Inhoudsopgave Paragraaf: 1. Welcome to Fight Club (inleiding)
pagina: 2-3
2. First rule of Fight Club is: you should not talk about Fight Club
4
3. We are the all singing all dancing crap in the world
5-6
4. Where you are now you can’t imagine what the bottom would be like
7-10
5. May I never be complete (conclusie)
11
6. Notenlijst
12
7. Literatuurlijst
13
1
‘Welcome to fight club. If this is your first night, you have to fight.’ – Tyler Durden Er zijn weinig Hollywoodfilms die zich zo kritisch uitlaten over onze hedendaagse kapitalistische consumptiemaatschappij. De meest controversiële film tot nu toe die daar zo uitbundig op in is gegaan is FIGHT CLUB (USA: David Fincher, 1999). Deze film volgt het leven van een twintiger (naamloos in de film, maar voor het gemak noem ik hem Jack) met een saaie kantoorbaan bij een autobedrijf. Zijn voorspelbare leven mondt zich uit in slapeloosheid. Als hij zich uit wanhoop bij praatgroepen aansluit is hij tijdelijk verlost, tot hij een andere “toerist” tegenkomt en hij naar een ander middel opzoek moet. Die vindt hij in de persoon van Tyler Durden. Als de twee na een spontaan gevecht opgemerkt worden door anderen is de toon gezet. Mensen met dezelfde gevoelens van doelloosheid gaan meedoen totdat er Fight Clubs ontstaan, opgericht door Jack en Tyler. De clubs nemen steeds drastischere vormen aan, project Mayhem wordt opgericht en hoewel Jack steeds meer in de gaten krijgt wat de bedoeling is van Tyler verliest hij hem steeds meer uit het oog. Voor degenen die de film nog niet gezien hebben is het wellicht verstandig nu te stoppen met lezen en eerst de film te kijken. Anders is de clue van de film al bekend, en de impact verdwenen. Jack gaat naar Tyler op zoek, en overal krijgt hij dezelfde antwoorden: hij was er laatst nog. Op een willekeurige hotelkamer komt Jack tot de conclusie: hij is Tyler Durden. Schizofreen door het slaaptekort heeft Jack een tweede persoonlijkheid ontwikkeld, die hem een leven van vrijheid geeft. Jack is de loonslaaf zoals we bijna allemaal zijn, met een levensloop zoals het hoort en met een keurige baan zoals het hoort, maar verder zonder enige uitdagingen. Tyler is zoals Jack droomt te zijn: individualistisch, doet wat hij wil, niet gebonden aan “het” systeem.1 Streven naar (materialistische) perfectie is volgens hem voor de zwakkeren. De dingen die je bezit, nemen uiteindelijk bezit van jou. Het antwoord hierop zou volgens Tyler zelfdestructie kunnen zijn. Ondanks de dreigende woorden van Tyler Durden, dat er niet over FIGHT CLUB gepraat mag worden, doe ik het toch. En daar heb ik alle reden toe. Ten eerste is het in alle opzichten een uitzonderlijke film, maar wat me ook opvalt is dat de film (gebaseerd op de roman ‘Fight Club’ van Chuck Palahniuk) in Nederland lang niet zo controversieel werd ontvangen als in de Verenigde Staten. Waar de film in Amerika volop geanalyseerd werd en er naar een verklaring werd gezocht hoe het zover had kunnen komen dat mensen zich zo tegen de kapitalistische samenleving keerden, werden die verbanden in Nederlandse reviews min of meer achterwege gelaten, hoewel die er op sommige punten wel zijn naar mijn idee. In 2
dit werkstuk wil ik beschrijven hoe deze controverse is ontstaan, en waarom zich zo veel jonge blanke mannen aangetrokken voelden tot de manier van leven die in deze film gepromoot wordt. Ik zal voornamelijk de Amerikaanse samenleving hiervoor gebruiken, maar waar mogelijk ook verbanden proberen te leggen met de Nederlandse samenleving. Om een algemeen beeld te krijgen hoe de film tot stand is gekomen zal er in de eerste paragraaf worden uitgelegd hoe dat is gebeurd. Wie hebben meegeholpen het boek tot een film te maken? Er moest daarnaast ook een regisseur zijn die de taak op zich wilde nemen om het idee te realiseren. David Fincher nam die taak op zich, en in paragraaf twee zal ik beschrijven waarom hij aan het project mee deed, en tegelijkertijd uitleggen waarom de film zo bijzonder is. Wat voor meerwaarde heeft Fincher er aan gegeven? Na deze inleidende paragrafen zal ik tot slot verder ingaan op het doel van de film; voor welk publiek het bedoeld is en welke functie het heeft gehad voor die mensen. Nog een laatste opmerking: ik schets slechts een idee hoe de film werd ontvangen hoe er over werd gedacht en waarom men er zo over dacht. Mijn mening over de maatschappij komt, tenzij anders vermeld, niet naar voren. Of ik wel of niet sympathiseer met de ideologie van de film komt in dit werkstuk totaal niet aan de orde.
3
‘First rule of Fight Club is, that you do not talk about Fight Club’ – Tyler Durden De film is gebaseerd op het boek ‘Fight Club’ geschreven door Chuck Palahniuk. Hij schreef het boek naar het schijnt terwijl hij aan het sleutelen was aan zijn pick-up truck in Portland.2 Nog voordat het boek werd uitgebracht werd het al ontdekt door enkele producers bij FOX 2000 Pictures, te weten Laura Ziskin (president productie) en Kevin McCornick (toenmalig executive vice president productie). Beiden waren erg onder de indruk van het boek, maar Ziskin twijfelde of er wel een film van te maken was. McCornick ging daarom op zoek naar producers die het onmogelijke mogelijk zouden kunnen maken. Zijn zoektocht eindigde bij Ross Grason Bell en Josh Donen.3 Allebei waren ze overtuigd dat er een film van gemaakt moest worden. Zoals Bell formuleerde: ‘Ik las het manuscript en alle redenaties die de studiolezer citeerde om het boek niet te verfilmen, waren exact de reden om de film wel te maken.’
Ziskin werd uiteindelijk overtuigd door een read-through van het boek die Bell had gemaakt. Hij had de innerlijke gedachtes omgezet naar dialogen en filmscènes om het verhaal meer lineair te maken. Ondertussen was Jim Uhls ingeschakeld om het scenario te schrijven. Ook hij was onder de indruk van het verhaal en hij ‘gaf gehoor aan Chuck’s kijk op de wereld. Het gaat over gevoelloosheid, vervreemding en het vinden van eigen macht door middel van drastische manieren.’4 Ondertussen zochten Bell en Donen naar een regisseur om het boek daadwerkelijk te gaan verfilmen. Ze benaderden David Fincher, en tot groot genoegen van Ziskin en McCornick hapte hij toe.5 Uiteindelijk werd de deal van het boek, Jim Uhls en van David Fincher door Ziskin op hetzelfde moment gesloten, en konden ze aan de slag, gefinancierd door Fox 2000 Pictures.6
4
Mr. Durden says: ‘You are not the car you drive.’ David Fincher heeft een naam als het gaat om duistere films, over de donkere kant van het leven. Vanuit de positie van de auteurstheorie gezien zou je hem als een auteur kunnen beschouwen. Een terug kerend thema is de onderdrukte hetero blanke man die in een crisis wordt geworpen. In FIGHT CLUB is dat dus de naamloze hoofdpersoon. In SE7EN(1995) is dat bijvoorbeeld de detective Mills, die samen met zijn partner Sommerset achter een seriemoordenaar aanzit, die wraak neemt op de wereld die volgens hem de Zeven Hoofdzonden is vergeten. Elk voorbeeld van een zonde wordt om brute wijze vermoord, tot Mills naaste familieleden slachtoffer worden, en hij zelf psychisch ook. Ook in ALIEN3(1992) en in THE GAME(1997) komt dit thema terug.7 Esthetisch gezien zijn de films van Fincher ook herkenbaar. De verhalen spelen zich af droomachtige spirituele ruimtes.8 Dit wordt bereikt met de setting, maar ook met de manier waarop die setting in beeld wordt gebracht. Daarnaast gebruikt hij technieken in zijn films die hij ook in zijn commercials en muziekvideo’s gebruikt.9 In FIGHT CLUB worden deze technieken ironisch gebruikt, als reactie op de verleidende reclames in onze consumptiemaatschappij. Fincher onderscheidt zich van anderen doordat hij relatief vrij is van conventies en formats en uitzonderlijke technieken gebruikt, die afkomstig zijn uit zijn commercials. Zo weet hij grammaticale conventies van film af te breken, en zo totaal iets nieuw te maken. 10 Zoals bijvoorbeeld de duistere, vervallen sfeer in FIGHT CLUB, die tegelijkertijd toch hip en snel in beeld wordt gebracht. Zoals eerder gezegd is FIGHT CLUB een vernieuwende film. De esthetische kant is in de vorige alinea belicht, maar er zijn meer argumenten. FIGHT CLUB behoort namelijk ook tot een nieuwe trend in Hollywood films, die een breuk vormt met de klassieke Hollywood producties. Het is nog geen nieuwe herkenbare stroming, er zijn nog slechts enkele films met dezelfde overeenkomsten waar FIGHT CLUB toe behoord. Hiermee wordt niet alleen de snelle hippe stijl van de digitale cinema bedoeld, maar ook op welke manier en met welk doel deze gebruikt wordt. De digitale beelden zijn namelijk niet alleen bedoeld om de grenzen van de digitale filmtechniek te verleggen. In FIGHT CLUB worden ze, net als in een film als THE MATRIX (Wachowsky bros., 1999) bijvoorbeeld, echt gebruikt ter ondersteuning van het verhaal, tijd en ruimt en om de psychische status van het personage weer te geven.11 Het zijn niet slechts special effects om de actie in het verhaal bij te staan voor het visuele plezier, waar deze digitale technieken in de meeste mainstream Hollywood producties voor dienen. Sterker 5
nog, in de actiescènes van de film zitten niet de meest opvallende digitale technieken. Die worden pas gebruikt als we letterlijk in het hoofd van de hoofdpersonage kruipen, om zijn psychische gesteldheid mee te kunnen maken. Een andere manier om in het hoofd van de naamloze personage te kruipen wordt bereikt door de manier van vertellen. Door de hele film loopt namelijk een voiceover, die alles uitlegt en verteld zoals hij het denkt. Deze voiceover in combinatie met een sprong terug in de tijd aan het begin van de film, zorgt ervoor dat de films als het ware een gedachte wordt.12 Ook deze techniek, naast de digitale techniek, verbreedt de manier waarop een verhaal verteld kan worden. Fincher werd door Ross Grason Bell en Joshua Donen gevraagd om de film te gaan regisseren, zoals in de eerste paragraaf al werd vermeld. Maar wat was zijn reden om deze opdracht aan te nemen? In het artikel ‘Inside out: Gavin Smith Goes One-on-One With David Fincher’ uit het blad ‘Film Comment’, heeft de genoemde auteur een interview met hem. Wat hier vooral uit op valt te maken is dat Fincher zich erg kan inleven met het hoofdpersonage, met zijn gevoel van het gevangen zitten maar niet weten hoe dat komt, maar ook met de oplossing die door Tyler Durden wordt aangedragen. Hij wil vooral dat we begrijpen hoe de gespleten persoonlijkheid van Jack ontstaat, en wat hem beweegt dingen te doen die hij anders nooit zou doen.13 Samengevat valt op te maken dat David Fincher door de technieken die hij gebruikte bij het maken van commercials en muziekvideoclips toe te passen op zijn feature films, een eigen stijl heeft ontworpen die je niet vaak terug ziet in Hollywood films. Vernieuwend is de manier waarop het verhaal verteld wordt waarmee er een enorme vrijheid ontstaat omdat je letterlijk door de gedachten van het hoofdpersonage wandelt. Ook bij het toepassen van digitale techniek had hij een geheel eigen insteek. Hij gebruikt ze niet alleen voor het spektakel in actiescènes, ook als noodzakelijke ondersteuning voor het verhaal FIGHT CLUB zet daarmee een trend, en wordt dan ook wel de eerste film van het nieuwe millennium genoemd, hoewel hij in 1999 is uitgebracht.
6
A new message from Tyler: ‘Where you are now you can’t imagine what the bottom would be like.’ Nu er een beeld van de film is geschetst is het nu tijd om de vraag te stellen voor welk publiek de film bedoeld was, welk publiek het uiteindelijk trok en vooral waarom. Daarmee komen we gelijk uit bij de functie van de film. Allereerst dus voor welk publiek de film gemaakt is. De eerste grens die we moeten afbakenen is die van de westerse samenleving. De “problemen”van het hoofdpersonage en de overige “slachtoffers”zijn ontstaan binnen de westerse kapitalistische samenleving.14 Volgens Fincher zelf gaat de film over de frustratie van jonge blanke mannen die alles hebben gedaan zoals hun was geleerd hoe het moest: leren, werken, consumeren en de producten die je uiteindelijk aanschafte zouden je geluk brengen. Het frustrerende hier is dat er een groep jonge mannen is die alles had maar er niet gelukkig mee werd. ‘We work shit jobs, to buy stuff we don’t need.’15 Om een vluchtweg te vinden uit dit saaie levenloze bestaan gaf Jack zich eerst over aan praatgroepen voor chronisch zieken (van zaadbalkanker tot tuberculose). Dit werkte tot hij een andere “toerist” tegen kwam, Marla (die het later zou aanleggen met Tyler, en dus met Jack buiten zijn weten om). Tyler bracht hem de verlossing door met hem spontane gevechten te beginnen. Niet om de macht, niet om iemand te doden, puur als uitweg voor het saaie voorspelbare bestaan van een loonslaaf als Jack en omdat volgens Tyler ‘zelfdestructie wel eens het antwoord zou kunnen zijn’ op de pijn van het narcisme. De film is dus gericht aan jonge blanke mannen die een voorspelbaar leven hebben. Nu is dit slechts een doelgroep, omdat de film rechtstreeks de frustraties van deze mensen laat zien. FIGHT CLUB is eerder voor iedereen bedoeld die zich opgesloten voelt binnen de westerse maatschappij. De samenleving is nu zo geconstrueerd dat luxeproducten en een perfect uiterlijk als de meest belangrijke dingen in het leven worden beschouwd. We zijn totaal vergeten waarom we op deze aardbol gezet zijn, en hebben geen enkel doel meer in het leven. Als we maar keurig blijven consumeren vinden we geluk, terwijl dit juist ten gunste is van degene die het kapitaal bezitten. We krijgen gouden bergen beloofd, de kans op roem en geld. Wat ons echter niet wordt verteld is dat de kans om dat te bereiken enorm klein is.16 Karl Marx vertelde ons in hert verleden al dat we in een “vals bewustzijn” worden gelokt, en dat we op die manier worden uitgebuit door degenen die het kapitaal bezitten.17 Omdat zijn visie in het verleden vaak werd gekoppeld aan het slechte communisme, werd 7
deze visie als verkeerd beschouwd (weer ten gunste van het kapitaal, maar dat zal inmiddels wel duidelijk zijn). Academisch gezien werd er zo’n twintig jaar geleden weer meer aandacht besteed aan de theorieën van Marx, onder andere binnen het domein van de Cultural Studies. Daarbuiten keken er over het algemeen weinig mensen naar, zeker het gewone volk niet vanwege het gevaar dat het communisme zou bevatten. FIGHT CLUB blaast de visie van Marx nieuw leven in, en presenteert het op zo’n manier dat het voor de gewone man ook duidelijk wordt, of dat hij het zich weer herinnert. Marx en Durden streven namelijk allebei naar hetzelfde: revolutie. Marx wil dit bereiken door een revolutie van het proletariaat om een socialistische staat te kunnen stichten.18 Durden is echter van plan het economisch centrum van de wereld op te blazen, zodat we allemaal terug naar nul gaan (“back to zero”). Door deze anarchie komen we weer te weten wat echt belangrijk is in het leven, namelijk in de eerste plaats de primaire levensbehoeften. Daarna krijgen we weer een duidelijk doel in het leven dat ons meer bevrediging en voldoening zal geven dan de producten van nu, in een tijdperk van hyperconsumptie, stress, vraatzucht, depressiviteit, RSI, burnouts en ga zo maar door. Uiteindelijk zou iedereen binnen de westerse samenleving zichzelf tot op zekere hoogte kunnen herkennen in Jack. Blank, zwart, jong of oud. De frustraties kunnen uiteindelijk bij iedereen ontstaan. Daarentegen wordt gesuggereerd dat FIGHT CLUB op mannen gericht is en daarom een mannenfilm is. De reden daarvoor is dat de film naast een reactie op de consumptiemaatschappij ook een reactie is op het doorgeslagen feminisme. Waar het feminisme begon als strijd voor gelijke rechten is de maatschappij nu omgevormd tot vrouwensamenleving. Net was er al het standpunt dat we vergeten zijn waar het over gaat in de wereld. Dat heeft ook hier mee te maken. Uit wanhoop om in de smaak te vallen beginnen mannen ook steeds meer te streven naar uiterlijke perfectie. Welke geurtjes en zalfjes er gebruikt en gesmeerd moeten worden schijnt tegenwoordig belangrijker te zijn dan eten of drinken. Naast het “back to zero” principe was dit volgens sommigen ook een doel van de film, om de man zijn mannelijkheid weer terug te laten vinden, en verlost te worden van de hysterische problemen waar eerder alleen vrouwen mee te maken hadden.19 Natuurlijk is dit waar, maar mijn mening is dat dit slechts voor een deel geldt. Het is ook een manier om de filmtekst te lezen. In mijn ogen niet de belangrijkste. Het gaat in de film vooral om het terugvinden van jezelf. Jack moet hiervoor eerst een gespleten persoonlijkheid ontwikkelen die hem de oplossing aandraagt om hem te verlossen. Hij heeft pas echt vrijheid gevonden als hij zijn dubbele persoonlijkheid vermoord en zijn lot voorgoed weet te accepteren. Vandaar de titel van deze paragraaf: ‘You have to know, not fear but 8
embrace the fact that one day you will die. Until you know that, you are useless.’ Pas als we ons lot hebben geaccepteerd zijn we vrij, en kunnen we verder leven. Tot die tijd zitten we gevangen in angst. Angst voor de dingen die ons zouden kunnen overkomen omdat we het niet accepteren. Als speelbal van de machtige kapitaalhebbers die nu over ons lot beslissen. Als slaaf van ons eigen bezit. Nu rest ons nog te kijken hoe de film in Amerika ontvangen werd. Het mag bekend zijn dat Amerika het consumptieland bij uitstek is. De politiek bestaat er uit rechts en nog meer rechts. Dat betekend voor de bevolking dat in ieder geval minder sociale zekerheid is dan in Europa, die na de Tweede Wereldoorlog een middenweg heeft weten te vinden tussen politiek links uit het oosten (communisme), en politiek rechts uit het westen (kapitalisme).20 Daar het kapitalisme in de Verenigde Staten veel heftigere vormen aanneemt dan in Europa, en de uitbuiting daarmee ook, zitten de Amerikanen veel meer vast in het “valse bewustzijn” van Karl Marx. Dit in combinatie met het feit dat Amerikanen zich veel meer ontwikkelen met het oog op Amerika dan met de wereld, zorgt ervoor dat deze bevolking niet beter weet dan dat het ze wordt verteld. Dus, het brave consumeren en geluk vinden hierin. Niet zo vreemd dat de tegenreactie des te heftiger wordt. Dit komt naar voren als Chuck Palahniuk verteld hoe hij aan inspiratie kwam voor zijn boek. Hij werd namelijk vooral geïnspireerd door onderwerpen die ter sprake kwamen in conversaties met vrienden op feesten, in bars en op de sportschool bijvoorbeeld. Veel gehoorde thema’s waren het vaderverlangen (in FIGHT CLUB komt dit naar voren als Tyler Durden voor Jack) en de levensstandaarden opgelegd door reclames.21 Kijken we nu naar de Nederlandse samenleving dan valt er gemakkelijk een brug te trekken naar het zinloze geweld, één van de meest actuele discussies van de laatste vijf jaar. Nu zijn er een aantal verschillen waar te nemen tussen het geweld in FIGHT CLUB en tussen het zinloos geweld in Nederland. Het voornaamste verschil is op de eerste plaats dat de gevechten binnen Fight Club nooit de dood tot gevolg hebben. Dit in tegenstelling tot het geweld in Nederland. Fight Club heeft regels, zinloos geweld is ongecontroleerd, ook vaak gebruikt als macht en machogedrag. Fight Club gebruikt het geweld om het geweld. Dit wordt het meest duidelijk als de leden van Fight Club de opdracht meekrijgen een gevecht te beginnen en er voor te zorgen dat ze verliezen. Het gaat ze om het idee te leven en niet als dwaze figuren op aarde rond te dwalen zonder te weten wat ze doen en waarom ze het doen. Dat laatste wijst op een overeenkomst op de vraag waarom. Het gebrek aan spanning en spontaniteit in het dagelijks leven is een gevoel dat in beide landen heerst.
9
Waarom de film in Nederland toch niet zo controversieel was als in Amerika komt ten eerste door het feit dat er zich in Nederland niet zulke machtige conservatieve organisaties bevinden. Ten tweede zijn Nederlanders te nuchter om te bevatten waar het om gaat in de film. Er is in Nederland niet voor niets nooit een communistische revolutie uitgebroken. Als laatste is de film uiteindelijk gebaseerd op de Amerikaanse samenlevingen op de Amerikaanse politiek, niet op de Nederlandse. Daarom is de film slechts ten dele herkenbaar voor Nederlanders en is de impact daardoor een stuk minder groot.
10
Tylers words of wisdom: “use soap.” De conclusie kan opgesplitst worden in verschillende delen. Ten eerste wat FIGHT CLUB zo een bijzondere film maakt. Esthetisch gezien worden er narratieve, alsmede digitale technieken gebruikt die nog nooit eerder op zo een manier zijn toegepast op een feature film. Dit stelt ons in staat diep met het personage mee te gaan denken, en psychologisch betrokken te raken bij de film. Dat FIGHT CLUB overigens als film uitgebracht is mag toch wel een klein wonder heten aangezien een aantal producers lange tijd geen film zagen in het boek. Als we daarnaast kijken naar de reden waarom de regisseur David Fincher de baan aannam blijkt dat Fincher zich erg kon inleven met het hoofdpersonage. Dit doen behalve Fincher wel meer mensen, zeker in de Verenigde Staten. Er is blijkbaar een grote groep mensen binnen de westerse samenleving die geen verbondenheid voelt met het consumeren zoals het eigenlijk zou horen. FIGHT CLUB bespreekt het probleem, geeft een oplossing (of verlossing) en legt daarna uit hoe het probleem überhaupt ontstaan is. Dat de film in Amerika uiteindelijk meer impact had dan in Nederland komt vooral omdat de film gebaseerd is op de Amerikaanse samenleving. Er zijn echter wel overeenkomsten te trekken tussen de oorzaak van problemen binnen beide samenlevingen. Het is het doelloze, saaie produceren/consumeren waar wel veel mensen gelukkig van worden, laten dat niet vergeten worden. Echter is er ook een groep die er geen voldoening bij voelt. Hoe dat zich uit verschilt van persoon tot persoon, echter in FIGHT CLUB blijkt er een groep mensen te zijn die heil vinden in dezelfde oplossing.
11
Notenlijst 1. Smith, 1999: p 9 2. How to start a fight: p 10 3. How to start a fight: p 2 4. How to start a fight: p 4 5. How to start a fight: p 6 6. How to start a fight: p 7 7. Smith, 1999: p3 8. Smith, 1999: p 2 9. Smith, 1999 p: 3 10. Smith, 1999 p: 3 11. Smith, 1999 p: 4 12. Smith, 1999 p: 6 13. Smith, 1999: p 4-5 14. Giroux, 2000: p 1 15. Smith, 1999 p: 4 16. Giroux, 2000: 1-4 17. Hermes & Reesink, 2003: p 47-48 18. Storey, 2001: p 3-4 19. Giroux, 2000: p 4-5 20. Bordwell & Thompson, 2003: p 353 21. How to start a fight: p1
12
Literatuurlijst Anoniem. How to start a fight. Boek bij de special edition DVD. 20th century fox, z.j. Bordwell, David, Kristin Thompson. Film history. An introduction. New York: McGraw-Hill, 2003. Giroux, Henry A. Private satisfactions and public disorders. Fight Club, patriarchy and the politics of masculine violence. Z.p. Penn State University, 2000. Hermes, joke, Maarten Reesink. Inleiding televisiestudies. Amsterdam: Boom, 2003 Probst, Christopher. ‘Anarchy in the USA: Director David Fincher teams with first-time feature cinematographer Jeff Cronenweth to craft a tale of modern desillusionment in ‘Fight Club’. American cinematographer. The international journal of film & digital production techniques. Jrg. 80, no. 11 (1999) p: 42-44, 46, 48-53 Smith, Gavin. ‘Inside out: Gavin Smith goes one-on-one with David Fincher.’ Film comment. Jrg. 35, no. 5 (1999) p: 58-62, 65, 67-68 Storey, John. Cultural theory and popular culture. An introduction. Essex: Pearson Education, 2001
13
