan, dat dit voor jullie geen enkel probleem vormt. Dat ze daarmee juist de kans krijgen nu of later zelf in alle vrijheid te kiezen. Men kan dit hele voorval natuurlijk evengoed in omgekeerde zin lezen. Het punt is dat je erin slaagt de kinderen te confronteren met verschillende levensvisies, wat hen toelaat evenwichtige volwassenen te worden die zelfverzekerd zelfstandige keuzes kunnen maken. Even belangrijk als de schoolkeuze is de studiekeuze. De studiekeuze is jammer genoeg niet altijd vrij. In ruime mate hangt zij af van de studie-ijver en studieresultaten van de leerling. Hier zijn het zonder meer de ouders die in gemeenschappelijk overleg en in overleg met de school moeten beslissen wat de beste oplossing is voor het kind. Een stiefouder die zijn persoonlijke voorkeur opdringt, loopt het gevaar niet alleen in ongenade te vallen bij de ex van zijn partner. Als het met de gemaakte keuze misloopt, riskeert hij of zij ook het helemaal verkorven te hebben bij zijn eigen partner. En het ergste is dat er meestal geen weg terug is. Wel kan de plusouder de partner stimuleren om zich consequent naar het kind toe te gedragen of om duidelijk foute beslissingen te vermijden. Als hij dat kan bereiken, dan heeft hij gedaan wat van hem of haar verwacht mag worden. Ik haal twee omstandigheden aan waarin ik dit trachtte te doen, maar manifest faalde. 252


4/05/10 09:02

Toen mijn stiefzoon in het laatste jaar van het middelbaar onder wijs zat, hoorde ik mijn vriendin herhaaldelijk zeggen: ‘Als je de zestig procent niet haalt, ga je niet naar de universiteit, een hoge school zal dan hoog genoeg gegrepen zijn.’ Hij had het eerste trimester zowat vijfenvijftig procent behaald en ze wou hem daarmee stimuleren. Evenveel keren zei ik tegen haar dat ik vond dat ze daarmee in de fout ging omdat zijzelf maar al te graag wou dat hij een universitair diploma zou behalen. Hij haalde uiteindelijk zesenvijftig procent en mocht natuurlijk toch naar de universiteit. Toen hij het eerste jaar mislukte, droomde hij ervan piloot te worden. Zijn moeder droomde mee. De vader was helemaal buiten beeld zodat de beslissing geheel en al van haar afhing. Om die droom te kunnen waarmaken moest er een voorberei dend jaar gevolgd worden, pas dan kon hij solliciteren om toe gelaten te worden. Ik trachtte haar tot het inzicht te brengen dat het gegarandeerd een verloren jaar zou worden. Zoonlief had om het zacht uit te drukken nooit uitgeblonken in wiskunde en wetenschappen, vakken die in de opleiding tot piloot belangrijk waren; daarbij was hij een leuke gast, maar hij nam het niet zo nauw met stiptheid en zelfdiscipline, twee voor een piloot toch wel essentiële eigenschappen. Het jaar ging inderdaad verloren en de pilotenopleiding was afgelopen bij het eerste sollicitatiege sprek. Nadien haalde hij wel een diploma aan een hogeschool en maakte een succesvolle carrière. Volgens mij deed ik er alles aan wat gedaan kon worden, namelijk bij herhaling wijzen op het verkeerde van de keuzes. Maar tegen de wil van de moeder en de zoon ingaan? Ik zie zelfs niet in hoe dat mogelijk zou zijn. Ik kan dan ook mensen niet begrijpen die in zaken zoals school- of studiekeuze, laat staan geloofskeuze, beslissingsrecht 253


4/05/10 09:02

aan een stiefvader of stiefmoeder willen geven. Dat daar voorstanders van zijn, bleek duidelijk uit een wetsvoorstel in België waaraan onlangs grote ruchtbaarheid werd gegeven. Dit wetsvoorstel wil aan stiefouders, wanneer en zo lang zij aan bepaalde voorwaarden voldoen, in specifiek omschreven situaties medebeslissingsrecht toekennen dat slaat op die aangelegenheden die betrekking hebben op de opvoeding, de zorg, de bescherming en de opleiding van het kind. Nemen we de drie situaties die zich kunnen voordoen.

Beide ouders zijn het roerend eens over de te nemen beslissing; ik zie niet in wat de stiefouder dan nog te beslissen heeft. De partner van de stiefouder is eigenlijk de enige die zorgt voor de opvoeding van het kind omdat de andere ouder overleden is, uit de ouderlijke macht is ontzet, niet meer naar het kind omziet, of zich van school en andere kwesties niets aantrekt. Dan ligt de beslissing helemaal in de handen van de partner. Uiteraard heeft die met de stiefouder het voor en tegen afgewogen, maar dan is die toch wel voldoende bij machte om de verantwoordelijkheid van de beslissing alleen te nemen. Als de twee ouders allebei min of meer hun normale ouderrol vervullen en hun keuzes tegenover elkaar staan en niet leiden tot een compromis, dan alleen is er een probleem. Dat men dan een adviserende rol toekent aan de stiefouder die zijn eigen rol consequent vervult, lijkt mij verdedigbaar. Ingeval het tot een rechtszaak komt, zal de rechter ook hem of haar horen om zijn beslissing te nemen. Zijn of haar advies kan dan doorslaggevend zijn. Maar ook dat heeft niets met beslissingsrecht te maken. 254


4/05/10 09:02

Een stiefmoeder die deze standpunten hoorde, schreef mij dat ze zelfs problemen had met de adviserende rol in deze laatste situatie. Niet verwonderlijk: haar man heeft te maken met een ex die tweehonderd kilometer verderop ging wonen om de omgang van de vader met zijn kinderen nagenoeg onmogelijk te maken. Als hij toch heen en weer rijdt om oudervergaderingen bij te wonen, krijgt hij zijn kinderen niet te zien. Omdat hij de informatie over de school van zijn ex niet krijgt, moet hij er wel zelf achteraan. In haar omgeving tracht zij de indruk te wekken dat haar nieuwe partner eigenlijk de vader is. ‘Stel je voor’, schreef deze stiefmoeder bezorgd, ‘dat deze laatste beslissings recht zou krijgen over die kinderen. Zelfs adviesrecht vind ik niet kunnen.’ Zijzelf beleeft de omgekeerde situatie. Zij heeft over alles wat háár kinderen betreft, een goede verstandhouding met haar vroegere man. Slechts eenmaal liep het fout. Toen hij een vrien din had die vond dat zij er zich ook mee moest bemoeien. Betere argumenten om er uiterst voorzichtig mee te zijn soortgelijke dingen wettelijk te willen regelen, zijn er moeilijk te vinden. En hoe zit het nu eigenlijk met de schoolproblemen van kinderen in nieuw samengestelde gezinnen? We hebben er vroeger al op gewezen dat die problemen eerder te maken kunnen hebben met de voorafgaande scheiding en de gevolgen daarvan dan met de vorming van een nieuw gezin. Men was al tot de bevinding gekomen dat schoolproblemen bij kinderen aanzienlijk meer voorkwamen als een vader na de scheiding ‘afwezig’ was. Ook was men ervan overtuigd dat de reden van zijn afwezigheid wel eens grotere invloed kon hebben dan de afwezigheid op zich. Later ontdekte men dat het nog van groter belang was dat de betrokkenheid van de vader moest passen in het waardesysteem 255


4/05/10 09:02

van het gezin. Zo zou de vijandschap tussen moeder en vader erger zijn voor het kind dan de afwezigheid van een van beiden. De afwezigheid van de moeder zou minder invloed hebben op het gedrag op school en op de studieresultaten. Misschien omdat de uiteindelijke beoordeling over school en studieontwikkeling van het kind toch meer aan de vader wordt overge laten. Of omdat de moeder er wel bezorgd over is, maar minder streng ingrijpt als het fout gaat. Dit heeft tot gevolg dat de rol van de stiefvader hier wel eens belangrijker zou kunnen zijn dan die van de stiefmoeder. Omdat het nu juist de vaders zijn die veel meer afwezig zijn dan moeders, komen veel meer stiefvaders in aanmerking om de moeder te steunen. Aangezien de afwezige vader een grotere lacune achterlaat, is er meer ruimte vrij om deze in te vullen. Dit heeft belangrijke gevolgen voor de opvolging van de studie. Behalve als de moeder dit uitdrukkelijk niet wenst, zal de plusvader er goed aan doen een actieve belangstelling voor de schoolattitude en de studieresultaten van zijn stiefkinderen aan de dag te leggen. Als de vader afwezig is of zich van de studie van zijn kinderen niets aantrekt, kan het zelfs wenselijk zijn dat hij dat op gelijk niveau doet met de moeder. Toch denk ik niet dat hij degene moet zijn die de uiteindelijke conclusies moet trekken, laat staan sancties moet opleggen. Dat hoort de moeder te doen. Maar zijn ondersteuning en geregeld overleg hierover met de moeder zullen vast een belangrijke invloed op de studieresultaten van de kinderen kunnen hebben. Hierbij moeten we benadrukken dat ook de leerkrachten een belangrijke verantwoordelijkheid hebben. Het is aangetoond dat de opvattingen van leerkrachten over scheiding en nieuw samengestelde gezinnen positief of negatief inwerken op de ont256


4/05/10 09:02

wikkeling van de leerlingen. Te dikwijls nog wordt in de klas het gezin bekeken vanuit de hoek van het traditionele gezin: papa, mama, broers en zusjes. Van stiefmama’s of stiefpapa’s, stiefbroers of stiefzussen is er geen sprake. In de bibliotheek vinden stiefkinderen nog weinig of geen verhalen waarin nieuw samengestelde gezinnen op een positieve manier aan bod komen. Elke opvoeder zou de gezinstoestand van de kinderen behoorlijk moeten kennen en er terdege rekening mee moeten houden. Als men bijvoorbeeld weet dat de kinderen om de week bij de ouders zijn, is er toch niets op tegen dat zij hun rapport een week bij zich mogen houden om het aan beide ouders te kunnen voorleggen. Of waarom kan men als het nodig of wenselijk is, geen twee rapporten maken? De scholen mogen niet vergeten dat elke ouder, tenzij deze uit de ouderlijke macht ontzet is, recht heeft op informatie. De school is dus verplicht die informatie te geven. En waarom zou de stiefouder niet actief bij rapporten en ouderavonden betrokken worden als men weet dat zijn of haar rol in de studie belangrijk is? Zeker als men weet dat de afwezige ouder zich om die studie weinig of niet bekommert. En ten slotte is er het helpen en begeleiden bij lessen en huis taken. De waarheid gebiedt mij hier te erkennen dat mijn minimalistische visie op dit vlak mijn mening kan beïnvloeden. Mijn eigen ervaring met onderwijs is ervoor verantwoordelijk dat ik de meeste vormen van hulp zie als pure verwennerij. Veel mensen beschouwen lessen opvragen of huiswerk nalezen als de betere manier om de studie van nabij te volgen. Wie dat regelmatig doet en er een gewoonte van maakt, gaat lijnrecht in tegen de wens die hij of zij koestert. Men wil toch zijn kind zien opgroeien tot een zelfstandige jongen of zelfstandig meisje; tot iemand die zonder de hulp van anderen zijn man of vrouw 257


4/05/10 09:02

kan staan in het leven. Waarom gaat men het kind dan bij het handje nemen om zijn of haar schoolresultaten geweld aan te doen? Ik heb het niet over ouders die hun kinderen vragen of ze hun les al geleerd hebben, als ze hen al te vlug na het thuiskomen zien voetballen of achter hun computer zien kruipen. En die bij een te gemakkelijk antwoord als ‘Ja, natuurlijk’ eens even toetsen of dat wel klopt. Nog minder heb ik het over een kind dat het bijzonder moeilijk heeft met een bepaald vak en dankzij een krachtige tijdelijke ondersteuning terug op de goede weg gezet kan worden. Mijn aanklacht gaat over kinderen die onvoldoende tot zelfdiscipline worden aangespoord omdat de ouder die rol van hen overneemt. De beslissing of er al dan niet een vorm van studiebegeleiding nodig is, komt zonder twijfel aan de ouders toe. Bij voorkeur in onderling overleg. Blijkt hulp gerechtvaardigd, dan komen zij ook als eersten in aanmerking om die te verstrekken. Toch kunnen plusouders daarin een belangrijke rol spelen op voorwaarde dat ze daartoe door een van de ouders worden aangezocht. Daarvoor kunnen er verschillende geldige redenen zijn. Tot de meest voor de hand liggende redenen lijkt mij de tijdelijke afwezigheid van een van de ouders of de veel betere geschiktheid van de plusouder te behoren. Het zou nogal onlogisch zijn dat een vader die verkoper is en op ongeregelde uren thuiskomt, die taak niet zou overlaten aan zijn vriendin die toevallig in het onderwijs werkzaam is. Hij legt dan wel aan het kind uit waarom hij het beter vindt dat zij het doet. Is dit eenmaal voor het kind duidelijk en aanvaardbaar, dan biedt het de stiefmoeder een uitstekende kans om de kameraadschappelijke band met het kind aan te halen.

258


4/05/10 09:02

De restjes vo or de plusouder? Heel wat stiefouders zullen vinden dat uit alles wat voorafgaat, blijkt dat hun taak erg mager is. Té mager. Dat ze in feite meer buiten het gezinsgebeuren gehouden worden dan dat ze erbij betrokken zijn. Dat ze dus gelijk hebben als ze vinden dat ze uitgesloten worden en een soort buitenstaander blijven. Dat hoeft helemaal zo niet te zijn. Omdat men bijna alles van twee kanten kan bekijken én omdat men schijnbaar banale zaken kan ombuigen tot geschikte gelegenheden. Toen ik gedurende verschillende jaren elke morgen eerst mijn stiefdochter naar haar school bracht om nadien aan de andere kant van de stad mijn kinderen te gaan ophalen, beschouwde ik dat niet als een last. Ik vond het integendeel een uitstekende kans om terwijl we onder ons tweeën waren, met haar een bab beltje te maken. Dikwijls ging dat over koetjes en kalfjes of over iets dat zij op dat ogenblik belangrijk vond. Maar als ik haar zelf over iets wou spreken, kon ik dit doen zonder daar een speciale gelegenheid voor te hoeven zoeken. Tussendoor, onopgemerkt, tijdens onze ochtendpraatjes. Langzaamaan kwam zij ook wel eens met iets op de proppen waar zij moeite mee had. Zo trachtte ik te bouwen aan wat ik de meest wezenlijke taak van de plusouder vind: als ‘extra’ volwassene een vertrouwens band te doen ontstaan die het kind veiligheid en stabiliteit ver schaft na een periode van veranderingen en onrust. Daarnaast nam haar moeder zelden of nooit een beslissing betreffende haar opvoeding zonder er eerst met mij uitvoerig over gesproken te hebben. 259


4/05/10 09:02

Deze twee vaststellingen gaven mij het gevoel een volwaardige rol in mijn relatie tot mijn vriendin en haar dochter te spelen. En omdat hij beperkt bleef, werd ik in staat gesteld mijn rol in de opvoeding van mijn eigen kinderen te vervullen zoals ik dat wilde. Een plusouder heeft echter heel wat meer mogelijkheden om tegelijkertijd afstand te houden van én een wezenlijke rol in de opvoeding van de stiefkinderen te spelen. Een rol die niet alleen de kinderen en de partner veel bijbrengt, maar die hem of haar ook het heerlijke gevoel geeft er echt bij te horen. Daarvoor moet men alleen afstand doen van het traditionele denken volgens de rolpatronen van het klassieke gezin. En moet men vooral uitzoeken waar de kansen liggen. Een bijzonder belangrijke en aantrekkelijke rol is die van bemiddelaar. De go-between tussen moeder of vader en kind, en waarom niet tussen partner en diens ex. Dat dit best kan, zagen we reeds in het eerste hoofdstuk. Maar in de nabijheid van ouder en kind is niemand zo goed geplaatst als de plusvader of plusmoeder om de lont uit het kruitvat te halen, vooral als het in brand dreigt te schieten. En uitgerekend als hij of zij voldoende afstand houdt van de opvoedkundige aspecten en zich niet mengt in de onderlinge conflicten, is de kans het grootst dat zijn of haar neutrale inbreng bijzonder succesvol zal zijn. Omdat een plusouder zijn partner en zijn stiefkind heel goed kent, weet hij waar de gevoelige punten tussen hen liggen en hoe deze het beste worden aangepakt om tot een oplossing te komen die beiden bevredigt. Enige voorwaarde is dat de stief ouder veeleer een verzoener dan een onruststoker is. Maar dankzij de goede instelling en de nodige oefening kan iedereen op dat vlak wellicht meer dan hijzelf voor mogelijk houdt. 260


4/05/10 09:02

Die verzoenende rol kan uitzonderlijk een hoofdrol worden met grote verantwoordelijkheid zoals blijkt uit het volgende voorval. Wij waren met vakantie in Spanje op een groot vakantieterrein waar we de jongeren soms alleen zagen om te komen eten. Mijn vriendin en ik hadden opgemerkt dat haar dochter, toen 17, regel matig op stap was met een jongen uit de streek. De voorlaatste avond van ons verblijf vroeg ze haar moeder toestemming om met die jongen naar een discotheek te gaan in een nabijgelegen dorp. Op de motor. Haar moeder had niets tegen de discotheek, maar wel tegen de motor. Begrijpelijk maar niet vanzelfsprekend voor de dochter. Het gevolg was een knallende ruzie waarbij mijn stiefdoch ter huilend van verdriet en woede naar mij kwam toegelopen. Ik vond het een bijzonder moeilijke situatie. Ik voelde mee met de moeder en haar vrees. Maar ook met de dochter omwille van haar eerlijkheid. Had zij niets tegen ons gezegd en was ze op de motor vertrokken met de jongen, dan hadden wij het niet eens gemerkt. Ik ging er met de moeder over praten. Ze zag dat mijn argument steek hield. Tegen haar zin gaf ze toe. Pas toen ze weg waren, drong het echt tot mij door welke verantwoordelijkheid ik op mij had genomen. Ondanks de vele goede raadgevingen om toch zeker heel voorzichtig te zijn, kon er natuurlijk altijd iets vervelends gebeuren. Tenslotte kenden we die jongen helemaal niet. Het werden lange bange uren. Pre cies op het afgesproken uur was ze terug bij ons. Mijn opluch ting is nooit eerder zo groot geweest! Ik herinner mij niet dat ik voor een van mijn eigen kinderen ooit zo’n zwaarwichtige beslissing heb moeten nemen. Wie zou dan durven te beweren dat de ondersteunende taak van een stief ouder niet belangrijk is? 261


4/05/10 09:02

En dan zijn er nog zoveel mogelijkheden die meer vrijblijvend zijn, maar daarom niet minder belangrijk. Op terreinen die de opvoeding verrijken zonder het risico dat ze het exclusieve domein van de ouders inperken. Zo is het samen met kinderen aan sport doen een van die mogelijkheden. Het is veel ingrijpender dan men op het eerste gezicht denkt. Het kan iets zijn waar de beide ouders niet mee begaan zijn, maar het kind wel vatbaar voor is. Dat het de gezondheid ten goede komt als het met verstand wordt beoefend, is een feit. Maar het laat je tevens toe het gedrag van het kind bij te schaven. Bij het tennissen kan men het kind doen inzien dat hij aan de ene kant van het net volledig moet kunnen rekenen op de eerlijkheid van de tegenstrever aan de andere kant. Het is hij die moet aangeven of de bal ginds bij hem binnen of buiten de lijnen viel. Zo moet die tegenstrever dus ook op jouw fair play kunnen rekenen. Bij een groepssport als voetbal, basketbal of hockey, kan men het kind wijzen op het feit dat hij te veel aan zichzelf denkt en te weinig aan de ploeg. De ideale voorbereiding op teamwerk. En het belangrijkste: weinig omstandigheden brengen mensen zo dicht bij elkaar als samen aan sport te doen. Ook cultuur is een actieterrein waar de stiefouder zich volledig kan uitleven. Wie tot dan toe alleen maar pop in huis gehoord heeft, mag wel eens wat klassieke muziek of jazz te horen krijgen, of omgekeerd. Je weet maar nooit of het kind daar gevoelig voor is. Bij wie te weinig leest, kan men de belangstelling ervoor opwekken. Een plusouder die veel leest, zou hierbij wel eens meer succes kunnen hebben dan de beide ouders samen die zelden of nooit een boek in handen nemen.

262


4/05/10 09:02

Dit zijn maar een paar voorbeelden die iedereen volgens zijn interesses en mogelijkheden kan aanvullen. Zo lijken mij activiteiten als samen koken, een feest voorbereiden of aan een fietstocht deelnemen even waardevol. Hoe meer actieterreinen men vindt die het stiefkind boeien, des te groter zal het aandeel zijn van de stiefouder in het opvoedingsproces. En des te meer betrokken en gewaardeerd hij zich zal voelen. Wie zijn rol op deze manier invult, beleeft aan zijn opdracht veel meer lusten dan lasten, loopt nooit iemand in de weg en verwerft wellicht de blijvende vriendschap en waardering van zijn stiefkinderen.

263


4/05/10 09:02

264


4/05/10 09:02

Hoofdstuk 7

Gezag krijgt men niet cadeau

Over het gezag van de stiefouder rept de Belgische wet met geen woord. Dat wil zeggen dat zijn gezag hoegenaamd niet wordt erkend. Terecht zeggen velen, want dit gezag komt toch van nature aan de ouders toe. Onterecht oordelen anderen en ze kijken met afgunst naar Nederland waar de wetgever wél aan hen gedacht heeft. Toegegeven, er valt wat te zeggen voor de Nederlandse regeling. Tegelijkertijd kan men er zich vragen bij stellen. Elke nieuwe partner van een ouder in Nederland kan bij de rechter een aanvraag indienen voor wat ‘gezamenlijk gezag’ wordt genoemd. Of die partner al dan niet van hetzelfde geslacht is als de ouder, speelt daarbij geen rol. Als er maar één ouder is die het gezag uitoefent omdat de andere er niet meer is, dan zijn er maar twee voorwaarden: de nieuwe partner moet een voorafgaande band hebben met het kind of met de ouder van het kind, én de ontwikkeling van het kind mag door de toekenning van dit gezamenlijke gezag geen schade oplopen. Dit laatste komt erop neer dat de rechter nagaat of het kind in een vertrouwde en veilige omgeving kan opgroeien. Kinderen boven de 12 jaar worden door de rechter zelf om hun mening gevraagd. Als er nog wél een andere ouder is, dan kan dat gezamen lijk gezag ook toegekend worden, maar dan mag de relatie tussen 265


4/05/10 09:02

het kind en de andere ouder niet in gevaar komen. Bovendien moeten de ouder en de nieuwe partner al minstens één jaar voor het kind gezorgd hebben en moet de aanvragende ouder minimaal drie jaar het exclusieve gezag over het kind hebben gehad. En hier wringt het schoentje: in Nederland kan een van de ouders bij een scheiding afstand doen van zijn ouderlijk gezag zodat dit uitsluitend aan de andere ouder toekomt. Persoonlijk vind ik dit geen goede zaak. Ik stelde al eerder dat naarmate onze maatschappij meer individualistisch wordt en de banden in relaties losser worden, de persoonlijke verantwoordelijkheid van elke ouder voor zijn kind absoluter zou moeten worden. Afstand doen van zijn gezag is ook voor het belangrijkste deel afstand doen van zijn verantwoordelijkheid, en dat lijkt mij fout. Daarbij lijkt die aanzet het beste glijmiddel om makkelijker het contact met het kind te verliezen. En als er íets bewezen is, dan is het wel dat als een van de ouders volledig uit het gezichtsveld verdwijnt, dit het slechtste is dat een kind na een scheiding kan overkomen. Dat een ander in de plaats kan komen van een ouder die door omstandigheden volledig wegvalt, lijkt mij een goede zaak. Dat dit dan bij voorkeur de persoon is waarin de ouder het meeste vertrouwen heeft en die met de kinderen samenleeft, is duidelijk. Een ouder van wie de man of vrouw gestorven is, zal het bij de opvoeding op prijs kunnen stellen op iemand te kunnen rekenen die helpt en bijstaat. Ook als een van de ouders uit de ouderlijke macht ontzet werd, of na een scheiding met de noorderzon verdween, of niet verdween maar niets meer van zich liet horen... kan de plusouder een waardevolle alternatieve oplossing zijn. Maar als er geregeld contact met de natuurlijke ouder blijft bestaan, dan lijkt het mij volkomen logisch dat hij ook de ouderlijke verantwoordelijkheden draagt. 266


4/05/10 09:02

Daarom is het co-ouderschap zo’n goede zaak. Het geeft een stevig bewustzijn van plichten en rechten aan de ouders en een veilig gevoel aan de kinderen. Hun beide ouders blijven voor hen gelijkwaardig. Een kind vertaalt dit terecht in de overtuiging dat beide ouders evenveel van hem of van haar blijven houden. Jammer dat er over dat co-ouderschap nog altijd misverstanden blijven bestaan. Al te ijverige notarissen prijzen bij een scheiding met onderlinge toestemming nog altijd het exclusief ouderlijk gezag voor de moeder aan, zeker als het jonge kinderen betreft. Net als hun mannelijke cliënten gaan zij uit van de verkeerde gedachte dat co-ouderschap betekent dat de kinderen evenveel tijd bij de moeder als bij de vader moeten doorbrengen. Heel wat drukbezette vaders zien dat niet zitten omdat ze weten dat bedrijven en instellingen moeilijk aanvaarden dat ze keuzes maken ten voordele van hun gezin. Onze maatschappij en de werkgevers gaan daarbij niet vrijuit. Co-ouderschap heeft daar echter niets mee te maken. Een vader die de kinderen maar enkele dagen per maand kan zien wegens zijn te drukke job en die zijn schade tracht in te halen tijdens vakantieperiodes, kan een perfecte co-ouder zijn en het ouderlijk gezag samen met zijn ex-vrouw uitoefenen. Het heeft alles te maken met het delen van de verantwoordelijkheid in de opvoeding van de kinderen en niets met de tijd die de kinderen bij elk van de ouders verblijven. Is de vader wél in staat voor zijn kinderen op een evenwaardige manier te zorgen, dan krijgt hij wel meer en meer de kans daartoe. Zo aanvaardde een Brusselse rechtbank dat in deze tijd en in onze maatschappij een vader evengoed als een moeder in staat is de zorg en de opvoeding voor een kind op zich te nemen. De rechtbank was van oordeel dat het totaal achterhaald was dat deze ouderlijke taak alleen aan de moeder zou 267


4/05/10 09:02

toekomen. Op verzoek van de man werd besloten het kind gedurende evenveel tijd aan de vader als aan de moeder toe te wijzen. Het kindje was toen zeven maanden oud. Het beste bewijs dat de ware draagwijdte van het co-ouderschap gelijkheid in gezag en verantwoordelijkheid voor vader én moeder betekent. Dat de Belgische wet het bestaan van de stiefouder en diens rol straal negeert, is tot daaraan toe. Tenslotte is de uitoefening van dit gezag meer een ethisch dan een wettelijk probleem. Maar dat ook vakliteratuur over deze problematiek nauwelijks of niet spreekt, is bevreemdend. Ik beschouw immers de afstemming van het stiefouderlijk op het ouderlijk gezag als de essentie voor het welzijn in het nieuw samengestelde gezin. Want daar gaat het uiteindelijk toch om. Dat de stiefouder het passende gezag verwerft waardoor hij of zij in het nieuwe gezin op een efficiënte manier kan functioneren. En meer nog: dat de kinderen door dat gezag een stevig houvast krijgen zodat ze in een veilige en liefdevolle sfeer kunnen opgroeien tot zelfstandige en evenwichtige volwassenen. Het gezag van de stiefouder zal van een andere orde zijn. Eerder aanvullend en langzaam groeiend, maar uiteindelijk even doeltreffend als elke andere vorm van gezag. Voor de stiefouder kan er volgens mij van effectief gezag alleen maar sprake zijn als één ouder zich beperkt tot het omgangsrecht met zijn kind. Kozen de ouders voor co-ouderschap, dan kan het gezag van de stiefouder alleen een aanvullend karakter hebben. Dit wil niet zeggen dat het op termijn niet even doeltreffend kan zijn. Elk kind is een onbeschreven blad en vindt dat alles kan en alles mag. Het is dus aan ouders en opvoeders om daar grenzen aan te stellen. Dus ook aan de stiefouder. 268


4/05/10 09:02

Maar de situatie van de stiefouder is dubbelzinnig. Door de benaming die men hem geeft, lijkt hij aan de kant van de ouders te staan. Maar die verwerven hun gezag op natuurlijke wijze, alleen door ouder te zijn. De stiefouder niet. De stiefouder is veeleer een van de opvoeders. Opvoeders legitimeren evenwel hun gezag door hun functie, bijvoorbeeld die van leraar, coach of jeugdleider. Voor een sport of voor een jeugdorganisatie kiezen de kinderen zelf, al dan niet gestimuleerd door hun ouders. Door hun akkoord delegeren de ouders een deel van hun gezag aan de coach of de jeugdleider. De leraar put zijn gezag uit de wet. De schoolplicht is zijn legitieme basis. Men kan moeilijk beweren dat de vriend van mama of de vriendin van papa een functie inhoudt waaraan het gezag over de kinderen vanzelfsprekend verbonden is. De kinderen zijn geen vragende partij en de wet zwijgt hier in alle talen. Als men zich dan waagt aan de hypothese dat de partner van de stiefouder toch zijn of haar ouderlijk gezag aan deze laatste kan delegeren, dan kan dit gemakkelijk worden betwist. Zeker in het geval van co-ouderschap waar het ouderlijk gezag aan de twee ouders samen toekomt. Hoe kan dan één ouder afzonderlijk een deel van dat gezag delegeren zonder het akkoord van de andere ouder? Trouwens, wat zou het baten als hij of zij dit wél kon. Zolang de kinderen dat gezag niet erkennen, heeft het alleen een theoretische waarde. Is er iemand die gelooft dat men hun dit door een wet met goed gevolg kan opleggen? Het enig geldige besluit is dat de stiefouder zijn gezag langzaam maar zeker moet verwerven. Laat ons dus nagaan hoe hij of zij daar het beste in kan slagen.

269


4/05/10 09:02

De telo organg van het autoritaire gezag Als we het over het gezag van ouders en stiefouders hebben, wat bedoelen we dan precies? Leerkrachten beschuldigen er de ouders van te weinig gezag te hebben; het omgekeerde gebeurt ook. Dikwijls worden gezag en macht met elkaar verward omdat men nog denkt vanuit een tijdgeest waarin het gezag hoofdzakelijk autoritair was en aanleunde bij de uitoefening van de macht. Zelfs onze wetgever brengt geen duidelijkheid. Hij heeft het vroegere begrip ‘ouderlijke macht’ wel voorzichtigheidshalve door ‘ouderlijk gezag’ vervangen, maar formuleert alles bij voorkeur onder een aantal rechten en plichten. Tot een duidelijke definitie van het gezag komt hij nergens. Misschien omschrijven we het ouderlijk gezag het beste als de bevoegdheid om voor het kind een aantal beslissingen te nemen en hem duidelijke regels op te leggen die passen in het kader van zijn opvoeding. Als het gezag goed uitgeoefend wordt, zullen de grenzen waarbinnen het kind kan handelen goed getrokken zijn. De ouders zullen zo vlug mogelijk aan het kind uitleggen waarom die grenzen zo werden bepaald, en niet anders. Wat dat gezag dan inhoudt, is een andere kwestie. Volledigheidshalve moeten we zeggen dat het ouderlijk gezag ook materiële zaken betreft. Ouders moeten ook beslissingen nemen over het beheer van de goederen van het kind als hij eigen goederen bezit of verkrijgt. Zij kunnen zelfs op het genot van die goederen rekenen als compensatie van hun opvoedingsplicht. Maar dit aspect van het ouderlijk gezag ligt volledig buiten het terrein van de stiefouder. En vermoedelijk ook buiten zijn interessesfeer. Hoewel ons burgerlijk wetboek dit 270


4/05/10 09:02

plaatst onder ouderlijk gezag, heeft het er voor mijn part weinig mee te maken. Het gaat hier duidelijk om rechten en verplichtingen. Wat ons hier echt interesseert, is het wezenlijke gezag van de ouder over de persoon van het kind en hoe de stiefouder daarin kan participeren. Dan hebben we het over zaken als opvoeding en opleiding, gezondheid, godsdienstige of levens beschouwelijke opvattingen, ontspanning, lidmaatschap van verenigingen... Maar ook over de disciplinaire kanten van de opvoeding en het doen respecteren van de huisregels. Wat de uitoefening van dat gezag betreft, hebben zich de laatste vijftig jaar drastische veranderingen voorgedaan. We maakten de ommezwaai mee van een niets-mogen-in-vraag-stellen-cultuur naar een alles-willen-in-vraag-stellen-cultuur. Op dat vlak heeft mei 1968 het gezicht van onze wereld langzaam maar zeker veranderd. Het is niet voor niets dat men ten gevolge daarvan in het wetboek het woord ‘macht’ ingeruild heeft voor het vriendelijker klinkende ‘gezag’. Reeds in 1978 poneerde Gerard Haas, docent aan de Universiteit Utrecht, dat het eenzijdige autoritaire vaderlijk gezag én in het gezin én in de maatschappij had afgedaan. En dat daarbij de moederfiguur meer op de voorgrond was komen te staan met een veel gevoelsmatiger gezag. Hij schreef dit in een boek met de veelzeggende titel: De vaderen zijn niet meer. We leven in een tijd, stelde hij toen, waarin de man zichzelf verliest buitenshuis omdat hij in zijn maatschappelijke functie meer en meer belast wordt, terwijl hij zich achter zijn krant wegsteekt als hij thuis is. Zo verhuisde zeventig tot tachtig procent van het ouderlijk gezag naar de moeder. Met lede ogen stelde hij vast hoe de meisjes uit die jaren de jongens voorbijgroeiden en van lijdende partij, leidende partij werden. Dat daarbij de uitoe271


4/05/10 09:02

fening van het gezag ook een heel nieuw gezicht kreeg, was voor hem het logische gevolg. De analyse van Haas mag dan al tijdsgebonden zijn en een beetje seksistisch, toch schat hij op een treffende wijze de overgang van het autoritair naar het meer expressief gezag in. Wat dit laatste betreft, is de ouder veel meer betrokken bij de emotio nele aspecten van de leden van het gezin. Wat Haas niet kon voorzien, is dat de man zich geruisloos heeft aangepast aan deze nieuwe gezagsvorm. Zo werd de nieuwe man geboren die nog heel zeldzaam is als het erop aankomt de zorgtaken binnen het gezin op zich te nemen. Maar die wel noodgedwongen een heel andere gezagsstijl hanteert dan degene die hij van zijn vader of grootvader geleerd heeft. Die vader en grootvader behoorden tot de laatste generaties die aan hun kinderen antwoordden met ‘daarom’ als deze vroegen ‘waarom?’. De kinderen wisten dat zij op school niet te veel vragen moesten stellen en op de universiteit al helemaal niet. Ook de godsdienst hield hen voor dat twijfelen, en zichzelf dus vragen stellen, zondig was. De slinger is misschien te veel in de andere richting doorgeslagen, maar alleen wie ziende blind is, merkt niet op dat tegenwoordig zo’n autoritair optreden het bestaande gezag veeleer ondermijnt dan opbouwt. Toch zijn er nog altijd heel wat gezinnen waar een van de ouders in het verleden is blijven ronddraaien. De toon is misschien anders geworden, maar de boodschap is dezelfde. Zulke ouders blijven vinden dat de autoritaire aanpak de beste is. Daardoor zijn er ook in kerngezinnen nog altijd problemen rond gezagskwesties. Maar ouders vertrekken op eenzelfde startlijn. De kans bestaat dat ze minstens een middenweg vinden. In stiefgezinnen is dit verschil in aanpak dramatischer omdat de stiefouder bij de start aan de zijlijn staat. 272


4/05/10 09:02

Dit belet niet dat zelfs voor ouders in een klassiek gezin het ouderlijk gezag uitoefenen een delicate onderneming is. Voor een stiefouder is het dikwijls dansen op een te slap koord. Autoritair optreden is voor de stiefouder helemaal uit den boze omdat het gesteund is op macht. Omdat men voortdurend vat wil hebben op het dagelijks leven van het kind, zonder dat men zich nog afvraagt of hij bij die regel, dat gebod of dat verbod enig voordeel heeft. Maar in het andere uiterste vervallen is even gevaarlijk. Sommigen die zelf te streng zijn opgevoed, hebben moeite om met gezag om te gaan. Daarbij komt nog dat stiefouders dikwijls opgezadeld zitten met een schuldgevoel tegen over hun eigen kinderen. Daardoor hebben ze de neiging kinderen te verwennen, ter compensatie. Sommige ouders of stief ouders vinden het gewoon het gemakkelijkst om met kinderen of stiefkinderen heel permissief om te gaan. Ogenschijnlijk boeken zij nog succes ook omdat die houding voor minder problemen zorgt. Tenminste tijdelijk toch. Want vroeg of laat loopt deze gemakkelijkheidsoplossing het risico als een boemerang terug te keren. Welk so ort gezag dan wél? De Duitse socioloog Max Weber (1864-1924) wordt zowat beschouwd als de vader van het charismatisch gezag. Geen wonder want hij kwam uit een oerstreng protestants milieu en had een vader met wie hij heel wat problemen had. Zijn vader was dominant, patriarchaal en Duits. Bij een van hun vele harde ruzies overleed hij, wat de jonge Max Weber voor het leven tekende. In zijn zoektocht naar andere manieren om met gezag om te gaan stelde hij vast dat er voornamelijk drie soorten gezag zijn. 273


4/05/10 09:02

Het traditionele gezag waarbij je naar een ander luistert uit gewoonte, omdat het altijd zo is geweest. Dit gezag wordt na korte tijd nagenoeg zeker autoritair. Het rationele gezag waarbij je luistert omdat je begrijpt wat de leider wil en wat hij dus van jou verlangt. En ten slotte het charismatische gezag. Je bent gelukkig dat je iemand hebt die je graag wilt gehoorzamen omwille van zijn of haar bijzondere kwaliteiten. In een wereld waar houvast wordt gemist, geeft dit een gevoel van zekerheid en veiligheid.

Op het eerste gezicht lijkt dit laatste type gezag heel aantrekkelijk. Dat kan, maar toch is voorzichtigheid geboden. Als men denkt aan zulk gezag bij wereldleiders of opiniemakers, dan komt men algauw bij Mahatma Gandhi of Martin Luther King terecht; als men wat verder zoekt ook bij mensen als Adolf Hitler of Joseph Stalin. Omdat de leider zijn gezag dankt aan zijn uitstraling, is de verleiding groot dit gezag om te zetten in ongebreidelde macht. In absolute macht. In een gezin zal het natuurlijk zo’n vaart niet lopen. Toch zou ook daar een zuiver charismatisch gezag tot kwalijke gevolgen kunnen leiden. Gelukkig komt er vroeg of laat een moment waarop een kind beseft dat die vader niet degene is die alles weet, of die moeder niet degene die alles kan oplossen. Door de ontwikkeling van onze maatschappij komt dat moment er zelfs voortdurend vroeger aan. Dat brengt voor één keer ouders en stiefouders in een vergelijkbare positie. Vanuit een totaal tegengesteld vertrekpunt moeten zij uiteindelijk uitkomen bij eenzelfde soort gezag. Ouders starten met charismatisch gezag. Het kind dat op de wereld komt, heeft een gevoel van almacht. Hij gaat ervan uit dat hij alles kan krijgen wat hij wil, dat hij alles mag ook, dat de 274


4/05/10 09:02

wereld aan zijn voeten ligt. Het is de autoriteit van vader en moeder die de ontnuchtering brengt. Én de frustraties. Meteen leert het kind zijn grenzen kennen en groeit de eerbied voor de almacht van zijn ouders. Het opgroeiende kind gelooft dat zij alles weten en alles kunnen. Zij brengen voor het kind de zekerheid en veiligheid in een bedreigende wereld. Daardoor heeft de ouder als van nature een charismatisch gezag. Maar in dit geloof komen algauw scheuren. Het kind ontdekt dat zijn ouders zich soms vergissen en dat ze in bepaalde omstandigheden machteloos zijn. Dit proces komt tot stand, onafhankelijk van de wil van de ouder. Het kan zelfs best zo zijn dat hoe meer de ouder zijn zwakheden tracht te verbergen, des te vlugger het kind ze doorheeft. De ouder kan het beste op die ommekeer anticiperen. Door zijn charismatisch gezag stap voor stap aan te vullen met of te vervangen door rationeel gezag. Op die manier verkrijgt hij een ideale mix van beide. Anders is het gesteld met het traditionele gezag van de ouder. Daar heeft de ouder zelf de touwtjes in handen en dat kan hij zo houden. Of dat denkt hij toch. Onzekere ouders zullen zich het sterkst vastklampen aan het gezag dat hen door de traditie en zelfs door de wet gewaarborgd lijkt. Sommigen zullen dat zelfs vertalen in een vanzelfsprekende autoriteit die in feite nooit aanvaardt dat de kinderen volwassen worden. Dat ze misschien wel verstandiger of wijzer geworden zijn dan zijzelf. Iedereen kent wel ergens een vader of moeder die hun 40-jarige zoon of dochter nog als kind behandelt. De kunst van het evenwichtig ouderschap bestaat er dus in het soort gezag dat hem als van nature toebedeeld is, tijdig om te buigen naar een ander soort gezag dat beter overeenstemt met de leeftijd van het opgroeiende kind. 275


4/05/10 09:02

Het rationele aspect van het gezag zal immers maken dat de ouder niet langer zal verlangen dat een kind iets doet omdat hij dat zo wil, maar omdat hij het kind geleerd heeft waarom hij zo moet handelen en niet anders. Zo gaat een kind iets doen of niet doen, niet omdat hij anders straf krijgt, maar omdat hij heeft leren inzien dat hij zo het beste handelt. En waar het straf betreft, is het charismatische aspect van het gezag even belangrijk. De mooiste vorm die het gezag kan aannemen, is toch dat een kind iets doet of laat omdat het vreest in het andere geval de liefde van de ouder te verliezen. Voor de stiefouder is dit niet anders. Alleen is de weg die naar dat soort gezag leidt, heel anders. De ouder vertrekt immers vanuit zijn natuurlijke autoriteit en is verplicht op een bepaald moment dit soort gezag aan te passen. Om het niet te verliezen. De stiefouder vertrekt vanuit het niets. En vanuit dat niets moet hij of zij zijn of haar gezag opbouwen. Om het te verwerven. Maar beiden moeten uiteindelijk komen tot hetzelfde soort gezag dat rationele en charismatische elementen combineert. Het heeft dus geen zin van de partner te verlangen dat deze een deel van zijn gezag aan jou delegeert. Die delegatie werkt niet omdat jij in de wereld van zijn kinderen geen ‘traditie’ hebt. De beste weg om gezag te verwerven is werken aan de vriendschap met de kinderen. Naarmate die toeneemt, verwerf je automatisch een vorm van charismatisch gezag. De plusouder die dat weet aan te vullen met rationele argumenten die duidelijk maken waarom hij of zij iets voorstaat of afkeurt, bouwt een gezag op dat de vergelijking met het ouderlijk gezag kan doorstaan.

276


4/05/10 09:02

‘Hoe verwerf ik dit gezag?’ Eerst en vooral door te zorgen voor een sterk zelfvertrouwen. Is dat iemands zwakke punt, dan is het goed daar wat aan te doen. Een duidelijk akkoord over de precieze rol die men te spelen heeft en de instandhouding van voldoende ademruimte buiten het gezin, zullen hierbij goed van pas komen. Bij dit type gezag stelt men zich immers kwetsbaar op. Men moet durven toe te geven dat men zich vergist heeft, bekennen dat men iets niet weet. Een tekort aan zelfvertrouwen doet je veel liever teruggrijpen naar autoritaire vluchtwegen. Even belangrijk is een consequent gedrag. Als men te veel twijfelt aan de grenzen die men zelf mee heeft vastgelegd, of vandaag dingen toelaat die men de volgende dag afkeurt, heeft het kind geen houvast. Zelfs als hij daardoor af en toe zijn slag thuishaalt, zal hij op termijn weinig respect opbrengen voor het wispelturige gedrag van een leider die eigenlijk geen echte leider is. Daarom is het van belang dat de plusouder afstand bewaart van de strijd die soms nog woedt tussen beide ouders. Daardoor geeft hij duidelijk aan zijn eigen koers te varen. Het kind voelt dan dat hij bij hem terecht kan als zijn twistende ouders hun evenwicht dreigen te verliezen. Consequent zijn is niet tegengesteld aan soepel zijn. Een plus ouder kan gerust wat minder veeleisend zijn dan zijn partner. Moet het wel aandurven afgesproken grenzen opnieuw ter discussie te stellen als blijkt dat ze niet langer haalbaar zijn of hun doel voorbijschieten. Een grens omwille van de grens heeft geen zin. Een grens is geen doel op zich, alleen maar een middel om een doel te bereiken. Ook de ruimste ervaring moet zichzelf steeds opnieuw ter discussie durven te stellen. De aanpassing 277


4/05/10 09:02

moet besproken kunnen worden, zowel op voorstel van de plusouder als op vraag van de kinderen. Juist daarom is permanente dialoog zo belangrijk. Deze dialoog veronderstelt heldere communicatie. Vanzelfsprekend heeft de ene persoon het daar gemakkelijker mee dan de andere. Niet voor niets hebben we aan het communiceren bijzondere aandacht besteed in hoofdstuk 4. Belangrijk zijn vooral twee dingen: nagaan of de boodschap die je wilde overbrengen echt goed begrepen is, en daarnaast vooral je voortdurend in de plaats stellen van de ander, zonder jezelf te verliezen. Soms kan het gebeuren dat kinderen niet in staat zijn je te vertellen hoe ze zich voelen of willen ze je hun gevoelens niet meedelen. Het kan dan voor hen een hele geruststelling zijn van jou te horen dat ze niet de enige kinderen van gescheiden ouders zijn die zich boos of droevig voelen. Als jij je soms buitengesloten voelt, bedenk dan dat de kinderen in andere omstandig heden misschien datzelfde gevoel hebben. Wees dus niet bang om jouw gevoelens aan je stiefkinderen kenbaar te maken. Misschien vertellen ze je dan wel gemakkelijker dat zij met hetzelfde gevoel leven. Wees ook authentiek. Wil nooit van het kind iets gedaan krijgen dat jijzelf niet doet of in zijn plaats niet zou doen. Ik had ooit een lector die op het randje af bijzonder harde eisen aan de studenten stelde. Wie één minuut te laat was, kwam zijn les niet meer binnen. Excuses hielpen niet. Hijzelf kwam elke dag van meer dan vijftig kilometer ver. Een halfuur voor zijn eerste les was hij altijd aanwezig. Toen ik op het idee kwam de studenten toe te staan om hun lectoren te evalueren, protesteer den sommigen onder hen. Ze vreesden dat het een populariteits 278


4/05/10 09:02

test zou worden en dat de gemakkelijkste onder hen er het beste zou uitkomen. Niet dus. De lesgever in kwestie werd wel door sommigen als ‘onmenselijk streng’ beoordeeld, maar in het geheel kwam hij er als de beste uit. Het beste gezag berust ook op onderling vertrouwen. Daarbij lijkt het mij even belangrijk aan kinderen vertrouwen te geven als hun vertrouwen te winnen. Vertrouwen geven kun je doen in kleine zaken. Aan hen bijvoorbeeld bij boodschappen doen meer geld meegeven dan nodig is, of de afspraak maken dat ze uit zichzelf op het afgesproken uur zullen gaan slapen als je een avond wat later thuis zult zijn. Vertrouwen win je als je iets dat niet door de beugel kan en jij alleen hebt vastgesteld, onder jullie houdt. Bijvoorbeeld als de dochter een stuk te laat thuiskwam of zoonlief een glaasje te veel ophad bij een eerste fuif. Uiteraard met de vermanende boodschap erbij dat dit alleen kan voor één keer. Ook kinderen de zelfcontrole geven die past bij hun leeftijd, zal voor hen een blijk van vertrouwen zijn. En misschien werkt die nog wel beter dan jouw controle van buitenaf. Datzelfde vertrouwen zorgt ervoor dat stiefkinderen het gevoel krijgen dat ze bij jou terechtkunnen met zaken waarmee ze moeilijker bij hun vader of moeder durven aan te kloppen. Wie dit bereikt, weet dat men een unieke en belangrijke rol in het leven van dat kind speelt. Afspraken nakomen is eigenlijk slechts een toepassing van consequent gedrag. Aangezien je wenst dat de kinderen de afspraken nakomen die jij met hen hebt gemaakt, is het vanzelfsprekend dat dit alleen maar werkt als jij jouw afspraken met hen óók correct nakomt. 279


4/05/10 09:02

Tot grote verbazing van mijn vrienden beweerde ik ooit dat als ik een afspraak had met mijn zoon, zelfs een minister moest kun nen wachten. Ik argumenteerde dat een minister in zijn wijsheid toch moest kunnen begrijpen dat voor mij een afspraak een afspraak was. Dat ik dat ook zo aan mijn zoon geleerd had en ik dus nu inconsequent zou zijn door mijn afspraak niet na te komen. Natuurlijk zou ik in zo’n geval met mijn zoon onderhan deld hebben, maar ik zou het fout vinden hem boudweg voor een voldongen feit te plaatsen. En ‘last but not least’: alle drogredenen vermijden. Deze halen het opgebouwde vertrouwen helemaal onderuit. Sommige ouders en stiefouders, en ook wel af en toe partners onder elkaar, zoeken maar al te dikwijls hun heil in allerlei redenen die alleen tot doel hebben de echte reden te verbergen. Ze weten dat die echte reden gevoelig ligt en gemakkelijk onderuit te halen valt en dus zoeken ze hun toevlucht tot redenen die zo ver mogelijk van de ware motieven verwijderd liggen. Als een eerste drogreden ontmaskerd wordt, hebben ze er onmiddellijk een andere in reserve. En nog een. Meestal kennen de kinderen de ware reden. Soms zullen ze zo diep graven tot de ouder of stiefouder kleur moet bekennen. Hoeft het gezegd dat zijn geloofwaardigheid een ferme deuk gekregen heeft? Dat het vertrouwen geschonden is en dat een deel van zijn gezag verloren ging? Ʌ Laten we nog even deze beschouwingen omtrent het gezag toetsen aan de praktijk. Wellicht de hoofdreden waarom Maaike van Goethem de Stichting Stiefmoeders in Nederland oprichtte, was haar persoonlijke ervaring met gezag. Hierover zegt ze het volgende. 280


4/05/10 09:02

Wanneer en waar heeft Maaike dit gezegd ?? red. ‘Met mijn nieuwe relatie kreeg ik het dochtertje van mijn vriend cadeau. Het kind voor wie ik niet had gekozen, maar met wie ik wel iets moest. Ik ben in elke mogelijke valkuil getrapt. Ik moest ervaren hoe stiefmoeders in tegenstelling tot moe ders een vage rol hebben. Moeders hebben de rol te zorgen voor hun kinderen die ze onvoorwaardelijk liefhebben. Een stiefmoe der is geen moeder, geen tante, geen vriendin. Ze moet zelf uit zoeken wat ze betekent voor de kinderen van haar partner en wat die voor haar betekenen. Aanvankelijk stapte ik automatisch in de opvoedrol, maar voelde me algauw een stadswacht naar wie toch niet wordt geluisterd omdat ze toch geen bon mag uitschrijven. Niet bij haar vader, maar bij mij zocht ze voortdurend haar grenzen op. Ik had het gevoel dat ze me totaal niet serieus nam. Ik had ook gedacht dat ik meteen van haar zou houden, maar dat had veel meer tijd nodig. De onvoorwaardelijke liefde van mijn vriend voor haar had ik als stiefouder niet. “Houden van” leek me niet vanzelfsprekend. Als ik het vooraf had geweten, was ik niet zo enorm aan mezelf gaan twijfelen toen ik besefte dat ik de opvoeding van mijn stiefdochter aan mijn partner moest overlaten. Gelukkig zag ik toen in dat ik eerst een band met het meisje moest opbou wen. Ik stapte uit de correctierol en deed vooral leuke dingen met haar, we werden maatjes. Op die manier verdiende ik gezag waardoor ik mij inmiddels een beetje met haar opvoeding kan bemoeien.’ In de eerste fase zien we Maaike hetzelfde doen als zovele anderen: ze wil het gezag met de vader delen en de zorgzame huismoeder spelen. Twee zaken waar men zich bij het begin het beste 281


4/05/10 09:02

helemaal van onthoudt. Na al wat de kinderen meegemaakt hebben, is het datgene wat ze het beste kunnen missen. Een stiefouder moet het nooit beter proberen te doen dan de afwezige moeder of vader. Maar de verleiding daartoe is groot, wellicht nog meer voor de stiefmoeders dan voor de stiefvaders. Maaike is bijzonder oprecht als ze bekent dat ze tot haar grote verbazing zelf ook een hele tijd nodig heeft om echt van haar stiefkind te houden. Misschien zou de tijd die daarvoor nodig is, wel eens kunnen overeenstemmen met de tijd die het kind nodig heeft om iemand volledig als stiefvader of stiefmoeder te aanvaarden. Tot slot komt Maaike gelukkig tot de enige conclusie die zich opdringt: bouw eerst een sterke vriendschapsband op, dan volgt het gezag vanzelf. Ten slotte is de voldoening die de stiefouder na jaren overhoudt, niet te meten aan het gezag dat hij heeft kunnen uitoefenen, zeker niet aan de macht die hij over zijn stiefkinderen gehad heeft. Wat jou als plusouder wezenlijk gelukkig maakt, is de ervaring dat jij bij je stiefkinderen duidelijke sporen herkent van de waarden die jij hun hebt trachten door te geven. Dat je ondervindt dat de stiefkinderen respect en waardering hebben voor wat jij voor hen hebt gedaan en voor wat jij in hun leven betekende. Dat je ondervindt dat zij van jou zijn gaan houden zoals jij van hen.

282


4/05/10 09:02

Hoofdstuk 8

Prioriteiten stellen

Het is een publiek geheim: een relatie gaat eerder ten onder aan voortdurend terugkerende kleinigheden waar men zich dagelijks aan ergert dan aan veel belangrijkere zaken die zich eenmalig voordoen. Bij een nieuw samengesteld gezin met zijn veelheid aan relaties is dat niet anders. Het is dus het beste om niets te negeren dat fout loopt. Wel is het nuttig voor jezelf uit te maken wat echt van belang is en wat niet. Misschien vind je dan wel dingen waarvan je ontdekt dat het eigenlijk niet de moeite loont om je erover te ergeren. Waarvan je inziet dat ze niet zwaar genoeg wegen om er jouw relatie voor op het spel te zetten. Het is niet alleen aan de stiefouder om deze oefening te doen, het geldt evenzeer voor de partner. En als zij beiden eenmaal met succes een of meer dingen geschrapt hebben, zullen ze de kinderen er wellicht beter van kunnen overtuigen hetzelfde te doen. Het probleem is immers dat wat voor de een belangrijk is, dat niet noodzakelijk zo is voor de ander. Daardoor begrijpt die ook niet waarom de eerste daar zo moeilijk over doet. Het woord stiefmoeder of stiefzoon op zich kan het voor sommigen al erg moeilijk maken. Sommige stiefmoeders hebben er zo’n hekel aan dat ze steevast zullen spreken over ‘de zoon van mijn vriend’, nooit over ‘mijn stiefzoon’. Terwijl de zoon zelf daar misschien geen enkele moeite mee heeft en met sympathie spreekt over ‘mijn stiefmoeder’. 283


4/05/10 09:02

Als een bepaald gegeven voor iedereen in het gezin een probleem vormt, dan is dit op zich belangrijk genoeg om samen naar een oplossing te zoeken. Ben jijzelf de enige die er moeite mee heeft, dan is het toch wel het geschikte moment om te onderzoeken of het probleem eigenlijk niet bij jou ligt. Dan moet je trachten het voorval te ontdoen van de subjectieve gevoelens die het bij jou opwekt, en het te objectiveren. Om het eenvoudiger te zeggen: gaat het om iets dat zo belangrijk is dat het de goede werking met jouw partner of van de gezinsrelatie in het gedrang brengt? Of is het alleen maar iets dat jou ergert? We kunnen dus wederom geen algemene lijn vooropstellen en aangeven wat wel en wat niet belangrijk is. Wel kunnen we een bepaalde categorie aangeven waarvan we denken dat het belang ervan ter discussie gesteld kan worden. Naast een andere categorie waarvan het wezenlijke belang duidelijker is. We laten hier uiteraard buiten beschouwing wat exclusief aan de ouders toekomt (vergelijk in dit verband wat we zeiden over opvoeding en discipline in hoofdstuk 6). De voorgestelde categorieën zijn dus niet absoluut. Je kunt gerust een of meer onderwerpen van categorie verwisselen tot de indeling precies overeenstemt met jouw persoonlijke inzicht. Het komt er ook niet op aan om alle onderwerpen van de eerste categorie ter discussie te stellen. Als je er een of twee vindt waarvan je na rijp beraad inziet dat ze niet zo belangrijk zijn als je eerder dacht, dan ben je goed gewapend om met anderen een gesprek aan te gaan. De kans is reëel dat ook zij wel het een en ander gevonden zullen hebben waar ze in de toekomst niet meer zo zwaar aan hoeven te tillen. Op voorwaarde dat ze, net als jij, de inspanning hebben willen doen om zich dezelfde vragen te stellen.

284


4/05/10 09:02

Belangrijk of niet? Beginnen we met de kleding. Het is moeilijk te geloven welke herrie er om kleding gemaakt kan worden! Persoonlijk was ik getuige van de wekelijkse ergernis van een moeder over de kleding van haar dochter, telkens als ze van bij haar vader terugkwam. Bij de vader bleek zich hetzelfde scenario af te spelen. De vriend van de moeder trok zich van de hele his torie niets aan. De nieuwe gezellin aan de andere kant des te meer. Heel de hetze kwam er omdat de vader en stiefmoeder het meisje zo klassiek en traditioneel mogelijk gekleed wilden zien: rok tot over de knieën, blouse met lange mouwen en hoog dichtgeknoopt, een kopie van de kostschoolkleding. De moeder van haar kant sloot volledig aan bij de Franse stijl: speels, frivool en een tik keltje uitdagend. Stof genoeg om aan beide kanten bij elke wis seling de dochter onmiddellijk van outfit te doen veranderen en haar in hún kleding terug te zenden. Ik had sterk de indruk dat er naar de mening van de dochter nauwelijks gevraagd werd. Als neutrale toeschouwer heb ik dan mijn keuze vlug gemaakt. Tegelijkertijd moet ik zeggen dat ik de handelwijze van beiden verwerpelijk vind, want niet in het belang van het kind. Dat het ook anders kan, hoorde ik van een Nederlandse vriend die een autoriteit was op het gebied van communicatie. Toevallig was hij ook dominee. Zijn zoon had het spoor van zijn vader gevolgd en had het gebracht tot diaken. Dit had hem er niet van weerhouden te blijven zweren bij een soort kleren die noch bij het ambt van dominee noch bij de kleding van zijn vader paste. Hij droeg uitgerafelde jeans en T-shirts, bedrukt met schreeuwe rige teksten. 285


4/05/10 09:02

Op een reis die ze samen door Amerika maakten, werd de vader gevraagd een kerkdienst te leiden. Hij stelde zijn zoon voor hem te begeleiden. ‘In deze kleding?’ vroeg de niet-begrijpende zoon. ‘Dat meen je toch niet?’ ‘Waarom niet?’ antwoordde de vader. ‘Het is toch de kleding van jouw keuze?’ Een schitterende manier om op onopvallende wijze de consequenties van gemaakte keuzes te doen inzien én om aan te tonen dat de kleding uiteindelijk niet echt belangrijk is. Als stiefvader zou ik niet anders gedaan hebben. De haartooi van een puber sluit nauw aan bij het voorgaande. Toegegeven, ik zou er ook moeite mee hebben om mij als vader of stiefvader te vertonen in gezelschap van een zoon of dochter met een uitgesproken agressieve haartooi. Dat heeft echter niets te maken met hoe het haar eruitziet, maar alles met de agressiviteit die ervan uitgaat. Die druist regelrecht in tegen mijn waardesysteem. Daarbuiten zie ik moeilijk een reden waarom ik mij over een haardracht druk zou maken. Begin jaren zeventig vroeg een student mij kort voor de exa mens of ik van mening was dat hij ‘zo’ bij een bepaalde strenge docent examen kon afleggen. Met die ‘zo’ bedoelde hij zijn warrige haar dat tot op zijn schouders viel. Ik ant woordde hem met een boutade: ‘Zelfs al kwam je naakt bij mij, je zou de punten krijgen die je verdient. Maar jij moet zelf uitmaken of het verstandig is je bij die lesgever op deze wijze te vertonen.’ Ik zie niet in dat ik mij ooit met het haar van mijn stiefzoon bemoeid zou hebben, ook al wist ik dat dit zijn autoritaire vader 286


4/05/10 09:02

zeker plezier had gedaan. Wel zou ik hem hebben gewezen op bepaalde consequenties van zijn gedrag. Met de orde in huis gaan we duidelijk een stap verder. Ik kan best begrijpen dat heel wat mensen echt kunnen genieten als alles in huis perfect op orde ligt. Net als in een interieurmagazine. Ikzelf ben ook erg op ordelijkheid gesteld en kan dus moeilijk begrijpen hoe anderen zich goed kunnen voelen in wat zij een ‘gezellige wanorde’ noemen. Tegelijkertijd besef ik dat volledige orde met opgroeiende kinderen zelden haalbaar is. Wat ik ook niet begrijp, is hoe iemand die bij een eenouder gezin gaat inwonen waar die ‘gezellige wanorde’ heerst, de illusie koestert die binnen de kortste keren in een oase van orde te herscheppen. We weten hoe gevoelig stiefouders zijn voor de opmerking: ‘Je wist toch waar je aan begon?’, en terecht. Maar als er één terrein is waar ze moeten weten wat hun te wachten staat, dan is het toch wel het reilen en zeilen van het gastgezin. Daarbij is het zelfs te verwachten dat de ouder en zijn kinderen hoegenaamd niet wensen dat er iets verandert. Als zij zo leven, dan is het waarschijnlijk omdat zij er bewust voor gekozen hebben. Misschien was dit in hun oorspronkelijke gezin ook wel zo. Vindt men als plusouder die wanorde niet zo belangrijk en denkt men ermee te kunnen leven, prima. Dat wil daarom niet zeggen dat men zijn ideaal van orde en netheid moet opbergen, integendeel. Iedereen kan vroeg of laat wel wat meer orde gebruiken. Alleen moet men beseffen dat het niet raadzaam is om onmiddellijk met de grote schoonmaak te beginnen en dat het wel een of meerdere jaartjes kan duren alvorens dat doel bereikt te hebben. En meer nog dan tijd zal het veel overleg vragen. In de eerste plaats overleg met de partner. Zonder diens steun en medewerking lukt het nooit. Dus hem of haar zul je 287


4/05/10 09:02

eerst moeten ‘bekeren’. En liefst niet met emotionele maar met rationele argumenten. Heb je hem of haar eenmaal overtuigd, stel dan gerust een timing op waarbij er in etappes gewerkt wordt. De weg van de geleidelijkheid is altijd de beste in een nieuw samengesteld gezin. Het is geen goed idee daar te vroeg mee te beginnen. Hoe beter je al ingeburgerd en aanvaard bent in het gezin, des te vlotter het zal gaan. Start liefst klein, met de meest kritische gemeenschappelijke plaatsen bijvoorbeeld. En echt het laatste dat men moet doen, is voortdurend achter iedereen aanhollen om alles voor hen in orde te brengen. Zo zullen ze nooit de gevolgen van hun gedrag in de gaten krijgen. Huishoudelijke hulp is soms ook een heikel thema. De ene ouder gaat ervan uit dat kinderen van jongs af aan moeten leren bij bepaalde taken in de huishouding te helpen. De tafel afruimen is er zo eentje van. Andere ouders vinden dat de kinderen mogen spelen en eigenlijk niets hoeven te doen. Nog anderen houden het bij een tussenweg: wie zijn best doet op school, hoeft minder zijn best te doen thuis; zolang ze kind zijn, mogen ze zoveel mogelijk genieten en zullen de ouders wel voor hen zorgen. De stiefouder die met een tegengestelde visie in een gezin terechtkomt, kan in die laatste gevallen moeite hebben te aanvaarden dat de kinderen niets hoeven te doen. Als de vader – want van de moeder kan ik mij dat nauwelijks voorstellen – zou vinden dat hij ook niets meer hoeft te doen nu er opnieuw een vrouw in huis is, dan lijkt mij de verontwaardiging van de stiefmoeder terecht. Maar als hij net zoals vroeger zelf opruimt of meehelpt, dan zie ik niet in wat het probleem is. Zijzelf heeft er dan geen last van. En voor de rest is het een element van de opvoeding waarover men van mening kan verschillen, maar waarover de ouder het laatste woord heeft. 288


4/05/10 09:02

Hetzelfde geldt voor het grootste deel van de huiselijke gewoonten. Hoe laat moeten de kinderen gaan slapen? Hoeveel tv mogen zij kijken of op hun computer werken of spelen? Natuurlijk kunnen de stiefouder en zijn partner grondig van mening verschillen, maar het heeft weinig zin de ouder geregeld erop te wijzen dat hij of zij verkeerd bezig is. Als een bepaald gedrag je echt ernstig stoort, zorg er dan voor daar een grondig gesprek over te hebben. Ziet de ouder in dat je geheel of gedeeltelijk gelijk hebt, is dat des te beter. Vindt hij of zij dat echter niet, laat hem of haar dan zelf maar ondervinden of je al dan niet gelijk had. Intussen zit er niets anders op dan de regels van het huis te volgen. Hier botst men weer op het verleden: die gewoonten waren al ingeworteld voordat jij erbij kwam. Het ligt dan ook voor de ouder niet voor de hand om ze zo maar te veranderen. Vanaf welke leeftijd men mag uitgaan en hoe laat men moet thuiskomen, zijn gewoonten die zich eerder buitenshuis afspelen. Men kan er hoogstens bij het thuiskomen wat last van hebben. Al deze gewoonten horen thuis binnen het kader van de opvoeding. Dus is het voor de stiefouder niet raadzaam om zich tussen de opvattingen van de ouders te wringen. Tenzij dan om te bemiddelen, niet om de een of de ander af te keuren. Zelfs het samen tv-kijken kan tot conflicten leiden. Ogenschijnlijk gaat het om de plaats op de bank, in werkelijkheid meestal om de rang in de affectie. Zeker de eerste jaren na de scheiding hebben de kinderen nogal de neiging om dicht tegen hun vader of moeder aan te kruipen. Dikwijls zijn ze bang dat ze die ook zouden verliezen aan een ander. De ouder die niet zelden met een schuldgevoel worstelt, gaat daar gemakkelijk op in. Ten koste van de stiefouder die zich buitengesloten voelt. Een goed gesprek met zijn allen moet daar een oplossing voor kunnen brengen. Een wisselbeurt waar ook de stiefouder 289


4/05/10 09:02

aan deelneemt, ligt misschien het meest voor de hand. Hierdoor leren de kinderen dat ze hun vader of moeder niet zullen verliezen, maar wel moeten kunnen delen. En jij toont intussen dat je de gevoelens van de kinderen erkent en respecteert. Van familiebezoeken zeiden we reeds dat het verstandig kan zijn zich af te vragen welke bijdrage ze leveren aan het eigen geluk of aan dat van de andere leden van het gezin. Als ze niet spontaan en vlot verlopen, leveren ze dikwijls meer spanning en ongemak op dan iemand lief is. Wie er onbevooroordeeld en los van tradities over nadenkt, zal vlug inzien dat ze het algemeen belang niet dienen en dus het belang niet verdienen dat men geneigd was eraan te hechten. En wat te denken van het bijwonen van evenementen waar de kinderen aan deelnemen? Ikzelf zou geneigd zijn dit als geheel bijkomstig te beschouwen. Vooral als de ouders op dit terrein actief samenwerken, is dat voor het kind wellicht meer dan voldoende. Het is zeker niet overbodig je een aantal dingen af te vragen. En wel in de eerste plaats of de kinderen het zelf wensen dat jij erbij aanwezig bent, en hoe de andere ouder jouw aanwezigheid zal ervaren? Niemand is erbij gebaat als jouw aanwezigheid voor onrust zorgt. Als de sfeer geforceerd is, zullen de kinderen zich het minst van al op hun gemak voelen. Veel hangt er natuurlijk vanaf hoe de relatie met de ex van je partner verloopt. Zolang de kinderen klein zijn, zullen jullie het onder elkaar moeten uitmaken; zijn ze ouder, dan zullen ze je wel laten aanvoelen of ze wensen dat je komt, of het je gewoonweg vragen. En men hoeft ook niet wakker te liggen van formele zaken. Is eenmaal samen met de partner de rol van de stiefouder vastgelegd, dan is het niet langer erg zinvol erover te piekeren of men 290


4/05/10 09:02

nu meer vader is of vriend, moeder of vertrouwelinge. Als men erin slaagt met respect met elkaar om te gaan, dan heeft het weinig belang welke plaats men precies inneemt of welke rang men bij deze of gene gelegenheid toebedeeld krijgt. Ik zou liever op de laatste rij gaan zitten en het verzoek krijgen om dichterbij te komen dan vooraan aan te schuiven om vervolgens aan te voelen dat ik daar niet echt op mijn plaats zit. Het is wel handig te bedenken dat sommige praktische dingen veel meer aandacht vragen dan die formele zaken. Als de kinderen van jouw vriend zoveel cola mogen drinken als ze willen, terwijl jij jouw kinderen leerde dat cola slecht is voor hun tandjes en voor andere dingen, dan heb je heel wat meer werk aan de winkel. Steek dus liever meer energie in het zoeken naar oplossingen voor dat soort zaken. Je afvragen welk belang deze zaken werkelijk voor jou hebben, is één zaak. Te veel toegeven is iets anders en kan even schadelijk zijn als niets toegeven. Stel dus gerust je eigen grenzen bij het snoeien maar laat het gezonde verstand het winnen van de emoties. Wat echt belangrijk is, vraagt overleg Ik kan best aannemen dat velen aan tafelmanieren veel belang hechten. Als de wijze waarop kinderen zich aan tafel gedragen, sterk afwijkt van de normen die de stiefouder hanteert, dan kan dit een ernstig probleem betekenen. Het kan thuis al een probleem zijn, in een restaurant is het dat zeker. Het wordt helemaal een mijnenveld als de stiefouder in kwestie ook kinderen heeft die geregeld met de anderen samen aan tafel zitten. Tegengestelde tafelmanieren van de kinderen kunnen een ernstige bedreiging voor een relatie betekenen. Niet 291


4/05/10 09:02

in het minst omdat die tegenstelling op dieper liggende verschillen in aanpak tussen de ouder en de stiefouder kan wijzen. De meest permissieve ouder zal opmerkingen over zijn kinderen moeilijk verdragen. De strengste ouder zal nog moeilijker kunnen begrijpen dat de ander zo laks reageert. Bij zo’n situatie is het niet te verwachten dat een van hen dit probleem als onbelangrijk zal afdoen. Hier zal veel en moeilijk overleg nodig zijn. Vermoedelijk kan men maar twee kanten uit. Komen tot een compromis waarbij men met zijn allen samen een middenweg vindt. Of, wat wel meer gebeurt: beslissen dat elke ouder met zijn kinderen zijn eigen regels volgt. Uiteraard is de eerste oplossing beter dan de tweede, zeker op lange termijn. Maar in geval van nood is elke creatieve oplossing waardevol. De problemen rond de tafel kan men ook in een andere vorm terugvinden, bijvoorbeeld in de badkamer of in andere gemeenschappelijke ruimten. Misschien zijn ze daar minder bezwarend, maar oplossingen zullen op dezelfde manier gezocht moeten worden. Moeilijkheden in verband met de wisseldagen liggen ook erg gevoelig. Hoewel dit eigenlijk een probleem is van de ouders, raakt de stiefouder er heel dikwijls bij betrokken. Geregeld wordt hij of zij belast met het halen of brengen van de kinderen of met het maken of nakomen van de afspraken. Dikwijls wordt men ook zonder het te willen geconfronteerd met de nalatig heden, slordigheden of pesterijen van de andere ouder. In eerste instantie zal de stiefouder er het meeste belang bij hebben zich zoveel mogelijk te distantiëren van de discussies tussen de ouders. Tussenkomen staat meestal gelijk met de strijd aanwakkeren. Met het bijkomende negatieve gevolg dat de kinde292


4/05/10 09:02

ren het niet zullen appreciëren dat je voor de ene of de andere partij kiest. Zeker niet alvorens zij dat zelf gedaan hebben, en dan nog. Het kan soms behoorlijk moeilijk zijn om niet te reageren als jijzelf voor schut gezet wordt, maar het loont toch de moeite het te proberen. Wie zijn neutraliteit weet te bewaren, is wellicht vroeg of laat in staat een bemiddelende rol te spelen. Voor wie dat niet doet, is het uitgesloten. Het beste argument om zich aan die neutraliteit te houden zijn de kinderen. Heel dikwijls vergeten de ouders dat die wisselingen voor de kinderen niet altijd gemakkelijk zijn. In de beginperiode zullen ze de eerste dag of dagen de afwezige ouder vaak missen. Soms zullen ze op het einde van de week liever willen blijven waar ze zijn. Nu eens zullen ze dat uitdrukkelijk zeggen, dan weer niet. Ouders kunnen door hun onderlinge gedrag het voor de kinderen extra lastig maken. Maar ze kunnen ook de kinderen helpen door hen te doen inzien dat die andere ouder hen nu ook mist en naar hen verlangt. De wijze waarop kinderen je aanspreken, lijkt een detail en in veel gevallen is het dat ook. Ik heb het meegemaakt dat bij de kennismaking de vriend van de moeder aan de dochter werd voorgesteld als mijnheer zus of zo, zoals in die tijd gebruikelijk was. Als die vriend geleidelijk aan haar stiefvader werd, is zij dat gewoon verder blijven zeggen. Ze was daar zo aan gewend geraakt dat ze zich daar nooit vragen bij stelde. Buitenstaanders vonden dat vreemd. Insiders niet omdat zij aanvoelden dat die aanspreking dezelfde genegenheid en liefde inhield als gelijk welk andere aanspreking ook. Nu zal men vlugger zeggen: ‘Dit is een vriend, Jan of Frans.’ Dat is heel wat gemakkelijker want het is logisch dat men dit gewoon verder blijft zeggen. 293


4/05/10 09:02

Als ik dit als een probleem in deze categorie aanhaal, dan is het omdat ouder en stiefouder zich er goed van bewust moeten zijn dat het aanbrengen van een andere naam voor het kind helemaal niet vrijblijvend is. Heel wat woorden zijn geladen met gevoel: voor het kind zelf maar ook voor de anderen. En wat anderen voelen, heeft dan ook weer zijn weerslag op het kind. Het valt te hopen dat er weinig of geen stiefouders meer zijn die hun stiefkinderen nog aansporen om tegen hen mama of papa te zeggen. Niet alleen wijst dit op een grof gebrek aan respect voor de natuurlijke ouder, iets dat de kinderen zeker niet in dank zullen afnemen, maar tegelijkertijd jaagt men daarmee de afwezige mama of papa hoog in de gordijnen. Benamingen als tante of oom zijn ouderwetse verhullingen van de ware toedracht en dus vandaag de dag niet langer bruikbaar. Bovendien zijn het allemaal benamingen die meestal door de stiefouder, al dan niet samen met de ouder, worden bedacht en juist daardoor zijn ze minder geschikt. Waarom zou men de kinderen niet zelf laten kiezen? Meestal vinden ze wel een iets betere benaming dan jijzelf. En ze zullen het vooral graag gebruiken omdat ze er zelf naar mochten zoeken. Als ze echt met iets afkomen dat je vreselijk vindt, kun je nog altijd zeggen dat je dát nu echt niet graag hoort. Ze zullen zeker tot een tweede poging bereid zijn. Voor mijn part zouden ze gerust hun keuze ook met de ex van mijn partner mogen bespreken. De kinderen voelen daarmee aan dat ik zijn mening respecteer, en de kans is groot dat hij dan des te meer aanvoelt dat ik zijn plaats niet wil innemen. Het samenleven van verschillende soorten broers en zussen in eenzelfde huis is iets dat door veel ouders en stiefouders wordt onderschat. 294


4/05/10 09:02

Cathérine Jousselme beschrijft in haar boek Ils recompo sent, je grandis hoe bezorgd ouders kunnen zijn om hun kinderen een gelukkige toekomst te bezorgen in een nieuw samen gesteld gezin. Maar in al hun ijver gaan ze soms voorbij aan sommige essentiële dingen. Eén daarvan is de verhouding tussen broers en zussen enerzijds en tussen hen en stiefbroers, stiefzussen, halfbroers en halfzussen anderzijds. De auteur toont aan hoe belangrijk veelal broers en zussen voor elkaar worden bij een scheiding. En nog veel meer als ze geconfronteerd worden met een nieuw samengesteld gezin. Zij zijn degenen die voortdurend contact hebben met elkaar en zijn daardoor ook het best geplaatst om hun zorgen en verdriet met elkaar te delen. Ook kunnen ze elkaar ondersteunen door nieuwe kansen te ontdekken die de nieuwe situatie hun biedt. Sommige kinderen worstelen bovendien met schuldproblemen, denken dat zij medeoorzaak zijn van de scheiding. Broer of zus komt dit wellicht het vlugst te weten en is ook het beste in staat dat uit hun hoofd te praten. Daartegenover verloopt de verblijfsregeling in de twee gezinnen niet altijd parallel zodat ze nu eens wel en dan weer niet samen met stiefbroers of -zussen aanwezig zijn. In heel wat gevallen zal het klikken en zullen ze er misschien naar verlangen elkaar weer te zien. Maar in heel wat andere gezinnen blijven zij redelijk vreemd voor elkaar. Dan zullen ze maar heel geleidelijk de gewoonten en het gezelschap van de anderen aanvaarden. Daar komt nog bij dat de hiërarchie in hun onderlinge verhoudingen stelselmatig verbroken wordt. Als oudste in het ene gezin plotseling de jongere worden in het andere gezin kan een hardnekkige rivaliteit veroorzaken. Een enig kind dat een nummer in de rij wordt, zal daar niet altijd gelukkig mee zijn. Men kan ervan op aan dat kinderen lange tijd elkaars sterkte en zwakte zullen afwegen om hun plaats in de groep veilig te stel295


4/05/10 09:02

len. In die wedijver worden dikwijls kleinere of grotere machtsspelletjes gespeeld. De relaties die stiefzonen en stiefzussen met elkaar aangaan, zijn meestal minder stevig en vallen gemakkelijk bij de eerste storm uit elkaar, wat de band tussen de eigen broers en zussen nog kan versterken. De komst van een halfbroertje of halfzusje kan voor sommige kinderen dan weer een herbevestiging van de scheiding van hun ouders betekenen. Toch zit er een positieve kant aan. In heel wat gevallen versterkt het de relatie tussen de ouder en de stiefouder, wat voor de kinderen een goede zaak is. Daarbij komen ten aanzien van de nieuweling de kinderen van beide gezinnen op gelijke voet te staan; voor elk van hen is de nieuwgeborene een halfbroertje of halfzusje. De mogelijke polarisatie tussen hen is daarmee verbroken. De groeiende omvang van de familie is een ander gevolg dat voor de kinderen meer een last dan een lust kan zijn. Het hangt er helemaal vanaf hoe vooral de bijkomende grootouders te werk gaan. Naast ooms en tantes kunnen zij een belangrijke steun voor hun kleinkinderen betekenen, zowel tijdens de scheiding als bij de vorming van het stiefgezin. Voorwaarde is dan wel dat ze de beslissingen van hun kinderen accepteren en zich niet mengen in mogelijke conflicten. En dat ze zeker niet uitsluitend partij kiezen voor hun eigen zoon of dochter. Hoe discreter zij zich opstellen, des te beter het is voor hun kleinkinderen. Velen blijken dat gemakshalve of uit familiaal chauvinisme wel eens te vergeten. Een grootouder die het met zijn kleinkinderen goed meent, blijft – zeker naar hen toe – zo neutraal mogelijk, luistert naar de moeilijkheden die ze met hun stiefvader of stiefmoeder kunnen hebben, en spoort hen aan om de affectieve band met de stiefouder aan te halen. 296


4/05/10 09:02

Zeker als de grootouders een aantal zorgtaken van de ouders op zich nemen, kan het verschil in hun houding beslissend zijn. Ten goede maar ook ten kwade. De rol van stiefgrootouders is beperkter. Zij kunnen vooral hun zoon of dochter in hun rol van stiefouder ondersteunen. Vooral door die ‘andere’ kleinkinderen evengoed te aanvaarden als hun eigen kleinkinderen en hun de nodige warmte te geven zullen ze hun zoon of dochter een grote dienst bewijzen. Hoe dan ook blijft de omgang met ouders en schoonouders voor het nieuwe paar een delicate opdracht. We gaven vroeger al aan dat het voor de stiefouder het beste is deze relatie niet te forceren. Hetzelfde is zeker waar voor diens kinderen. De hint dat het voor stiefouders wellicht beter is voorzichtig af te wachten tot de ouders van hun partner zelf naar hen vragen, is wellicht even nuttig voor wat hun kinderen betreft. Ook hier zullen luisteren naar de reacties van de kinderen en geregeld overleg wel goed van pas komen. De vakantiekeuzes behoren tot de belangrijkste beslissingen van het jaar. Het zijn voor velen de meest homogene periodes voor het gezinsleven. Wordt het een succes, dan zal men de vruchten wellicht een hele tijd lang plukken. Wordt het een ramp, dan kan het veel te lang duren voor de plooien weer helemaal gladgestreken zijn. Kinderen van gescheiden ouders beseffen wel meer dat ze er wat vakanties betreft op vooruitgegaan zijn. In het beste geval gaan ze dubbel zoveel met vakantie als vroeger. Zonder dat ze het misschien beseffen, is ook hun aandeel in de beslissing over de vakantiebestemming heel wat groter geworden. In een klassiek gezin houden de ouders ook wel rekening met de kinderen als ze hun vakantie plannen. Ze willen dat het ook leuk zal zijn voor hen. Maar de beslissing zelf wordt door bijna tachtig procent van de partners onderling genomen. 297


4/05/10 09:02

In een eenoudergezin verandert die situatie grondig. Meestal bespreekt de ouder met de kinderen verschillende voorstellen en dikwijls wordt de beslissing samen met de kinderen genomen. Vanzelfsprekend creëert dit verwachtingen en gewoonten. Als ze later in een nieuw samengesteld gezin terechtkomen, hopen ze deze voorrechten te behouden. Voor zover ik weet, bestaan er geen gegevens die aantonen in hoeverre kinderen in nieuw samengestelde gezinnen bij de besluitvorming betrokken worden. Maar het feit dat in deze gezinnen zowat negentig procent van de partners zegt dat ze er samen over beslissen, laat wel sterk vermoeden dat elke ouder vooraf met zijn kinderen een aantal voorstellen gewikt en gewogen heeft. Dat de ouders dan uiteindelijk de beslissing nemen, is normaal, zelfs wenselijk om niet in oeverloze discussies verzeild te raken. Maar dat kinderen in nieuw samengestelde gezinnen de beslissing helpen voorbereiden, lijkt mij wel zinvol. En natuurlijk moeten we het ook wel even over geld hebben. Gelukkig zijn zij voor wie dit helemaal niet of nauwelijks nodig is. Maar voor velen kan dit wel een probleem zijn. Zeggen dat alleen wonen meer geld kost dan met twee, is een open deur intrappen. Heel wat eenoudergezinnen hebben het soms moeilijk om de eindjes aan elkaar te knopen. Andere moeten heel wat water in de wijn doen en zich met minder tevreden stellen dan voorheen. De kinderen moeten dat dan ook. De kinderen zullen wellicht hopen dat de levensstandaard zal stijgen als ze in een nieuw gezin terechtkomen. Die hoop is legitiem. Als het voor hun vader of moeder echter de onderliggende reden is voor hun nieuwe verliefdheid, dan zit het grondig fout. De kans dat die verwachting niet wordt ingelost, is trouwens reëel. Vooral stiefvaders die hun kinderen bij hun vroegere partner hebben achtergelaten, moeten soms afrekenen met een 298


4/05/10 09:02

fikse alimentatie. De levensverzekering die echtgenoten vroeger hadden is in België sinds 2007 weggevallen. De ene echtgenoot valt ten hoogste voor de tijd dat het huwelijk geduurd heeft ten laste van de andere. In Nederland laat de wetgever alles meer in handen van de rechter. Naast de duur van het huwelijk zullen ook factoren als de leeftijd van de partijen, de rolverdeling van de partijen gedurende het huwelijk, het wangedrag van een van de partners, en andere een rol kunnen spelen. Uiteraard staat dit altijd los van de alimentatieplicht tegenover de kinderen die onverminderd blijft. In beide wetgevingen lijkt mij dit een logische ontwikkeling die rekening houdt met de veranderingen in de maatschappij. Toch heb ik ooit een gescheiden vader gekend die uiteindelijk bij zijn vrouw moest terug keren omdat het anders financieel voor hem niet haalbaar meer was. Financiële problemen kunnen in een stiefgezin tot bittere ruzies leiden. Eerlijke informatie van beide nieuwe partners aan elkaar en een sluitend akkoord over de financiële regeling zijn de beste waarborgen voor een toekomst, vrij van onaangename verrassingen. En ook dit nog. Het is erg moeilijk om vooraf een heel stel huis regels vast te leggen. Dat hoeft ook niet, ze kunnen geleidelijk aan worden ingevoerd of verbeterd. Maar men maakt het zichzelf toch wel een stuk gemakkelijker als men over de voornaamste huiselijke aangelegenheden vooraf een goed akkoord bereikt. Vroeg of laat zal het toch moeten gebeuren, waarom dan niet liever voorkomen dan genezen? Later zal men wellicht de regels moeten bijstellen, sommige misschien opnieuw ter discussie stellen, uitzonderingen toestaan... Maar voorlopig vormt het een uitstekend houvast en de basis voor een goede start. 299


4/05/10 09:02

Tegelijkertijd kunnen we ons afvragen welk belang wij aan de verschillende aspecten van de opvoeding hechten. Als toetssteen daarvoor kunnen we gebruikmaken van een uitvoerig onderzoek. Het werd uitgevoerd door Sylvie Petit van de Université de Liège in opdracht van de Koning Boudewijnstichting. Ze kwam tot de volgende resultaten. De meerderheid van de ondervraagden uit alle soorten gezinnen hecht het grootste belang aan eerlijkheid. Daarna komen achtereenvolgens: verdraagzaam zijn jegens en respect hebben voor de mensen; te vertrouwen zijn; goede manieren hebben; zelfstandig en volhardend zijn; loyaal zijn; netheid en zin voor orde; moedig zijn. Er volgt nog een vijftal eigenschappen maar deze kunnen geen invloed hebben op de organisatie van het gezin. In deze opsomming hebben alle gecursiveerde eigenschappen dat duidelijk wél. Opvallend is dat ouders uit klassieke gezinnen zelfstandig zijn in een hogere rangorde plaatsen dan mensen uit eenoudergezinnen en uit nieuw samengestelde gezinnen. De ouders uit nieuw samengestelde gezinnen van hun kant plaatsen verdraagzaam zijn en mensen respecteren heel afgescheiden op de eerste plaats. En hoe zit het met de privacy? Omdat privacy zo’n belangrijke rol speelt in de ontwikkeling van een nieuw samengesteld gezin, gaan we er dieper op in. Heel wat mensen leven er immers samen op een soms té beperkte ruimte. Het zijn bovendien mensen met soms heel verschillende gevoeligheden zodat conflicten onvermijdelijk zijn. Dan is een veilige haven voor ieder van hen vrijwel onontbeerlijk. Zeker als het om een vrij groot gezin gaat en de middelen beperkt zijn, kan het een van die moeilijk oplosbare problemen 300


4/05/10 09:02

worden. Toch zou het bijzonder jammer zijn niet alles in het werk te stellen om ieder de grootst mogelijke privacy te garanderen. Privacy heeft twee gezichten. Spontaan denken we wellicht aan ruimtelijke privacy. Maar zoals we verderop zullen zien, is het ingebouwde respect voor privacy van iemand anders minstens even belangrijk. Ruimtelijke privacy De eigen plek in huis: een ruimte die echt van jou is en van jou alleen. Waar jij van de ruimst mogelijke vrijheid geniet om je eigen ding te doen. Waar anderen enkel toegang hebben als jij dat wenst of toelaat. Het moet ook een plaats zijn waar je een eigen karakter aan kunt geven. Een plaats waar je je op je best voelt. Didier le Gall gaat in La conception de l’habiter à l’épreuve de la recomposition familiale (Het woonconcept op de proef gesteld door het nieuw samengesteld gezin) zover te beweren dat de keuze van de gemeenschappelijke woonruimte bepalend is voor de start van het nieuwe gezin. De wijze waarop het gezin zijn woning inricht, heeft een ingrijpende invloed op de verdere ontwikkeling van dat gezin. Vooral als beide partners kinderen hebben, komen twee families met elk hun eigen woontradities samen. Logischerwijze zal hierbij dubbele aandacht nodig zijn als een van de gezinnen bij het andere gezin gaat inwonen. Ook al omdat voor de oorspronkelijke bewoners herinneringen aan de woning vastkleven die verwarrend kunnen zijn. Het kan voor hen moeilijk zijn te aanvaarden dat er nu anderen rondlopen waar vroeger hun vader of moeder het bewind voerde. Daarom wordt algemeen aangenomen dat, als het kan, het veel beter is samen een nieuwe woning te betrekken en er vanaf het begin elk zijn eigen plaats te geven. 301


4/05/10 09:02

Naast het feit dat iedereen dan volkomen gelijk en met een onbeschreven blad van start gaat, krijgt ieder de kans naar het nieuwe project toe te leven met zijn eigen verwachtingen. Bovendien tilt het de ouder en de stiefouder naar een gelijkwaardig niveau voor een aantal noodzakelijke keuzes die gemaakt moeten worden. Dat dit heel wat nieuw samen te stellen gezinnen financieel zwaar kan vallen, is een feit. Wel zijn ze beter af dan de eenouder gezinnen, maar toch. Over het algemeen beschikken ze over min der budgettaire ruimte dan traditionele gezinnen. Huisvestingsproblemen treffen de grote meerderheid van de eenoudergezinnen en nieuw samengestelde gezinnen. Hier ligt de bal in het kamp van de overheid die hier aangepaste maatregelen zou moeten nemen. Het nijpende tekort aan grotere woningen op de onroerendgoedmarkt in het algemeen en op de markt van de sociale huisvesting in het bijzonder is een gegeven waar veel nieuwe gezinnen mee te kampen hebben. Het feit dat mensen zoveel ouder worden en meestal zo lang mogelijk in de grote woning blijven waar ze ooit met hun kinderen samenleefden, verscherpt alleen maar deze problematiek. Uiteindelijk is het ook een uitdaging voor bouwheren en architecten om nieuwe woonvormen te vinden die een oplossing bieden voor de jongste ontwikkelingen in de maatschappij. Het concept van kangoeroewoningen dat reeds goed is ingeburgerd in de Scandinavische landen, is wellicht een van de oplossingen. Daarbij verbouwt men een bestaand huis of bouwt men een nieuw huis met een splitsing in twee afzonderlijke woningen. Met enige zin voor creativiteit kan men ervoor zorgen dat, indien nodig, de ene woning kan worden uitgebreid door de andere te verkleinen. Men kan het ook combineren met een modulaire uitbouw. In zo’n type huis kan men stap voor stap de weg afleggen van afzonderlijk samenwonen tot volledig samenwonen volgens het ritme van de omstandigheden en de eigen keuzes. 302


4/05/10 09:02

Ik bezocht in Kopenhagen een dergelijk complex waar de oor spronkelijke ouders elk een unit bewoonden. Hun kind heeft noch de scheiding van zijn ouders noch de nieuwe samenstelling van een van de gezinnen als een ingrijpende verandering in zijn leven ervaren. Ʌ Kijken we bij de huisinrichting eerst naar een eigen plaats voor de kinderen. Dat er een afzonderlijke ruimte is voor elk kind is zeker ideaal. Dit is misschien nog belangrijker voor kinderen die maar af en toe in het huis verblijven dan voor diegenen die er permanent zijn. Tot op een zekere leeftijd vinden broers en zussen het misschien wel prettig de kamer te delen. Voor een alleen sporadisch aanwezig kind kan juist het bestaan van een eigen plek een aantrekkingspunt zijn waar hij graag naar terugkeert. Zeker als hij zich in die eigen ruimte erg ‘thuis’ voelt. Tegelijkertijd kan men echter geen bevoorrecht regime toepassen, wat erop neerkomt dat iedereen bij voorkeur zijn eigen plaats heeft. Het ligt dan voor de hand dat het kind zelf zoveel mogelijk de inrichting van de kamer bepaalt. Kan hij dat nog niet, laat hem er dan zeker toch aan meewerken. Is men toch verplicht kinderen kamers te doen delen, dan leert de ervaring dat dit het beste gebeurt met een eigen broer of zus. Met het mengen van de kinderen van de beide gezinnen kan men beter wachten tot ze daar zelf om vragen. Toch zijn deze regels niet té strikt op te vatten. Als men verplicht is kamers te laten delen, dan kunnen er omstandigheden zijn die een andere schikking rechtvaardigen, zoals leeftijd of geslacht. Zelfs in het geval van gedeelde kamers zou ik uitzoeken of er geen mogelijkheden zijn om het zo in te delen dat een gedeelte van de kamer echt van de een is en een ander gedeelte duidelijk 303


4/05/10 09:02

van de ander. Er hoeven daar niet noodzakelijkerwijs ingewikkelde constructies aan te pas te komen. Het schikken van de meubels en de kleuren van het behang kunnen best een eigen karakter aan een kamerhelft geven. Het is een noodoplossing maar het helpt. Mag het iets meer zijn, dan kan men met vouwdeuren, doelmatig gebruik van een kast en een paar panelen de kinderen wellicht helemaal het gevoel van een eigen kamer bezorgen. Voor het welbevinden van de stiefouder is ook voor hem of voor haar een eigen plek in huis een verademing. Zeker als om bepaalde redenen de instap vlugger gebeurt dan gepland of gewenst. Er werd al eerder aangegeven dat die ruimtelijke afstand bij momenten een gevoel van welbehagen kan geven. Tegelijkertijd is het een geruststelling voor de kinderen van de partner. Zij zien er een wezenlijk verschil in met hun afwezige moeder of vader. Symbolisch kan dit voor hen een grote betekenis hebben waardoor ze de aanwezigheid van de nieuwe volwassene in huis beter vlugger zullen accepteren. Dat deze behoefte aan een eigen plek soms veel groter kan zijn dan men bij de aanvang van een relatie dacht, leert ons het verhaal van Marja, een stiefmoeder die het gevoel had al zoveel ingeleverd te hebben. Marja durfde nooit tegen de kinderen van haar vriend op te treden en zelf zag ze de kans niet om te genieten van zaken waar zij van hield. Zo had ze zich in haar voorafgaand bestaan geïnteresseerd voor alle soorten muziek die nu in huis nooit aan bod kwamen. Ze was met veel liefde bij haar vriend gaan wonen, maar dat was wel in een stad waar ze niemand kende en in een huis waar de geschiedenis en gewoonten van zijn vorig huwelijk nog nazinderden. De ex van haar vriend maakte het haar hoege 304


4/05/10 09:02

naamd niet moeilijk, integendeel. Zij spoorde de kinderen aan naar haar te luisteren. Maar mét de kinderen bleef ook de hele leefstijl van het vroegere gezin hangen. ‘Had ik maar een eigen kamer’, verzuchtte Marja, omdat ze aanvoelde dat ze haar eigenheid helemaal aan het kwijtraken was. Uiteraard heeft het nieuwe paar ook recht op een eigen plaats. We mogen aannemen dat dit hun slaapkamer is. Daar gaat het niet over het beschikken over een eigen ruimte, maar wel over het feit dat er met de privacy van die ruimte rekening gehouden wordt. Ouders hebben nogal eens de gewoonte hun kinderen zomaar hun slaapkamer te laten bestormen. Niet verwonderlijk als je bedenkt dat de kinderen dikwijls met de paplepel ook de slaap kamer van hun ouders hebben leren kennen en er zich thuis voelen zoals in de rest van het huis. In heel wat gevallen stimuleren de ouders dit gedrag nog door kleine kinderen al eens mee in bed te nemen. Als men daar op een bepaald moment geen grenzen aan stelt, is het risico groot dat de eigen intimiteit ’s avonds nog een beetje rechten overhoudt maar zeker niet ’s morgens. Is dit scenario wel aanvaardbaar voor de ouders, het is niet bruikbaar in een nieuw samengesteld gezin. Kinderen zijn tegenwoordig vlug genoeg bekwaam om te beseffen dat ouders net als zijzelf, recht hebben op intimiteit en dus op privacy. Het is daarom niet nodig in het andere uiterste te vervallen en te zeggen dat ze in je slaapkamer niet meer binnen mogen. Maar het mag toch geen probleem zijn om hen te doen inzien dat ze beter eerst kloppen en wachten tot je hun kloppen beantwoordt. Dat dit gewoon een kwestie van respect is voor elkaar. Als jij aangeeft dat je dat van nu af ook bij hen zult doen omdat ze intussen ook groter geworden zijn, bekijken ze het wellicht vanuit een andere hoek. 305


4/05/10 09:02

Een heel aparte situatie kan zich voordoen als de vader of moeder in de periode van het eenoudergezin de gewoonte opnam kinderen bij zich in bed te laten slapen. Vooral bij ouders met slechts één kind wordt dit algauw een gewoonte. Dit kan later voor ernstige problemen zorgen. Niet alleen de slaapkamer is dan in de belevingswereld van het kind eigen territorium geworden, ook de plaats in het bed is heilig. Als dan vroeg of laat een vreemde opduikt die deze plaats wil innemen, zal de klap dubbel zo hard aankomen. Hoe begrijpelijk de houding van die ouders ook is, ze dienen hiermee heel voorzichtig om te gaan. En het zeker niet laten uitgroeien tot een vaste gewoonte. Want die gewoonte wordt voor het kind voordat men het goed en wel beseft, een recht. Tenzij men vastbesloten is die plaats nooit meer door iemand te laten innemen, en dan nog. Het kan het kind affectief beïnvloeden, en niet altijd op de beste manier. Elisabeth Lockhorn vertelt in haar boek Eten stiefmoeders je op? het verhaal van een meisje dat door haar vrije toegang tot de slaapkamer van haar vader hem verraste toen die met zijn nieuwe vriendin aan het vrijen was. ‘Dat ik mijn vader bloot zag, kon mij niet schelen, zo had ik hem wel meer gezien, maar met iemand anders daarbij... Dat zij nu plotseling met hem samen in bed lag, vond ik verschrikkelijk. Dat bed was iets van ons. Als we moeilijk konden slapen, zei mijn vader altijd: “Kom er maar bij.” Op zondagmorgen zaten we er soms met mijn broertje samen te ontbijten. Misschien zou ik er mij op zeker moment te groot voor zijn gaan voelen, maar nu gebeurde het zo abrupt dat zij daar van de ene op de andere dag lag te slapen.’

306


4/05/10 09:02

Respect voor privacy Gelukkig voor wie het er bijzonder moeilijk mee heeft om voor voldoende ruimtelijke privacy te zorgen, is er ook nog dit tweede aspect van de privacy. En dat kan iedereen zich eigen maken. Iedereen mag dan al zijn eigen kamer hebben, als er iemand in huis is die voortdurend overal privédetective speelt om de geheimen van anderen te achterhalen of gewoon uit wantrouwen, dan is de ommuring vlug gesloopt. Dat ouders en stief ouders hun kinderen willen volgen en hen voor gevaren willen beschermen, is hun plicht. Maar dikwijls wordt die plicht gewillig uitgebreid naar domeinen waar dat toezicht niet nodig is. Dat ondermijnt het wederzijdse vertrouwen en is een duidelijke schending van de privacy. Gelukkig zijn er ook anderen. Voor hen zijn muren nauwelijks nodig. Als iemand wordt opgebeld, kan men de kamer uitgaan zodat men niet hoort wat er gezegd wordt. Als iemand op zijn computer aan het werken is, kan men niet achter hem of haar gaan staan om te zien waar hij mee bezig is of naar wie zij die mail verzendt. Men kan iemand zoveel vragen stellen tot men datgene weet wat de ander niet wil zeggen. Dat men de ander soms dwingt om te liegen, neemt men er maar bij. Maar men kan ook géén vragen stellen en tevreden zijn met wat de ander je wil vertellen. Veel kans dat het dan de waarheid is. Wie op dergelijke wijze met de anderen omgaat, heeft geen muren nodig om de privacy van de anderen te respecteren. Daarom is dit ook de sterkste vorm van privacy. Hoe geringer de materiële mogelijkheden voor een gezin zijn, des te meer zal men deze vorm van privacy moeten beoefenen. Het voordeel is dat iedereen dit kan leren. Ouders en stiefouders zullen de beste leermeesters zijn voor hun kinderen. Vooral als zijzelf het goede voorbeeld geven.

307


4/05/10 09:02


4/05/10 09:02

Hoofdstuk 9

Loyaliteit, de sleutel tot goede relaties

Loyaliteit is de sleutel op het slot om de weg vrij te maken voor de boeiende belevenis die een nieuw samengesteld gezin kan zijn. Loyaliteit vermijdt conflicten, wekt vertrouwen, legt de basis voor vriendschap. Ze kan niet alleen van de kant van de stiefouder komen, maar hij of zij heeft er wel het meest bij te winnen. Dus waarom zou hij of zij dan het initiatief niet nemen, ook al is dat niet altijd gemakkelijk? Loyaal zijn is gemakkelijker ten aanzien van iemand die je goed kent. En stiefkinderen moet je leren kennen; je gaat ontdekken wat er in hen omgaat, waarom zij op een bepaalde manier reageren. Dat is niet altijd vanzelfsprekend. In de eerste plaats omdat je de biologische band met het kind mist die de ouder wél heeft. Door die band herkent de ouder in zijn kind gemakkelijk eigenschappen of gebreken die hij of zij ook bij zichzelf vaststelt. Wat de gebreken betreft, kan dit de acceptatie ervan gemakkelijker maken. Daarbij is het ook zo dat kinderen bepaalde eigenschappen van hun ouders of gedragingen overnemen of nabootsen. In het boek Bartje zoekt het geluk van Anne de Vries bijvoorbeeld lezen we hoe het kleine ventje dat achter zijn vader aanloopt, het gedrag van de vader imiteert. Hij stapt als zijn vader, spuugt op de grond zoals hij en steekt op dezelfde manier de handen in zijn broekzakken. 309


4/05/10 09:02

De gelijkenissen die op die manier in een gezin ontstaan, sterken de verbondenheid en de herkenning. De stiefouder mist zowel het een als het ander. Deze kan alleen maar proberen zich in te leven. Soms valt er daarvoor een hele weg af te leggen. In het kind zitten immers ook voor vijftig procent genen en gewoonten van de andere ouder. En geregeld kiest men in een nieuwe relatie wel eens iemand die zowat het tegengestelde is van de eerste partner. Vooral als de opgelopen ervaring slecht was. De beste manier om erachter te komen wat bij het kind leeft, is je zoveel mogelijk in de plaats van het kind te stellen. Probeer te achterhalen wat hij in de laatste paar jaar beleefd heeft, welke nare ervaringen of trauma’s hij aan de scheiding kan hebben overgehouden. Dikwijls hebben slaap-, stress- of eetproblemen te maken met meegemaakte agressie. Een wat hardere woordenwisseling tussen ouder en stiefouder kan dan voldoende zijn om de sluimerende herinneringen op te roepen. De schrik voor herhaling kan toeslaan en kan de spanning met ouder en stiefouder vergroten. Daarom is het nuttig dat de partners er samen aan denken zich in de belevingswereld van het kind in te leven, dat ze samen zoeken naar de diepere oorzaak van het gedrag van het kind en trachten te achterhalen hoe het voor het kind moet zijn om in het nieuwe gezin op te groeien. Nog beter is het gelegenheden te creëren waarbij het kind zichzelf meer bloot zal geven. Men zou kunnen verwachten dat hoe groter de kinderen zijn, des te beter zij zich ook zullen uiten, maar dat is niet altijd zo. Jongere kinderen zijn vaak spontaner. Misschien kunnen ze het niet altijd zo juist verwoorden, maar zij hebben veel minder ingebouwde remmingen. Zijn ze eenmaal in de puberteit, dan kan het veel moeilijker zijn om zwakheden of verdriet te bekennen. Ze zullen vaak stoer doen om hun onzekerheden te verbergen. 310


4/05/10 09:02

Vooral jongens zijn daar sterk in. Daarbij hebben ze sterk de neiging zich tegen alles af te zetten. Het is belangrijk te weten dat kinderen op een heel andere manier omgaan met de belevenissen en de verliezen uit hun voorafgaande bestaan dan de volwassenen. Bij hen zul je dagen, weken aan één stuk de indruk hebben dat zij het erg goed stellen, er lijkt geen vuiltje meer aan de lucht. En plotseling slaat hun gedrag om. Meestal komt dat doordat zij veel meer afhankelijk zijn van gebeurtenissen buiten hen om. Zo kan een opgevangen woord over een mogelijk hertrouwen de deur voor een hereniging van hun ouders helemaal dichtslaan. Een onverwachte opstandigheid kan daar het gevolg van zijn. Ouders hebben het er soms moeilijk mee dat te begrijpen. En de kinderen hebben er juist zo’n behoefte aan zulke gevoelens voluit te mogen beleven. Alleen als de kinderen over die gevoelens heel open mogen praten, zullen ze langzaamaan aanvaarden dat zulke veranderingen in familiale situaties normaal en niet bedreigend zijn. Het verlies voor de kinderen kan zich op verschillende vlak ken voordoen. Er is natuurlijk het voortdurende gemis van één ouder. Vooral bij een sterk affectieve binding met die ouder kan dit hard aankomen en lang aanhouden. Er moet verhuisd worden waardoor het kind zijn vertrouwde leefwereld moet missen. Hoe verder weg van huis, hoe vreemder de omgeving zal overkomen en hoe groter de afstand die overbrugd moet worden, in de geest en in de fantasie van het kind zal zijn. De kinderen missen dikwijls hun vriendjes, evenals sommige mensen uit hun familie van wie zij houden. Ook kunnen ze heimwee hebben naar hun vroegere buurt als ze zich daar erg thuis voelden. En misschien zullen financiële beperkingen hen beroven van de deelname aan sportactiviteiten of andere dingen die ze vroeger graag deden. Als ze weten dat ze met jou gerust 311


4/05/10 09:02

over al deze dingen mogen praten, is de kans groot dat je daarmee agressie of depressie kunt vermijden. Het is voor de stiefouder zelf ook belangrijk zich open te stellen voor de problemen waar het kind mee worstelt. Te vaak betrekken zij, bij gebrek aan kennis van de ware toedracht, die uitingen van agressie of onmacht op zichzelf. Ze raken ervan overtuigd dat zij de oorzaak zijn van de veranderingen die ze bij het kind waarnemen. Heel wat relaties zijn hieraan ten onder gegaan. Niet zozeer omdat de kinderen echt onmogelijk waren, als wel omdat zijzelf niet inzagen dat het kind alleen maar om meer aandacht vroeg. Op een verkeerde manier wellicht, maar dat is dikwijls de enige uitweg die hij ziet. De stiefouder mag niet verwachten dat het kind zelf de oorzaak van zijn opstandige gedrag zal zoeken in het gemis of verlies dat hem treft. Het enige waar de stiefouder en de ouder echt voor kunnen zorgen, is dat als ze gaan samenwonen, er zo weinig mogelijk nieuwe problemen gecreëerd worden. Dat de kinderen vooral niet het gevoel krijgen dat ze door deze verandering in hun vader of moeder niet langer de persoon zien die hij of zij vroeger voor hen was. Elisabeth Lockhorn laat om dit te illustreren een meisje van 16 aan het woord. Het meisje vertelt hoe zij met haar broertje de overgang beleefde. ‘Mijn vader hield op met het bespreken van dingen met ons. Vroeger overlegden we altijd uitgebreid wat we zouden doen, ik was echt overtuigd dat mijn mening belangrijk was. Vanaf de ene dag op de andere deed hij dat alleen nog met haar. Ik kreeg het gevoel dat we niet meer echt meetelden. Mijn vader zei dat dit niet zo was, maar ik voelde het wel zo aan. De weekends zagen er nu ook helemaal anders uit. Vroeger gingen we dikwijls in de 312


4/05/10 09:02

bossen joggen, maar dat hield op toen zij erbij kwam. Toen liepen ze alleen nog maar gearmd. Alles werd gewoon minder leuk.’ Kwam dit door een verkeerde houding van de vader? Door een gebrek aan loyaliteit bij de stiefmoeder? Misschien door een combinatie van beide. Maar in elk geval is dit om moeilijkheden vragen. Waren de kinderen gewoon verder bij de besluitvorming betrokken geweest en waren ze nog regelmatig gaan joggen, dan zou het hoogstwaarschijnlijk geen rol gespeeld hebben dat ze er gearmd bijliepen. Wat de vader hier doet, is in elk geval het tegenovergestelde van wat van hem verwacht zou mogen worden. Hij zou moeten beseffen dat de komst van een nieuwe partner een bijkomende druk op de kinderen legt. Na de scheiding is dit een nieuwe ingrijpende verandering waar zij mee geconfronteerd worden. Ze hebben in die omstandigheden dus juist meer zijn aandacht nodig terwijl er nu nog een andere persoon is die ook zijn aandacht vraagt. Hier kan de loyaliteit van de stiefouder jegens de kinderen een cruciale rol spelen. Geprangd als de vader zit tussen twee vuren, kan deze stiefmoeder de vader ontlasten in plaats van hem te belasten. Door hem aan te sporen zo weinig mogelijk zijn manier van doen met de kinderen te veranderen. Zeker niet door te laten merken dat ze in de beginfase niet genoeg aandacht krijgt, maar door hem erop te wijzen dat zijn kinderen daar veel meer behoefte aan hebben. Het is cruciaal dat de kinderen intensief betrokken worden bij de veranderingen die zich voordoen. Eerder méér dan minder overleg over van alles en nog wat. Als ouder en stiefouder snappen dat ze daarmee investeren in hun eigen toekomst, dan is dat de beste wissel op het welslagen van hun relatie. Want wanneer kinderen een relatie blijvend niet aanvaarden, hangt het voortbestaan ervan aan een altijd maar dunner wordend draadje. 313


4/05/10 09:02

In feite speelt er zich gelijktijdig een tegengesteld proces af tussen de kinderen en hun ouder en zijn partner. Deze laatsten starten op een roze wolk die mettertijd zal verdampen totdat ze, hopelijk gelukkig, met hun voeten weer op de begane grond belanden. De kinderen belanden onzeker in een omgeving waarin zoveel anders is dan vroeger, ze zitten met duizend vragen. Niet verwonderlijk dus dat alleen de tijd en veel overleg de twee tegenstrijdige ontwikkelingen met elkaar kunnen verzoenen. Wat er in het kind omgaat als men ervan uitgaat dat hij de veranderingen zomaar moet aanvaarden, mag blijken uit volgende getuigenis van een meisje. ‘Op een dag bracht moeder een vriend mee naar huis. Dat was al eens eerder gebeurd, maar nu zag ik dat ze op een speciale manier naar elkaar keken, elkaar ook aanraakten. Hij was trou wens aan tafel op mijn stoel gaan zitten zonder iets te vragen. Een tijdje later vertelde mijn moeder mij dat ze verliefd was en dat die man bij ons kwam wonen. Ik had wel gezien dat ze veel vrolijker was de laatste tijd en daar was ik blij om. Maar als ik eraan dacht dat ik die vreemde ling ’s nachts in huis tegen het lijf kon lopen, vond ik dat erg. Toen moeder me zei dat ik dus ook niet meer bij haar in bed kon komen als ik tijdens de nacht wakker werd, vond ik het helemaal akelig. Vroeger aten we de vrijdag altijd vis. Ik ben er dol op. Maar hij lust dat niet, dus geen vis meer. Met mijn moeder trok ik elk jaar op vakantie naar zee. Ik had daar een hoop vriendjes. Maar hij vindt dat te gewoon, trekt liever naar Spanje of Frank rijk op plaatsen waar ik niemand ken. Mijn moeder vindt dat ik veranderd ben, moeilijker gewor den. Dat kan, maar zij is ook zo lief niet meer en ik kan toch niets goeddoen. Wat mijn moeder me vroeger leerde, lijkt nu allemaal verkeerd. Ze heeft trouwens nog zelden tijd voor mij en 314


4/05/10 09:02

het ergste: vroeger konden we zo gezellig met elkaar praten en dat gebeurt nooit meer.’ Dit mag dan al een klaagzang lijken van iemand bij wie het grondig fout loopt. Maar alleen wie regelmatig met de kinderen praat en overlegt, zal dit voor het grootste deel vermijden. Om een zo volledig mogelijk beeld te hebben van datgene waaraan adolescenten zich ergeren of waar ze ongelukkig om zijn, deed Patricia Lutz een onderzoek waarvan ze de resultaten beschreef in het artikel The Stepfamily, an Adolescent Perspec tive. De standpunten die naar voren komen en vooral hun graad van belangrijkheid, leveren verrassende informatie op.

Het ergste vinden adolescenten het dat hun eigen ouders ruziemaken. Of de ruzie in hun aanwezigheid of via de telefoon gebeurt, maakt weinig uit. Dat ze een van hun ouders niet meer te zien krijgen, vinden ze bijna even erg. Of dat ze zich de speelbal voelen in het conflict tussen die ouders. En dan komt voor het eerst de stiefouder ter sprake. Ze vinden het erger dat die ruziemaakt met hun aanwezige vader of moeder dan dat ze zich aan diens regels moeten aanpassen of dat ze verplicht zijn diens discipline te aanvaarden. De drie laatstgenoemde resultaten vormen de top drie waar de stiefouder beducht voor moet zijn. De rest van de gevoeligheden heeft hoogstens onrechtstreeks met de stiefouder te maken. Zo vinden adolescenten het erg dat ze dikwijls de schuld krijgen voor wat er allemaal misloopt; vinden ze het ongepast dat hun eigen ouder meer voor de stiefkinderen doet dan voor hen; houden ze er niet van hun kamer te moeten delen met de kinderen van de 315


4/05/10 09:02

stiefouder; en hebben ze té dikwijls het gevoel ongewenst of te veel te zijn. Het rijtje wordt afgesloten met de indruk die ze soms hebben dat zij verantwoordelijk gesteld worden voor het al dan niet welslagen van het gezin.

We zien dat de drie punten waarin de stiefouder rechtstreeks ter sprake komt, tot de bovenste helft van het klassement behoren. Daarbij kan hij of zij in de twee ergste probleemgebieden van de kinderen een flinke vinger in de pap hebben. De wijze waarop de stiefouder zich opstelt, kan het contact met de andere ouder afremmen of bevorderen. En er zullen zich genoeg omstandig heden voordoen waarbij hij of zij de kans heeft het gekrakeel van de ouders te temperen. Maar hij of zij kan het ook aanwakkeren. Precies in deze context kunnen stiefouders blijk geven van hun loyaliteit. De loyaliteit van de stiefouder Om loyaal te kunnen zijn moet de stiefouder zich heel goed bewust zijn van zijn of haar juiste plaats in het gezin. Niet de plaats die hij of zij zou willen invullen, maar die plaats die echt vacant is. Een sterk besef dat de vader en de moeder de twee belangrijkste personen in het leven van het kind zijn en dat ook moeten blijven, is de beslissende stap naar die loyaliteit. Wie met een van beiden of met beiden in de clinch gaat, kan ervan verzekerd zijn dat de kinderen partij voor hun ouders zullen kiezen. Dat is hun recht op loyaliteit. Daarbij moeten de stiefvader en stiefmoeder de vraag over wie eerst komt, het kind of zijzelf, uit hun geest kunnen bannen. Er is gewoon geen eerste of tweede rang; er is alleen maar een 316


4/05/10 09:02

andere rang. Die rang zal dikwijls wisselen, al naargelang van de omstandigheden, en dat kan niet anders. Enkel als men zonder redenen de balans voortdurend in de een of andere richting doet kantelen, zijn er redenen tot ongerustheid. Misschien helpt het wel als men onderscheid maakt tussen de beide relaties. Indien de aandacht voor de kinderen ingegeven is uit verantwoordelijkheid en met de bedoeling dat ze zich geborgen en veilig zouden voelen, is er niets mis mee. Evenmin is er iets mis met de aandacht voor de partner zolang die uitgaat van gelijkwaardigheid en steunt op wederkerigheid. Loyaal zijn betekent: de bereidheid te delen. Een treffend voorbeeld van dat delen trof mij een tijd geleden bij het lezen van een tijdschriftartikel. Het was de reactie op de vraag of het moeilijk was om een grote liefde zo vlug met stiefkinderen te moeten delen. Het antwoord van de vrouw klonk ongeveer als volgt. ‘Dat gevoel had ik niet... Mijn vriend bevond zich toen in een moeilijke situatie. Hij en zijn vroegere vrouw zochten nog hun evenwicht. Ze waren nog aan het uitzoeken hoe ze het co-ouder schap dat ze gekozen hadden, moesten invullen. Zijn dochtertje had het knap lastig met het feit dat haar vader niet meer thuis woonde. Bij zulke ellende in een uiteengevallen gezin ga je als nieuwe liefde niet moeilijk doen, hoe graag ik mijn vriend ook helemaal voor mezelf wilde. Als zijn dochtertje bij hem was, hield ik mij er opzettelijk buiten. Ik zag hem dus hele weekends niet. Dat was soms moeilijk, maar ik respecteerde zijn tijd met haar. We wilden ook absoluut zeker zijn van elkaar vooraleer we haar zouden spreken over onze relatie.’ Een mooi voorbeeld van hoeveel deze vrouw bereid is te geven. Krijgt ze daar ook iets voor terug? Van het meisje mag zij dit misschien alleen maar veel later verwachten als zij zal horen hoe 317


4/05/10 09:02

haar stiefmoeder zich voor haar op de achtergrond hield, zelfs toen ze haar nog niet kende. De vader zou al uit het slechtste hout gesneden moeten zijn als hij dat bewijs van liefde van zijn vriendin niet bijzonder zou waarderen. Want wat zij doet, is alleen maar haar liefde voor hem te verklaren. Echte liefde dan. Loyaal jegens de partner Deze loyaliteit betekent vooral: zijn of haar waarden respecteren. Eigenlijk is dit niets anders dan wat elke man of vrouw in een relatie met elkaar hoort te doen. Maar hier komt er een belangrijke dimensie bij. We gaan ervan uit dat een plusouder bereid is vrijwel alles wat met opvoeding en discipline te maken heeft, aan de ouders over te laten. Dan moet hij of zij in de eerste plaats rekening houden met de normen en waarden die de ouders bepalen. De grenzen die zij stellen, zijn ook de grenzen voor de stiefouder. Loyaliteit jegens de partner houdt ook in dat men zo weinig mogelijk aan bestaande gebruiken of gewoonten verandert. Zeker in de beginperiode die eerder berekend moet worden in jaren dan in maanden. Want wie er bijvoorbeeld aan gewend was iedereen naar huis te mogen meebrengen, zal niet begrijpen waarom hij nu plotseling altijd naar de ander toe moet en nooit meer gastheer kan spelen. Of kinderen die al een paar jaar zonder hun ouders met vakantie mochten, zullen het er erg lastig mee hebben als ze plotseling met moeder of vader en stiefouder moeten optrekken. En dan is er de loyaliteit jegens de partner in zijn omgang met de kinderen. De houding van de vrouw in het eerder beschreven voorbeeld lijkt misschien verregaand, maar zij voelt perfect aan dat haar vriend in een heel moeilijke overgangsfase zit. Zij is ervan overtuigd dat haar geduld uiteindelijk beloond zal worden. Zij voelt zich gesterkt door de verwachting dat hun liefde 318


4/05/10 09:02

door haar toedoen de kans zal krijgen langzaam maar sterker open te bloeien. Maar ook als de scheiding al heel wat beter verwerkt is, zijn er tal van omstandigheden waarin men zich loyaal of deloyaal kan opstellen ten aanzien van de partner in diens omgang met de kinderen. Loyaal jegens de stiefkinderen Deze loyaliteit wordt als vanzelfsprekend aangenomen. Meestal is het ook zo dat zeker in de aanvangsfase, de liefde voor de partner loyaliteit jegens de kinderen impliceert. En als men zelf geen kinderen heeft, is de kans groot dat die loyaliteit nooit in het gedrang komt. Heeft men zelf wel kinderen, dan is de kans op loyaliteitsconflicten reëel aanwezig. De goede relatie die hij of zij opbouwt met de stiefkinderen, kan de relatie met de eigen kinderen beïnvloeden. Vooral als ze alleen maar tijdens weekends op bezoek komen, kunnen ze jaloers worden op de aandacht die de stiefkinderen van hun vader of moeder krijgen. Of op al die tijd die zij met hem of haar kunnen doorbrengen. Zelf was ik ooit stomverbaasd te horen hoe mijn dochter het erg vond dat zij de plaats van vele dingen in huis niet kende, terwijl mijn stiefzoon er blindelings naartoe ging. Als ouder kan men het gevoel krijgen dat men zijn kinderen in de steek laat. Het is uiteraard het beste het niet zover te laten komen, maar men heeft dat niet altijd in de hand. Heel alert zijn is dus de boodschap. Beseffen dat het kán gebeuren, is daar de beste waarborg voor. Omgekeerd kan een stiefouder ook de indruk hebben dat hij zijn stiefkinderen op gelijke wijze als zijn eigen kinderen 319


4/05/10 09:02

behandelt, terwijl zij dat heel anders aanvoelen. Elke stiefouder zal de juiste balans moeten vinden. Om dat evenwicht te verkrijgen moet men met zijn kinderen en stiefkinderen praten. Hoewel ik altijd dacht dat voldoende te doen, moest ik later vaststellen dat dit niet zo was. Met andere woorden: men kan het zelden te veel doen. Vooral dingen die ze vroeger deden met hun vader of moeder, moeten ze gewoon kunnen voortzetten. Ook al neemt dit een behoorlijk deel van de tijd in beslag die de stiefouder liever aan zijn partner en aan zichzelf zou willen besteden. Naast recente aanpassingen in hun leven kunnen kinderen nog eens een heleboel veranderingen die ze toeschrijven aan de komst van de stiefouder, missen als kiespijn. Vooral in eigen huis zullen de mogelijkheden om loyaliteit te tonen zich bij wijze van spreken elke dag voordoen. Dat kinderen hun vader of moeder in de eerste jaren na de scheiding extra opeisen, is normaal. Dat ze dat extra doen als er concurrentie in huis komt, is vanzelfsprekend. Ertegenin gaan wakkert eerder die neigingen aan en leidt uiteindelijk tot absurde spanningen. Als ouder en stiefouder wederzijds loyaal zijn, lost het probleem zich vanzelf op. De een zal er paal en perk aan stellen als de balans helemaal uit evenwicht dreigt te raken, terwijl de ander rustig zal afwachten tot de overdreven aanhankelijkheid vanzelf omslaat in een gewone hartelijke en knusse omgang met elkaar. Wij wezen eerder al op de soms onvoorziene omstandigheden waarin een vader of moeder verzeild kan raken als hij of zij samen met de kinderen de ex ontmoet. Hoe de kinderen dan soms druk op hem of haar uitoefenen om iets te doen waar hij of zij eigenlijk geen zin in heeft, maar de kinderen wél. Stel daar toch – al was het maar voor jezelf – nooit regels voor op wat mag of niet mag. Laat de partner er altijd volgens zijn of haar 320


4/05/10 09:02

gevoel op dat moment over beslissen. Laat de enige maatstaf zijn of het de kinderen plezier doet of niet. Loyaal jegens de ‘andere’ ouder Het beste kan de stiefouder zijn of haar loyaliteit jegens de kinderen tonen door zijn of haar loyaliteit jegens de andere ouder. In de eerste plaats door pal achter het principe te staan dat de kinderen recht hebben op hun beide ouders, dus ook op de andere ouder. Dat alle getouwtrek rond bezoek- of verblijfs dagen misplaatst is. Door bij elke discussie hierover de twistende ouders eerder trachten te verzoenen dan hen tegen elkaar op te zetten. En vooral: door steeds voor ogen te houden dat het welzijn van de kinderen vooropstaat. Geef hun altijd het duidelijke signaal dat ze van alle ‘ouderende’ ouders in hun leven mogen houden. Dat ze nooit te veel van iemand kunnen houden, wel te weinig. Daardoor schiet men niet tekort wat de loyaliteit jegens zijn partner betreft. Loyaal zijn betekent niet dat men de ander naar de mond moet praten, integendeel. Loyaal zijn is trouw zijn aan datgene waartoe men door zijn plaats in het geheel verplicht is. Ten grondslag aan loyaliteit liggen oprechtheid en eerlijkheid. Ik pleit er zelfs voor dat men de ouder, voor zover nodig, ervan tracht te overtuigen de kinderen vrij te laten bewegen tussen zijn gezin en dat van zijn ex. Tenminste als de omstandigheden (de afstand bijvoorbeeld) en de leeftijd van de kinderen dat toelaten. Kinderen vinden dat prettig. Terwijl als men het hen verbiedt, ze nog wel eens vlugger op de gedachte zouden kunnen komen het op eigen houtje te doen. Stiekem dan. Deze loyaliteit houdt ook in dat men nooit kritiek zal uiten op de ouders in het bijzijn van de kinderen. Niet op de partner, maar zeker niet op de niet-aanwezige ouder. Als de partner toch 321


4/05/10 09:02

zijn ex bekritiseert, dan is dat niet verstandig; het laatste dat een stiefouder echter moet doen, is zich daarin laten meeslepen. Het voorzichtig opnemen voor de afwezige, misschien verontschuldigingen zoeken, is een veel betere keuze. Dat zal ook bij de kinderen veel beter scoren. Vergeet daarbij niet dat je bij hen altijd een loyaliteitsconflict uitlokt als je de verkeerde dingen over een van hun ouders zegt. Je dwingt hen positie te kiezen ten aanzien van hun ouders of van een van hun ouders en de stiefouder. En zeker dat laatste loopt voor de stiefouder slecht af. Iets kwaads of lelijks over hun afwezige ouder zullen ze van een stiefouder niet willen horen. Vertellen kinderen soms aan de stiefouder onaardige dingen die de andere ouder heeft gezegd, dan kan men daar het beste zo weinig mogelijk op ingaan. Zeker geen olie op het vuur gieten en tonen dat men ook wel wat te vertellen heeft. Rustig blijven en durven te zeggen: ‘Hij was waarschijnlijk wat opgewonden toen hij dat zei, dat gebeurt bij iedereen wel eens. Hij zou dat zeker niet gezegd hebben als hij mij beter kende.’ Men kan ook laten aanvoelen dat men met dergelijke verhaaltjes niet inge nomen is. Daardoor zullen ze gemakkelijker inzien dat dit in de andere richting ook niet hoeft. Het hoeft eigenlijk niet gezegd dat kinderen uitvragen over wat er in het andere gezin gebeurt, absoluut deloyaal is en helemaal niet kan. En waar meer dan één ouder tegen durft te zondigen, maar wat uit de mond van een stiefouder fataal klinkt, zijn toespelingen op ergerlijke gelijkenissen met de afwezige ouder. Gezegden als: ‘Jij bent precies jouw vader’ of ‘Jij bent precies jouw moeder’, zouden nooit uitgesproken mogen worden. Een even stout antwoord daarop zou wel eens kunnen zijn: ‘Gelukkig maar, liever dan dat ik op jou lijk!’ En zelfs als dit gelukkig zelden wordt uitgesproken, wordt het daarom niet minder in stilte gedacht. 322


4/05/10 09:02

De loyaliteit van de anderen Loyaliteit aan één kant bestaat, maar is niet vol te houden. Zelfs de meest loyale persoon zal het vroeg of laat opgeven als hij het gevoel heeft een roepende in de woestijn te zijn. De liefde moet in een nieuw samengesteld gezin van veel kanten komen. Loyaliteit van de ouders jegens de plusouder De niet-inwonende ouder laten we hier even buiten beschouwing omdat die verderop uitvoerig aan bod komt. We houden het dus bij de partner. Dat jouw partner je loyaal moet steunen, staat buiten kijf. Zonder die steun is goed stiefouderschap gewoonweg niet haalbaar. Een plusouder verdient steun, zeker geen veroordeling. Zonder dat de kinderen een wij-zij-gevoel mogen krijgen, moeten ze wel ondubbelzinnig horen dat ouder en plusouder met één stem spreken. Dat dit in hoofdzaak de stem van hun ouder is, werd al voldoende aangetoond. Maar steunen wil niet zeggen: altijd gelijk geven. Het kan gebeuren dat de stiefouder eigengereid moest optreden omdat de omstandigheden hem daartoe verplichtten. Ook kan het zijn dat de ouder de beslissing perfect vindt; in dat geval is het wel prettig als de stiefouder dat ook te horen krijgt. De ouder kan echter van oordeel zijn dat een andere oplossing beter geweest was. Hij of zij moet dit dan in alle eerlijkheid kunnen zeggen. Maar de loyaliteit verbiedt dat hij of zij dit doet in aanwezigheid van de kinderen. Hetzelfde geldt in omgekeerde zin voor kritiek die de stiefouder zou hebben op het gedrag of de houding van de kinderen. Het is verkeerd deze voor zich te houden en in stilte op te kroppen. Vroeg of laat zal zich dat wreken. Een loyale ouder zal ernaar luisteren en zich niet achter een verdedigingswal terugtrekken. Misschien doet het pijn, maar hij beseft dat hij 323


4/05/10 09:02

hier juist kan tonen hoe belangrijk hun eigen relatie voor hem wel is. Loyaal zijn betekent voor de ouder ook: geregeld zijn waardering laten blijken en uitspreken voor de inzet en de wijze waarop de stiefouder zich dikwijls ten voordele van de kinderen op het achterplan houdt. Zeker als het om een stiefouder zonder kinderen gaat. De ouder moet voortdurend voor ogen hebben dat niemand ooit droomde van een prins of prinses mét kinderen. Als het dan toch zo uitviel, getuigt het van weinig respect als de ouder niet begrijpt dat elke stap opzij de ander moeite kost. Ook al werd hij met veel liefde gezet. Loyaliteit van de partner jegens zijn of haar ex Ruziemaken tijdens de scheiding is voor de kinderen heel erg, blijven ruziemaken nadien is onverantwoord. Er zijn nu afspraken gemaakt over de verblijfsregelingen en opvoedingszaken. Ook al ging dit soms moeilijk en heeft men de indruk dat men veel toegevingen heeft moeten doen. Afspraken zijn er om nagekomen te worden. Daar hoort geen verder gezeur of getouwtrek bij. De beste houding is zonder meer dat men zelf de gestelde regels zo getrouw mogelijk nakomt en dat men zo soepel mogelijk is als de ander al eens een foutje maakt, zeker als het onbewust of zelfs uit nonchalance gebeurt. De ene mens is nu eenmaal stipter dan de andere. Niet omdat men gescheiden is, zal het gedrag van de ander nu plotseling veranderen. Een gedrag dat jou wellicht destijds al ergerde. Het is beter zich gelukkig te prijzen dat men er zelf vanaf is. Alleen door de kinderen wordt men aan dat ergerlijke gedrag nog af en toe herinnerd. Dat zijn slechts onaangename naweeën die mettertijd wel zullen verdwijnen. Voor wie aan de funeste impact van ruziënde ouders op de kinderen, ook na de scheiding, nog zou twijfelen, volgt hier het getuigenis van een meisje in het tijdschrift Klasse. 324


4/05/10 09:02

‘Ik zit wel tussen twee vuren. Mijn ouders geven mij het gevoel dat ik moet kiezen tussen hen. Het geruzie en hun mislukte relatie geven mij de boodschap dat het leven vol tegenslagen zit. Eén hoop miserie. En ik zit daartussenin en kan er niets aan veranderen.’ Of hoe niet alleen de waarheid, maar ook verstandige woorden uit een kindermond kunnen komen, lees je in het volgende. ‘De scheiding zelf vind ik een goede zaak. Ik zat midden in hun geruzie met leugens, geroep en een hele hoop ellende. Ik heb er vier jaar lang nachtmerries van gehad. Ze kunnen het niet laten om kwaad te spreken over elkaar. Als ze ooit eens tot bedaren komen, ga ik ze toch eens vertellen hoe beu ik hun gekibbel en leugens ben.’ Een speciale situatie doet zich voor bij ouders die het gezag niet delen, en van hen is er toch nog altijd een behoorlijk aantal. Bij hen ontstaat er dikwijls een ongezonde afhankelijkheidssituatie. De vaders en moeders die als enige dat gezag dan wél hebben, houden dikwijls de touwtjes heel strak in handen. Ze misbruiken soms de macht die zij met het gezag hebben verkregen. Boycotten soms op alle mogelijke manieren de uitoefening van het omgangsrecht met de andere ouder. Die vreest dan dat het ergste gaat gebeuren en hij of zij de kinderen niet meer zal kunnen zien. Of nog sterker: dat de kinderen hem of haar niet meer zullen willen zien. Dit uit zich dan dikwijls in een onverantwoorde toegeeflijkheid naar de kinderen toe waarbij de stiefouder onmachtig en ongelukkig moet toekijken. De gezaghebbende ouder zou moeten beseffen dat hij door zijn deloyaal gedrag dubbele schade toebrengt: de kans is groot dat het kind bij de andere ouder verwend wordt en nog groter dat het kind van die ouder vervreemdt. 325


4/05/10 09:02

Vaders en moeders die de omgangsregeling met de andere ouder ondermijnen, maken misschien wel het leven van hun expartner kapot, maar ze brengen vooral onherstelbare schade aan hun kinderen toe. Wie zich daarentegen loyaal jegens de ex opstelt, dient de belangen van het kind. Om te tonen hoe het ook heel anders kan, het volgende verhaal. Een vrouw wil haar dochtertje de ware reden van haar scheiding niet vertellen. Ze zou anders over haar vader onheuse dingen moeten zeggen en vindt dat ze dat niet mag doen zolang het kind ook door hem wordt opgevoed. Hij was trouwens als vader onberispelijk en dat is voor de moeder het enige dat telt. Als haar dochter er zelf om vraagt, wimpelt zij het vriendelijk af. ‘Ik zal dat zeker doen,’ belooft ze, ‘maar later.’ Door zo te handelen is deze ouder loyaler dan vele anderen tijdens hun relatie, als alles zogenaamd nog goed gaat. Loyaliteit van de grootouders jegens hun kinderen en hun partners Als grootouders ervan overtuigd zijn dat de stiefouder mede aan de basis lag van de teloorgang van het huwelijk of de relatie, zal dit voor velen een brug te ver zijn. Toch moeten ze in staat zijn hun rancune of wrok ten aanzien van de nieuwe partner van hun zoon of dochter voor zich te houden. Er hem of haar niet mee bezwaren en hun kleinkinderen nog veel minder. Die hebben met de hele zaak niets te maken en zullen door de vetes en kwaadsprekerij van hun grootouders het meest averij oplopen. De ergste grootouders zijn zij die nooit de balk in het oog van hun kinderen, maar alleen de splinters bij schoondochters of schoonzonen willen zien. 326


4/05/10 09:02

Zo hoorde ik het verhaal van ouders die zelf heel het leven van hun kinderen uittekenden. Ook toen ze allang volwassen waren. De dochter weigerde dat beleefd, de zoon liet het toe. De vrouw van deze laatste werd de hemel in geprezen wegens haar inzet, werkkracht en lieftalligheid. Tot het verkeerd ging. Toen werd ze plotseling met alle mogelijke zonden bedacht en was zij er de oor zaak van dat alles fout liep. Iets dat later door de feiten werd tegen gesproken. Niet de zoon zelf, toch een veertiger, maar zijn ouders orkestreerden de scheiding. Ondanks het feit dat de kinderen aan de moeder werden toegewezen, zorgden ze ervoor dat de vrouw met een minimum aan middelen moest zien rond te komen, ter wijl hun zoon en zijzelf in grote weelde leefden. Niettegenstaande deze verwerpelijke strategie behield de moeder een heel goede band met de kinderen; daarentegen vervreemdden ze van de vader. Dat het hier niet om een stiefmoeder maar om de moeder gaat, versterkt alleen maar de stelling dat sommige grootouders omwille van een ongeoorloofde partijdigheid ongelooflijk ver kunnen gaan. Dat het dan nauwelijks een verschil maakt of het om een moeder of een stiefmoeder gaat, blijkt uit het vervolg van het verhaal. Nadien kwam er wél een stiefmoeder. Jaren later stierf de zoon en werd zij bij de erfenis even deskundig in de kou gezet. Noch tans had zij tien jaar lang voor hun zoon en hun kleinkinderen gezorgd. Dit verhaal is belangrijk omdat stiefouders nogal eens de neiging hebben te geloven dat bepaalde manieren van handelen specifiek tegen hen gericht zijn. Soms is dat zeker waar, maar in meer gevallen lijkt het alleen maar zo. Omdat mensen nu eenmaal zijn wat ze zijn. En soms gaan ze van waarden of belangen uit die weldenkende mensen nauwelijks kunnen begrijpen. 327


4/05/10 09:02

Loyale grootouders zouden er in het eerste geval voor gezorgd hebben dat de kleinkinderen de scheiding zo weinig mogelijk aanvoelden. Ze hoefden daarvoor hun schoondochter niet speciaal in de watten te leggen. Maar gezien hun welstand hadden ze er perfect kunnen voor zorg dragen dat de kleinkinderen van hetzelfde comfort konden genieten bij hun moeder als bij hun vader. Maar dat was de laatste van hun zorgen. Wat de stiefmoeder betreft, zou een meer genereuze aanpak blijk gegeven hebben van erkenning en waardering voor wat de vrouw voor hun zoon en kleinkinderen betekend had. In dit voorbeeld ging het om financiële druk en het verkeerde gebruik van de macht die er het gevolg van is. Uiteraard zijn de morele druk en het misbruik van het ouderlijk gezag even erg of zelfs erger. Meer dan eens is het een combinatie van beide. Loyale grootouders kunnen als ouders de gedragingen van hun kinderen afkeuren. Maar ze zullen wel hun keuzes respecteren. Het is al te gemakkelijk de schuld van tegenslagen of mislukkingen in de schoenen van anderen te schuiven. Op die manier hoeft men vooral de mogelijke vergissingen in de eigen opvoeding niet ter discussie te stellen. De loyale grootouder stelt zich zo neutraal mogelijk op en vermijdt te allen tijde om ook maar één kwaad woord over zijn of haar ex-schoondochter of ex-schoonzoon tegen zijn kleinkinderen te zeggen. Net zomin als die zich onheus zal gedragen tegenover een nieuwe schoonzoon of schoondochter die de voorgaande kwam vervangen. Loyaliteit van de stiefkinderen jegens de stiefouder Ik zie geen enkele goede reden waarom er ook geen loyaliteit van de stiefkinderen verwacht zou mogen worden. We hebben er meer dan voldoende op gewezen dat ouders en stiefouders bijzonder attent moeten zijn op alles wat de kinderen in een periode van scheiding en vorming van een nieuw gezin te ver328


4/05/10 09:02

werken krijgen. Zelfs hebben we aangetoond hoe abnormale uitingen van agressie of depressie onderliggend verdriet en verwarring kunnen verbergen. Maar dit belet niet dat men van de kinderen zelf niets zou mogen verwachten. Dat zij geen respect zouden moeten kunnen opbrengen voor mensen die het duidelijk goed met hen voorhebben. Ik bedoel dan natuurlijk niet kleine kinderen die alleen maar op basis van hun behoeften en gevoelens kunnen reageren. Maar naarmate ze een leeftijd krijgen waarop hun rede hun doen en laten meebepaalt, moeten ze toch ook in staat zijn moeilijkheden van anderen in te zien en er begrip voor op te brengen. Die leeftijdsgrens is de laatste decennia voortdurend lager geworden zodat hun begrip vroeger verwacht mag worden. Daarbij is het maatschappelijk bewustzijn in onze samenleving zodanig veranderd dat een scheiding geen wereldschokkende gebeurtenis meer is. Om hen heen zien ze nagenoeg evenveel mensen die scheiden als die trouwen en kunnen ze ervaren dat vriendjes het een tijdje na de scheiding van hun ouders weer echt goed stellen. Soms nog beter dan vroeger in de periode van de ouderlijke ruzies. Gelukkig wordt er in heel wat scholen ook al open over gepraat door leraars of begeleiders. Als we aannemen dat de ouders veel of alles in acht genomen hebben wat ze behoren te doen, en veel aandacht en begrip opbrachten voor de overgang die het kind meemaakte, zie ik niet in waarom zij van hun kant niet op de loyaliteit van de kinderen zouden mogen rekenen. Enkele uitlatingen van kinderen die hier volgen, roepen dan ook vragen op. Ze werden opgepikt uit een RTBF-uitzending van 10 mei 2008, getiteld: Quand les jeunes se mêlent (Als jongeren hun stem laten horen). Sprekend over de stiefmoeder en haar kinderen die bij hen zijn komen inwonen, zegt een stiefkind: 329


4/05/10 09:02

‘Voor mij zijn het vreemdelingen en dat zal altijd zo blijven. Nie mand moet mij komen vertellen dat ik haar op een dag geen stiefmoeder meer zal noemen, dat is de term die men gebruikt... Dus noem ik haar zo en ik spreek ook niet over zogenaamde halfbroers, het zijn de kinderen van de gezellin van mijn vader. Punt, nieuwe regel en uiteraard voel ik het als een invasie.’ En nog erger, een ander stiefkind: ‘Het klopt dat het aan de kant van mijn vader erg moeilijk was om iets te doen met die vrouw die volgens ons een beetje verant woordelijk was voor de situatie en voor wat gebeurd was. Deze persoon stond dus enorm ver van ons af. Het heeft trouwens vier tot vijf jaar geduurd vooraleer ik haar voornaam wou zeggen. Ik weet dat het irritant was voor die persoon en voor mijn vader, maar ergens heeft hen dat duidelijk gemaakt – en dat weet ze heel goed en zal ze nooit vergeten – dat ze voor mij een vreemdelinge bleef in huis. Ik was daar ook thuis en meer dan zij. En dat heb ik haar altijd duidelijk laten voelen en doe het nog altijd zonder enige schaamte. Dat heeft allemaal veel spanningen opgeleverd, zo erg dat ze soms haar bagage wou pakken en vertrekken. En dat zal nog gebeuren. Uit beleefdheid geef ik haar een kus, maar het blijft altijd erg koud tussen haar en mij, en dat zal nooit veranderen.’ Dit is veel erger dan gebrek aan loyaliteit. Hier spreekt onderhuids een gevoel van afkeer en revanche dat op geen enkele rationele manier verantwoord wordt. Want er wordt de stiefmoeder niets ernstigs verweten, tenzij het vermoeden dat ze medeverantwoordelijk was voor de scheiding. Voldoende, zo blijkt, om haar voor altijd de oorlog te verklaren. 330


4/05/10 09:02

Hier worden duidelijk limieten overschreden. Hoe kan dat? Het zou mij niet verbazen dat de andere ouder een rol speelt in het verhaal. Dat dit niet denkbeeldig is, mag blijken uit een heel andere geschiedenis waarvan ikzelf getuige was. Na hun scheiding kiezen twee van de drie kinderen de zijde van hun vader. Het meisje (17) kiest er zelfs voor helemaal bij haar vader te gaan wonen, de jongen (15) verblijft nog in de vorm van co-ouderschap bij alle twee, maar de meeste tijd bij de vader. Het jongste meisje (14) kiest duidelijk de kant van de moeder. Beide ouders hebben na verloop van tijd een andere vaste relatie. Een tijd later is de vriendin van de vader in verwachting. Dit laatste vindt de moeder gewoonweg verwerpelijk. Het laat zich raden hoe zij hierover met haar dochter communi ceerde. Als het kindje geboren is, wordt dit door de beide oud sten zonder enig probleem aanvaard. De oudste dochter wil zelfs graag de meter worden van de pasgeborene. Beiden vertonen veel affectie voor de baby. De jongste dochter weigert het kindje te bekijken en doet koel en afstandelijk tegenover haar stiefmoe der. Omdat deze houding een hele tijd na de geboorte voort duurt, zit er voor de vader weinig anders op dan zijn relatie met zijn jongste dochter zoveel mogelijk buiten zijn gezin te houden. Men kan in het gedrag van dit kind zoals gebruikelijk het nietaanvaarden van scheiding en stiefgezin zien. En men kan de invloed van de moeder daarop minimaliseren. Ik denk dat beide zienswijzen verkeerd zijn. Mijn argument ervoor is het volgende: toen het kind nog maar 6 was en er bij haar ouders nog geen enkel vuiltje aan de lucht was, stelde ze de vraag aan haar opa van vaders kant waarom hij niet bij oma gebleven was. Die vraag was beslist tendentieus en klonk uit de mond van het kind als: waarom heb je haar in de steek gelaten? 331


4/05/10 09:02

Die vraag steunde op geen enkele eigen pijnlijke ervaring en kon moeilijk van het kind zelf komen. Dat de moeder toen al op een afkeurende wijze met haar kinderen over dergelijke dingen sprak, is hoogstwaarschijnlijk. Het kind treft hier geen schuld. Wel komt het mij voor dat de vader een beroep mag doen op haar loyaliteit. Zeker als de kinderen die vooral voor hem kozen, zich loyaal jegens hun moeder en haar partner gedragen. Loyaal zijn vraagt van elk van de betrokkenen bij een nieuw samengesteld gezin een inspanning – tenminste toch in het begin. Namelijk om de eerste stap te zetten zonder dat men weet of de ander ook loyaal wil zijn. Zonder dat men er zeker van is of men er iets voor in de plaats zal krijgen. Dat mag ook niet de motivatie zijn. Maar voor wie eraan begint, wordt het algauw een gewoonte. Een gewoonte waar men zich heel goed bij gaat voelen. Men voelt zich sterk, net een beetje sterker dan de anderen. Want sterk is niet hij of zij die moet ontvangen, maar hij of zij die kan geven.

332


4/05/10 09:02

Hoofdstuk 10

En dan zijn er nog de exen

De exen verdienen een apart boek. Slechts weinigen zouden het lezen, wat volkomen onterecht is. Ze vergeten te vaak dat hun kinderen de hoofdaandeelhouders in het stiefgezin zijn. De goede werking van dat gezin is van cruciaal belang voor hun geluk. De ouder die dat gezin niet veeleer ondersteunt dan afbreekt, is meer bekommerd om zichzelf dan om zijn kinderen. Natuurlijk moet de stiefouder begrip kunnen opbrengen voor de onverwerkte gevoelens van onmacht, woede, soms wraak van de ex. Maar dat voor die verwerking half zoveel tijd nodig kan zijn als de relatie geduurd heeft, zoals sommigen ons willen doen geloven, lijkt mij sterk overdreven. Het rouwproces betreffende een overleden partner duurt normaal gezien ongeveer twee jaar. Kan iemand dan uitleggen waarom het in geval van scheiding zoveel keer langer zou moeten duren? Is het niet veel eerder zo dat de ex zich met het geluk van de ander niet kan verzoenen of dat hij of zij de stiefouder als een rivaal in de liefde van de kinderen ziet? Een vreemde die zich met ‘mijn’ kinderen gaat bemoeien? En misschien dan nog een vreemde die een rol speelde in de scheiding? Maar diezelfde vreemde is nu eenmaal de nieuwe partner van de moeder of vader van de kinderen. Afstotingsverschijnselen zijn dus nooit te rechtvaardigen. Maar ook de stiefouder is niet altijd vrij van zonden. Hij of zij ziet veelal de ex als de overbodige afwezige. Droomt die zelfs 333


4/05/10 09:02

liefst weg. Onmogelijk, zo blijkt, noch wenselijk. Hij of zij is de vader of moeder van de kinderen van jouw partner. Je raakt die tweede ouder nooit kwijt. Hij of zij heeft trouwens een terechte plaats bij de kinderen en binnen de familie. Deze twee vooroordelen zijn gebaseerd op subjectieve gevoelens, zelden op redelijke argumenten. De toekomstige stiefouder wordt zelden objectief ingelicht over de ware aard van de ex, en de ex zit vaak nog vol frustratie en rancune die het beeld van de stiefouder totaal vertroebelen. Daarbij vergeet men dat men niet elkaars vijand is, maar ongewild deel uitmaakt van het leven van degenen die jullie allen dierbaar zijn: de kinderen. Toch zit de stiefouder in de beste positie. Hij of zij begint een nieuw leven, de ex sluit een hoofdstuk, soms tegen zijn of haar wil, af. Zeker als de breuk in het huwelijk nog vers is of te wijten is aan ontrouw, zal het verstandig zijn dat de stiefouder een aantal dingen aan zich laat voorbijgaan. Nooit mag hij vergeten dat men niet zozeer hem of haar, als wel eigenlijk de expartner wil treffen. En vooral moet hij zich lang genoeg op de achtergrond houden, de tijd zijn werk laten doen. Misschien zijn er wel heel vervelende exen met wie het bijzonder moeilijk is geduld te oefenen. Maar er zijn vast ook moei lijke stiefouders die de grenzen van hun rol niet willen erkennen. Men moet er dus alles aan doen om alle vooroordelen opzij te leggen en er samen het beste van te maken. Soms loopt dit als vanzelf, wellicht veel meer dan dat het slecht loopt, maar zoals ook geldt bij het nieuws: ‘Over alles wat goed gaat, spreekt men niet.’ Zoals we weten zijn er, voorzichtig geschat, zes keer meer stiefvaders dan stiefmoeders. Vanzelfsprekend moeten er tussen stiefvaders en vaders ook harde conflicten bestaan, maar ik vond er bijzonder weinig aanwijzingen over. In de literatuur zijn er 334


4/05/10 09:02

slechts zelden sporen van te ontdekken, therapeuten spreken er zelden over, en het zijn ook vooral moeders en stiefmoeders en hun verenigingen die in groten getale aan de internetklaagmuur staan. Toch is er ook onder stiefmoeders en exen een belangrijk deel dat zonder veel problemen het juiste evenwicht vindt en in goede verstandhouding voor de kinderen weet te zorgen. Dat maakt dus dat grote oorlogen gelukkig binnen een kleine minderheid wordt uitgevochten. Ook al omdat in veel gevallen minstens een van beiden zo verstandig is de oorlogszucht van de ander te negeren. Of te ontkrachten. Maar dat grote verschil tussen stiefvaders en stiefmoeders blijft intrigeren. Komen we om een verklaring te vinden dan onwillekeurig weer bij dat verkeerd begrepen moederinstinct terecht? Men zou het wel denken als een stiefmoeder mij na een recent interview op de radio het volgende schrijft: ‘... het zou toch wel hard en kil zijn als een jonge vrouw geen moedergevoelens zou mogen koesteren tegenover het kindje waar zij mee samenwoont’, en verder: ‘... dat zij als stiefmoeder niet in de rol van goede vriendin geduwd wil worden.’ Als ik dat lees, houd ik toch wel mijn hart vast. Ik heb als stiefvader nooit vadergevoelens jegens een stiefkind gevoeld of willen voelen, hoe graag ik haar of hem ook leerde zien. Ik wou gewoon vanaf de eerste dag het beste doen voor dat kind omdat zij de dochter – of later hij de zoon – van mijn vriendin was. Met de jaren groeiden wederzijds respect en vriendschap waar veel liefde in zat. Aan beide kanten. Uiteindelijk zou ik durven te spreken van ‘vaderlijke liefde’, wat nog altijd dat kleine maar belangrijke verschil maakt met ‘vaderliefde’. 335


4/05/10 09:02

Waarom zou een vrouw die toevallig stiefmoeder wordt, in de eerste jaren zoveel anders met een kind moeten omgaan dan een goede au pair met de kinderen die haar toevertrouwd zijn? Of een oppas in een kinderdagverblijf voor een hele groep? Sommigen onder hen zien die kinderen heel graag en de kinderen hen niet minder, maar dat kan gewoon met veel liefde gepaard gaan. Het hoeft geen moederliefde te worden die té gemakkelijk inhoudt dat men zich ook als moeder wil gedragen en dezelfde rechten opeist. Het zou wel eens zo kunnen zijn dat de meeste mannen dit pragmatischer bekijken. Dat ze er de rol van stiefvader bijnemen zonder zich te veel af te vragen hoeveel stiefvader zij nu precies zijn. Zij vullen daar ook zelden of nooit hun eigen kinderwens mee in. Zou het niet kunnen dat dit een belangrijke reden is waarom jonge kinderloze vrouwen die een man mét kinderen huwen, het veel lastiger krijgen dan vrouwen die wél al kinderen hebben? En dat hun taak een stuk gemakkelijker wordt als zijzelf moeder worden? Of zijn het misschien toch die afgunst en rivaliteit waar we het over hadden, die het vooral voor stiefmoeders en exen zo moeilijk maakt? Alles zou misschien veel eenvoudiger zijn als elke ouder ervan uitgaat dat hij op een dag zelf wel eens stiefouder kan worden. Zoals elke stiefouder ook ouder kan worden. Vo orsprong d o or een goede start Al lang of kort vóór de eerste ontmoeting kan de start goed of vals zijn. Vooroordeel is de grootste vijand. Plaatsen we even twee getuigenissen naast elkaar.

336


4/05/10 09:02

Tijdens de periode dat haar stiefzoon (15) bij zijn moeder door brengt, staat hij plotseling voor de deur. Zijn moeder heeft hem geslagen, hij is gewond doordat hij is gevallen, zegt hij, en hij wil niet meer terug. Clara, de stiefmoeder, hoort zijn vader zeggen: ‘Jouw moeder zal dat zeker niet zomaar gedaan hebben, wat was er daarvoor gebeurd?’ Clara’s reactie daarop, gelukkig niet hardop: ‘Gaat hij nu nog de kant van die ex kiezen ook?’ Dit gebeurde voor de eerste ontmoeting met de ex. Deze gedachte wijst erop dat deze stiefmoeder ofwel zelf bevooroordeeld was ofwel door haar vriend erg negatief voorgelicht was. Of geïndoctrineerd. Vermoedelijk een combinatie van beide. In elk geval komt haar informatie uit de tweede hand. En negatieve berichtgeving over een concurrente klinkt altijd zoet in de oren. Daarbij is men dikwijls geneigd het slechtste ervan voor waar aan te nemen. Het vraagt heel wat meer moed en inspanning om zich in de plaats van de ander te stellen en begrip te tonen voor háár verhaal. Maar gewoonlijk kent men dat nog niet eens. Verder vindt Clara dat haar vriend veel te gemakkelijk is in de omgang met zijn vroegere vrouw. Dat hij zich door haar tegen de muur laat zetten. Clara vergeet daarbij dat hij vermoedelijk geen andere keuze heeft. Daarbij is dit zijn wijze van zijn en dus ook de wijze waarop hij altijd met zijn vroegere vrouw omging. Zo kreeg hij uiteindelijk het meest van haar gedaan. Hierbij gaat Clara tweemaal in de fout. Het is niet aan haar om te bepalen hoe haar partner met zijn ex omgaat. Tegelijkertijd bereidt ze de weg op onvermijdelijke ontmoetingen en verplichte samen werking met die ex toch wel erg slecht voor. Geen wonder dat het eerste contact erg stroef verliep. En een jaar later was dat nog net zo. 337


4/05/10 09:02

Een heel andere benadering las ik bij een andere vrouw, de ex in dit geval, die nochtans vanuit een bijzonder moeilijke situatie vertrok. ‘Toen mijn ex mij verliet, trok hij onmiddellijk bij zijn nieuwe vriendin in. Dat heeft me enorm gekwetst. Ik had het gevoel dat hij mij had verruild voor haar. Ik wilde hem het liefst verbieden om de kinderen met haar te confronteren. Als ik hoorde dat mijn kinderen met een andere “moeder” rondliepen in de dierentuin, sneed het dwars door mijn ziel. Het werd beter toen ze me een keer uit zichzelf opbelde. Hij was een avond weg, zij paste op de kinderen en de jongste had overgegeven en voelde zich duidelijk beroerd. Ze belde mij om te overleggen wat ze zou doen: een dokter laten komen of gewoon afwachten. Ik was eerst bezorgd, maar ze vertelde rustig en gaf me op alles wat ik vroeg een duide lijk antwoord. Daardoor werd ikzelf ook rustiger. Toen het dui delijk werd dat alles best meeviel met de zieke, zei ik tegen haar dat ik het fijn vond dat ze me daarover had opgebeld. Ze zei mij nog dat er al vaker dingen waren geweest waarvan ze graag had geweten hoe ik daarover dacht. Het zal wellicht mijn beste vriendin niet worden, maar sindsdien hebben wij vlot contact met elkaar.’ Er hoeft dus niet altijd zoveel te gebeuren om de wereld voor elkaar te veranderen. Hier heeft de stiefmoeder tegelijkertijd ver schillende goede punten gescoord. Ze heeft op een ideaal moment de moeilijkste stap gezet, namelijk de eerste. Ze heeft de moeder laten blijken hoe bezorgd zij omging met haar kinderen. En vooral, hoewel het een heel eenvoudige zaak was die zijzelf had kunnen oplossen, verkoos ze het advies van de moeder in te winnen. Deze laatste zag daardoor in: dat is iemand die het goed met mijn kinderen voorheeft en hen nooit van mij zal willen afpakken. In dit verhaal kwam de ontmoeting onverwacht, maar voor de stiefmoeder niet onvoorbereid. Ze had blijkbaar al langer 338


4/05/10 09:02

nagedacht over een mogelijke toenadering, maar had tot dan toe de goede gelegenheid nog niet gevonden. Nu die er wel was, heeft ze die met beide handen aangegrepen, en met succes. Aan het elkaar leren kennen kan men niet ontkomen; daarom bereiden de stiefouder en de ouder zich er het beste vanaf de eerste dag op voor. Ga er niet vanuit dat het wel gepland zal verlopen en nog minder zoals je het je hebt gedroomd. Dit mag blijken uit volgend voorbeeld. ‘Ik ging met mijn dochtertje boodschappen doen in de stad. Een “echte dame” staat in de winkel enkele toonbanken verderop. Ik had haar niet eens opgemerkt, maar mijn dochtertje trok aan mijn mouw en fluisterde me toe: “Dat is ze, mama!” Ik hoefde natuurlijk niet lang na te denken wie zij met die “ze” bedoelde. Ik ben naar haar toegegaan en heb mij voorgesteld. “We zullen misschien toch regelmatig met elkaar te maken krijgen, dus is het beter dat we elkaar meteen ook kennen.” Zij leek wat verrast, maar dacht er blijkbaar hetzelfde over. Toen we een stukje verder waren gelopen, zei mijn dochter, wellicht om mij ter wille te zijn: “Ik vind haar niet eens knap, ik weet niet wat papa in haar ziet.” In plaats van haar te volgen ging ik wat tegen haar in. “Toch wel,” zei ik, “ik vind het een knappe vrouw. Ze heeft iets dat jouw papa zeker moet bevallen. Misschien heeft ze ook wel een aantal leuke kanten die je nog gaat ontdekken.’ Mooi toch hoe die moeder niet alleen de kennismaking prima afwerkt, maar tevens de gelegenheid aangrijpt om haar doch tertje te laten aanvoelen dat ze haar moeder nooit blij zal maken met negatieve verhalen over haar stiefmoeder. Tegelijkertijd wijst ze haar dochtertje aan hoe ze in elke mens de goede kanten moet leren ontdekken. 339


4/05/10 09:02

Lynne Ringwood en Louise Oxhorn, de auteurs van Step wives, geven ons vijf basisregels voor ontmoetingen waar moeders en stiefmoeders bij betrokken zijn. Ze zeggen zelf dat sommige ervan misschien belachelijk kunnen overkomen, maar dat zijzelf ondervonden hebben dat het niet-toepassen ervan hen jarenlang tot vijand maakte.

Let erop dat je elkaar eerder met een glimlach dan met een gespannen of zuur gezicht begroet. Ontwijk elkaars blikken niet en zorg voor spontaan oogcontact. Noem de ander bij haar naam. Maak dat jouw lichaamstaal niet het tegen overgestelde aangeeft van wat je zegt. En als er anderen aan te pas komen, stel de ander dan aan hen voor en betrek haar in het gesprek.

Ze hadden net zo goed kunnen zeggen: handel met een stiefmoeder of met een ex precies zoals je met gelijk welke andere persoon zou doen, tenminste als je hoffelijk bent. Hebben vader en stiefvader of moeder en stiefmoeder het dan alleen maar aan zichzelf te wijten of te danken dat ze een slechte of goede relatie met elkaar hebben? Ja als de relatie tussen de beide ouders ondanks de scheiding goed gebleven is; neen als zij in staat van permanente vijandschap met elkaar leven. Ik zet de verschillende mogelijkheden even op een rijtje. Zo kan men te maken hebben met een ouder die helemaal af wezig is. Ongeveer acht procent van de vaders die gescheiden zijn, ziet de kinderen nooit meer. Bij de moeders is dat slechts een goede één procent. Stellen we daaraan ouders gelijk die hun kinderen minder dan één keer in de maand zien, dan komt er bij de vaders 340


4/05/10 09:02

maar liefst achttien procent bij. Eén op de vier stiefvaders hoeft dus weinig of geen rekening te houden met een natuurlijke vader. Blijkbaar nog een andere reden waarom zij in de statistieken een veel beter resultaat boeken dan de stiefmoeders. Toch zit er hier een addertje onder het gras. In heel wat van die gevallen zal ‘het uit beeld verdwijnen’ te maken hebben met een vrijwillige keuze. Een stiefouder kan die keuze betreuren, maar hij of zij kan niet anders dan die aanvaarden. Alleen kan hij tegenover de kinderen excuses trachten te vinden voor de houding van hun vader. Zeker geen olie op het vuur gieten. En het vormt ook geen reden om met minder respect over de afwezige ouder te spreken. De deur naar de afwezige ouder moet altijd op een kier blijven staan. Maar een aantal vaders ziet zijn kinderen niet of niet meer omdat het hen door de moeder onmogelijk gemaakt wordt. Als partner van die moeder en dus als stiefvader zou men dit niet mogen accepteren, tenzij daar een objectieve en zwaarwichtige reden voor is. Wie als stiefouder daar anders over denkt, heeft een ethisch probleem. Ofwel legt hij zich neer bij de onverantwoorde houding van zijn partner en dan wordt hij in mijn ogen medeplichtig. Ofwel probeert hij zijn partner van het tegendeel te overtuigen; zo’n houding verdient alle lof, hoewel de kans uiteraard groot is dat hij er uiteindelijk het slachtoffer van wordt. Ook moeders worden wel eens met dit probleem geconfronteerd, maar veeleer heel uitzonderlijk. Voor stiefouders die met ouders te maken hebben die na de scheiding hun vijandigheid niet willen opgeven, moeten we onderscheid maken. Men kan te maken hebben met een ouder ‘aan de andere kant’ die voor geen rede vatbaar is. Ouder en stiefouder worden er dan toe verplicht samen duidelijke grenzen te stellen. 341


4/05/10 09:02

Hatelijke brieven, per mail of met de post, zijn onaanvaardbaar. Stalking per telefoon, om de haverklap komen aanbellen of het leven van anderen overhoop komen gooien, nog minder. Laster en mogelijke boycot van de omgangsregeling mogen niet als wapen of chantagemiddel gebruikt worden. Sinds de middelen om anderen het leven lastig te maken uitgebreider zijn geworden door de rijkdom aan communicatiemiddelen, bestaan er ook aanzienlijk meer mogelijkheden om er zich tegen te wapenen. Je kunt brieven ongeopend terugzenden; je kunt het mailadres blokkeren; wat de telefoon betreft, kun je op het schermpje zien wie er belt of kun je een geheim nummer gebruiken. Laster is vervelender. Blijft deze beperkt tot de eigen kring van familie en vrienden, dan is de kans groot dat degene die de laster verspreidt, er het slechtst uitkomt. Mensen beoordelen je immers zelf wel op wat je voor hen betekent. Breidt de laster zich uit tot je werk, dan is het wellicht het beste er met je directe baas over te spreken. In het ergste geval kan men naar de rechter stappen. Niemand heeft het recht om het leven van anderen te verpesten, wat de redenen ook mogen zijn. Ook de omgangsregeling is af te dwingen, maar die afdwingbaarheid is dikwijls moeilijk toe te passen. Een deurwaarder moeten inschakelen om kinderen te zien te krijgen kan meer schadelijke gevolgen veroorzaken dan een gebrekkig omgangsrecht. Houd altijd voor ogen dat de kinderen wel vlug zullen inzien wie loyaal en wie deloyaal te werk gaat. Voordeel voor de stiefouder in deze situatie is dat zijn of haar belangen geheel en al gelijklopen met die van zijn of haar partner. De rol van de stiefouder is heel wat moeilijker als hij eerlijkheidshalve vaststelt, of zou moeten vaststellen, dat in deze hetze zijn partner ook regelmatig over de schreef gaat. Dat beide ouders 342


4/05/10 09:02

nog altijd achterhoedegevechten leveren over de rug van de kinderen. Dat ze niet begrepen hebben dat hun partnerschap voorbij is en dat het nu nog uitsluitend gaat over hun ouderlijke plichten. Bemiddelaar zijn in zo’n situatie is een rol waar men veel vreugde aan kan beleven. Men bespaart zichzelf en zijn partner veel verdriet en maakt de kinderen gelukkig. Meteen wint men ook hun vertrouwen en waardering. Deze rol is natuurlijk eerder weggelegd voor iemand die van nature meer een verzoener dan een onruststoker is. Toch zal men ondervinden dat men met een portie goede wil veel meer kan bereiken dan men mogelijk achtte. Vechtende honden zijn immers blind waardoor ze de inzet van hun gevecht niet meer zien. Wie zich buiten het gevecht houdt, is veel beter in staat oplossingen te bedenken. Waarom zou men dat niet proberen? Een apart geval kan de ouder zijn, meestal de man, die zich vóór de scheiding nauwelijks iets van de kinderen aantrok. Die altijd heel druk bezig was, maar die nu plotseling in actie komt omdat hij vreest anders elk contact met de kinderen te verliezen. Misschien ligt een schuldgevoel ten grondslag aan zijn reactie. Dat is dikwijls heel moeilijk aanvaardbaar voor de moeder die zich dat vroegere leven herinnert en niet kan begrijpen dat hij zich nu zo ineens met de kinderen wil bezighouden. Zij is ervan overtuigd dat hij dat nooit zal aankunnen, dat hij de ene fout na de andere zal maken want dat hij van kinderen opvoeden niets afweet. Zij denkt algauw dat hij dat alleen maar doet om haar te treiteren. Net als haar vriend denkt zij dat de vader handelt uit jaloersheid omdat de stiefvader zijn plaats innam, of uit rancune wegens de alimentatie die hij moet betalen. Die situatie kan in het stiefgezin voor heel wat heibel zorgen. Wat zij denken, kan waar zijn, maar is het lang niet altijd. Het kan echt wél zo zijn dat hij zich wil verbeteren. Dat zijn 343


4/05/10 09:02

schuldgevoel over het verleden hem nu aanzet om te compenseren. Ik denk dat men die vader in zo’n geval het voordeel van de twijfel moet laten; hem een tweede kans moet geven. Het zal nooit slecht aflopen. Het enige risico is dat hij dit niet kan volhouden. Maar dat zal hij dan wel vlug voor zichzelf uitmaken. Gelukkig zijn er ook veel ouders van wie de relatie na de schei ding neutraal is of zelfs goed. Een droomscenario voor de stiefouder zou je denken, en dat is ook zo. Alleen moeten zij daar waardering voor weten op te brengen. En zeker niet in de val van de jaloersheid trappen. Ik gaf eerder al voorbeelden waar dit gebeurde. Als algemene grens werd daarbij gesteld dat in principe alles wat goed is voor de kinderen moet kunnen. Ik denk dat dit een gezonde grens is, ook al wordt deze soms misbruikt door de andere ouder. Want is het nog wel voor het welzijn van de kinderen dat jouw vriend voor zijn ex karweitjes gaat opknappen of de tuin wil onderhouden? Omdat ze dan beter gezind is of omdat ze het anders de kinderen laat doen die er een hekel aan hebben. Kan dus de relatie van je partner met zijn of haar ex té goed zijn? Het is onmogelijk daar een algemeen antwoord op te geven. Men moet in elk apart geval rekening houden met alle omstandigheden. Als de ex de karweitjes niet zelf kan opknappen, het geld niet heeft dit te laten doen en er zeker geen misbruik van maakt, dan lijkt dit wellicht aanvaardbaar. Als je ziet dat jouw vriend haar in zijn bereidheid om dingen te doen zeker niet stimuleert, maar het veeleer doet om de relaties onder elkaar en met de kinderen zo goed mogelijk te houden, dan zie ik niet in waarom er ongerustheid zou moeten zijn. Wie vindt dat het te ver gaat, moet daar rustig over kunnen praten. Niet om te zeggen wat de partner wel of niet mag doen, maar om samen redelijke grenzen te stellen. Een redelijke grens 344


4/05/10 09:02

kan zijn dat bepaalde praktische hulp wegens de omstandig heden af en toe wel kan, maar dat het nooit tot gevolg mag hebben dat soortgelijke taken bij jullie thuis verwaarloosd worden. Als men zich daar dan aan houdt, hoeven er geen discussies meer over te zijn. Het beste is natuurlijk dat de ouder in kwestie zelf aanvoelt waar de grens gelegd dient te worden. Zo was er tussen de vroegere partner van mijn vriendin en ons zelf zo’n vriendschappelijke omgang ontstaan dat we af en toe bij hem en zijn vrouw te gast waren en zij bij ons. Hij wilde ons ook uitnodigen op feestjes. Toen zei mijn vriendin tegen me dat ze daar liever niet op inging. Wat drinken en samen beginnen te dansen vond zij toch maar niets. Ikzelf zag daar geen probleem in, maar ik begreep ten volle haar standpunt. Dus legden wij daar de grens. Op het gebied van de intimiteit liggen de grenzen nog veel gevoeliger. Als een ex zich ongepast intiem gedraagt, al dan niet in het bijzijn van de stiefouder, dan is het aan de vroegere partner van de ex om grenzen te stellen. Het is niet altijd nodig om veel te zeggen, zeker niet om daarover ruzie te maken. Lichaamstaal of afstand nemen kan voldoende zijn. Hetzelfde geldt voor ongepaste vragen over jullie intimiteit. Die hoeven niet welkom te zijn en kunnen gemakkelijk gecounterd worden met: ‘Ik denk dat we hier wat te persoonlijk worden.’ Het kan ook soms prettig worden als de eerste en tweede vrouw met elkaar bevriend raken en anekdotes uitwisselen over hun gemeenschappelijke man. Vooral als blijkt dat de tweede met precies dezelfde onhebbelijkheden opgescheept zit als de eerste, nog niet zo lang geleden... 345


4/05/10 09:02

Met zijn drieën dansen op het slappe ko ord Hoe dan ook, deze zonderlinge driehoeksrelatie zal altijd dansen op het slappe koord blijven. Het enige dat men kan doen, is langs beide kanten het koord zo strak mogelijk aanspannen. Wie daar goed in is, zal bijna zeker slagen. Daarom zoeken we naar hulpmiddelen die dit slagen vergemakkelijken. Enkele ervan zullen we herkennen van vroeger zodat er nu alleen maar even naar verwezen wordt. Sommige worden spontaan toegepast, andere kan men ergens in het achterhoofd opslaan en ze gebruiken als het nodig is. Ken jezelf Ja, die wijze spreuk van de oude Grieken heeft nog niets aan kracht ingeboet. Zeker niet in de delicate relatie tussen de stiefouder en de ‘andere’ ouder. Men kan geneigd zijn te denken dat dit zo’n algemene waarheid is dat ze hier niet herhaald hoeft te worden. Toch wel omdat het hier gaat over een bijzondere vorm van zelfkennis. Ieder van ons heeft een verleden. Een verleden dat wordt opgebouwd door onze ouders, onze omgeving, de school, enzovoort. We noemen het ook opvoeding. Voor iedereen is dit verleden anders maar het laat diepe sporen na. Die sporen zullen zowel de stiefouder als de moeder of vader van de kinderen op een andere manier doen denken en handelen. Dat denken en handelen kan aan de basis liggen van moeilijk overbrugbaar onbegrip. Nemen we als voorbeeld Janneke. Janneke groeide op in een gezin waar zij minder gewenst was. Waar haar ouders haar zodanig controleerden dat zij het gevoel had in een kooi te leven 346


4/05/10 09:02

waarin zij versmachtte. Janneke riskeert jaren later datzelfde gevoel te herkennen als zij als stiefmoeder geconfronteerd wordt met een moeder die al wat ze doet, van nabij volgt en corrigeert. Die moeder kan wel eens opgevoed zijn door liefdevolle ouders die haar zodanig vertroetelden dat ze de indruk kreeg dat heel de wereld om haar heen draaide. Tot ze een broertje kreeg en ze die aandacht moest delen. Het gevoel nu opnieuw haar kostbaarste bezit met een ander te moeten delen kan bij haar een ondraaglijk gevoel van jaloersheid opwekken. Dient nog te worden gezegd welk belang het voor toekomstige relaties met partner, kinderen en stiefkinderen kan hebben als ze elk voor zich dit verleden ontdekken en erkennen? Maar er is meer. Uit onze opvoeding krijgen wij waarden en overtuigingen mee. Die zijn nuttig maar nooit absoluut. Ook onze ouders gaven ons door wat zij van hun ouders meekregen. Als men die traditie blijft voortzetten zonder enige aanpassing, kan men hopeloos achter raken op zijn tijd. Het mag nooit de bedoeling zijn om waarden en normen zomaar overboord te gooien. Men moet ze echter wel ter discussie durven te stellen om te zien of ze nog beantwoorden aan de huidige manier van leven. Die opvattingen aanpassen is hoegenaamd geen afkeuring van wat onze ouders ons geleerd hebben. Het stelt ons integendeel in staat onze eigen kinderen beter voor te bereiden op hun toekomst. Het spreekt voor zich dat als een stiefouder met heel wat vooruitstrevende ideeën in discussie komt met een vader of moeder die vastzit aan normen en tradities van vijftig jaar terug, het een moeilijk gesprek wordt. Op zijn minst zullen ze eerst bewust moeten zijn van de afstand in hun denken. Stiefouder én ouders zullen er goed aan doen na te gaan hoe zij met mensen omgaan en met elkaar in het bijzonder. Hoe 347


4/05/10 09:02

ze problemen oplossen: door ze aan te pakken, ze uit de weg te gaan of door er de schuld van aan anderen te geven. Aan hen de keus. Heel deze oefening mag nooit tot doel hebben zijn verleden te ontkennen of te bevestigen, maar dient een middel te zijn om in een toekomstige situatie beter te functioneren. Dan zal het een belangrijke stap voorwaarts zijn die zowel de stiefouder als de ‘andere’ ouder sterker maakt. Koester realistische verwachtingen, ook ten aanzien van de ex We hadden het eerder al over heel wat onrealistische verwachtingen van toekomstige stiefvaders en stiefmoeders. Dat er dus ook irreële verwachtingen zullen bestaan in verband met de ex van hun partner, spreekt voor zich. De grootste misvatting is tevens de meest voorkomende: men denkt dat de liefde die men beleeft, mogelijke problemen met de ex gemakkelijk zullen doen vergeten. Sommigen dromen zelfs dat die ex niet bestaat of alleszins geen rol van betekenis zal spelen. Veel beter is het te verwachten dat het wel eens erg lastig zou kunnen zijn om een fatsoenlijke relatie met haar of met hem op te bouwen en dat je er niet aan kunt ontsnappen om het minstens te proberen. Als jouw vriend zijn vrouw verlaten heeft voor jou, zal die last dubbel zo zwaar zijn. Voor wie met dat vooruitzicht van start gaat, kan het – op voorwaarde van wat geluk – alleen maar meevallen. Houd ook rekening met de verwachting dat jullie heel verschillend kunnen denken over de opvoeding van de kinderen. Dat je misschien niet alleen te maken zult krijgen met het verschil in opvoedingsstijl van jouw partner, maar ook met die van diens ex. Als de ouders van jouw stiefkinderen een goed contact met elkaar hebben bewaard, is dit voor jou en voor de kinderen een groot pluspunt. Tegelijkertijd zal het je nog meer verplichten je 348


4/05/10 09:02

aan hun opvoedingsstijl aan te passen. Verwacht ook niet te vlug dat de ex van jouw partner je erkentelijk zal zijn voor jouw aandeel in de opvoeding van de kinderen. Heb je toch irreële verwachtingen gekoesterd, dan zul je vermoedelijk woede voelen als je bedrogen uitkomt. Het kan dan helpen na te gaan of jouw verwachtingen wel gerechtvaardigd waren. Of je niet eerder die onrealistische verwachtingen had moeten ontmaskeren. Maar ook de ex kan zijn of haar dromen voor werkelijkheid hou den. Bijvoorbeeld als zij ervan uitgaat dat haar man niet zal hertrouwen. Dat hij misschien wel een nieuwe relatie zal aangaan, maar zeker geen stiefmoeder in het huis van zijn kinderen zal toe laten. Of tenminste dat hij wel zal wachten om zoiets te doen tot zij er klaar voor is. Wie scheidt, moet ervan uitgaan dat zijn kinderen een stiefmoeder of een stiefvader of beiden zullen krijgen. Hij of zij mag ook niet denken dat de ex wel verder bezorgd zal blijven om zijn of haar welzijn. Integendeel, zij moeten ervan uitgaan dat de nieuwe partner zijn of haar wijze van denken en handelen ernstig zal beïnvloeden. Als al deze voorzorgen overbodig blijken te zijn, dan heb je geluk. Maar het is beter je niet te laten verrassen door dingen die je had moeten weten. Spreek dezelfde taal Het belang van degelijke huisregels erkent iedereen die met stiefkinderen te maken heeft. Hoe vlugger en hoe beter deze regels geformuleerd zijn, des te gemakkelijker beide partners hun taak binnen het gezin kunnen vervullen. Even belangrijk is natuurlijk dat de ouder en de stiefouder zich correct aan deze regels houden. Niet alleen voor hun eigen welzijn, maar ook voor dat van de kinderen. 349


4/05/10 09:02

Ook naar de ex toe heeft dat zijn belang. Niets is vervelender dan dat de kinderen zich bij de ex wel eens laten ontvallen: ‘Van papa mag ik veel, maar van haar niets.’ Ook het omgekeerde kan voor boze reacties zorgen. Het zal niet altijd gemakkelijk zijn om naar de ex toe met één stem te spreken. Alleen al doordat de beide ouders getekend zijn door hun verleden, spreken en denken ze over elkaar vanuit hun emoties en niet met hun verstand. Hopelijk doet de stiefouder dat wel, maar daardoor riskeren hij en zijn partner al eens van mening te verschillen. Het ligt voor de hand dit verschil aan zijn partner duidelijk te maken. En vervolgens te hopen dat die partner je volledig of gedeeltelijk in jouw verzoenende taal volgt. Wie de kans ziet zitten, kan gerust nog een stap verdergaan. Het is voor de kinderen soms erg moeilijk in de twee gezinnen andere regels te moeten volgen. Ze hebben daarnaast al met genoeg nieuwigheden en verschillen rekening te houden. Als de beide ouders dan ook nog eens heel verschillende opvoedingsstijlen hanteren, brengt dat kinderen makkelijk in verwarring. Slaagt men er integendeel in via samenspraak en goede communi catie zoveel mogelijk gelijkheid in de huisregels aan te brengen, dan geeft hun dat een gevoel van veiligheid en vertrouwen. Dan krijgen ze de indruk dat hun ouders weliswaar fysiek niet meer bij elkaar zijn, maar toch verder samen denken voor hun welzijn. Stel zekerheden De kans is groot dat als een van de ouders vlug in een nieuwe relatie stapt en de ander gewild of ongewild alleen achterblijft, deze laatste zich onzeker voelt. Dat zal zeker zo zijn als de afspraken die bij de scheiding gemaakt werden, niet erg duidelijk waren. Of als er nadien voortdurend aan gemorreld werd. Maar ook duidelijke afspraken kunnen door de omstandig heden in het gedrang komen of aangepast moeten worden. 350


4/05/10 09:02

Een van die omstandigheden kan een nieuwe partner zijn. Nemen we een man die door zijn drukke agenda of frequente afwezigheid alle moeite van de wereld had om zijn co-ouderschap naar behoren te vervullen. Daardoor liet hij dikwijls de kinderen bij hun moeder in periodes waarin ze hem toekwamen. Nu hij een vriendin heeft die niet werkt of een beperkte job heeft, riskeert daar een aanzienlijke verandering in te komen. Het spreekt voor zich dat dit op heel gemengde gevoelens door de moeder onthaald kan worden. Hoogstwaarschijnlijk vertaalt zich dat in een starre houding tegenover de toekomstige stiefmoeder. Bij vele ouders leeft – meestal ten onrechte – de vrees dat de kinderen meer van de andere ouder zullen houden dan van hen. Bij het ontstaan van een nieuw partnerschap kunnen deze gevoelens toenemen. Moeders vooral vrezen nogal eens dat zij hun kinderen nu wel helemaal zullen verliezen aan hun vader en zijn nieuwe partner. Bovendien krijgen ze er een concurrente bij. En het ergste gevaar van al: dat hun kinderen wel eens meer zouden kunnen gaan houden van die nieuwe partner dan van haar. Deze onrust kun je alleen maar wegwerken door, in alle openheid, volledige duidelijkheid te brengen. In het voorbeeld van de man met de drukke agenda moet het initiatief bij hem vandaan komen. Hij kan tegen zijn nieuwe partner en vooral tegen zijn ex bijvoorbeeld zeggen dat hij nu wel beter zijn deel van het co-ouderschap op zich zal kunnen nemen, maar dat hij er geen probleem in ziet dat, als hij enkele dagen afwezig is, de kinderen zoals vroeger bij hun moeder komen. In de tweede situatie is het aan de stiefmoeder om rust te brengen. Dat zij er hoegenaamd niet op uit is om de plaats van de moeder in te nemen. Integendeel: dat de moeder aan haar een bondgenoot zal hebben om ervoor te zorgen dat de kinderen haar het respect en de liefde blijven betonen waar zij recht op heeft. 351


4/05/10 09:02

Het geeft ook de gelegenheid om te zeggen waar jijzelf op durft te rekenen van de kant van de moeder. Als je dat respectvol doet, kan de ander moeilijk gaan domineren of manipuleren. Doe je het niet of niet respectvol, dan geef je jouw macht uit handen en ook de controle. Door geruststelling te brengen en zekerheid te verschaffen aan iemand die ongerust en onzeker is, kan men van een potentiële vijand een vriend maken. Denk ook nooit dat door ervoor te zorgen dat de kinderen hun beide ouders heel graag blijven zien, er in hun hart niet genoeg liefde zou overblijven voor een derde. En door zo te handelen is de kans groot dat jij die derde zult zijn. De kinderen eerst Dit is de leidraad door het hele boek heen. Iedereen is er ook van overtuigd dat het zo hoort, maar binnen de context van de scheiding en de start van een nieuw gezin wordt het nogal eens vergeten. Neem nu de ouders. Tijdens heel deze fase van scheiden en opnieuw beginnen kunnen hun emotionele noden en behoeften zo groot zijn dat ze wel eens vergeten wat het beste is voor hun kinderen. Nochtans is het eenvoudig. Waar de kinderen vóór alles behoefte aan hebben, is hetzelfde als waar elke mens behoefte aan heeft: het gevoel geliefd te zijn en zich veilig en beschermd te weten. Als moeder of vader volstaat het daar oog voor te hebben. En ervoor te zorgen dat er voor de kinderen zo weinig mogelijk verschil is vóór, tijdens en na de scheiding. Voor de stiefouder komt het er vooral op aan een duidelijk onderscheid te maken tussen zijn gevoel en dat van de kinderen. Enerzijds de stiefouder die zijn of haar droom in vervulling ziet gaan, anderzijds de kinderen wier droombeeld is stukgeslagen en is vervangen door de zekerheid dat hun ouders nooit meer 352


4/05/10 09:02

samen zullen komen. Voor hen is dat nieuwe gezin een huis met veel onbekende kamers. Zij zijn onzeker over de toekomst en hopen in het beste geval dat je niet te veel aan het leven dat zij kennen, zult veranderen. Als jij ervoor kunt zorgen dat dit ook zo is, dat ze al die veranderingen nauwelijks aanvoelen omdat je hun doen en laten met hun beide ouders niet overhoop haalt, dan heb je jouw entree niet gemist. Concurreer niet! Het zal vooral de stiefouder zijn die er het meest bij gebaat is dat er geen concurrentie ontstaat. Of dat de bestaande concurrentie niet wordt aangewakkerd. Want alleen doordat hij of zij de plaats inneemt van de ex, is er van die kant minstens een vermoeden van concurrentie. En die concurrente is ervan overtuigd dat ze aan het kortste eind trok. De naweeën van een nederlaag maakt de smaak ervan bitterder. En zelfs al was er geen sprake van een nederlaag, dan kan de vaststelling zo gemakkelijk ingeruild te worden, voor heel wat onrust zorgen. Het kan natuurlijk ook anders. Als de ex bijvoorbeeld blij is dat zij van haar partner verlost is. Daar moeten dan vooral stiefmoeders van kunnen profiteren. Want heel wat meer vrouwen vragen de laatste tijd de echtscheiding aan dan mannen. Maar ook de stiefouders kunnen in de concurrentieval trappen. De maatschappij nodigt hen daartoe uit. Vooral tweede vrou wen worden constant met de eerste vergeleken. Het valt dan nog mee als er niet al te veel mensen zijn die haar de rug toekeren en voluit de kant van de ex kiezen. Als men ook nog in het huis van de geliefde gaat wonen waar alles, tot het bed toe, de vorige vrouw uitademt, dan moet men wel sterk staan om de rivaliteit niet te voelen. Rivaliteit die vele vormen kan aannemen. We kiezen er enkele uit.

353


4/05/10 09:02

Als de stiefvader met de biologische vader gaat concurreren door ook te gaan voetballen of tennissen, maar dan liefst net iets beter, worden de kinderen uitgenodigd om beiden te vergelijken. De kans is groot dat ze toch hun eigen vader verkiezen. Als je wilt sporten, kies dan liever een andere sport, dat vermijdt concurrentie en het maakt de kinderen veelzijdiger. Ben je niet zo sportief, zoek het dan in het culturele of gewoon in de natuur. Een stiefmoeder die de beste stiefmoeder uit de streek wil worden en het kind met alle moederliefde wil overladen die hij tot dan toe miste. Althans volgens haar. Ze riskeert dat het kind er haar niet eens erkentelijk voor is. Dat hij blijft kiezen voor de moe der en weinig wederliefde betoont aan de té enthousiaste stiefmoeder. De desillusie of frustratie bij deze laatste is navenant. Sommigen denken dat ze de strijd wel zullen winnen met cadeaus. Liefst duurdere dan die van de concurrentie. Dat is dan twee keer fout. Want de kinderen hebben veel meer rust en stabiliteit nodig dan cadeaus. En duurdere cadeaus wakkeren precies de concurrentie weer aan. Vooral als de andere partij zich dat misschien niet kan veroorloven. In dat geval is het bovendien een schoolvoorbeeld van deloyaal gedrag. Wees loyaal jegens elkaar Loyaliteit begint bij respect. Respect is eigenlijk het cement van elke goede relatie. Heel dikwijls is samen met de scheiding het vroegere respect tussen de ouders zoekgeraakt. Een huzarenstuk dus voor de stiefouder om zelf een respectvolle relatie met die andere ouder op te bouwen. Tegelijkertijd een mooie uitdaging en een unieke kans! Want als kinderen zien dat hun stiefouder er wél in slaagt respectvol om te gaan met hun beide ouders, is de kans groot dat zij door dat rolmodel leren. Dat zijzelf ook meer respect zullen vertonen voor de stiefouder die vanaf het begin positief ingesteld was. 354


4/05/10 09:02

Maar zowel de ‘andere’ ouder als de stiefouder kan eenzelfde positieve instelling bij de kinderen aanwakkeren. Als ze beiden respectvol met elkaar omgaan, kunnen ze op een geloofwaardige manier eisen dat de kinderen dat ook doen. Aan de kant van de stiefmoeder kan een eerste signaal van loyaliteit zijn dat zij tegen de kinderen zegt dat hun moeder voor haar en voor hun vader altijd hun moeder blijft. Dat zij er alleen voor wil helpen zorgen dat ze het bij hun vader en bij haar echt goed naar hun zin zullen hebben. En dat ze hoopt dat zij hun best zullen doen om het voor iedereen zo leuk mogelijk te maken. De moeder van haar kant kan haar kinderen erop wijzen dat ze het fijn vindt als jij je zo wilt inzetten voor hen die tenslotte jouw kinderen niet zijn. Dat ze het dus normaal vindt dat ze meewerken om het gezellig te maken en dat ze jouw inspanningen best naar waarde mogen schatten. Aan beide kanten kunnen jullie de kinderen aan het verstand brengen dat jullie twee verschillende gezinnen zijn, die zich wel zoveel mogelijk op elkaar willen afstemmen, maar toch anders zijn. Dat jullie er dus niet mee gediend zijn dat ze komen vertellen wat er in het andere gezin gebeurt, zeker niet als het dingen zijn die al eens misgaan. De stiefmoeder kan met zichzelf afspreken dat ze nooit de andere ouder tegenover de kinderen zal kleineren of in een slecht daglicht plaatsen, ook al doet haar partner dat af en toe wél. De moeder zelf kan gelegenheden vinden om aan de kinderen te tonen dat ze waardeert wat de stiefmoeder voor haar kinderen doet. Een prachtig voorbeeld hiervan lezen we bij Lynne Ringwood en Louise Oxhorn in hun boek Stepwives: Bij een plechtige prijsuitreiking op school gaat de zoon van Paul en Lynne een prestigieuze onderscheiding krijgen. Louise is als stiefmoeder ook aanwezig. Om de prijs te overhandigen worden 355


4/05/10 09:02

de ouders uitgenodigd om bij hun zoon op het podium te komen. Hoewel ze dan nog geen al te beste vriendinnen zijn, beseft Lynne hoe Louise van haar kant gedurende jaren haar zoon geholpen en gestimuleerd heeft. Met dit als resultaat. Ze nodigt Louise uit mee op het podium te komen. Louise is helemaal van haar stuk. Zo’n erkenning had ze nooit verwacht. Toon empathie De gemakkelijkste manier om af te rekenen met gevoelens van droefheid, woede of frustratie is de schuld ervan op anderen te schuiven. Alleen kom je daar geen stap verder mee. Want als de ander de schuld is, ga je niet na of jijzelf niet iets moet ondernemen om die vervelende gevoelens kwijt te raken. Wil je er wél echt iets aan doen, dan moet je eerst weten welk gevoel je in bepaalde situaties precies hebt. Het maakt natuurlijk een wereld van verschil of je gewoon kwaad bent dan wel jaloers. En dat het in feite die jaloersheid is die je kwaad maakt. Zo kan een ex kwaad zijn omdat de stiefmoeder haar plaats heeft ingenomen en ze dat nog altijd niet verwerkt heeft. Maar ze kan ook kwaad zijn omdat ze niet meer de enige moederfiguur is die met haar kind omgaat, en ze dit als een verlies ervaart. Het komt er dus op aan om van ieder gevoel de ware oorsprong terug te vinden en zeker de schadelijke projectie te ontmaskeren. Eigenlijk moet jijzelf doen wat je tegen een kind zegt als hij zich stoot aan een poot van de tafel en roept: ‘Stomme tafel!’ Je zegt dan: ‘De tafel kan niet dom zijn. Als je ertegenaan loopt, ben jij dom geweest.’ Zodra je uit je eigen gedrag stapt en weet wat de juiste oorzaak was van dat gedrag, zul je makkelijker in de schoenen van de ander gaan staan. Je tracht dan ook de gevoelens van de ander te ontdekken en te begrijpen. Misschien was de ander wel 356


4/05/10 09:02

woedend omdat hij of zij wist dat het juist niet om dat voorval zelf ging maar om de achterliggende jaloersheid. Empathie verjaagt de woede, omdat de ander erdoor verandert van een object van haat in een individu van vlees en bloed. Door empathie te tonen kan zowel de ouder als de stiefouder leren de eigen perceptie niet als dé waarheid te beschouwen. In een discussie geen monoloog op te zetten, maar ook te luisteren om uiteindelijk zelf beter gehoord te worden. Zo komt men samen tot een constructieve dialoog waarbij zoveel mogelijk de niet ter zake doende emoties opzij worden geschoven om tot redelijke resultaten te komen. Wellicht is empathie het sterkste wapen met het beste resultaat. Communiceer en sluit compromissen Geen slechtere aanpak dan de koude oorlog. Door te weigeren met elkaar te praten of door dit zoveel mogelijk te vermijden laat je de dingen alleen maar verrotten. Om er toch maar voor te zorgen elkaar zo weinig mogelijk tegen het lijf te lopen beperken heel wat ouders en stiefouders zich zoveel mogelijk tot telefoontjes. Liever nog: tot het meegeven van briefjes of het gebruik van de contactarme mail, mobiele telefoon of sms’jes. Onpersoonlijk dus. Behalve de extreme gevallen waar geen zinnig gesprek te verwachten valt, is praten altijd de beste aanpak. En bij voorkeur op een geregelde basis om te zien hoe de dingen zich ontwikkelen en of er problemen zijn die opgelost moeten worden. We zagen eerder hoe we het gemakkelijkst tot een goed gesprek kunnen komen, ook in moeilijke omstandigheden. Nu zal het specifiek gaan om de aanpak van problemen. Het is vanzelfsprekend dat daarbij soms compromissen moeten worden gesloten. 357


4/05/10 09:02

Beginnen we met de aanpak van problemen. Ook hier is het grootste gevaar dat men uitgaat van de veronderstelling dat een van beiden fout zit. Wie dat doet, blijft beter thuis om te onderzoeken wat het eigen aandeel in het probleem kan zijn. Onderzoek daarna welke precieze gevoelens dit probleem bij jou opwekt en welke gevoelens het vermoedelijk bij de ander doet ontstaan. Tijdens het gesprek kun je dan verder nagaan of jouw veronderstelling klopt. Denk na over welke tegemoet komingen je kunt doen zonder het gevoel te hebben dat de ander je tekortgedaan heeft. Tenslotte is het ’t beste minstens een paar oplossingen te bedenken en daarbij voor ogen te houden dat jouw sterkste wapen is: aantonen dat jouw voorstel het beste is voor de kinderen. Maak er dan wel geen punt van als je eerlijkheidshalve moet toegeven dat de ander een oplossing gevonden heeft die nog beter is. Geef hem of haar veeleer een pluim voor zijn of haar vindingrijkheid. Een probleem wordt in de regel opgelost door het sluiten van een compromis. Daar is niets oneervols aan, integendeel. Het belang van compromissen sluiten is dat je de andere partij bij de zaak betrokken hebt en dat die zich erkend voelt. Zijn of haar stem heeft bijgedragen tot de beslissing en dat is veel belangrijker dan het eigen voorstel onverkort verkocht te krijgen. De outsider gaat door zijn instemming meer inzet vertonen om van jouw gezin een succesverhaal te maken. Stel grenzen We hadden het hiervoor reeds over onbetamelijk gedrag van de ex ten aanzien van jouw partner of van jullie beiden. Hetzelfde gedrag kan zich ook uitdrukkelijk tegen jou richten. Vanzelf358


4/05/10 09:02

sprekend is dit even ontoelaatbaar. Het enige dat men kan doen, is zoeken naar de beste manier om het te doen stoppen of om er geen hinder meer van te ondervinden. Men moet hopen dat de storm ooit zal luwen en men na verloop van tijd met elkaar op een volwassen manier zal kunnen omgaan. Maar de grenzen mogen gerust heel wat verder gaan dan onaanvaardbaar gedrag. Zo is het normaal gezien niet wenselijk dat de ex een sleutel van jullie huis bewaart of zelfs dat hij of zij te pas of te onpas aan jullie deur staat. Ik zei ooit tegen mijn vrienden: ‘Je mag als je in de buurt bent altijd aanbellen. Meestal zal ik heel blij zijn jullie te zien. Maar neem ons niet kwalijk als we niet zouden opendoen, ook al zijn we thuis. Daarom, geef liever vooraf een seintje.’ Als stiefouder zou ik tegen de ex ongeveer hetzelfde zeggen. Je kunt ook vinden dat hij of zij alleen maar moet aanbellen als er écht iets belangrijks is en dat dan nog dringend is ook. Als je erop wijst dat je dezelfde regel in acht zult nemen bij haar of bij hem, dan kan men je dit moeilijk kwalijk nemen. Ook hier zal veel afhangen van de manier waarop men zoiets zegt. Vul deze enkele voorbeelden gerust aan tot je het gevoel hebt dat je bereid was om voor de goede vrede heel wat te aanvaarden, terwijl je tevens weet dat de grenzen die je trok jezelf een goed gevoel geven. ‘In ons geval lukt dat no oit!’ Dat moeten Lynne Ringwood en Louise Oxhorn gedacht hebben gedurende de tien jaar dat ze voor alles en nog wat tegen elkaar ten strijde trokken. Totdat bij Louise, de stiefmoeder, de schellen van de ogen vielen en ze na de zoveelste knetterende ruzie Lynne opbelde, zich verontschuldigde – wat nog nooit gebeurd was – en voorstelde samen eens over een aantal dingen te praten. Tien jaar lang hadden ze elkaar gehaat, gehekeld en bestreden. 359


4/05/10 09:02

Tien jaar had Lynne met de gedachte geleefd dat men haar alles had afgenomen. Ze had altijd de illusie gehad dat ze met haar man iets unieks beleefd had, iets dat hij niet zomaar met iemand anders kon overdoen. Vanaf het moment dat Louise met haar man getrouwd was, had ze zich definitief de buitengesloten derde gevoeld. Ze bekende dat ze in al die jaren er niet mee had kunnen stoppen jaloers te zijn. Maar ze toonde tevens aan dat ze niet de bazige ex was voor wie haar man haar wellicht had laten doorgaan. Louise van haar kant gaf toe dat ze Lynne gewoon had willen negeren, gewenst had dat ze niet bestond. Twee jaar lang had ze haar zelfs helemaal ontweken. Op het eerste gesprek volgden een tweede en een derde. Van anti-mama’s, zoals ze zichzelf noemden, werden ze co-mama’s. Tenminste, dat gevoel hadden ze. Om anderen te helpen dezelfde stap te zetten schreven ze samen een boek. Het werd een bestseller in Amerika. Velen volgden hun raad en werden geholpen. Niemand beter dan zij kunnen onze gids zijn als we als stiefouder en ex het gevoel hebben in een hopeloze en onomkeerbare situatie vast te zitten. Maar hoe kon het bij hen zo lang fout gaan? Natuurlijk zat daar hun gemoedsgesteltenis achter met de daaraan verbonden kwade intenties. Zolang men zich wentelt in zijn eigen al dan niet vermeende ellende en het welzijn van de kinderen niet vooropzet, is er geen beteren aan. Maar als we even uitgaan van goede intenties, waarom komt men dan niet eerder tot de meest voor de hand liggende redelijke oplossing? Gewoon omdat niemand het initiatief neemt. Dat het zoveel jaren helemaal fout kan gaan, heeft men duidelijk aan zichzelf te wijten. Maar men is wel met twee. Elk van beiden komt geregeld terecht in een situatie waar hij of zij de eerste stap 360


4/05/10 09:02

kan zetten. In hun geval was het een helse ruzie om het banaalste incident dat men zich kan inbeelden: een paar schoenen. Louise bleek precies dezelfde schoenen aan te hebben als Lynne al een tijd droeg. Die vond dat dit maar één reden kon hebben: haar te pesten. Gelukkig heeft Louise die gelegenheid aangegrepen om zich te verontschuldigen. We zagen in een eerder voorbeeld hoe het betrekken van de moeder bij de ziekte van een kind wonderen kan doen. Gelegenheden zijn er genoeg. Alleen lijkt het zo moeilijk de eerste stap te zetten. Dat geen van beiden het initiatief neemt, wordt in de hand gewerkt door het stereotiepe gedrag van de hoofdrolspelers. Gewoon de manier waarop ze met elkaar praten bij toevallige ontmoetingen, is meestal voldoende om elke toenadering nog moeilijker te maken. Het is niet altijd wat men zegt dat daarbij belang heeft, maar de manier waarop men het zegt. ‘Ik was ongerust omdat ik van niets wist’ nodigt uit tot een verklaring. ‘Je kon me weer niet laten weten dat jullie bij die rellen niet betrokken waren. Een volgende keer zal ik naar de politie bellen, dan zal ik tenminste iets weten.’ Een opmerking als deze slaat meteen de deur dicht. En een serieus gesprek is weer een kilometer verderaf. Maar ook zonder te spreken kan men dijken opbouwen die eerst doorbroken zullen moeten worden om het water minder diep te maken. Als men elkaar tegenkomt op straat en men doet of men de ander niet ziet bijvoorbeeld. Als de kinderen erbij zijn, lijden ze daaronder. Of als men bij een communiefeest in eenzelfde groepje staat te praten, maar de ander je manifest niet bekijkt, niet in het gesprek betrekt, of negeert. Wat een verschil als je als moeder van de communicant van het communiefeest gebruikmaakt om de stiefmoeder van je dochtertje aan iedereen voor te stellen. Misschien met een lief woordje en alleszins met een gemeende glimlach. De weg kan 361


4/05/10 09:02

dan meteen geëffend zijn. Als je een vriend bedankt die een paar uur op jouw kind heeft gepast om jou in de gelegenheid te stellen boodschappen te doen, heb je dan niet veel meer redenen om een stiefmoeder eens te bedanken voor wat ze voor jouw kinderen doet? Uit het verhaal van Louise en Lynne blijkt verder dat ze best nerveus waren bij hun eerste ontmoeting. Je zou het voor minder zijn. Ze hadden de goede beslissing genomen, namelijk om elkaar op neutraal terrein te ontmoeten. Ook hadden ze van tevoren afgesproken twee uur voor het gesprek uit te trekken, wat aan te bevelen is. Als de relatie nog heel gespannen is, dan is het ’t beste de tijd die men uittrekt, op voorhand vast te leggen. In twee uur kan men heel wat bespreken als men de tijd goed gebruikt. Dit laatste is niet het geval als men er tussendoor allerlei dingen bijhaalt die niets te maken hebben met de meest dringende problemen die men echt wil oplossen. Daarbij riskeert men erdoor in het oude ruziepatroon te vervallen. Om zo’n gesprek op de beste manier voor te bereiden is het wenselijk dat je het aantal punten dat je tijdens dat eerste gesprek wilt aankaarten, sterk beperkt houdt. Tegelijkertijd is het belangrijk dat je jouw tegenspeler zo goed mogelijk kent. De informatie die je kreeg van jouw vriend of vriendin, is belangrijk, maar allicht niet de enige. Weten welk type vrouw zij is of welk type man hij kan zijn, is erg belangrijk. Zo zal een vrouw die al haar heil van haar huwelijk verwachtte en zich uitsluitend aan haar gezin wijdde, vermoedelijk heel anders reageren dan een man die een drukke job had en zich nauwelijks om de kinderen bekommerde. Een vrouw die zelfbewust de scheiding aanvroeg omdat ze echt vond dat hun huwelijksleven niets meer betekende, zal wellicht heel vlot zijn in een gesprek. Terwijl een onzekere man die door zijn 362


4/05/10 09:02

vrouw bedrogen werd en zijn onzekerheid in agressie afreageert, zeker heel moeilijk tot een normaal gesprek zal kunnen komen. Behalve over het type van man of vrouw met wie je gaat praten, is het ook nuttig het een en ander te weten te komen over de fase waarin hij of zij zich bevindt bij de verwerking van de scheiding. Omdat mannen veel vlugger in een nieuwe relatie stappen dan vrouwen, is de kans groot dat hun vrouwen nog volop in de verwerkingsfase zitten, wat de taak voor stiefmoeders voorlopig erg moeilijk kan maken. Een stiefvader loopt dat risico veel minder omdat er veel kans is dat de vrouw die hij leert kennen, al heel wat langer gescheiden is dan hij. En haar man vermoedelijk intussen reeds hertrouwd is. Wat de eerste bijeenkomst zelf betreft, geven Louise en Lynne volgende waardevolle tips aan moeders en stiefmoeders die uiteraard evengoed gelden voor vaders en stiefvaders. Voor beiden:

Waar het op aankomt, is dat de moeder en de stiefmoeder ervan uitgaan dat dit het eerste maar niet het laatste gesprek mag zijn. Dat het dus geen optie is ervoor te zorgen dat de ander geen tweede keer op de afspraak wenst te verschijnen. Daarom vermijdt men best een aantal delicate gespreksthema’s.

Voor de ex:

Voor haar is het geen goed idee te beginnen over haar leven met haar vroegere man, nog minder over zijn negatieve kanten. De stiefmoeder zal zich dan vermoedelijk defensief opstellen. 363


4/05/10 09:02

Ook is het niet verstandig het omgekeerde te doen, en te laten aanvoelen dat je nog altijd van hem houdt; het kan niet de bedoeling zijn de nieuwe partner op verkeerde ideeën te brengen en haar wantrouwen te vergroten. Probeer ook geen goede raad te geven door te laten aan voelen dat jij hem nog altijd beter kent dan zij. Gesprekken over alimentatie zijn uiteraard taboe.

Voor de stiefouder:

Het is beslist niet nodig wonden open te rijten en te vertellen hoe goed je het wel stelt en hoe fantastisch haar ex wel is. Benadruk niet te veel de vele goede momenten die je met haar kinderen beleeft, houd dit liever voor later. Ook vertellen over jullie boeiende sociale leven kan in slechte aarde vallen, vooral als dit bij haar samen met haar man verdwenen is. En vooral: tracht niet uit te leggen waarom het tussen haar en haar man, nu ex-man, mislukt is. Dat is en blijft een zaak tussen hen.

Als de eerste bijeenkomst leidt tot het besluit een volgende keer samen te komen, dan is dit op zich een succes. Ook voor die volgende afspraak hebben de twee stiefvrouwen, want zo noemen ze zich, duidelijke richtlijnen opgesteld.

Net als voor de eerste samenkomst is het ’t beste zich goed op het gesprek voor te bereiden. Ga vooral op zoek naar die problemen die je het meest storen en, zoals we vroeger reeds aangaven, ze naar voren te brengen in de ‘ik’-vorm. In de zin van: ‘Ik heb er geen enkel probleem mee om met je zoontje naar de tandarts te 364


4/05/10 09:02

gaan, maar ik vind het beter dat ikzelf dan de afspraak kan vastleggen.’ Je zult heel wat bereidwilligheid opwekken door in het begin nog eens te zeggen hoe gelukkig je bent dat jullie nu op deze wijze met elkaar open kunnen praten. Misschien kun je haar ook wel eerst vragen wat háár soms moeilijk valt. Zo moet je niet direct met jouw problemen voor de dag komen. In een tweede gesprek kunnen jullie gerust over de juiste gevoelens praten die bepaalde gedragingen van haar bij jou opwekken. Dit zal zoveel gemakkelijker gaan als zij duidelijk aanvoelt dat jij je ook voldoende inleeft in haar gevoelens en gevoeligheden. Als het voorkomt dat een kind duidelijke studie- of karakter problemen vertoont, kunnen die uiteraard ook aan bod komen. Toch moet de stiefouder met dit laatste heel voor zichtig zijn. Zelf het probleem aankaarten is delicaat. Mis schien zijn er wel typische voorvallen te vinden waarbij het soms moeilijk is met het kind om te gaan. Men kan vragen of de moeder dat ook zo ervaart. Hoe zij daarmee omgaat. Dat kan het gesprek op het spoor zetten waarbij blijkt dat er misschien wel iets ernstigers aan de hand is. Vermoed je dat de ander punten heeft die ze van jou moeilijk verdraagt, ontwijk die dan niet. Heb je de moed om er zelf mee te komen of om het haar te vragen, dan is het probleem meestal al voor de helft opgelost. Misschien heb je soms veel zin om dingen aan te halen die zij verkeerd deed in het verleden. Dat is te mijden als de pest. Het kan alleen maar de vechtlust opnieuw aanwakkeren. Veel later als jullie samen een heel stuk verder staan en er misschien om kunnen lachen, dan heb je daar nog alle tijd voor. 365


4/05/10 09:02

Dat de een of de ander na een of meer gesprekken wel eens terugvalt in een vroeger gedrag, mag je niet doen denken dat alle moeite voor niets was. Laat het voordeel van de twijfel spelen. Ga ervan uit dat het een onvrijwillige misstap was. Degene die de fout beging, dient zich te verontschuldigen. Doet zij dit niet, dan mag je het bij een volgend gesprek wel aankaarten. Niet om je te beklagen dat ze zich niet verontschuldigde, wel om te vragen waarom het voorviel. Het wordt ook de kunst op ergerlijke dingen die nog niet besproken zijn, anders te reageren dan in het verleden. Noteer ze voor een volgend gesprek. Want als de reeds besproken zaken wél correct nageleefd worden, dan is er geen enkele reden om lastig te doen over zaken die nog niet aan de orde kwamen. Het zou triest zijn de gemaakte vooruitgang zo knullig prijs te geven. Het grote voordeel van deze werkwijze is dat men algauw zal ondervinden dat er eigenlijk minder zwaarwichtige punten van ergernis waren dan men aanvankelijk dacht. Gewoon omdat zij die op gespannen voet met elkaar leven, zich zowat aan alles ergeren. En dan krijgt elke nieuwe ergernis een dimensie die helemaal buiten verhouding is. Ʌ Allemaal goed en wel, hoor ik sommigen denken, maar wat gebeurt er als dat ook niet lukt? Moet ik, als de ander van kwade wil is en elk normaal gesprek weigert, zelf maar op mijn eentje het voorgestelde ‘tienstappenplan’ gaan toepassen? Als de lieve vrede je nauw aan het hart ligt, ja, zo blijkt. Ervaring leert dat er in de meeste gevallen op termijn toenadering komt wanneer een van beiden, meestal de stiefmoeder of de stiefvader, volhoudt ondanks de vaandelvlucht van de ander. Bijna altijd verminderen dan de spanningen. Alleen al het feit 366


4/05/10 09:02

dat men zich geregeld in de leefwereld en gevoelens van de ander tracht in te leven, wordt de aanvaarding van de ander zoals die is, vergemakkelijkt. Dat dit nooit mag leiden tot het wegcijferen van zichzelf of tot het verleggen van de grenzen die men zelf heeft getrokken, is duidelijk. En als het wel lukt, moeten we dan elkaars beste vriendinnen of vrienden worden? Neen, dat is trouwens ook helemaal de bedoeling niet. Wie verwacht dat jullie dan wel op termijn één grote familie zullen worden die alles wat de kinderen betreft zal delen, is een dromer. Je mag niet vergeten dat de relatie tussen jullie beiden uit noodzaak is ontstaan. Als jullie hetzelfde verstaan onder wat het beste voor de kinderen is, en jullie erin slagen ruzies in de toekomst uit te schakelen en het leven in beide gezinnen gelukkiger te maken, dan is jullie doel bereikt. Mag die vriendschap verder gaan dan dat? Waarom niet? Als jullie meer punten gemeen hebben dan jullie ooit voor mogelijk hielden, dan is het best mogelijk dat spontaan meer vriendschap groeit. En geen enkele vorm van vriendschap verdient het om geen kans te krijgen. Alleen zou het dan wel eens kunnen gebeuren dat ‘de man tussenin’ daar last van krijgt, maar dat is dan een heel andere geschiedenis. Het happy end van dit verhaal is immers dat je eindigt met drie, zoals we ook met drie begonnen zijn. Drie verantwoordelijke volwassen mensen. Mensen die praten met elkaar, samen rollen wisten vast te leggen die vernieuwend zijn, en hun gezinnen in vaste banen kunnen leiden. Die daarbij elkaars grenzen respecteren waar dit nodig is. Drie volwassenen die wellicht later met z’n vieren kunnen zijn. Maar die allen mét hun kinderen uitzicht hebben op een betere toekomst. 367


4/05/10 09:02


4/05/10 09:02

Epiloog

Ook al heeft men alles wat men wil, voor wie de vriendschap niet heeft is het leven waardeloos. Socrates

Valkuilen en hindernissen zullen er bij de vorming van nieuw samengestelde gezinnen altijd zijn. Alleen al de complexiteit van de relaties zorgt daarvoor. Veel meer nog het onverwerkte verleden van de meeste leden van het nieuwe gezin. De valkuilen kunnen echter worden gedempt, de hindernissen kunnen worden voorzien zodat men ze gemakkelijker kan nemen. We hebben in deel 2 van dit boek tien valkuilen en hindernissen aangegeven. We gaan ervan uit dat het de voornaamste zijn die men op zijn weg kan tegenkomen. We hebben getracht zoveel mogelijk denkstof aan te reiken om ze met succes aan te pakken. Wie er werk van wil maken, hoeft niet bang zijn voor de vraag: ‘Wil je met mij in zee? Maar ik heb wel twee kinderen.’ Met vertrouwen kan hij of zij antwoorden: ‘Stiefouder worden dus? Graag, maar…’ Het woordje maar doet niets af aan het woordje graag. Het betekent alleen: ‘Geef mij de tijd om er mij behoorlijk op voor te bereiden; de tijd om niet alleen jou maar ook jouw kinderen goed te leren kennen en de wijze waarop jullie leven; de tijd ook om er met jou samen over te praten en te zien welke etappes we best inbouwen en hoe we ons leven bij 369


4/05/10 09:02

elke stap zullen organiseren. En vergeten we ook de relatie met jouw ex niet.’ Dat vertrouwen is dus niet blind. Het voorkomt latere desillusies. En daarmee is de moeilijkste klip omzeild. Vermoedelijk de start voor een boeiend avontuur. Want zoals elke relatie blijft het een avontuur. En het boeiende eraan is dat het zo vernieuwend is en dus wat moeilijker te realiseren. Maar des te meer lonend voor onszelf en voor degenen die ons lief zijn. Maar waarom geen stap verdergaan? Samen kunnen we ervoor ijveren dat nieuw samengestelde gezinnen hun eigen plaats in de maatschappij verwerven. Dat stiefvaders en stiefmoeders met evenveel respect en waardering door die maatschappij worden aanvaard als vaders of moeders. Heel anders en in een andere rol, maar volwaardig. Stiefouders kunnen daar zeker zelf wat aan doen. Door de eigen rol op de best mogelijke wijze in te vullen, met het grootste respect voor de beide natuurlijke ouders. Dan mag men zich met het volste recht Plusouder of Zorgouder noemen. Hoewel men ook geen smetvrees moet hebben van het woord Stiefouder zelf. Waarom zou men niet met gerechtvaardigde trots durven te zeggen: ‘Dit is mijn stiefzoon’ of ‘Dit is mijn stiefdochter’? Wie zich voluit inzet voor het welzijn van zijn stiefkinderen, mag daar trots op zijn. Heeft hij of zij de achting en het respect van zijn of haar stiefkinderen verkregen, dan verdienen zij dat ook de anderen dat erkennen en waarderen. Dit brengt ons bij de maatschappij die zich ten volle bewust moet zijn van de belangrijke rol die stiefouders voor de gemeenschap vervullen. Het is hoog tijd te erkennen dat onze samen leving een mozaïek van gezinsvormen geworden is. Dit mozaïek zal in de toekomst blijvend gekleurd worden door nieuw samen370


4/05/10 09:02

gestelde gezinnen, eenoudergezinnen en kerngezinnen. De grenzen tussen gehuwden en samenwonenden zullen nog verder vervagen. De maatschappij heeft er dus alle belang bij dat deze verschillende leefvormen op gelijkwaardige manier naast elkaar kunnen functioneren. Maar ‘de maatschappij’ is een vaag gegeven. Dit gegeven wordt concreter als we op zoek gaan naar de krachten die de maatschappij bepalen. De wetgever Gemakshalve kijkt men dan in de eerste plaats in de richting van de wetgever. Terecht kan men zich afvragen of er nog enige grond bestaat om de ongelijke behandeling van de verschillende gezinsvormen aan te houden. Sommige politici voelen wel aan dat er wat schort op dit punt en af en toe ziet men voorstellen opduiken om iets op te lossen dat echt verkeerd loopt. Bij andere politici is het soms een dankbaar thema om met wat nattevinger werk in de politieke belangstelling te komen. De enige goede weg om de aardverschuivingen in ons maatschappelijk bestel op te vangen zal moeten bestaan uit een globale aanpak. Alvorens zo’n aanpak te vertalen in wetten is eerst grondig onderzoek nodig. Bij dat onderzoek dienen de bestaande groeperingen die de belangen van alle verschillende samenlevings- en gezinsvormen verdedigen, zoveel mogelijk betrokken te worden. Uitgangspunt hierbij moet de gelijke behandeling van alle gezinsvormen zijn waarbij de rechten van het kind centraal staan. Tegelijkertijd mag men de individualisering van de maatschappij niet negeren. Daardoor blijft niet langer het gezin, maar wordt het individu het uitgangspunt van de wetgeving. Hoewel sommigen zo’n ingreep revolutionair zullen vinden, is het de logische consequentie van de huidige maatschappelijke ontwikkeling. 371


4/05/10 09:02

Een wetsvoorstel als dat van de dames Battheu-Van Cauter die een medebeslissingsrecht willen verlenen aan stiefouders, kan goedbedoeld, zijn maar schiet zijn doel voorbij. Het rukt één aspect uit het geheel waarbinnen het behandeld moet worden, en ik betwijfel of er van enig onderzoek naar het nut ervan sprake is geweest. Als men in afwachting van een breed gevoerd maatschappelijk debat toch al iets wil doen, dan kan dat best. Na het lezen van dit boek zie je in hoeveel er in het belang van de kinderen gelegen is aan een goede scheiding en een behoorlijke verstandhouding van de ex-partners nadien. Zou een verplichte scheidingsbemiddelaar voor hen die niet op eigen kracht tot een minnelijke oplossing komen, daarbij geen uitweg bieden? En is er een beletsel om de verantwoordelijkheden van elke ouder te individualiseren dankzij een ouderschapsbelofte bij de geboorte van een kind? Zo zijn er vast nog heel wat ideeën en maatregelen te vinden die niets met de gezinsproblematiek op zich te maken hebben, maar die toch de goede werking van alle gezinnen ten goede komen. De overheid Hetzelfde geldt voor de mogelijkheden die de overheid heeft om de publieke opinie ontvankelijk te maken. Zo zou ze een keuze kunnen maken tussen: ofwel een nieuwe naam voor stiefouder te lanceren ofwel de bestaande naam te behouden. Vanaf het ogenblik dat de eerste wet over stiefouders er aankomt, kan men dit probleem toch niet langer uit de weg gaan. Waarom dan nu het terrein niet voorbereiden? Kiest men voor het behoud van stiefmoeder en stiefvader, dan kan er onmiddellijk werk van gemaakt worden die begrippen de inhoud te geven die bij deze tijd past. Daarbij dient al het mogelijke te worden gedaan om elke negatieve connotatie weg te werken. 372


4/05/10 09:02

Dit kan wellicht alleen maar door duidelijk te durven stellen dat er geen slechte stiefouders en goede ouders bestaan, maar dat het allemaal gewoon mensen zijn, de een al beter dan de ander. Of het nu gaat om mensen die de zaken goed weten aan te pakken, of niet. Men moet erop durven te wijzen dat elke moeder of vader riskeert op een bepaald moment stiefmoeder of stiefvader te worden. Waarom zou die aardige moeder dan plotse ling veranderen in een boze stiefmoeder? De overheid kan impulsen geven aan de media, filmmakers, auteurs... om zich beter bewust te zijn van hun maatschappelijke taak. Iedereen dient te beseffen dat het oude stereotiepe beeld van de hardvochtige stiefmoeder totaal achterhaald is. Als moderne stiefmoeders al in de fout gaan, dan is het veeleer door té goed te willen doen voor de kinderen dan door kwaad te willen. Tijd dus om terug te grijpen naar de oorspronkelijke versie van het sprookje van Sneeuwwitje. Het onderwijs Dit is het domein dat de overheid vrijwel volledig in handen heeft. Tegelijkertijd is dit het geprivilegieerde terrein om ervoor te zorgen dat de toekomstige generatie de thematiek op een heel andere wijze benadert. Gelukkig starten we hier niet vanaf nul. Er is al sprake van een bescheiden aanzet, maar toch is er dringend behoefte aan veel meer en veel beter. Op een bescheiden manier heeft de Belgische overheid een signaal afgegeven. De eindtermen in het basisonderwijs bepalen: ‘De leerlingen kunnen er in hun omgang met leeftijdgenoten op discrete wijze rekening mee houden dat niet alle kinderen in hetzelfde gezin wonen als zijzelf.’ Dat is een goede aanzet. Dat dit in de eerste jaren van het middelbaar onderwijs een vervolg moet krijgen, ligt voor de hand. Als daar de eindtermen dan inhouden dat ‘de leerlingen de verschillende gezinsvormen 373


4/05/10 09:02

en gezinsstructuren moeten kunnen beschrijven en er begrip voor opbrengen’, is dat een goede zaak. Maar tussen ‘er begrip voor opbrengen’ en ‘gelijkwaardig zijn’ ligt een wereld van verschil. Veel erger is dat veel leerkrachten niet behoorlijk voorbereid zijn op deze taak. Zonder nog te spreken van de meerderheid die nog altijd het oude geloof predikt van het enig zalig makende kerngezin. Een en ander blijkt uit een project dat liep in de Arteveldehogeschool te Gent. Bedoeling ervan was lesscenario’s op te stellen als hulpmiddel voor de leerkrachten die deze materie moeten behandelen. Een lofwaardig initiatief. Om dit te kunnen realiseren onderzochten zij eerst de bestaande toestand bij de leerkrachten. Dezen stelden vast dat de kinderen het traditionele gezin weliswaar als norm blijven beschouwen, maar een andere gezinssituatie niet langer als ‘extreem abnormaal’ opvatten. Leerlingen die in ‘een andere situatie’ leven, praten er niet veel over. Gebeurt dit wel, dan lijken ze er met weinig ‘schaamte of schuldgevoel’ over te spreken, wat al als een hele vooruitgang beschouwd wordt. Toch blijkt er nog een grote groep mensen te bestaan bij wie het niet zo vlot loopt. De leerkrachten zagen de reacties van de kinderen als sterk leeftijdsgebonden en individueel bepaald. Wat de rol van de leraar zelf betreft, blijkt deze zeer beperkt en gevarieerd te zijn. Hier en daar zal deze problematiek wel goed aangepakt worden, hoewel het algemene beeld ontluisterend is. Vooral op dorpsscholen is de aanwezigheid van nieuwe gezinsvormen nog vrij beperkt. Daardoor voelen de leerkrachten zich onwennig bij de omgang met nieuwe gezinssituaties. Zelfs daar waar het onderwerp wél aan bod komt, is men zelden bereid aan het onderwerp één, laat staan meer lessen te wijden. Men wacht liever gewoon af tot er zich de een of andere aanleiding voordoet. Het gebeurt zelden dat een leerkracht de thematiek bewust naar voren brengt. Ook al omdat velen zich 374


4/05/10 09:02

nog onvoldoende onderlegd voelen op dit terrein. Zij die zelf in zo’n gezin leven, lijken de beste leermeesters. Een hint misschien in de richting van de directies om vooral zulke lesgevers met die opdracht te belasten. Terecht wordt in het rapport opgemerkt dat nieuwe gezinsvormen als een rode draad verweven zouden moeten zijn door handleidingen en lesmateriaal heen. Terwijl te veel scholen zich nog beperken tot een aantal administratieve aanpassingen. Daar bij blijkt het voor velen dan nog een te grote inspanning om rapporten van dezelfde leerling in tweevoud op te maken voor de beide ouders, of procedures te voorzien waarbij de stiefouder bij afwezigheid van de ouder in diens plaats kan optreden. Niet alleen moeten nog heel wat scholen schuldig verzuim pleiten, ook auteurs en uitgevers van schoolboeken en schoolliteratuur zouden wel heel wat actiever en vooral creatiever mogen zijn. Het onderzoek toont aan dat voor vijfennegentig procent nog altijd het klassieke gezin als referentiekader gebruikt wordt. Dit betekent dat evenveel kinderen uitsluitend met het rollen patroon van dit soort gezin opgevoed worden. Onaanvaardbaar als wellicht nu al vijfentwintig procent van de kinderen in allerlei andere gezinssituaties leven. De meest alarmerende boodschap kwam uit de bevraging van de ouders. Daaruit bleek dat de grondhouding van de leerkracht een grote invloed heeft op de manier waarop zijn kennis op dit gebied wordt overgedragen. De onderzoekers komen dan ook tot de conclusie dat, als men het thema ‘nieuwe gezinsvormen’ positief wil benaderen, het de eerste vereiste is dat de leerkracht er positief tegenover staat. Dit is des te belangrijker omdat tenslotte de leerkracht de persoon is die naast de ouders het dichtst bij het kind staat. Wellicht dichter dan de pas aanwezige stiefouder. 375


4/05/10 09:02

Persoonlijk vind ik dat het onderwijs zijn positieve rol in de vorming van leerlingen en studenten die de toekomstige volwassenen zijn in de maatschappij, nog assertiever zou kunnen vervullen. Hier volgen enkele voorbeelden ter illustratie. Vanaf de kleuterschool zou men alle negatieve beeldvor ming over stiefvaders en vooral over stiefmoeders kunnen weren. Sprookjes met dat thema uit de scholen moeten bannen. In plaats van de vaderen moederrol uit te vergroten moet die tot zijn juiste proportie herleid worden. Er moet benadrukt worden dat naast de ouders veel andere mensen in het leven belangrijk zijn. Later zeker, maar ook nu al. Bij de voorbereiding van moeder- of vaderdag zou men ook oog kunnen hebben voor hen die misschien hun stiefmoeder of -vader liever niet in de kou willen laten staan. Met een andere boodschap uiteraard die niets te maken heeft met moeder- of vaderschap. Dit alles met de belangeloze inzet en zorg die de stiefouder voor hen opbrengt. Naarmate kinderen ouder worden, denk ik ook dat meer aandacht zou moeten uitgaan naar relatieontwikkeling en relatie vormen. Niet alleen kinderen uit nieuw samengestelde gezinnen kennen problemen. Nog veel meer kinderen worden in hun jeugd getraumatiseerd door ruziënde ouders. Te veel jongvolwassenen geloven nog in een huwelijk of relatie als in een sprookje. Degelijke uitleg over alle mooie dingen, maar ook over de minder gemakkelijke aspecten binnen relaties, zou de jongeren zoveel beter op hun toekomst voorbereiden. Tegelijkertijd zou men hun visies en middelen kunnen aanreiken die hen zouden kunnen helpen in de omgang met elkaar en in de aanpak van moeilijkheden. Ten slotte is dat alleen maar de echte betekenis van de studierichting die men in Vlaanderen de ‘humaniora’ noemt: meer mens te worden.

376


4/05/10 09:02

De media De invloed van de media op de publieke opinie is moeilijk te schatten. Ik heb niet kunnen achterhalen of er grondig onderzoek gedaan is naar de frequentie waarop nieuw samengestelde gezinnen erin aan bod komen. En dus weten wij ook onvol doende op welke manier ze in de media voorgesteld worden. Toch heb ik sterk de indruk dat over het algemeen de wijze waarop nieuw samengestelde gezinnen op film of televisie te zien zijn en ze in de geschreven pers aan bod komen, positief is. Men heeft het gevoel dat meer en meer auteurs, producers en journalisten hun bijdrage willen leveren om het debat hierover op gang te brengen. Meestal worden de nieuwe gezinsvormen met respect en zelfs met sympathie behandeld. Niet zo verwonderlijk als men bedenkt dat nieuwe ideeën dikwijls vanuit de kunstsector vertrekken. Wel vrees ik dat het aanbod aan de te lage kant ligt om een brede verschuiving in de denkwereld van de massa tot stand te brengen. Het aantal keren dat stiefvaders, stiefmoeders, stiefkinderen worden opgevoerd, kan best een spiegel zijn van wat er zich in de maatschappij afspeelt. Zelden komt de echte problematiek echter aan bod. Nog minder krijgen we voorbeelden voorgescho teld van een echt goede aanpak. Films als Kramer versus Kramer van Robert Benton over het misbruik van een kind in een echtscheiding, of het boek Tirza van Arnon Grunberg over de verstikkende liefde van een vader voor zijn dochter, kunnen de kijker of de lezer wakker schudden. Kunnen hem of haar aan het denken zetten om uiteindelijk tot gedragsverandering te komen. Zulke verhalen mis ik nog altijd in het kader van de stiefgezinnen. Een aantal publicaties, vooral geschreven voor kinderen, is wel op de goede weg. De weg naar een boek of film die ons met de juiste boodschap naar de keel grijpt, ligt evenwel nog wijd open.

377


4/05/10 09:02

Wij allemaal En uiteindelijk is ‘de maatschappij’ iedereen. Dus ook jij en ik. Wij allemaal, als ouder, stiefouder, grootouder, buur, vriend of kennis. De ouderen onder ons blijven het er dikwijls moeilijk mee hebben dat de wereld voortdurend verandert. Dat hun (klein)kinderen heel anders leven dan zij in hun jeugd geleefd hebben. Dat er maar één goede oplossing is: die ontwikkeling onverminderd te aanvaarden. En nochtans hebben de ouderen een zeer goede reden om dit te doen. Tenslotte zijn zij het die de weg naar vandaag geëffend hebben. Sinds de jaren zeventig zijn wij het die resoluut een andere richting ingeslagen zijn. Hebben wij een weg gevolgd naar een wereld waar alles kon en heel veel mocht. Een wereld die ook met de dag meer individualistisch werd. Als onze (klein-) kinderen nu deze weg voortzetten, moeten ouderen ook bereid zijn daar alle consequenties van te accepteren. Het was in hun tijd echt niet beter, het was alleen maar anders. Ouderen moeten ook kunnen inzien dat zij het niet meer zijn die het gezicht van de wereld bepalen, maar wel hun (klein-) kinderen. We moeten dus het volste vertrouwen hebben in de beslissingen die zij nemen, ook wat hun gezin betreft. De slechtste dienst die we hen en vooral hun kinderen kunnen bewijzen, is ons te bemoeien met hun wijze van leven. Of onze afkeer laten blijken van degenen met wie zij zich gelukkig voelen. En als ouders tekortschieten, mogen zonen en dochters om hun eigen gezin te beschermen dat gerust tegen hen zeggen. Dan mogen ze hen erop wijzen dat zij degenen die vanaf nu deel uitmaken van hun nieuwe gezin, moeten aanvaarden. En mogen ze hun duidelijk maken dat het voor hun liefste kleinkinderen het beste is dat ze respect en genegenheid opbrengen voor hun nieuwe 378


4/05/10 09:02

partner en diens kinderen. Net zoals ze op de meest vriendschap pelijke manier verder mogen omgaan met hun ex-schoonzoon of ex-schoondochter. Bij de ouders van nu zijn er twee groepen. Zij die erbij betrokken zijn en zij die dat niet zijn. Ouders die erbij betrokken zijn Laat ons voor hen hopen dat ze in de toekomst steeds beter voorbereid aan de start zullen verschijnen. Meer nog moeten we hopen dat een groter aantal in die tweede relatie zal slagen. Alle betrokkenen moeten goed beseffen dat het vooral voor de kinderen het beste is dat de nieuwe relatie slaagt. Ik ben er mij van bewust dat dit voor vele exen moeilijk verteerbaar kan zijn. Maar als er íets aangetoond is, is het zeker dat veel kinderen de schade die door een scheiding kan zijn aangericht, het best te boven komen als ze de kans krijgen verder te leven in een of twee harmonisch functionerende nieuwe gezinnen. Logisch toch dat ze veel beter het leven kunnen instappen met het beeld van een relatie die echt goed kan zijn dan dat ze moeten voortgaan met het model van verschillende mislukkingen voor ogen. En wat voor de exen geldt, geldt evenzeer voor alle anderen. Nieuw samengestelde gezinnen verdienen veeleer steun dan afkeuring of misprijzen. De vriendschap die je met de ex verbindt, mag nooit het respect voor de nieuwe partner in de weg staan. Behalve in extreme gevallen zou men altijd zo weinig mogelijk partij behoren te kiezen in het conflict dat zich binnenskamers afspeelt. Want zelden of nooit kent men de echte diepere oorzaken van wat er naast zijn deur plaatsvindt; of zelfs bij zijn vriend of vriendin.

379


4/05/10 09:02

Ouders die er niet bij betrokken zijn Voor hen is het beslist beter niet in het verleden te leven met een irrealistisch wereldbeeld en zich zelfgenoegzaam in zijn eigen cocon te nestelen. Ook als je geluk hebt en het goed stelt in jouw relatie, is dit geen absolute waarborg dat dit altijd zo zal blijven. En zelfs als dat zo zou zijn, is de kans zowat één op twee dat je het zult meemaken dat later een van je eigen kinderen in de een of andere nieuwe gezinsvorm terechtkomt. Er zich onbevooroordeeld een beeld van trachten te vormen en meer begrip opbrengen: dat is voor iedereen vroeg of laat lonend. Maar hoe men het ook wendt of keert, het laatste woord blijft bij de stiefouder zelf. Juist daarom heb ik het er zo moeilijk mee als een stiefmoeder mij schrijft dat ze de rol van goede oudere vriendin van haar stiefkinderen te min vindt voor haar. Voor mij is vriendschap de hoogste trap binnen een relatie. Een aparte vorm van liefde. Wat kan een stiefouder of zelfs een ouder meer wensen? Wie meer wil, riskeert veel minder te krijgen.

380


4/05/10 09:02

bijlagen


4/05/10 09:02


4/05/10 09:02

Addendum 1

Irreële verwachtingen vermijden De beste basis om een succesvol nieuw gezin op te bouwen is het voorkomen van irreële verwachtingen. We vonden bij de Stichting Stiefmoeders Nederland twee uitstekende vragenlijsten om te onderzoeken in hoeverre de verwachtingen van ouder en stief ouder met elkaar verzoenbaar zijn. Dank zij de welwillende toe stemming van deze stichting kunnen we deze vragenlijsten ter beschikking stellen van de lezer.

Checklist samenwonen voor partners die allebei kinderen hebben Vul allebei, afzonderlijk van elkaar, de lijst in. Bij elke vraag moet je een antwoord kiezen. Als je niet kunt kiezen, kies dan het antwoord dat het meest bij je past. De vragenlijst bestaat uit 30 vragen. Bekijk na het invullen elkaars antwoorden. Er zijn geen goede of verkeerde antwoorden, het gaat erom dat duidelijk wordt waarover jullie hetzelfde of verschillend denken. En vooral over hoeveel (belangrijke) onderwerpen jullie hetzelfde of verschillend denken. Veel succes! Huishoudelijk Vraag 1 Waar gaan jullie wonen? ❍

Mijn huis ❍ Jouw huis ❍ Nieuw huis ❍ Maakt mij niets uit 383


4/05/10 09:02

Vraag 2 Is dat wat jou betreft permanent of tijdelijk? ❍

Ik wil er nooit weg ❍ Ik wil er best een redelijk lange tijd wonen ❍ Ik wil er tijdelijk wonen, kijken hoe het gaat ❍ Ik wil (redelijk) snel een nieuw huis zoeken Vraag 3 Hoe wil jij de huishoudelijke taken (koken, schoon maken, wassen, boodschappen doen etc.) verdelen? ❍ ❍ ❍ ❍ ❍

Ik wil het huishoudelijk werk ongeveer 50%-50% verdelen Ik wil minder dan 50% van de huishoudelijke taken doen, want ik werk meer uren dan mijn partner Ik wil meer dan 50% van de huishoudelijke taken doen, want ik werk minder uren dan mijn partner Ik wil best alle huishoudelijke taken doen We zien wel wie wat doet

Financiën Vraag 4 Hoe wil jij de vaste lasten, zoals huur of hypotheek, boodschappen, gas, licht, water, elektriciteit verdelen? ❍

Beide salarissen komen binnen op een gezamenlijke rekening en daarvan betalen we de vaste lasten ❍ We betalen ieder de helft van de vaste lasten en de rest van mijn inkomen hou ik zelf ❍ We verrekenen de vaste lasten naar inkomen (Een hoger salaris betekent een groter deel van de vaste lasten betalen. Het gaat om het netto besteedbaar inkomen, dus het inkomen na aftrek van de kinder- of partneralimentatie of na bijtelling van de kinderbijslag of kinderen partneralimentatie) ❍ We verrekenen de vaste lasten naar het aantal personen (Meer eigen kinderen of kinderen die er meer zijn, betekent een groter deel van de vaste lasten) 384


4/05/10 09:02

❍

Anders, namelijk ��

Vraag 5 Hoe verdelen jullie de kosten voor de kinderen (Bijvoorbeeld sport- of muzieklessen, kleding of schoenen, kosten voor schoolreisjes, zakgeld etcetera.) ❍

Ieder betaalt de kosten voor de eigen kinderen Ik betaal deze kosten voor mijn kinderen en wil best bijdragen in deze kosten voor mijn stiefkinderen ❍ Deze kosten zie ik als vaste lasten en wil ik verdelen zoals ik bij vraag 4 heb aangegeven ❍

Vraag 6 Hoeveel blijven jullie werken als jullie gaan samen wonen? ❍

We blijven allebei evenveel uren werken als we nu werken ❍ Ik wil best minder gaan werken om de kinderen en stief kinderen op te vangen ❍ Ik wil best meer gaan werken, zodat mijn partner minder kan gaan werken om voor de kids te zorgen Gevoelsleven Vraag 7 Wat heb je het meest nodig van je partner? ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍

Af en toe er samen op uit zonder de kinderen, tijd dus Steun, als het moeilijk gaat thuis of op het werk Waardering, wat ik voor binnenshuis en buitenshuis voor het gezin doe Aandacht, dat niet alle aandacht naar de kinderen gaat Begrip, voor dingen die ik moeilijk vind Een luisterend oor

385


4/05/10 09:02

Vraag 8 Wie is voor jou het belangrijkste in jullie gezin? ❍

Uiteraard mijn partner, wij zijn de basis, daarna komen de kinderen ❍ Iedereen is voor mij even belangrijk ❍ De kinderen en stiefkinderen komen voor mij op de eerste plaats ❍ Mijn kinderen komen voor mij op de eerste plaats Vraag 9 Verwacht je dat je partner evenveel houdt van jouw kinderen? ❍

Ik verwacht dat mijn partner houdt van alle kinderen Ik verwacht dat mijn partner houdt van zijn/haar kinderen, maar ook geeft om mijn kinderen ❍ Ik verwacht dat mijn partner houdt van zijn/haar kinderen en aardig is tegen mijn kinderen ❍ Ik weet niet wat ik moet verwachten ❍

Vraag 10 Hoeveel tijd maken jullie straks vrij om samen activiteiten te ondernemen? ❍

Daaraan heb ik niet echt behoefte Ik wil minstens elke maand samen een dag of een weekend weg zonder kinderen ❍ Ik wil elk halfjaar wel samen een weekendje weg zonder de kinderen ❍ Ik wil elk jaar samen op vakantie zonder kinderen ❍

Vraag 11a Hoe vind je dat je partner omgaat met problemen op het werk? ❍

Mijn partner heeft nooit problemen op het werk ❍ Mijn partner piekert er veel over ❍ Mijn partner is geen prater en trekt zich emotioneel terug

386


4/05/10 09:02

❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍

Mijn partner zoekt zelf naar een constructieve oplossing Mijn partner praat erover met mij en/of anderen Mijn partner wordt kwaad en zoekt de confrontatie Mijn partner steekt de kop in het zand en negeert de problemen Mijn partner voelt zich gefrustreerd en machteloos Mijn partner blijft zeuren en onderneemt niet echt actie Mijn partner verzint een creatieve oplossing

Vraag 11b Gaat je partner op dezelfde manier om met problemen in zijn of haar privé-leven (bijvoorbeeld tussen jullie of met de ex-partner bijvoorbeeld over de kinderen?) ❍

Op dezelfde manier ❍ Anders, namelijk�� Vraag 12 Hoe ga jij om met veranderingen? ❍

Ik ben erg flexibel ❍ Ik heb een redelijk aanpassingsvermogen ❍ Ik kan best wat hebben, maar ik heb moeite met veel veranderingen of grote veranderingen ❍ Ik vind het omgaan met veranderingen moeilijk Opvoeding Vraag 13 Gaan jullie samen opvoeden? ❍

Ja, we voeden allebei de kinderen op. Mijn partner mag mijn kinderen ook straf geven, ook al vinden mijn kinderen dat niet leuk. Dezelfde regels gelden voor alle kinderen. Daarbij kijken we natuurlijk wel naar hun leeftijd, oudere kinderen mogen meer.

387


4/05/10 09:02

❍

Ja, we voeden allebei de kinderen op. Dezelfde regels gelden voor alle kinderen. Maar ik vind het prettiger als ieder zijn eigen kinderen straf geeft ❍ Nee, ik voed mijn kinderen op en mijn partner zijn of haar kinderen. ❍ Ik weet het nog niet Vraag 14 Verschilt jullie opvoedstijl? ❍ ❍

❍

❍ ❍

Ja, best wel, en dat vind ik een probleem. Ik wil op een lijn zitten, dezelfde regels voor alle kinderen Ja, best wel, maar dat is niet problematisch. In een gewoon gezin is de ene ouder ook strenger dan de andere. Daar kunnen de kinderen wel mee overweg Ja, een klein beetje, maar ik vind het prima dat we een andere stijl hebben, zolang we het maar over de belangrijke dingen eens zijn Niet echt Daar heb ik nog geen zicht op

Vraag 15 Wat vind je van je partners opvoedkwaliteiten? ❍

Super, mijn partner is echt een goede ouder Mijn partner doet het goed, maar het kan op enkele puntjes nog wat beter ❍ Ik vind dat mijn partner wel wat hulp of advies kan gebruiken ❍

Vraag 16 Verwacht je dat je partner de kinderen en stiefkinderen hetzelfde behandelt? ❍ ❍

Dat vind ik een absolute must Ik vind dat er best verschillen mogen zijn, zolang het geen grote verschillen zijn

388


4/05/10 09:02

❍

Het is onredelijk om van mij te verwachten dat ik de kinderen van mijn partner hetzelfde behandel als mijn eigen kinderen

Vraag 17 Vind je dat jullie kinderen eigen taken en/of verantwoordelijkheden moeten hebben (zoals afwassen, hun eigen kamer opruimen, huisdieren uitlaten of de tafel dekken)? ❍

Absoluut Misschien wat kleine taken ❍ Nee, dat vind ik niet nodig ❍

Vraag 18 Voor kinderen ouder dan 12 jaar: Hoe sta je tegenover uitgaan, vriendjes, roken, alcoholgebruik? ❍

Dat zijn dingen waarover de biologische ouders maar moeten beslissen ❍ Daarover wil ik samen met mijn partner beslissen ❍ Dat vind ik niet goed en ook de stiefkinderen mogen dat niet als ze bij ons zijn Vraag 19 Noem 3 situaties waarbij jij vindt dat de kinderen straf verdienen en wat is dan volgens jou een passende straf? 1 .�� 2. �� 3. �� Vraag 20 Wil jij bepaalde huisregels (over taken zoals je kamer opruimen of gedragregels zoals er wordt niet geschreeuwd of geslagen, ruzies worden uitgepraat) opstellen? ❍ ❍

Dat vind ik niet nodig Dat vind ik niet meteen nodig, we kijken wel hoe het loopt 389


4/05/10 09:02

❍ ❍

Dat wil ik wel, mijn partner en ik bepalen de huisregels Dat wil ik wel, de kinderen mogen daar over meepraten, maar wij beslissen

Ex-partners & omgeving Vraag 21 Verwacht je dat jullie samenwoonplannen van invloed zijn op de relatie met de ex-partners? ❍

Dat weet ik wel zeker ❍ Misschien dat het inderdaad een tijdelijk effect heeft ❍ Dat verwacht ik niet ❍ Ik heb geen idee Vraag 22 Verwacht je nog andere reacties uit je omgeving en zo ja, welke? ❍

Ja, namelijk�� ❍ Nee, niet echt Idealen Vraag 23 Zijn er nieuwe tradities of gewoonten die je samen wil starten of die je liever ziet verdwijnen? ❍

Ik heb wel wat nieuwe tradities of gewoonten in gedachten ❍ Ik weet wel enkele tradities of gewoonten die wat mij betreft mogen verdwijnen ❍ Geen idee, ik zie wel Vraag 24 Hoe ziet jullie gezin er over vijf jaar uit? ❍

Ik hoop dat de kinderen meer dagen bij ons wonen ❍ Misschien komt er nog wel een nieuwe baby ❍ Ik hoop dat de kinderen wat meer bij hun vader en moeder zijn, zodat we ook eens alleen zijn 390


4/05/10 09:02

❍

Ik denk dat de kinderen evenveel als nu bij ons zijn en dat het onderling goed gaat ❍ Ik heb nog geen toekomstbeeld, we zien wel ❍ Anders, namelijk�� (Stief)kinderen Vraag 25 Hoe gaan jullie de kinderen voorbereiden op het samenwonen? ❍

Daar heb ik wel ideeën over ❍ Ik heb nog geen idee, maar ik vind het wel nodig ❍ Dat vind ik niet echt nodig Vraag 26 Als jullie straks samenwonen, wat heeft dan jullie speciale aandacht? ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍

Dat we samen dingen ondernemen, leuke uitjes en zo Dat we als gezin praten over de dingen die minder goed gaan Dat mijn eigen kinderen en ik ook nog dingen doen zonder mijn partner en de stiefkinderen Dat mijn kinderen dingen doen alleen met mijn partner, zonder mij dus De (stief)kinderen met aanpassingsproblemen hebben mijn speciale aandacht Dat de kinderen onderling goed met elkaar kunnen opschieten Dat mijn kinderen mijn partner accepteren Dat ons gezin de tijd krijgt om aan elkaar te wennen, zonder negatieve invloed van derden

391


4/05/10 09:02

Vraag 27 Als jullie het mochten bepalen, hoeveel tijd zijn de kinderen bij jullie? ❍ ❍ ❍ ❍ ❍

Dan zijn alle kinderen bijna altijd bij ons Dan zijn mijn kinderen en stiefkinderen ook ongeveer 50% bij hun andere ouder Dan zijn mijn stiefkinderen er minder dan nu Dan zijn de kinderen evenveel bij ons als nu Anders, namelijk��

Vraag 28 Als het tussen je partner en een van jouw kinderen niet klikt en juist die twee hebben altijd ruzie, hoe ga jij daarmee om? ❍

Dan moet mijn partner zich maar wat minder met dat kind bemoeien ❍ Dan gaan ik met mijn partner daarvoor een oplossing bedenken ❍ Dan gaan we daar als gezin over praten ❍ Dat moeten ze samen maar oplossen, ik wil me er niet meteen mee bemoeien Vraag 29 Als een van de kinderen meer bij jullie wil komen wonen (en de andere biologische ouder vindt dat ook goed), hoe ga je daar mee om? ❍

Ik weet niet of ik dat zou willen, ongeacht of het om mijn kinderen of haar/zijn kinderen gaat ❍ Ik wil daarover eerst overleggen met mijn partner, we hebben daarin een gelijke stem ❍ Ik wil daarover best overleggen met mijn partner, maar ik vind dat het zeker moet kunnen ❍ Ik vind overleg dan eigenlijk niet nodig, dan gaat dat zeker gebeuren

392


4/05/10 09:02

Vraag 30 Als een van de kinderen je partner of de nieuwe gezins situatie niet accepteert en als gevolg daarvan blijft dwarsliggen (ruzie maakt, treitert, agressief wordt, pestgedrag vertoont etc. tegen je partner, zijn of haar kinderen of tegen jou), wat vind jij dan dat er moet gebeuren? ❍

We zoeken naar oplossingen, maar we houden het vol tot het bittere einde ❍ We zoeken naar oplossingen, maar ik weet niet of ik dat jarenlang ga volhouden ❍ Als het een dagelijkse strijd wordt, weet ik zeker dat ik dat niet volhoud

Checklist samenwonen voor partners waarvan slechts één van beiden kinderen heeft Vul afzonderlijk van elkaar allebei de vragen in. Bij elke vraag moet je een antwoord kiezen. Als je niet kunt kiezen, kies dan het antwoord dat het meest bij je past. De vragenlijst bestaat uit 29 vragen. Bekijk na het invullen elkaars antwoorden. Er zijn geen goede of foute antwoorden, het gaat er om dat duidelijk wordt waarover jullie hetzelfde of verschillend denken. En vooral over hoeveel (belangrijke) onderwerpen jullie hetzelfde of verschillend denken. Veel succes! Huishoudelijk Vraag 1 Waar gaan jullie wonen? ❍

Mijn huis ❍ Jouw huis ❍ Nieuw huis ❍ Maakt mij niets uit 393


4/05/10 09:02

Vraag 2 Is dat wat jou betreft permanent of tijdelijk? ❍ Ik wil er nooit weg ❍ Ik wil er best een redelijk lange tijd wonen ❍ Ik wil er tijdelijk wonen, kijken hoe het gaat ❍ Ik wil (redelijk) snel een nieuw huis zoeken Vraag 3 Hoe wil jij de huishoudelijke taken (koken, schoonmaken, wassen, boodschappen doen etc.) verdelen? ❍ ❍ ❍ ❍ ❍

Ik wil het huishoudelijk werk ongeveer 50%-50% verdelen Ik wil minder dan 50% van de huishoudelijke taken doen, want ik werk meer uren dan mijn partner Ik wil meer dan 50% van de huishoudelijke taken doen, want ik werk minder uren dan mijn partner Ik wil best alle huishoudelijke taken doen We zien wel wie wat doet

Financiën Vraag 4 Hoe wil jij de vaste lasten, zoals huur of hypotheek, boodschappen, gas, licht, water, elektriciteit verdelen? ❍ ❍ ❍

❍

❍

Beide salarissen komen binnen op een gezamenlijke rekening en daarvan betalen we de vaste lasten We betalen ieder de helft van de vaste lasten en de rest van mijn inkomen hou ik zelf We verrekenen de vaste lasten naar inkomen (Een hoger salaris betekent een groter deel van de vaste lasten betalen. Het gaat om het netto besteedbaar inkomen, dus het inkomen na aftrek van de kinder- of partneralimentatie) We verrekenen de vaste lasten naar het aantal personen (Mijn partner heeft kinderen die er geregeld zijn, dus hij betaalt een groter deel van de vaste lasten) Anders, namelijk�� 394


4/05/10 09:02

Vraag 5 Hoe verdelen jullie de kosten voor de kinderen (Bijvoorbeeld sport- of muzieklessen, kleding of schoenen, kosten voor schoolreisjes, zakgeld etcetera.) ❍

Het zijn zijn kinderen, dus die kosten betaalt hij ❍ Deze kosten zie ik als vaste lasten en wil ik verdelen zoals ik bij vraag 4 heb aangegeven Vraag 6 Hoeveel blijven jullie werken als jullie gaan samen wonen? ❍

We blijven allebei evenveel uren werken als we nu werken Ik wil best minder gaan werken om de kinderen op te vangen ❍ Ik wil best meer gaan werken, zodat mijn partner minder kan gaan werken om voor de kinderen te zorgen ❍

Gevoelsleven Vraag 7 Wat heb je het meest nodig van je partner? ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍

Af en toe er samen op uit zonder de kinderen, tijd dus Steun, als het moeilijk gaat thuis of op het werk Waardering, wat ik voor binnenshuis en buitenshuis voor het gezin doe Aandacht, dat niet alle aandacht naar de kinderen gaat Begrip, voor dingen die ik moeilijk vind Een luisterend oor

Vraag 8 Wie is voor jou het belangrijkste in jullie gezin? ❍

Uiteraard mijn partner, wij zijn de basis, daarna komen de kinderen ❍ Iedereen is voor mij even belangrijk ❍ De kinderen komen voor mij op de eerste plaats

395


4/05/10 09:02

Vraag 9 Verwacht je dat de stiefouder evenveel houdt van de kinderen als de biologische ouder? ❍

Ja Ik verwacht dat de stiefouder geeft om mijn kinderen ❍ Ik verwacht dat de stiefouder aardig is tegen mijn kinderen ❍ Ik weet niet wat ik moet verwachten ❍

Vraag 10 Hoeveel tijd maken jullie straks vrij om samen activiteiten te ondernemen? ❍

Daaraan heb ik niet echt behoefte Ik wil minstens elke maand samen een dag of een weekend weg zonder kinderen ❍ Ik wil elk halfjaar wel samen een weekendje weg zonder de kinderen ❍ Ik wil elk jaar samen op vakantie zonder kinderen ❍

Vraag 11a Hoe vind je dat je partner omgaat met problemen op het werk? ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍

Mijn partner heeft nooit problemen op het werk Mijn partner piekert er veel over Mijn partner is geen prater en trekt zich emotioneel terug Mijn partner zoekt zelf naar een constructieve oplossing Mijn partner praat erover met mij en/of anderen Mijn partner wordt kwaad en zoekt de confrontatie Mijn partner steekt de kop in het zand en negeert de problemen Mijn partner voelt zich gefrustreerd en machteloos Mijn partner blijft zeuren en onderneemt niet echt actie Mijn partner verzint een creatieve oplossing

396


4/05/10 09:02

Vraag 11b Gaat je partner op dezelfde manier om met problemen in zijn of haar privé-leven (bijvoorbeeld tussen jullie of met de ex-partner over de kinderen?) ❍

Op dezelfde manier ❍ Anders, namelijk�� Vraag 12 Hoe ga jij om met veranderingen? ❍

Ik ben erg flexibel Ik heb een redelijk aanpassingsvermogen ❍ Ik kan best wat hebben, maar ik heb moeite met veel veranderingen of grote veranderingen ❍ Ik vind het omgaan met veranderingen moeilijk ❍

Opvoeding Vraag 13 Gaan jullie samen opvoeden? ❍

Ja, we voeden allebei de kinderen op. Ook de stiefouder mag de kinderen straf geven, ook al vinden de kinderen dat niet leuk ❍ Ja, we voeden allebei de kinderen op, maar alleen de biologische ouder geeft straf ❍ Nee, alleen de biologische ouder zorgt voor de opvoeding ❍ Ik weet het nog niet Vraag 14 Verschilt jullie opvoedstijl? ❍

Ja, best wel, en dat vind ik een probleem. Ik wil op een lijn zitten ❍ Ja, best wel, maar dat is niet problematisch. In een gewoon gezin is de ene ouder ook strenger dan de andere. Daar kunnen de kinderen wel mee overweg

397


4/05/10 09:02

❍

Ja, een klein beetje, maar ik vind het prima dat we een andere stijl hebben, zolang we het maar over de belangrijke dingen eens zijn ❍ Niet echt ❍ Daar heb ik nog geen zicht op Vraag 15 Wat vind je van je partners opvoedkwaliteiten? ❍

Super, dat gaat heel goed Mijn partner doet het goed, maar het kan op enkele puntjes nog wat beter ❍ Ik vind dat mijn partner wel wat hulp of advies kan gebruiken ❍

Vraag 16 Vind je dat jullie kinderen eigen taken en/of verantwoordelijkheden moeten hebben (zoals afwassen, hun eigen kamer opruimen, huisdieren uitlaten of de tafel dekken)? ❍

Absoluut ❍ Misschien wat kleine taken ❍ Nee, dat vind ik niet nodig Vraag 17 Voor kinderen ouder dan 12 jaar: Hoe sta je tegenover uitgaan, vriendjes, roken, alcoholgebruik? ❍

Dat zijn dingen waarover de biologische ouders maar moeten beslissen ❍ Daarover wil ik samen met mijn partner beslissen ❍ Dat vind ik niet goed, de kinderen mogen dat niet als ze bij ons zijn

398


4/05/10 09:02

Vraag 18 Noem 3 situaties waarbij jij vindt dat de kinderen straf verdienen en wat is dan volgens jou een passende straf? 1 .�� 2. �� 3. �� Vraag 19 Wil jij bepaalde huisregels (over taken zoals je kamer opruimen of gedragregels zoals er wordt niet geschreeuwd of geslagen, ruzies worden uitgepraat) opstellen? ❍

Dat vind ik niet nodig Dat vind ik niet meteen nodig, we kijken wel hoe het loopt ❍ Dat wil ik wel, mijn partner en ik bepalen de huisregels ❍ Dat wil ik wel, de kinderen mogen daar over meepraten, maar wij beslissen ❍

Ex-partners & omgeving Vraag 20 Verwacht je dat jullie samenwoonplannen van invloed zijn op de relatie met de ex-partner? ❍

Dat weet ik wel zeker Misschien dat het inderdaad een tijdelijk effect heeft ❍ Dat verwacht ik niet ❍ Ik heb geen idee ❍

Vraag 21 Verwacht je nog andere reacties uit je omgeving en zo ja, welke? ❍

Ja, namelijk�� ❍ Nee, niet echt

399


4/05/10 09:02

Idealen Vraag 22 Zijn er nieuwe tradities of gewoonten die je samen wil starten of die je liever ziet verdwijnen? ❍

Ik heb wel wat nieuwe tradities of gewoonten in gedachten Ik weet wel enkele tradities of gewoonten die wat mij betreft mogen verdwijnen ❍ Geen idee, ik zie wel ❍

Vraag 23 Hoe ziet jullie gezin er over vijf jaar uit? ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍

Ik hoop dat de kinderen meer dagen bij ons wonen Misschien komt er nog wel een nieuwe baby Ik hoop dat de kinderen wat meer bij andere ouder zijn, zodat we ook eens alleen zijn Ik denk dat de kinderen evenveel als nu bij ons zijn en dat het onderling goed gaat Ik heb nog geen toekomstbeeld, we zien wel Anders, namelijk��

(Stief)kinderen Vraag 24 Hoe gaan jullie de kinderen voorbereiden op het samenwonen? ❍

Daar heb ik wel ideeën over ❍ Ik heb nog geen idee, maar ik vind het wel nodig ❍ Dat vind ik niet echt nodig Vraag 25 Als jullie straks samenwonen, wat heeft dan jullie speciale aandacht? ❍

Dat we samen dingen ondernemen, leuke uitjes en zo ❍ Dat we als gezin praten over de dingen die minder goed gaan 400


4/05/10 09:02

❍

Dat de kinderen ook dingen doen zonder de stiefouder of ouder, dus met een van de volwassenen ❍ De (stief)kinderen met aanpassingsproblemen hebben mijn speciale aandacht ❍ Dat de kinderen de stiefouder accepteren ❍ Dat ons gezin de tijd krijgt om aan elkaar te wennen, zonder negatieve invloed van derden Vraag 26 Als jullie het mochten bepalen, hoeveel tijd zijn de kinderen bij jullie? ❍

Dan zijn de kinderen bijna altijd bij ons Dan zijn de kinderen ook ongeveer 50% bij hun andere ouder ❍ Dan zijn de kinderen er minder dan nu ❍ Dan zijn de kinderen evenveel bij ons als nu ❍ Anders, namelijk�� ❍

Vraag 27 Als het tussen de stiefouder en een van de kinderen niet klikt en juist die twee hebben altijd ruzie, hoe vind jij dat daarmee moet worden omgegaan? ❍

Dan moet de stiefouder zich maar wat minder met dat kind bemoeien ❍ Dan gaan ik met mijn partner daarvoor een oplossing bedenken ❍ Dan gaan we daar als gezin over praten ❍ Dat moeten ze samen maar oplossen, de biologische ouder moet zich daarmee niet meteen bemoeien

401


4/05/10 09:02

Vraag 28 Als een van de kinderen meer bij jullie wil komen wonen (en de andere biologische ouder vindt dat ook goed), hoe ga je daar mee om? ❍

Ik weet niet of ik dat zou willen ❍ Ik wil daarover eerst overleggen met mijn partner, we hebben daarin een gelijke stem ❍ Ik wil daarover best overleggen met mijn partner, maar ik vind dat het zeker moet kunnen ❍ Ik vind overleg dan eigenlijk niet nodig, dan gaat dat zeker gebeuren Vraag 29 Als een van de kinderen de stiefouder of de nieuwe gezinssituatie niet accepteert en als gevolg daarvan blijft dwarsliggen (ruzie maakt, treitert, agressief wordt, pestgedrag vertoont etc. tegen de stiefouder of de ouder), wat vind jij dan dat er moet gebeuren? ❍

We zoeken naar oplossingen, maar we houden het vol tot het bittere einde ❍ We zoeken naar oplossingen, maar ik weet niet of ik dat jarenlang ga volhouden ❍ Als het een dagelijkse strijd wordt, weet ik zeker dat ik dat niet volhoud

402


4/05/10 09:02

Addendum 2:

Misschien maar een eerste stap? Het is natuurlijk gemakkelijk te schrijven hoe het allemaal best zou kunnen, in het dagdagelijkse leven is alles zoveel moeilijker. Dit boek was misschien een eerste stap omdat het je deed nadenken en je een aantal denkpistes heeft aangereikt die anderen geholpen hebben. Jammer genoeg zal dit niet altijd volstaan. Daarom bieden we je de kans om verder te gaan:

in het verlengde van dit boek Commentaar of discussie over de standpunten die in dit boek werden aangenomen is van harte welkom. Wie er graag met anderen of met ons openlijk wil over discussiëren bezoekt het forum www. eennieuwgezin.be/forum. Wie persoonlijk contact wil om de eigen problemen of oplossingen aan het boek te toetsen en samen constructief na te denken kan terecht op [email protected] Per brief kan dit op het adres: Eennieuwgezin, Oostmeersdreef 67, B-9800 Deinze. Daarnaast zullen nieuw onderzoek, nieuwe wetsvoorstellen en wetten in verband met nieuw samengestelde gezinnen regelmatig besproken worden op www.eennieuwgezin.be/nieuws zodat de inhoud van het boek voortdurend geactualiseerd wordt. met raad en begeleiding Als de problemen ernstig en continu zijn, volstaan de ervaringen van anderen niet en moet je de stap naar professionele raad en begeleiding durven te zetten. Begeleiding gaat op zoek naar de achtergronden van de moeilijk heden die zich in een nieuw gezin kunnen voordoen. Vanuit die 403


4/05/10 09:02

kennis worden aangepaste middelen en strategieën aangereikt om de problemen op te lossen. Om de drempel zo laag mogelijk te houden is de mogelijkheid voorzien om per mail ([email protected]) of per brief (Eennieuwgezin, Oostmeersdreef 67, B-9800 Deinze) het probleem voor te leggen. Langs dezelfde weg wordt geantwoord. Zijn de moeilijkheden daarmee niet van de baan, dan wordt een lijst met namen en adressen bezorgd die toelaten in de eigen streek passende begeleiding te vinden. Bemiddeling Bemiddeling heeft tot doel te voorkomen dat een belangen conflict voor de rechtbank wordt uitgevochten. Een bemiddelaar streeft er minder naar om gelijk te halen dan wel naar een win-win situatie voor beide partijen. Ook hier is de drempel laag gehouden en is de mogelijkheid voorzien juridische raad per mail ([email protected]) of brief (Eennieuwgezin, Oostmeersdreef 67, B-9800 Deinze) te krijgen. Als dit niet volstaat, worden langs dezelfde weg namen en adressen van bemiddelaars in de eigen omgeving gegeven. MET ANDERE VRAGEN Eennieuwgezin, Oostmeersdreef 67, B-9800 Deinze.

404


4/05/10 09:02

Addendum 3:

Verder lezen Hieronder worden boeken en websites voorgesteld die de lezer kunnen helpen om op bepaalde delen of standpunten van dit boek dieper in te gaan, om nieuwe inzichten te verwerven of om te ontdekken waar begeleiding en bemiddeling kan worden gevonden. Europese commissie: ouderlijk gezag Er zijn duidelijke verschillen tussen België en Nederland wat de wettelijke basis van het ouderlijk gezag betreft. Een website die de kenmerken van beide rechtstelsels heel begrijpelijk maakt, is die van de Europese Commissie. Ze doet dit onder de vorm van zeventien concrete vragen met evenveel duidelijke antwoorden. Hierdoor krijg je tegelijk inzicht in de regelgeving van elk land afzonderlijk. Je vindt deze informatie onder: http://ec.europa.eu/civiljustice/parental_resp/parental_resp_ bel_nl.htm. Het gaat hier alleen over de juridische aspecten, maar naast het gezag van de natuurlijke ouders komt ook het gezag van nietouders aan bod, voor zover hierover in de bestaande wetgeving gegevens terug te vinden zijn. Specifieke informatie over het ouderlijk gezag in schoolaangelegenheden in Vlaanderen vinden we op de website van de Vlaamse overheid. Bovendien verwijst deze site naar heel wat andere informatiebronnen over dit thema. www.ond.vlaanderen.be/edulex/database/document/document. asp?docid=13584

405


4/05/10 09:02

Gezinsbond De gezinsbond organiseert in Vlaanderen vormingsprogramma’s voor nieuw samengestelde gezinnen. Ze doen dat in samenwerking met andere verenigingen die voor de praktische organisatie instaan. Tijdstip en plaats zijn daar afhankelijk van. Informatie hierover is te vinden op de website www.gezinsbond. be van de gezinsbond onder ‘Opvoeden’ en verder ‘Oefenschool voor ouders’, onder de titel: ‘Zijn we nu één grote familie’. In vijf oefensessies van twee uur komen de belangrijkste problemen waar nieuwe gezinnen mee te kampen kunnen hebben aan bod en ontmoet je vanzelfsprekend andere ouders en stiefouders die eveneens in een nieuw samengesteld gezin leven en vanuit die achtergrond ervaringen uitwisselen en advies kunnen geven. Hendrikse-Voogt A.: Stoppen als partners, doorgaan als ouders (SWP Amsterdam2009) Dit boek en de daaraan verbonden website (www.stoppenendoorgaan.nl) is een praktische leidraad voor wie aan een scheiding begint of begonnen is. Ze vertrekken allebei vanuit het standpunt dat de scheiding misschien nog te voorkomen is. Lukt dit niet, dan is de auteur als advocate en scheidingsbemiddelaar bijzonder goed geplaatst om tips en oefeningen te geven om aan te geven hoe je die moeilijke periode in je leven door kunt komen. De auteur ontleedt welke gevoelens er bij de scheidende aan te pas komen, hoe je best met je partner omgaat en wat je moet weten met betrekking tot de kinderen. Pas daarna legt ze uitvoerig uit hoe de scheiding tot stand kan komen. Uiteraard zijn er verschillen tussen de Nederlandse en de Belgische wetgeving wat de procedure betreft. Maar dit vormt geen hinderpaal voor de Vlaamse lezer. 406


4/05/10 09:02

Want, zoals de auteur het zegt, voor elke lezer geldt dat de aanvaarding van de scheiding een kunst is maar tegelijk de weg naar een nieuw begin. Houvast: website www.houvast.be Houvast heeft bijzonder ruime doelstellingen en richt zich vooral ‘tot alleenstaande ouders en kinderen van alleenstaande ouders’. Dit belet niet dat de site een goed gestructureerde en gemakkelijk toegankelijke toegang verleent tot nagenoeg alles wat met scheiding te maken heeft. Anders dan de twee boeken die hierboven werden aangehaald, stelt deze website zich vooral tot doel de bezoekers een zo volledig en getrouw mogelijk beeld te geven van alles wat bij een scheiding komt kijken. Zowel wie gehuwd is als wie zonder huwelijk samenleeft, krijgt heel wat informatie en duiding. Maar ook onderwijs en opvoeding komen aan bod. De organisatie biedt ook een forum aan en nodigt in haar ‘chatroom’ alleenstaande ouders uit op een directe manier ervaringen uit te wisselen. Ten slotte vindt je er ook adressen waar je terecht kunt voor bemiddeling bij scheiding. De site kenmerkt zich door degelijke en objectieve informatieverstrekking. Mandeke A.: De bewuste stiefmoeder (SWP Amsterdam, 2009) Wie de hele thematiek eens op een andere wijze benaderd wil zien, kan best het boek van Addy Manneke lezen. Hier is geen ex-stiefvader aan het woord maar wel een ex-stiefmoeder. Ook zij put uit haar ervaringen en vergissingen en uit die van vele andere. Ook zij nam heel wat literatuur door. Bovendien is zij andragologe en theologe. Een heel andere invalshoek dus. En toch liggen de overgrote meerderheid van haar aanbevelingen in dezelfde lijn van wat je hier kon lezen. 407


4/05/10 09:02

Ook bij haar ontstaat het vermoeden dat ‘de lastige kanten van het stiefmoederschap diepe wortels hebben in de menselijke natuur en geschiedenis’. Stiefmoeders zullen haar praktische raadgevingen zeker naar waarde schatten, maar ook stiefvaders kunnen er heel wat van opsteken. Nagel Y.: Co-ouderschap, het beste van twee ouders (Baarn: De Kern, 2006) Op een heel eenvoudige en begrijpelijke wijze helpt Youke Nagel wie aan een scheiding moet beginnen bij de keuze van het verdere ouderschap. Ze geeft aan voor wie het co-ouderschap (heel) geschikt is, maar ook voor wie het dat minder of niet is. Ze heeft oog voor de wijze waarop het scheidingsproces verloopt en helpt de misverstanden die over co-ouderschap bestaan te voorkomen. Ze laat ook co-kinderen en een co-ouder aan het woord komen. De auteur is trouwens zelf een enthousiaste co-moeder, die overtuigd is dat co-ouderschap de beste kans is voor de kinderen om te kunnen blijven genieten van de bijzondere kwaliteiten van hun beide ouders. Haar praktische adviezen, onder meer ook over de opmaak van een ouderschapsplan en convenant, kunnen voor heel wat scheidenden een doeltreffend hulpmiddel zijn. Steunpunt blijvend ouderschap: www.sbo.be. Deze vereniging geeft op haar website ook heel wat informatie over rechten en plichten maar met een duidelijk geëngageerd doel: de omgang van de kinderen met hun ouders en grootouders zoveel mogelijk veilig te stellen door op conflicten te anticiperen of ze op te lossen. Men gaat ervan uit dat hulp en steun zowel tijdens de scheiding als erna aangeboden moeten worden. En dat doet de organisatie dan ook. 408


4/05/10 09:02

Met dat doel behandelt de website de wetgeving en juridische problemen die zich kunnen stellen. Maar er is ook aandacht voor de opvoeding en voor de psychologische context. Door de verzoenende rol die ze in de scheidingsproblematiek wil spelen, draagt deze vereniging ertoe bij een gezonde basis te leggen voor het welzijn van een nieuw samengesteld gezin. Stichting Stiefgezinnen Nederland : www.nieuwgezin.info De Stichting Stiefgezinnen Nederland geeft in een gestructureerd overzicht basisinformatie die stiefouders nodig kunnen hebben. Het gaat zowel over inhoudelijke informatie, als over nuttige adressen en contactpersonen. Maar je vindt er ook actuele columns, verhalen en nieuwsfeiten. Via haar website zet de stichting je op weg naar haar andere activiteiten. Zo geeft ze een kwartaalblad uit waar zowel professionele hulpverleners als mensen met persoonlijke ervaringen aan het woord komen. De stichting gaat nog een stap verder door regionale gespreksgroepen, bijeenkomsten, lezingen en evenementen te organiseren. Al deze activiteiten hebben als uitgesproken doel de nieuw samen gestelde gezinnen te steunen om tot bloei te komen en een stabiel gezinsleven op te bouwen. Stichting Stiefmoeders Nederland : www.stichtingstiefmoeders.nl Zoals de naam het zegt, zijn het vooral stiefmoeders die op deze site bijzonder veel (praktische) informatie en steun zullen vinden. Maar ook voor vaders en stiefvaders loont een bezoek de moeite. De stichting onderscheidt drie periodes in de ontwikkeling van een stiefgezin: het begin, de periode van het buigen of barsten en ten slotte de fase waar men in rustiger vaarwater komt. 409


4/05/10 09:02

Ze stelt zich tot doel (beginnende) stiefmoeders te informeren, te adviseren en hen een helpende hand te bieden. Om dat te doen, ontkracht ze de mythen die rond ‘de stiefmoeder’ bestaan en verschaft ze de bezoeker een schat aan tips waar iedereen zijn gading in kan vinden. Ook de vaders worden bij deze tips niet vergeten. Wij vonden er zelfs oefeningen die een uitstekende hulp kunnen zijn om na te gaan of de verwachtingen van ouder en stiefouder wel voldoende op elkaar afgestemd zijn. Twee huizen: www.tweehuizen.be Een gemakkelijk toegankelijke site, waar zowat iedereen die bij een nieuw gezin betrokken is wat kan van opsteken. Op een begrijpelijke en aantrekkelijke wijze wordt aan (kleine) kinderen en jongeren uitgelegd wat er bij een scheiding gebeurt. Beide doelgroepen hebben hun eigen pagina’s waar op een realistische maar positieve wijze uitgelegd wordt hoe men het best van samenwonen kan evolueren naar apart wonen. Maar ook voor de ouders is er boeiende informatie om het ouder schap goed verder te zetten ondanks de scheiding en om hun kinderen te ondersteunen. Ook het verblijf van de kinderen, het ouderlijk gezag en zelfs een ouderschapsplan komen aan bod. De initiatiefnemers zelf stellen de ‘scheiding als stoorzender te willen ombuigen naar de scheiding als maatschappelijke realiteit’. Uit elkaar: www.jeugdenseksualiteit.be Voor wie op zoek is naar andere middelen om kinderen of jongeren zo goed mogelijk te doen begrijpen waarom ouders scheiden; voor wie weet dat dit voor iedereen een moeilijke maar zeker niet onoverkomelijke opgave is, bestaan er eenvoudige brochures die op aangepaste wijze informatie verstrekken. Ze bevatten ook testen en oefeningen. 410


4/05/10 09:02

Analoog bestaan er ook aangepaste brochures voor ouders en jeugdwerkers, die beter doen inzien wat er bij kinderen omgaat, afhankelijk van de leeftijdsgroep waartoe de kinderen behoren. Alle brochures dragen dezelfde toepasselijke naam: ‘Uit elkaar’, en worden uitgegeven door de vzw Jeugd en Seksualiteit, Koningin Astridlaan, 106, bus 002, B-2800 Mechelen.

411


4/05/10 09:02

Addendum 4:

Aangehaalde werken

Boeken Badinter, E., De mythe van de moederliefde, Erven J. Bijleveld, Utrecht 1983. Bray, J. & Kelly, J., Stiefouders en stiefkinderen, valkuilen en oplossingen, Forum, Amsterdam 1999. Forna, A., De mythe van het moederschap, Luitingh Sijthoff, Amsterdam 1999. Fromm, E. (1956), Liefhebben een kunst, een kunde, Erven J. Bijleveld, Utrecht 2006. Gall, Didier Le, La conception de l’habiter à l’épreuve de la recomposition familiale, l’Harmattan, Parijs 2005. Revue: Espaces et Sociétés. Haas, Gerard C. de, De vaderen zijn niet meer. De sociale en religieuze identiteitsproblematiek in onze vaderloze cultuur, Ten Have, Kampen 1978. Hendrikse-Voogt, A., Stoppen als partners, doorgaan als ouders, SWP, Amsterdam 2009. Heybroeck, I. & Overgaauw, B., Samengesteld, de dynamiek van een stiefgezin, SWP, Amsterdam 2006. Hrdy, S., Mothers and Others, Harvard University Press, Cambridge-Massachusetts 2009. Jampolsky, G., Love is Letting Go of Fear, Celestial Arts, Berkeley 1970. Jousselme, C., Ils recomposent, je grandis, R. Laffont, Parijs 2008.

412


4/05/10 09:02

Kunisch, A. & Östrem, V., Help, mijn partner heeft een ex, Archipel, Amsterdam 2006. Lockhorn, E., Eten stiefmoeders je op?, In den Toren, Naarden 1985. Manneke, A., De bewuste stiefmoeder, SWP, Amsterdam 2009. Nagel, Y., Co-ouderschap, het beste van twee ouders, De Kern, Baarn 2006. Oxhorn, L. & Ringwood, L., Stepwives, Fireside, New York 2002. Papernow, P., Becoming a Stepfamily, The Analytic Press, Oakland, San Francisco 1993. Pelemans, I., Package Deal, Manteau/Standaard, Antwerpen 2008. Rosenberg, M.B., Geweldloze communicatie, ontwapenend en doeltreffend, Lemniscaat, Rotterdam 1989. Schaubroeck, K., Bijna familie, Standaard Uitgeverij, Antwerpen 2005. Schouten, K., Breekbare liefde, Globe, Brussel 2005. Spock, B. (1946), Baby- en kinderverzorging & opvoeding, Kosmos, Utrecht 2004. Trollope, J., Andermans kinderen, Unieboek, Houten 2004. Visher, E. & J., Samen op stap, Gropher BV, Utrecht 2004. Waterman, B., The Birth of an Adoptive, Foster or Stepmother, J. Kingsley Publishers Ltd., Londen 2003. Weber, M., Wirtschaft und Gesellschaft, Mohr Siebeck, Tübingen 1922. Weldon, F., Dagboek van een stiefmoeder, Contact, Amsterdam 2009. Witterholt, Y., Kinderen cadeau, Het Spectrum, Houten 2006.

413


4/05/10 09:02

Onderzoek L’hoir, S. & Denkens, R. & Coolen, R. & Joly C., Nieuw samengestelde gezinnen, Thesis, Ontwikkelingspsychologie, V.U. Brussel, 2002. Koning Boudewijnstichting, Het kind in een nieuw samengesteld gezin, Publicatie van de KBS, Brussel 2008. Graaf, A. de, ‘Scheiden: motieven, verhuisgedrag en aard van de contacten’, in: Bevolkingstrends, 53 (4), blz. 39–46, 2005. Busa, R., Eigen onderzoek, onderschreven in: l’Osservatore Romano, door Wojcieck Giertych, persoonlijk theoloog van paus Benedictus XVI, 2009. Maes, S., Onderzoeker R.U. Gent-K.U. Leuven, Interdisciplinair project voor de optimalisatie van scheidingstrajecten (IPOS), 2007-2011. Petit, S., Studie, uitgevoerd door het Institut des Sciences Humaines et Sociales, Université de Liège, in opdracht van de Koning Boudewijnstichting, 2008. Lutz, P., ‘The Stepfamily, an Adolescent Perspective’, in: Family Relations, Uitgave van de National Council on Family Relations (NCFR), Minneapolis, juli 1983. Glingenpeel, G., The long-term Effects of parental Divorce on the mental Health of young Adults, University of Chicago, 1987. Woodward, K., Impact of Divorce, single Parenting and Stepparenting of Children, University of Virginia, 1987. Vanhove, T., Jongeren en hun houding tegenover huwelijk, echtscheiding en seksualiteit, faculteit Sociologie, K.U. Leuven, 2003.

414


4/05/10 09:02

Wetsvo orstel Lahaye-Battheu, S., Van Cauter, C., Wetsvoorstel tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek wat de invoering betreft van een medebeslissingsrecht voor stiefouders ten aanzien van het kind van hun partner, 2009.

415


4/05/10 09:02


4/05/10 09:02

10 09:02

Recommend Documents