Deel 3: “Visualisatie” van vrouwen en mannen/meisjes en jongens in Europese leerboeken voor vreemdetalenonderwijs - resultaten van enkele leerboekanalyses Renate Seebauer (AT), Herbert Zoglowek (NO), Małgorzata Żyluk (PL), Nesrin Oruc (TR), Fiona Shelton (UK) 1. Achtergrond van het onderzoek en de onderliggende problemen Renate Seebauer (AT) Leerboeken zijn een belangrijk medium voor de schoolse socialisatie; ze bieden niet alleen technische kennis, maar vertegenwoordigen (of verbergen) zeer specifieke domeinen uit de werkelijkheid en construeren zo dus de realiteit. Door middel van tekst en afbeeldingen worden expliciet of impliciet uitspraken gemaakt over genderverhoudingen. Vaak gebruikte schoolboeken voor het vreemdetalenonderwijs in het Engels, Duits en Spaans uit vijf Europese landen werden aan een analyse onderworpen. Aangezien vooral in een vreemde taal, de verwerving van tot dusver onbekend communicatief gedrag makkelijker is dan in de moedertaal, zijn de sprekers in staat om, juist door de afstand van de vreemde taal, als het ware een rol aan te nemen en iets nieuws of ongewoons uit te proberen, waardoor leerboeken voor het aanleren van een vreemde taal zich eerder voor deze analyse aanboden dan het geval zou zijn geweest met geschiedenisleerboeken. Vier handboeken voor de 8ste graad uit vijf Europese landen werden geanalyseerd aan de hand van volgende vragen: •
In welke getalverhouding verschijnen mannen en vrouwen/jongens en meisjes in de door het handboek gepresenteerde afbeeldingen?
•
In welke context zijn afbeeldingen die een overschot aan mannelijke en vrouwelijke actoren hebben, verankerd?
•
Heeft het handboek een hoofdstuk over het thema “beroepen” / “arbeidswereld”? En zo ja, in welke beroepen worden mannen en vrouwen afgeschilderd?
In een tweede analyse worden geselecteerde teksten onderzocht welk werkwoord (soms adjectief) volgt op een mannelijke of vrouwelijke actor. Deze tekst richt zich tot leraren in opleiding, docenten en studenten wiens potentieel om kritisch om te gaan met leerboeken en de daarin gevoerde rolmodellen, geprikkeld moet worden.
1
2. Analyse van leerboeken voor het onderwijs van Engels als vreemde taal 2.1 “… nog belangrijker dan de leerboeken zelf zijn de leerkrachten, die met de leerboeken werken!” Herbert Zoglowek (NO) “Enda om lærebøkene er viktig, anser jeg læreren som viktigere.” – Vrije vertaling van een citaat van Helga Stene (1904-1983), misschien wel de belangrijkste voorvechtster van gendergelijkheid in leerboeken in Noorwegen. In 1956 legde ze een studie voor over de geslachtsdiscriminatie in leerboeken. Twintig jaar later zag ze haar werk succesvol bevestigd in de formulering van de Equality Act dat enkel schoolboeken die gebaseerd zijn op de gelijkheid van de seksen in de klas gebruikt kunnen worden. Sedert 1972, was ze raadgeefster in de commissie voor de erkenning van schoolboeken met de belangrijkste taak om problemen van gendergelijkheid en genderrollen waar te nemen. Het geanalyseerde leerboek is het in Gyldendal, Oslo, gepubliceerde “Search 8”, van de auteurs ANNE-BRIT NAUSTDAL FENNER en GEIR NORDAL-PEDERSEN. Het leerboek dat voor de achtste graad van de Noorse basisschool werd geschreven, verscheen al in 1997 en werd in hetzelfde jaar erkend voor toelating tot gebruik in scholen door het bevoegde nationale Leermiddelencentrum. De verordening voor de erkenning van schoolboeken gebruikt in de Noorse Unified School, dat
meer
dan
100
jaar
in
Noorwegen
bestond,
werd
in
2000
afgeschaft
(http://www.stortinget.no/otid/1999/o000613-11.html, p. 1-14). In plaats van een centrale goedkeuring van lesmateriaal, moeten scholen, leerkrachten en ouders meer vrijheid en verantwoordelijkheid krijgen, waardoor ze de selectie van schoolboeken in de klas te gebruiken ,zelf bepalen. Tekstboekauteurs worden slechts gevraagd om schoolboeken in overeenstemming met de relevante curricula te ontwikkelen. Ondertussen is er een nieuwe herziene versie van dit boek, dat multimediaal werd opgepept, nu “Searching 8” heet en dat op het web een schat biedt aan extra materialen zoals interactieve oefeningen, audiovoorbeelden, quizzes ter leercontrole en tal van andere links. Hoewel de oudere versie nog steeds gebruikt wordt door veel scholen als het belangrijkste leerboek. De website van de uitgever illustreert deze serie leerboeken, getiteld Searching 8-10, in groot detail: http://web2. gyldendal.no/searching/html/les_mer_om.html Het leerboek is in 11 hoofdstukken onderverdeeld. Daarnaast zijn er nog 30 bladzijden lesmateriaal voor verdiepende studie (Individual Reading), 8 bladzijden facts over de landen Noorwegen, het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten van Amerika en Australië; alsook 24 bladzijden herhaling van algemeen taalonderwijs en Engels Grammatica (Focus on Language) en tenslotte een 20 pagina tellende woordenlijst (Word List). Search 8 heeft een totaal van 301 pagina's en wordt continu met foto's (109), tekeningen/ cartoons (85) en kaarten (14) geïllustreerd. Tekeningen zijn meestal monochroom, foto's bijna allemaal meerkleurig. In een verhouding van 2:1, in het voordeel van mensen, worden in deze afbeeldingen mensen of andere dingen die de teksten illustreren of verklaren afgebeeld. Voornamelijk dienen de foto's en tekeningen ter illustratie, in enkele gevallen echter, worden hiermee ook vragen of verdiepende studie geassocieerd.
2
De in deze menselijke beelden weergegeven numerieke verhouding jongens/mannen en meisjes/vrouwen geeft de volgende resultaten: Algemeen, bevat het boek 120 afbeeldingen van mensen, waarbij 278 mensen worden gezien. Werden niet geteld en opgenomen in de analyse: •
“Wemelfoto’s”, dit zijn foto's waar massa's mensen kunnen worden gezien, echter zo klein dat ze ontelbaar en in relatie tot geslacht ook moeilijk te onderscheiden zijn (vb. p.110 foto: Piccadilly Circus, tekening op p. 166: Toeschouwers in een theater);
•
Tekeningen waarin “mensen” eerder genderneutraal worden (bijv. p. 43: Illustratie bij het verhaal “als varkens konden vliegen”);
•
Cartoonfiguren, waarbij dieren (vermoedelijk) als mannelijk of vrouwelijk worden afgebeeld (vb. p. 131: Donald Duck).
In zeven van de elf hoofdstukken, met betrekking tot de illustraties, kan een verdeling van de vertegenwoordiging van de geslachten in het voordeel van jongens/mannen worden waargenomen. Enkel in vier hoofdstukken worden meisjes/vrouwen gezien:
Hoofdstuk
Context
1: What are they like?
What is Norwegian, what is British
2: School 3: Travel 4: Story-telling 5: Through the Year 6: London 7: Comics and Cartoons 8: Marathon 9: Being a Teenager 10: The Land Down Under 11: Holy Island and the Vikings Totaal:
Roald Dahl’s childhood in school – the English school system Interrailing – Travellers guide – Gulliver’s Travels Fairy Tales – Aesop’s Fables – The Canterbury Tales – Robin Hood Different Celebration Days – Different Countries, different Customs – Zlata’s Diary History – Sight-Seeing –Dossers – Oliver Twist History of Comics – Superhero – The Cartoonist The First Marathon– The Marathon Queen – Poetry in Motion – Skyscrapers Problems – Music – Love Australian History – Climate – The Aboriginal People – Wildlife – Travelling Impressions Lindisfarne – The Vikings – Hallgerd’s Diary – Holy Island Diary – Story of Grace Darling
Aantal afgebeelde mannen : vrouwen 18 : 6 50 : 8 4:6 18 : 10 16 : 17 17 : 4 24 : 23 0:5 4 : 13 20 : 1 12 : 2 183 : 95
Ondanks de objectief berekende 2:1 ratio, al snel bladerend door het boek, lijken beide geslachten relatief even sterk vertegenwoordigd, en dit kan zijn omdat kleurenfoto's duidelijk zijn en meer in het oog springen dan zwart-wit tekeningen meestal doen. Sterker nog, als men alleen de foto’s telt, tonen de resultaten een verhouding van 37: 35 in het voordeel van meisjes/vrouwen. De opvallende wanverhoudingen in de bovenstaande tabel (bijv. hoofdstuk 2: 50: 8, hoofdstuk 6: 17: 4, hoofdstuk 10: 20: 1) zijn voornamelijk te wijten aan de geselecteerde inhoud: Als Roald Dahl vertelt over zijn jeugd aan een klas van jongens of als er een verslag volgt over Oliver Twists schooltijd, dan tonen de foto's of afbeeldingen hoofdzakelijk of uitsluitend jongens. Dit argument is echter niet van toepassing op de hoofdstukken 10 (bezetting van Australië) of 11 (de oude tijden van Groot-Brittannië en Noorwegen), dat
3
deze feiten meestal door mannen werden genomen of gepleegd – wat gemakkelijk kan worden vermoed op grond van de foto's - is niet heel geloofwaardig. Sommige hoofdstukken zijn als volgt: Hoofdstuk 1: Dit toont drie Britse jongens en drie Britse meisjes die worden geïnterviewd over hun kennis van Noorwegen. Bovendien tonen de illustratieve tekeningen hoofdzakelijk mannelijke Noren of andere mannelijke wezens. Hoofdstuk 2: Een foto aan het begin toont drie collegeboys. De jeugdherinneringen van Roald Dahl's worden aangevuld met drie familiefoto's en een klasfoto, op dewelke met uitzondering van zijn drie zussen slechts jongens en een mannelijke leerkracht te zien zijn. Bij andere teksten, zijn er tekeningen met zes mannelijke en vijf vrouwelijke personen. Hoofdstuk 4: Op uitzondering van een foto (Kevin Costner als Robin Hood) na, slechts tekeningen ter illustratie van de
geselecteerde stories. Door de keuze van de verhalen, is
de mannelijke meerderheid in de tekeningen tot op zekere hoogte consistent. Hoofdstuk 7: In dit hoofdstuk verschijnt de meest evenwichtige vertegenwoordiging van mannen en vrouwen. Beeldinhoudelijk komen hier echter genderstereotypen het duidelijkst tot uitdrukking, niet in het minst omdat juist cartoons situaties of gedragingen graag willen overdrijven (bijv. de werkende huisvrouw en de opvoedende moeder en de uitrustende, krant lezende vader, p. 139). Hoofdstuk 8: Dit hoofdstuk wordt beeldmatig door vrouwen gedomineerd en concentreert zich op de Noorse marathonkoningin Grete Waitz. Twee andere marathonteksten gaan over mannen, maar worden beeldmatig niet ondersteund. Hoofdstuk 9: De tekst “A busy day” wordt geïllustreerd met tekeningen van de dagelijkse routine van een meisje, vandaar het vrouwelijke overwicht in het beeldmateriaal. - Voor dit thema anders nauwelijks illustraties, en niet een enkele foto. Hoofdstuk 10: De geschiedenis van Australië wordt voornamelijk door “mannen gedomineerd”, nochtans komt in de geschiedenis van de Aboriginals er ook een vrouw voor. Foto’s en tekeningen tonen echter alleen jongens/mannen. Het enige vrouwelijke beeldmateriaal is de foto van een Engels schoolmeisje dat over haar reis naar Australië verteld. Hoofdstuk 11: Eveneens lijkt het ontstaan van Groot-Brittannië en Noorwegen bijna uitsluitend te wijten aan een mannelijke hand. Uitzondering: Grace Darling, wiens verhaal ook met een beeld van haar verduidelijkt wordt. Wanneer bepaalde inhouden verdiept worden in de verschillende hoofdstukken, worden de volgende personen (mannen en vrouwen) betrokken: een Engelse kunstenaar presenteert zijn visie op Noorwegen: Graham Clark; een Engels jeugd en schooljaren: Roald Dahl; een InterRail reiziger vertelt : Christian (illustratiefoto echter: twee meisjes en een jongen); gezinsvakantie in Engeland: ouders met twee “tienermeisjes”; sprookjes en verhalen: De nieuwe kleren van de keizer, Assepoester, Hans en Grietje, Jaak en de bonenstaak, Sinbad de Zeeman, variaties op “Roodkapje”, De Kikker en de Os (Aesop), Canterbury Tales, De Melkweg (Indiaanse mythe), Robin Hood; Zlata 's Diary - Dagboek van een meisje uit Sarajevo, die naar Frankrijk en Ierland gevlucht; Trip naar Londen, Plakboek van de 15-jarige Ingjerd uit Noorwegen, Een zwerver uit Londen, de 64-jarige Bill; Een jeugd in Londen: Oliver Twist; verschillende afbeeldingen en beknopte informatie over de meest
4
populaire strips en cartoons: Donald Duck en Oma Duck en Tick, Trick en Track, Lucky Luke, Asterix, Phantom Man, Malfalda, Peanuts, Mickey en Minnie Mouse, De gele jongen, And Capp, Calvin en Hobbes - een pagina over Superman; De eerste marathon: een Griekse soldaat; De marathon koningin: Grete Waitz; Mijn eerste marathon: verteld door een man; Ontdekking en bezetting van Australië: geschiedenis en verhalen van mannen; Eerste indrukken van Australië: vertelt het verhaal van Emily; Geschiedenis en verhalen van de Vikingen: door mannen; Het verhaal van Grace Darling (over een heldhaftige redding van schipbreukelingen). De verhalen en sprookjes, evenals de stripverhalen en cartoons worden niet in aanmerking genomen, in deze analyse worden 9 mannelijke en 6 vrouwelijke hoofdpersonages gebruikt ter vergelijking. Als er fragmenten van andere auteurs worden gebruikt, worden sommige schrijvers gedetailleerder voorgesteld in een speciale tekstvak. In totaal worden er teksten 13 min of meer bekende auteurs overgenomen, maar slechts zeven worden gedetailleerder uitgewerkt. Dit is een duidelijk overwicht (6: 1) opvallend in het voordeel van mannelijke auteurs: Jonathan Swift (p. 54), Geoffrey Chaucer (p. 73), William Shakespeare (p. 89), Christina Georgina Rossetti (p. 92), Charles John Huffam Dickens (p. 123), Walter Elias Disney (p. 132), James Cook (p. 182). Zonder verdere voorstelling zijn er vier schrijfsters en twee schrijvers: Judith Kerr (p. 35-38 en p. 217-223), Gina Davidson (p. 170-171), Mark Twain (p. 173-175), Nina Bawden (p. 230-233), Anne Fine (p. 234-242), Ted Hughes (p. 242-245). Het thema “beroepen”/“werkomgeving” komt niet expliciet aan bod in dit boek. Het hoofdstuk, waarvan men zou verwachten qua inhoud het meest verhelderend of interessant
te
zijn
over
het
onderwerp
van
gender
(identiteit)
ontwikkeling/
genderstereotypen, is zeker hoofdstuk 9 “Being a Teenager” (p. 166-178). Dit hoofdstuk wordt alleen met tekeningen geïllustreerd, maar niet met foto's, en begint met het beeld “Before the date” (Voor het afspraakje) (p. 166) van Norman Rockwell uit 1949(!), waarop twee “typische Amerikaanse tieners” uit de jaren 1940-50(!) die langs achter werden getekend, zich voorbereiden op een “date”. Daarna wordt dit hoofdstuk vrijwel door meisjes gedomineerd: een gedicht over het kleine zusje dat door het huis “ijsschaatst” op haar slippers en droomt van een succesvolle carrière (de illustrerende tekening toont een meisje op een ijsbaan die overgoten wordt met prijsrozen; blz. 168), gevolgd door een brief van een 12-jarig meisje uit de “probleem pagina” van een tiener tijdschrift, vervolgens een fragment uit een boek waarin een moeder vertelt over het leven met een tienermeisje (met een cartoonachtige tekening van een meisje; blz. 170), vervolgens een brief van een 12-jarig meisje over de huidige muziek, uiteindelijk een fragment uit Tom Sawyer: “in Love” waar aan het einde het “liefde is ... – koppel” is getekend, en ten slotte een Pop gedicht “A busy Day”: een beschrijving van de dagelijkse routine van een vrouwelijke Teenager, omgeven door negen tekeningen van een meisje tijdens de verschillende activiteiten van de dag. In verband met de kwestie van gender oriëntatie, laat dit hoofdstuk een nogal gemengde
5
indruk na: “Being a Teenager” is tekstueel bijna volledig door of over meisjes (tienermeisjes), maar beeldmatig is dit hoofdstuk in wezen “geslachtsloos”. Voor de analyse van de werkwoorden die volgen op mannelijke en vrouwelijke actoren, werd hoofdstuk 8 (Marathon) gebruikt, in het bijzonder de korte tekst over Grete Waitz en het eerste deel van de volgende tekst over een man die zijn eerste marathon loopt. Aldus teksten die dezelfde sportieve activiteiten beschrijven vanuit verschillende perspectieven. Persoon (Grete Waitz) I I I Grete Waitz She She She Grete Waitz She She She I Grete Waitz With Grete Waitz I I
Werkwoord in context had do pik the oen gevent…. was unknown outside Norway won in New York in 1978 said in an interview
Bladzijde
was a full-time schoolteacher had decided not to run races said had never run more than 20 km saw her first marathon as… won set a world record
Persoon
Werkwoord in context New dat having spent… had to start moving
Bladzijde
p. 148
I
p. 150
p. 148
I
p. 148
I
p. 148
I
p. 148
I
p. 148
I
p. 148 p. 149
I I
had done some sports had even given up…. felt that I didn’t have the time began to consider jogging don’t mean… am thinking…
p. 149
I
used to make jokes
p. 150
p. 149 p. 149
I I
p. 150 p. 150
ended up with a World Champion... won
p. 149
I
once asked my wife decide to change my lifestyle had got the idea
p. 149
I
couldn’t let it go
p. 150
began a new era of female running
p. 149
I
wanted to run the New York City Marathon
p. 150
don’t know how I got the idea knew that having spent…
p. 150
p. 150 p. 150 p. 150 p. 150 p. 150 p. 150 p. 150
p. 150
p. 150
Een algemene beoordeling hier gaat in die richting dat in termen van status en persoonlijkheid er geen grote verschillen worden waargenomen. Mannen, net als vrouwen, worden weergegeven als zelfbeschikkend, zelfverzekerd en succesvol. Een van de conclusies van de analyse van dit leerboek inzake gendertyperingen en gender oriëntaties blijkt helemaal nogal ambivalent te zijn: Het Engels handboek “Search 8” aan beantwoordt aan zijn doel om een leerboek voor de verwerving van het Engels te zijn. Onderwijskundig, is het goed gestructureerd. Het is methodisch gevarieerd en op een
6
gedifferentieerde manier raken de studenten vertrouwd met het Engels. De inhoud en thematische selectie van elk hoofdstuk zal ook waarschijnlijk de studenten dichter bij de Engels geschiedenis en cultuur brengen. Met betrekking tot genderspecifieke representaties of accenten – kan over het algemeen een evenwicht dat bijna enigszins fungeert als te sekseneutraal worden opgemerkt, of - om het negatief uit te drukken – als maar al te egalitair-vormloos. Toch worden consequent de Noorse traditie en de huidige overwegende Noorse inzicht hierin weerspiegeld: binnen historische thema's zijn meisjes/vrouwen ondervertegenwoordigd, maar in actuele onderwerpen zijn de seksen in evenwicht. In de meeste inhoudsopgaven van elk hoofdstuk, kunnen jongens worden vervangen door meisjes en vice versa, zonder dat dit leidt tot significante veranderingen in de inhoud. Er worden echter nauwelijks genderspecifieke identificatiemogelijkheden uiteengezet of aangeboden. Naar mijn mening een belangrijke oorzaak met betrekking tot de representaties is dat meestal tekeningen, vaak karikaturen en overdrijvingen ter illustratie worden gebruikt, die eerder een psycho-emotionele afstand of onverschilligheid oproepen en die minder geschikt zijn om een identificatie op te bouwen. Echter, worden er concrete, levende mensen beschreven en aangetoond, dan gebeurt dit wat jongens/mannen en meisjes/vrouwen betreft - op een kwantitatief nogal evenwichtige manier. Terugblikkend op de titel van deze paper en in overeenstemming met de bedoelingen van het ministerie van Onderwijs - bij het ontbreken van een algemeen, nationaal geregelde goedkeuring van leerboeken en in plaats daarvan het toevertrouwen van de selectie en het gebruik van schoolboeken aan scholen en leerkrachten – dan is het ook bijgevolg de verantwoordelijk van docenten om te zorgen voor lesinhouden die genderidentiteit opbouwen en vormgeven. Bij de behandeling van andere pedagogische inhouden en thema's, leiden de illustraties in dit boek in geen geval tot irritatie of genderstereotiepe twijfelachtigheid 2.2 Leerboeken geschreven door vrouwen maken het verschil Nesrin Oruc (TR) Het geanalyseerde handboek is voorzien van de titel “Spot on” (8ste graad) (2011) en werd geschreven door een Turks team van mannelijke en vrouwelijke auteurs (Kurt, CB, Sayıner, İ., Sarandal, M., Çoban, Ö., Buldur, P. Ü., & Tekir, S.), gepubliceerd door het ministerie van Onderwijs in Ankara. Het werd geschreven voor studenten aan Turkse middelbare scholen die Engels als vreemde taal leren. Het boek bevat 199 pagina's en bestaat uit 16 units variërend van “Vriendschap” tot “Dromen”. Hierna wordt het cursusboek geanalyseerd volgens de eerdergenoemde criteria. Bekijkt men de getalmatige verhouding tussen mannen en vrouwen / jongens en meisjes in dit Course Book, dan zijn er 71 afbeeldingen, waarop uitsluitend vrouwen en/of vrouwengroepen afgebeeld worden. Mannen worden in 59 afbeeldingen weergegeven; daarentegen zijn er slechts 46 afbeeldingen waarop zowel meisjes als jongens te zien zijn. Deze aantallen zijn in die zin veelzeggend, dat vrouwen in dit boek kwantitatief vaker als mannen aantreden. De volgende tabel toont de getalmatige verhouding dan de afgebeelde mannelijke en
7
vrouwelijke personen aan in de respectievelijke units: Unit
Context
Bladzijde
Friendship Rules
Aantal afgebeelde mannen : vrouwen 12:18
Unit 1: Friendship Unit 2: Road To Success
Study Skills
2:4
21
Body Care
0:3
35
Sweet Dreams
12:12
45
The Independence War
8:7
55
The Story of the Stolen Necklace
6:5
65
Unit 7: Personal Experiences
Places
6:5
79
Unit 8: Cooperation in the Family
Running Errands
4:16
89
A Living Scientist
4:2
101
A Modern Short Story
2:2
111
Knowing What You Want
6:6
121
Identifying Strengths and Weaknesses
2:2
131
Unit 13: Language Learning
A Good Language Learner
6:10
143
Unit 14: Precautionary Measures
Sensible Precautions
3:2
153
Unit 15: Preferences Unit 16: Empathy
Holiday Activities Understanding Others
1:6 3:3
163 173
Unit 3: Improving One’s Look Unit 4: Dreams Unit 5: Atatürk: The Founder of Turkish Republic Unit 6: Detective Stories
Unit 9: Success Stories Unit 10: Reading for Entertainment Unit 11: Personal Goals Unit 12: Personality Types
11
Een analyse volgens units laat zien dat in "Spot" de man-vrouw vertegenwoordiging in het beeldmateriaal numeriek ongeveer gelijk is. Hoewel in sommige eenheden mannen meer vertegenwoordigd zijn in het beeldmateriaal, is er in het algemeen een eerlijke verdeling. Een meer gedetailleerde analyse van deze beelden of eenheden, echter, toont enkele interessante resultaten, zoals Unit 3 – “Improving One’s Looks” (het uiterlijk verbeteren) waarin geen mannen worden getoond. Op alle afbeeldingen staan vrouwen. Dit ondersteunt indirect de opvatting dat er in deze maatschappij alleen vrouwen, die voortdurend mooi en aantrekkelijk zouden moeten zijn. Vrouwen staan in het maatschappelijke leven, in het beroepsleven enz. permanent onder druk om er goed uit te zien. Mannen hebben het gemakkelijk: het volstaat dat ze er gemiddeld uitzien. Helaas, blijkt deze dubbelzinnigheid in bijna alle levensgebieden van onze samenleving. Als het gaat om het uiterlijk, ook onder invloed van mediabeelden, moeten vrouwen altijd streven naar perfectie, maar is het OK voor mannen om net boven het gemiddelde te zijn. Helaas, wordt dit ook door deze analyse bewezen. Omdat in deze unit
geen mannelijke wezens worden weergegeven, is de mening ondersteund dat
8
persoonlijke zorg louter een kwestie voor meisjes is maar niet voor jongens. Een andere eenheid, in dit opzicht, is getiteld “Samenwerking in het Gezin” (Unit 8 Cooperation in the Family), dat op zijn beurt - niet verrassend - vrouwen toont als hoofdverantwoordelijke voor het huishouden en de woning. Bij de 28 afbeeldingen in deze unit, zijn er 16, die vrouwen tonen, die ofwel afwassen, het ontbijt/avondeten klaarmaken, of tijdens het winkelen de hond uitlaten. Op geen enkele afbeelding staat er een man, want de mannen in deze maatschappij worden gezien als de machthebbers. Mannen verschijnen daarentegen in andere Units. In bijvoorbeeld Unit 9, getiteld “Success Stories”, worden er drie voorbeelden gegeven (twee uit Turkije en een internationaal), maar geen enkel voorbeeld gaat over een vrouw. In datzelfde deel is er een verdere leestekst over een mannelijke psycholoog genaamd Daniel Goleman, maar er zijn geen voorbeelden in deze unit van “vrouwelijke Succes Stories” - noch uit Turkije noch uit het buitenland. In een volgende Unit – “Road to Success” – krijgen leerlingen tips over leertechnieken. In het gedeelte over luistervaardigheid geven drie succesvolle studenten hun vrienden insider informatie om Frans te leren. Twee van deze succesvollen zijn meisjes - en dat is verheugend in de zin dat meisjes worden voorgesteld als succesvolle leden van de samenleving. Een verdere analyse werd uitgevoerd met werkwoorden: mannelijke of vrouwelijke actoren gevolgd door een werkwoord (hij / zij werkwoord +). Aangezien het niet mogelijk is om deze analyse uit te voeren voor het gehele boek, wordt er slechts een eenheid geanalyseerd. De eerste eenheid van het boek is getiteld “Vriendschap” en begint met een allocatieopdracht waarbij de leerlingen worden gevraagd om bijvoeglijke naamwoorden toe te wijzen aan de respectievelijke afbeeldingen. Bekijkt men de juiste antwoorden, dan ontstaan als bijvoeglijke naamwoorden die in verband worden gebracht met mannelijke actoren “grappig”, “grof”, “vriendelijk”, “gul” en “gierig” - dwz adjectieven die zowel positieve als negatieve betekenissen en connotaties omvatten. De volgende Tabel geeft een gedetailleerde analyse van deze Unit: Persoon
Werkwoord in context He is funny.
He He He She He
is is is is is
rude. polite. stingy. helpful. generous.
She is friendly.
Pagina
Persoon
12
He
12 12 12 12 12
Trevor Trevor He Trevor Trevor
Werkwoord in Pagina context has a good sense of 13 humour. is good at making jokes. 13 is honest. 13 always tells the truth. 13 is reliable. 13 is always there when 13 you need him.
12
De enige adjectieven die met vrouwelijke actoren gebruikt worden, zijn “hulpvaardig” en “vriendelijk”. “Betrouwbaar”, “eerlijk” en “grappig” zijn, worden in dit boek consistent geassocieerd met mannelijke personages. In het algemeen kan men stellen dat “Spot On” - op het gebied van de visualisatie van de
9
geslachten geen onevenwicht aanduidt. Integendeel, vrouwelijke personages zijn zelfs vaker zichtbaar (zie bijgaande tabel) en het leek alsof ze een even actieve rol als hun mannelijke partners in het boek hadden. Echter, een aantal genderstereotypen werden ontdekt in dit boek. Het leek erop dat deze stereotypen zich vooral onderwerpgebonden voordeden. Vrouwelijke personages zijn voornamelijk te vinden in verband met activiteiten in het huishouden, terwijl mannelijke personages gebruikt worden als voorbeelden van succesverhalen. Een algemene opmerking over dit boek heeft betrekking op de auteurs: het boek werd door zes vrouwen geschreven en bewerkt door nog een andere vrouw. Dit is belangrijk omwille van het effect - met uitzondering van de eenheid “Cooperation in the Family” - dat vrouwen in dit boek algemeen als “actief” en niet als “huishoudelijk” personages worden opgetekend. Dit zou het gevolg kunnen zijn van een “vrouwelijk schrijversteam” en een vrouwelijke redacteur. Het zou interessant zijn om een ander leerboek, een slechts geschreven door mannen, te analyseren. 3. Analyse van leerboeken voor het onderricht van Spaans en Duits als vreemde taal 3.1 Een Spaans leerboek: neutraal en uitgebalanceerd Fiona Shelton (UK) Bij het geanalyseerde boek, gaat het over het werk “Mira Express 8”, Essex: Pearson (2008), van de auteur A. McLachlan. De volgende tabel vat de resultaten van de analyse samen: Unit
Unit 1: Vamos [Let’s go]
Context
In the class Introducing yourself & counting Alphabet
Verhouding Mannen : vrouwen 4:1
Bladzijde(n)
10:10 2:2
6-11 12-13
5
Talking about the classroom 5:3 14-15 Op pagina 5 bevinden zich een leraar, drie mannelijke leerlingen en een vrouwelijke leerling. Het meisje verschijnt maar een keer, de jongens daarentegen worden getoond terwijl ze boeken bekijken in de klas en terwijl ze vragen stellen. De andere jongens en meisjes worden simpelweg met een “pasfoto” (Headshot) afgebeeld – zonder context. Talking about school subjects 1:2 24-25 Unit 2: What do you study?
Saying what you do in lessons Talking about school teachers
1:3 9:9
26-27 28-29
Giving opinions 2:3 30-31 De meeste kinderen worden – zoals hierboven – evenzeer ahv “Headshots” weergegeven. Op bladzijden 28-29 worden leraars en leraressen als cartoons weergegeven met verschillende onderwerpen en kenmerken: Leraar: Lerares: Engels: streng Fysica/Chemie: streng
10
ICT: saai Spaans: grappig Rollenspel: vriendelijk Religie: onsympathiek
Frans: saai Muziek: grappig Geografie: vriendelijk Kunst: onsympathiek Talking about your brothers and sisters
6:9
Unit 3 : My family
Counting to 100 Talking about your 7:16 family Talking about appearance and 21:21 character De afbeeldingen zijn “Headshots”, Families (moeder, vader, broer en zus) Unit 4: Living in Europe
Talking about where you live Talking about your bedroom
16:11 8:5
42-43 44-45 48-51
60-65 68-69
Hier vinden we “Headshots van jonge mensen – een gelijk aantal jongens en meisjes die tonen hoe ze wonen. Jongens en meisjes tijdens het sporten: 5:5. Op bladzijde 63 staat een vrouw voor een huis; een man met een veiligheidshelm staat voor een bouwwerf. Op bladzijde 65 staat er een mannelijke tweeling (cartoons): slapend, lezend en etend samen met hun moeder die voor hen heeft gekookt. Unit 5: Freetime
Talking about what you do in your freetime
9:7
78-79
Talking about sports 10:6 82-83 Op bladzijde 78 staan er cartoons van jongens in de bioscoop, tijdens het winkelen, op fietsen, tijdens het luisteren naar muziek en bij computerspellen. Meisjes zijn samen met hun vriendinnen, maken hun huiswerk en kijken televisie. Pagina 82 toont jongens tijdens de volgende activiteiten: Atletiek, fietsen, skien, tijdens basketbal, voetbal, volleybal; Meisjes zijn te zien tijdens volgende activiteiten: paardrijden, zwemmen, op skateboards, tijdens tennis en hockey. Pagina 83 toont vijf foto’s van beroemde athleten: vier daarvan zijn mannen, eentje is een vrouw.. Unit 6: Your Town
Talking about your town
3:3
96-98
Hier vinden we “Headshots” van jonge mensen niet ingebed in een specifieke context, maar geen beelden van jongens of meisjes in een specifieke inhoudelijke verwijzing.
Het boek bevat geen hoofdstuk over Jobs/Beroepen. De volgende tabel illustreert de “persoon-werkwoord context”: Persoon
Werkwoord in context
studeert Spaans, wiskunde, Engels, geschiedenis, Luz (f) technologie, aardrijkskunde, Frans, geen drama studeert Spaans, wiskunde , natuurwetenschappen, Engels, Sergio (m) geschiedenis, technologie, ICT, geen Frans studeert Spaans, Engels en Luis Miguel Frans Hij is streng Hij is saai
Pagina
Persoon
Werkwoord in context
Pagina
25
Zij stuurt SMS-berichten.
68
25
Hij luistert naar muziek.
68
27
Hij drinkt.
68
28
Hij slaapt.
68
28
Zij kijkt televisie.
68
11
Hij is vriendelijk
28
speelt een computerspel. Zij leert.
Hij is onplezierig/onaangenaam Zij is streng
28 28
Zij telefoneert. Zij leest.
Zij is saai
28
Zij is grappig
28
Zij is vriendelijk
28
Hij
Zij is onplezierig/onaangenaam
28
…hij
33
…hij
Hij is grappig
eet een broodje en drinkt een cola. houdt van geschiedenis maar Hij niet van fysica. Hij
28
33
Hij
Hij eet een broodje. luistert elke dag naar Norberto muziek
68 68 68 68 68 79
schrijft een huistaak in de eetkamer.
79
gaat naar het zwembad.
79
gaat met vrienden naar de bioscoop. gaat een keer per week Hij winkelen.
79 79
Het boek heeft een goed evenwicht op het gebied van afbeeldingen, die mannen en vrouwen vertegenwoordigen. Er waren weinig foto's, die jongens en meisjes in stereotiepe rolpatronen weergaven. Het merendeel van de foto's toonden jongens en meisjes dmv “Headshot”, wat betekende dat de context over het algemeen neutraal was en jongeren niet op een speciale manier gereflecteerd werden. Vele foto’s vertoonden – doorheen het hele boek – een gelijk aantal jongens en meisjes; er waren geen beduidende thema’s in dewelke een bepaald geslacht vaker vertegenwoordigd werd dan het andere. Het boek was in het algemeen genderneutraal en nergens was het opvallend, dat een jonge persoon een specifieke beroepsmatige activiteit of een hobby werd toegeschreven, dat als stereotyperend of geslachtsrol-typisch uitgelegd zou kunnen worden. Als voorbeeld werd een meisje tijdens het skateboarden getoond – een activiteit, die normaal gezien als stereotypisch voor jongens wordt gezien. Volgens mij is het boek neutraal en goed uitgebalanceerd. 3.2 Een Pools leerboek voor Duits: “studenten” in het algemeen, maar geen individuen Małgozata Żyluk (PL) Geanalyseerd werd het in het Wydawnictwo Szkolne (Schulverlag) PWN Warszawa (Warschau) verschenen leerboek “der, die, das NEU” kurs kontynuacyjny“ (Vervolgkoers) van het auteursteam Kozubska M., Krawczyk E., Zastąpiło L., ondersteund door Josef Tholen. Het leerboek is goedgekeurd voor de 8ste klas (2de graad van het Gymnasium). Het geanalyseerde leerboek is verdeeld in zeven hoofdstukken, elk hoofdstuk heeft 11 leseenheden. Het geeft een beschrijving van de didactische spellen, een lijst van onregelmatige en regelmatige werkwoorden alsook een woordenschatlijst. Het leerboek “der, die, das NEU” is heel kleurrijk, bevat heel wat afbeeldingen, illustraties en foto’s. Het numerieke aandeel van mannen en vrouwen/jongens en meisjes in beeldmateriaal gepresenteerd in het leerboek. De referenties voor het relevante beeldmateriaal bevinden zich tussen pagina's 7 en 73.
12
Unit
Context
Hoofdstuk 1: Plagen is liefde vragen
Titelpagina – Schoolreis In de herberg Bij het vuur
Hoofdstuk 2: Niemand is te oud om te leren
Aantal afgebeelde mannen : vrouwen 5:3 5:2 4:2 3:2
Referentie p. 7 p. 8 p. 9 p. 10-11
Titelpagina Leerkracht Leerlingen Titelpagina Werkgroepen hobby (Sport, extreme sport)
13:11 8:3 2:6 2:12 9:10 14:3
p. 17 p. 22 p. 22-23 p. 27 p. 28 p. 31,33
Mode
0:12
p. 38-39
Titelpagina Jongeren en hun problemen
2:2 5:8
p. 47 p. 48-55
Hoofdstuk 6 Wie reist, heeft wat te vertellen
Reizen
9:4
p. 60-61
Hoofdstuk 7 Gewoontes en tradities in de Duitstalige landen
Titelpagina Gewoontes en tradities
4:0 12:2
p. 67 p. 71-73
Hoofdstuk 3 Wie rust, die roest Hoofdstuk 4 Kleren maken de man Hoofdstuk 5 Liefde en verstand, gaan zelden hand in hand
De inhoud. Zoals blijkt uit de bovenstaande tabel, presenteren de beelden/foto's meestal een bijna gelijk aantal meisjes en jongens. De meeste beelden/foto's die een surplus aan mannelijke actoren weergeven, zijn foto's van extreme sporten. Een surplus aan vrouwelijke actoren treden voornamelijk op in de beelden/foto's rond het thema “Mode”. Inzake “Beroepen”/“Werkomgeving”. Het boek bevat geen hoofdstuk over het onderwerp “Beroepen”/“Werkomgeving”. Deze twee onderwerpen zijn voorzien voor de 9de graad. Wat betreft de analyse van werkwoorden die mannelijke en vrouwelijke actoren volgen. Aangezien de meeste hoofdstukken en oefeningen moeten leiden tot communicatieve mogelijkheden, zijn er tal van dialogen in het geanalyseerde leerboek. Daarom is de analyse van “persoon en daaropvolgend werkwoord” slechts gebaseerd op een aantal secties: Persoon Werkwoord in context Meisjes wilden tenten opzetten
Pagina p. 10
Jongens moeten koken voor allen
p. 10
Meisjes zijn altijd saai
Persoon Werkwoord in context Hij veranderde zijn voornaam in Levi Hij kocht een groot stuk katoenen stof
Pagina p. 41 p. 41
p. 11
Levi naaide daaruit broeken Strauss
p. 41
Jongens zijn zo ongehoorzaam
p. 11
p. 41
Mijn leidt de filmcommissie vriendin Martin is leider van de sportcommissie
p. 21
Hij verkocht die aan de goudgravers Levi werd miljonair Strauss Hij merkt me niet op
p. 21
13
p. 41 p. 49
Meisjes trokken zich terug
p. 23
Hij is verliefd op een meisje
p. 49
Loeb was uit Buttenheim in Strauss Beieren
p. 41
Hij is te oud voor hem
p. 49
Hij kwam naar Amerika
p. 41
Zij had helaas geen schoen verloren
p. 53
Hij was kleermaker van beroep
p. 41
Uit de analyse van afbeeldingen en foto's/tekeningen, blijkt dat beide seksen relatief in dezelfde verhoudingen worden weergegeven. Het grootste deel van de teksten en dialogen gaat over leerlingen in het algemeen en benoemen niet in het bijzonder meisjes en jongens of mannelijke of vrouwelijke leerlingen. Dit kan de indruk wekken dat het Poolse leerboek louter geschreven is voor “onbepaalde individuen”. Hoewel er in Polen in het schooltoezicht geen genderfunctionarissen zijn, worden leerboeken meestal neutraal geconstrueerd. Deze neutraliteit is ook te merken in de schoolprogramma's en curricula die niet spreken over “vrouwelijke” en “mannelijke leerlingen”, maar slechts over “leerlingen”. In dit verband vind ik het boek genderneutraal.
4. Afsluitende opmerkingen – Samenvatting van de resultaten Renate Seebauer (AT) Het voor dit project door SEEBAUER (2012) geanalyseerde leerboek (“MORE Student’s Book 4 – Enriched Course”; Auteurs: Puchta, H., Gerngross, G. en Holzmann, Ch., ondersteund door Jeff Stranks en Peter Lewis-Jones), wiens analyse uit plaatsoverwegingen hier niet in detail kan weergegeven worden, geeft volgende resultaten: Het beeldmateriaal toont in totaal ca. 485 personen: tegenover 283 mannen staan 136 vrouwen; 37 jongens tegenover 39 meisjes. Unit 5 (p. 38 ff.) is gewijd aan het thema “Beroepen en Werkomgeving” en begint met 20 opgelijste beroepen, waartoe 20 afbeeldingen moeten toegedicht worden (p. 38, 39). In deze foto’s treffen we een evenwicht van 11 mannen en 12 vrouwen. Bij de medische beroepen, is de dokter vrouwelijk, de tandarts mannelijk en de verpleegster vrouwelijk. De kok is mannelijk, de arbeidster in de conservenfabriek is vrouwelijk, de boekhouder is mannelijk, de secretaresse is vrouwelijk: hij controleert, zij straalt omdat ze een dictee mag opnemen... – nochtans zitten beiden aan een bureau en achter een PC. Vrouwen verschijnen niet in natuurwetenschappelijke/technische beroepen, het eerste beeld is dat van een soldaat (p.38)... Conclusie: Het boek toont sterke, succesvolle mannen (winnaars in gevechten, mannen in de rechtszaal, die rechtspreken over vrouwen, supermannen, chef-koks...) en zwakke, timide vrouwen, die echter in staat waren hun problemen te overwinnen... •
In het algemeen, vertonen de hier geanalyseerde leerboeken de bekommernis om tot een relatief evenwicht tussen de uitbeeldingen van vrouwen/meisjes en mannen/jongens te komen.
•
Dit evenwicht zou tijdens een oppervlakkige reflectie het feit kunnen verbergen dat mannelijke en vrouwelijke figuren zo goed als “uitwisselbaar” waren, zelfs tot in de mate van genderloosheid, zoals duidelijk aangetoond werd in de Noorse bijdrage.
14
•
In het algemeen, kan men het ontbreken van een aanbod aan identificatiemogelijkheden voor meisjes en jongens inzake een gewijzigd rollenbeeld vaststellen, net zoals het oplijsten van prestaties door vrouwen op basis van historische feiten en/of actuele omstandigheden (bijvoorbeeld in sport).
•
Niet in alle leerboeken wordt het onderwerp “Beroepen”/“Werkomgeving” behandeld; in het Oostenrijkse leerboek Engels, waar dat wel het geval was, werden eerder traditionele beroepsrollen afgebeeld, dan dat leerlingen nieuwe mogelijkheden in de keuze van hun loopbaan werden onthuld (Vb. meisjes in natuurwetenschappelijke – technische gebieden).
•
Wat Johanna Dohnal, de eerste vrouwelijke minister van Buitenlandse Zaken in Oostenrijk, reeds in 1984 begon met de actie “Dochters kunnen meer - Carrière Planning is Life Planning”, zou nog steeds “een thema” moeten zijn - en niet alleen met betrekking tot het ontwerp van het onderwijs!
•
Voor verdere analyse, rijst de vraag (zie ook de bijdrage van Turkije) of vrouwelijke en mannelijke schrijvers bij de voorbereiding van schoolboeken uitgaan van verschillende benaderingen van de genderproblematiek. ... - Maar niettemin zijn het nog steeds de leraren, die moeten streven om kritisch de inhoud van handboeken te benaderen, en deze te bevragen..
Als suggestie ter analyse van geschiedenishandboeken gelden nog steeds - Bertholt Brechts (Kalenderverhalen, 1928) – “Vragen van een lezende arbeider”: “Wie bouwde Thebe met de zeven torens? - In de boeken staan de namen van koningen. - Hebben de koningen de brokken steen aangesleept? - En het vele malen gesloopte Babylon, wie bouwde het zo vaak hierop? - In welke huizen van het met goud glinsterende Lima woonden de metselaars? - Waar zijn de metselaars heengegaan de avond dat de Chinese muur klaar was? Het grote Rome staat vol met triomfbogen. Over wie triomfeerden de Caesaren? - Had het veel geprezen Byzantium enkel paleizen voor zijn inwoners? - Zelfs in het legendarische Atlantis, in de nacht dat de oceaan het overspoelde, brulde de verzuipenden nog steeds om hun slaven. - De jonge Alexander veroverde India. Hij alleen? - Caesar versloeg de Galliërs. Had hij op het minst niet een kok bij zich? - Philips van Spanje huilde als de zijne ten onder gingen. Weende er ook nog iemand anders? - Frederik de Tweede won de Zevenjarige Oorlog. Wie won er samen met hem? Elke pagina een overwinning. Wie kookt het feestmaal voor de overwinnaars? - Elke tien jaar een groot man - Wie betaalde de rekening? Zoveel verhalen, zoveel vragen.”
15
