01. Redactie: IVN KNNV

DE RATELAAR 30e jaargang nr. 1 2011/01 De Ratelaar is een gezamenlijke uitgave van KNNV en IVN. De Ratelaar is de voortzetting van De Kleine Ratelaar, het blad van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag. Het verschijnt rond 15 februari, 15 mei, 15 augustus en 15 november.

NNV IVN

Redactie: Eindredactie: Rob Meyer, Mient 373, 2564 LA Den Haag, 070 368 14 00, e-mail: [email protected] KNNV: Lex van der Steur, Koningsspil 47, 2265 VH, Leidschendam, 070 317 69 90, e-mail: [email protected] IVN: Ingrid Piek, R.A. Flintermanstraat 5, 2552 JJ Den Haag, 070 391 02 13 e-mail: [email protected]

Kopij voor het volgende nummer van de Ratelaar vóór 1 april 2011 naar de redacteur van uw vereniging in Word als bijlage van een e-mail naar: [email protected]

Samenstelling: Evert Thomassen Opmaak: Sandra Kamphuis Haags Milieucentrum Foto voorzijde: Sneeuw in Meer en Bos door Evert Thomassen Druk: Drukkerij Lifoka, Den Haag Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de redactie.

IVN IVN Vereniging voor Natuur- en Milieueducatie is een landelijke organisatie waarvan de leden, via een 180tal afdelingen zich daadwerkelijk inzetten voor activiteiten die erop gericht zijn een ieders inzicht met betrekking tot Natuur en Milieu te verruimen. Contributie voor donateurs en leden € 15,en huisgenoten € 5,-. ING bankrekening nr. 691956 t.n.v. IVN - afd. Den Haag te Leidschendam. Inlichtingen: Rob Meyer, 070 368 14 00. Website: www.ivndenhaag.nl

KNNV De Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag is een afdeling van een landelijke vereniging voor natuurstudie, -beleving en -bescherming. Zij organiseert werkgroepen, excursies, lezingen en cursussen. Contributie voor leden € 27, huisgenootleden € 8,50 en jeugdleden € 15. ING bankrekeningnr. 144637 t.n.v. KNNV afd. Den Haag te Zoetermeer. Inlichtingen: Bert van Maanen, 070 386 76 30 Website: www.knnv.nl/den-haag

ALGEMEEN DEEL RATELAAR 2011/1 Alweer de 30e jaargang. Drie decennia Ratelaar. Een jubileum lijkt zo gewoon, maar als je bedenkt dat we in die tijd vier Ratelaars per jaar hebben uitgebracht, dan is dat toch wel iets bijzonders. U leest in dit nummer dat de KNNV zijn 110-jarig jubileum viert, hetgeen betekent dat ze het 80 jaar zonder de Ratelaar hebben moeten stellen! Zoals de meesten weten is de Ratelaar 30 jaar geleden opgericht als ledenblad voor de Haagse KNNV-ers. Het IVN had in die tijd nog het blaadje (meer een stencil) “Natuur en Den Haag”. Als je zo terugkijkt op de geschiedenis dan is er zeker een grote vooruitgang geboekt; iets wat natuurlijk ook te danken is aan de techniek. De computer werd nog niet algemeen gebruikt en digitale foto’s, waarmee wij u kunnen verwennen, bestonden nog niet. Hoewel wij als redactie best trots zijn op onze Ratelaar, willen wij toch ook onze lezers – allen met veel interesse voor de natuur – verzoeken ons artikelen en foto’s of tekeningen te sturen. Het zijn vaak dezelfde leden van onze verenigingen die ons voorzien van kopij. Hieronder een foto van een aantal rotganzen in Zeeland. Het is tenslotte de tijd van het ganzen kijken en tellen. Ik wens u veel leesplezier. Rob Meyer

1

IVN, VERENIGING VOOR NATUUR- EN MILIEU-EDUCATIE

VERSLAG GROENE CURSUS NAJAAR 2010 Het was weer een succesvolle cursus met veel enthousiaste cursisten. Bij de paddenstoelenexcursie had Kees Pinster voor een verrassende werkvorm gezorgd. De cursisten zetten zelf per groep een parcours uit en plaatsten bij de gevonden paddenstoelen een stokje. Daarna liepen we met Kees elk parcours na en dat gaf ons de illusie echt iets van de paddenstoelen te weten. De avond over zee en strand werd deels besteed aan de theorie en deels aan het determineren van schelpen. Een uitstekende aanloop naar de strandexcursie die volgde: Wim Voortman bedankt! Hoe vooral de kleine dieren de winter overleven hoorden we van Corry van Leeuwen. Het is een kwestie van aanpassen. Als je al voor eitjes hebt gezorgd is doodgaan ook een vorm van overleven. De les van Ruud van der Waard over vogeltrek sloot uitstekend aan bij de les van Corry. Om zo’n lange reis te maken moeten

de vogellichamen over een heel groot aanpassingsvermogen beschikken. De les vruchten en zaden werd door Martina Stang verzorgd. Het oude spreekwoord “Bij gebrek aan brood, eet men kostjes van pastijen” werd in haar presentatie weer helemaal actueel. Ruud had samen met Muriel Kommer (cursiste) een leuke actuele fotocollage gemaakt en deze ging als certificaat met de cursisten mee naar huis.

Laus Hendriks vroeg aandacht voor de voorjaarscursus en hoopt daar weer veel cursisten terug te zien. We hadden nog een derde excursie, in Meijendel. Door het mooie weer en het enthousiasme kreeg deze middag een feestjurk aan en werd het zo’n dag waarop Franciscus het zonnelied zou hebben kunnen schrijven. Jos van Zaalen

SLOTDAG NATUURVERKENNERS Het IVN deed 28 november alweer voor de 10e keer mee aan de slotdag van de Haagse Natuurverkenners. Met deze activiteitendag wordt het speurseizoen van de Natuurverkenners afgesloten. De organisatie is in handen van Milieu Educatie van de gemeente Den Haag en de Haagse Hogeschool. De doelgroep is kinderen van 8 tot 12 jaar, maar in de praktijk zijn alle kinderen in alle leeftijden welkom. De dag werd geopend door wethouder Baldewsingh. De aula van de Haagse Hogeschool stond bomvol stands. Ongelooflijk hoeveel verschillende relaties met natuur te bedenken zijn en hoeveel mensen met natuur bezig zijn. De slotdag van dit jaar had zoals altijd de titel 2

“Natuur- en Techniekspektakel”. De techniek werd vorm gegeven door de 2e jaars PABO studenten van de Haagse Hogeschool. Hele leuke inventieve bedenksels die behoorlijk wat leven in de brouwerij brachten. En dan

het groeiproces van planten kon volgen. We kunnen absoluut tevreden zijn over de belangstelling die er voor de IVN-stand was. De activiteiten sloegen goed aan. Het belangrijkste is natuurlijk dat er veel ouders met kinderen op de slotdag zijn afgekomen en op deze manier in contact zijn gekomen met natuur. Er zal altijd iets beklijven! natuurlijk zoals alle jaren veel knutsel- en informatiestands van natuurverenigingen en anderen die met natuur bezig zijn. Kinderen en hun ouders konden hun hart ophalen aan wat er allemaal met de mooie natuurlijke materialen te doen was, op weg geholpen door vele vrijwilligers.

Samen met Karin (onze coördinator dit jaar), Louise, Lisette, Marianne, Ingrid, Mien, Sietske en Max waren we met veel plezier de standwerkers op deze dag. Loes van Zee foto’s: Rob Tielenburg

Het IVN stond met drie activiteiten in een grote stand. Kinderen konden aardewerkpotjes verven en ze daarna vullen met vetbollen voor de vogels. Een ingenieuze constructie met een touwtje. In een andere stand werd met knip- en vouwwerk een eekhoorn in elkaar geknutseld. En de derde activiteit was een groots opgezette knutseltafel waarop de meest prachtige natuurlijke materialen stonden en wat creatieve voorbeelden (een pluim voor Marianne voor het verzamelen van het materiaal is hier echt op zijn plaats). En als extraatje was er nog een tafel waarop je met boeken en platen

HET BEWAARDE LAND Het Bewaarde Land werkt momenteel aan een tweede locatie in Meijendel. Daarvoor worden vrijwilligers gezocht en ook IVN-ers zijn natuurlijk van harte welkom om mee te doen als Wachter. Voor belangstellenden is er in april een trainingsprogramma van drie woensdagen: 13, 20 en 27 april. Heb je belangstelling om als Wachter aan de slag te gaan of wil je meer weten over het Bewaarde Land, neem dan even contact op met Max Leerentveld ([email protected] of tel 070 3252405). Informatie over het Bewaarde Land is ook te vinden op: www. hetbewaardeland.nl Max Leerentveld

3

NEDERLAND IN BEELD De laatste decennia is er erg veel veranderd in het Nederlandse landschap en de volgende decennia zal dat proces zich nog sneller voltrekken. Die verandering is een autonoom proces. Het is de resultante van de invloeden van economische activiteiten op hun omgeving. Er worden wegen aangelegd, Vinex-wijken gebouwd en het gras wordt steeds vroeger gemaaid, terwijl veel koeien meer in de stal dan in de wei verblijven. Een deel van die veranderingen kun je door vergelijking van topografische kaarten en door statistieken vaststellen. Maar een belangrijk deel van die veranderingen krijg je zo niet helder. Je kunt die veranderingen vastleggen door het landschap met enige regelmaat te fotograferen. Streetview van Google fotografeert op grote schaal, maar die opnamen betreffen niet het landschap, maar de zijkant van verharde wegen. Voor kleinere gebieden heeft men meermalen foto’s over een langere periode gemaakt. Als je die foto’s ziet, dringt pas goed tot je door hoe snel die veranderingen zich voltrekken. Die veranderingen hebben grote invloed op het voorkomen van planten en dieren. Daarom heeft de stichting Saxifraga (www. saxifraga.nl) besloten om het project NL in Beeld te starten. De bedoeling is om van elk kilometerhok in Nederland ten minste drie foto’s te maken volgens een gestandaardiseerde methode. Deze verzameling foto’s 4

zal het mogelijk maken om kwantitatief vast te stellen hoe het Nederlandse landschap er nu uit ziet. Als zo’n project over tien of twintig jaar wordt herhaald, is de ontwikkeling van de veranderingen in principe eenvoudig te analyseren. Bovendien kan iedereen zien hoe Nederland er nu uit ziet. Het project is overlegd met SOVON en De Vlinderstichting. Zij willen op dit punt samenwerken met Saxifraga, zodat het gezamenlijke materiaal voor een analyse van het landschap voor een eventuele volgende verspreidingsatlas kan worden gebruikt. Alle foto’s worden overigens op een website geplaatst en zijn voor iedereen toegankelijk en vrij te gebruiken. Het gaat hier om een groot project, dat alleen met de hulp van veel fotografen uitvoerbaar is. Fotograferen is populairder dan ooit. Wij

gaan er dan ook van uit, dat het mogelijk moet zijn om enkele honderden fotografen in Nederland te enthousiasmeren om mee te doen aan dit project. In dat geval zal na verloop van enkele jaren het project uitgevoerd zijn. Iedereen die een camera kan hanteren, kan aan dit project meedoen. We hebben een protocol opgesteld en er zijn

digitale topografische kaarten van 1:25.000 beschikbaar. Als je je uitgedaagd voelt om aan dit baanbrekende project mee te doen, kun je een mailtje sturen naar saxifraga@ planet.nl Jan van der Straaten, Stichting Saxifraga foto: de Dinkel in het Lutterzand

AAN DE PIZZA MET MARIO Is het Milieuservicepunt normaal het decor van onze lessen voor de gidsencursus, dit keer waanden we ons op een heuse filmset. Na een korte introducerende opdracht in de sneeuw over zonne-energie, werden alle cursisten namelijk welkom geheten in Mario’s pizzeria. We konden natuurlijk niet naar binnen zonder een kleffe handdruk mét deeg van Mario zelf. Voor de gelegenheid was de cursuszaal geheel omgetoverd tot Italiaans restaurant. Tijdens de avond werden de hoofdrollen vertolkt door Rob als slinkse bankier mét sigaar, Max als enthousiaste kok en speciale gast Gert van der Slikke als eigenaar van het restaurant. Dit alles uiteraard mét Italiaans accent. Het onverwachte acteertalent van de docenten werkte menig cursist flink op de lachspieren.

Eenmaal geïnstaleerd aan de gedekte tafels was het overigens tijd voor ‘serious business’. Tijdens onze winterse wandeling verzamelden wij namelijk zonne-energie in de vorm van muntjes, de zogenaamde Solaria. Bij het bestellen van onze pizza kwamen deze goed van pas, want alle ingrediënten moesten ermee betaald worden. Gert toonde ons op ludieke wijze hoe ontzettend veel energie het kost om een pizza te bereiden. Iedereen bleek Solaria -ofwel energie- te kort te komen. Rob zag zijn kans schoon en probeerde iedereen te verleiden tot het lenen van geld. Maar waarom een schuld aangaan als je de boel ook kan saboteren? Zo verdubbelde André het vermogen van zijn groep met zijn illegale Solaria-drukkerij. Uiteraard viel hij direct door de mand. Ondanks dat werden wij deze avond toch beloond met pizza en wijn. Aan het eind van de avond krabden al enkele cursisten zich achter de oren over ons energieverbruik. Zo merkte Djoeke op: ‘Als ik straks door de supermarkt loop, denk ik wel even twee keer na wat ik koop.’ De acteurs of eh..onze docenten hebben hun missie voltooid! Caroline Piek foto’s: Rob Visser

5

GROENE CURSUS VOORJAAR 2011 Naast onze wekelijkse wandelingen in de Haagse natuurgebieden organiseert onze afdeling het komend voorjaar weer een Groene Cursus. Onze Groene Cursus is een basiscursus over de natuur rond om ons heen en vereist geen echte biologische voorkennis, wel interesse en enthousiasme. Het leslokaal is in het Milieu Service Punt Zuiderpark, Den Haag Ingang Vreeswijkstraat, bij de Kinderboerderij. Bereikbaar met bus 20 en 25. De cursus vindt plaats op de volgende woensdagavonden van 20.00 uur tot 22.00 uur. Zie ook: www.ivndenhaag.nl

Programma Wo Wo Wo Wo Wo Wo

16 maart 23 maart 30 maart 06 april 20 april 27 april

Bomen in het voorjaar Strandvondsten Vogelzang Voorjaarsbloemen Waterbeestjes Insekten en afsluiting

Excursies Zondag 27 maart Zaterdag 09 april Zaterdag 23 april

10 uur 10 uur 10 uur distelboktor in Meijendel

Kosten De kosten voor de hele cursus bedragen € 50,00 inclusief koffie, thee en cursusmateriaal. Voor nadere inlichtingen: Laus Hendriks 070 3946065 of Jos van Zaalen 070 3857343 U kunt zich opgeven voor deze cursus door het inzenden van de strook hieronder en door het overmaken van genoemd bedrag op girorekening nr. 69 19 56 t.n.v. Penningmeester IVN Den Haag te Leidschendam. U kunt zich ook aanmelden per e-mail: [email protected] Dit graag vóór 1 maart (minimum aantal deelnemers 15). ………………………………………………………………………………………………........................ Naam en voorletters: ...............................................

Roepnaam: ..............................

Adres: ................................................................................................................................. Postcode en woonplaats: ................................................................................................... Telefoonnummer: ....................................... E-mailadres: .............................................. Dit opsturen naar: Laus Hendriks, Mgr. Bekkerslaan 627, 2286 EA Rijswijk

6

STAPPEN IN DE NATUUR Datum

Tijd

Zo 6 mrt

10.00 DE HORSTEN: Vroege Lentewandeling over het landgoed, start bij de hoofdingang Papeweg. Wassenaar. 14.00 MARLOT-REIGERSBERGEN: wandelen over de landgoederen. Start op de hoek Reigersbergenweg/Bezuidenhoutseweg. 14.00 SCHEVENINGEN-haven: zeereep. Zie alle fasen van duinvorming. We bekijken ook het zuidelijk havenhoofd bij laagwater (ons eigen stukje rotskust). Bij niet te ruw weer gaan we ook korren. Vertrek bij de windmolen a/h eind van de Houtrustweg. Warm aankleden, laarzen aan! 14.00 VLIETLAND in de lente: verzamelen bij het parkeerterrein op de Kniplaan (Stompwijk) bij de brug over de A4. 14.00 PARK RUSTHOUT: voorjaar! Verzamelen bij de Noordsingel t.o. parkeergarage Leidsenhage, Leidschendam. Kinderen van harte welkom! 14.00 UITHOF: wandeling in de Uithof start bij de bushalte 25 op de hoek Hengelolaan/ Lozerlaan. 10.00 WESTDUINPARK: Natte Pan: lentewandeling. Start hoek De Savornin Lohmanlaan/Laan van Poot. 10.45 KIJKDUIN: Wat vind je zoal op het strand? Verzamelen bij de Muziektent, Deltaplein, laarzen aan. Bereikbaar bus 23, 24, 26. 14.00 DUIVENVOORDE: voorjaar op het landgoed. Start bij woning beheerder, halverwege de oprijlaan. Toegang € 1,-. Bus 39 en 45, halte Kniplaan. Het landgoed is verboden voor honden. SBOL 11.00 KIJFHOEK/BIERLAP: Start begin Meijendelseweg parkeerplaats Kievitstop, Wassenaar. Opgeven di t/m vrij 10.00 -16.00 uur tel. 070 511 72 76. Duur: 2 à 3 uur! 11.00 SCHEVENINGEN-haven: getijdengebied, met de havenhoofden hebben we ons eigen stukje rotskust. Goed zichtbaar bij laag water. Bij niet te veel wind gaan we ook korren. Vertrek vanaf de boulevard ter hoogte van eindpunt lijn 11. Warm aankleden, laarzen aan! 10.00 DE HORSTEN: weidevogels in De Horsten, let op: verzamelen aan de ingang Horstlaan!! Voorschoten. Verrekijker meenemen. Toegang € 1,-10.30 ZUIDERPARK: lente in de Heimanshof. Start bij de stadsboerderij Herweijerhoeve, Anna Polakweg 7. (ingang Zuiderpark aan de Vreeswijkstraat). 10.00 TE WERVE: lentewandeling vanaf aan de ingang van Vredenburchweg, Rijswijk. Bereikbaar met bus 23 halte Schouwburg of tram 17. 10.30 MONUMENTALE BOMEN: een wandeling langs oude bomen en Haagse gebouwen. Aansluitend een korte rondleiding op de Joodse begraafplaats. LET OP: het terrein is erg hobbelig en heren dienen een hoofddeksel te dragen! Verzamelen op Plein 1813. SBOL 10.00 VOGELEXCURSIE: verrekijker mee en waterdicht schoeisel. Honden mogen niet mee. Start bij ingang v.d. GAMMA Veursestraatweg, Leidschendam, bus 45 en 39, halte Noortheylaan. SBOL

Zo 13 mrt

Za 19 mrt

Zo 20 mrt

Wo 23 mrt

Za 26 mrt

Za 2 april

Zo 3 april

Zo 10 april

Za 16 april

Wandeling

7

Zo 17 april

10.00 HAAGSE BEEK: lente langs de beek. Verzamelpunt: hoek Segbroeklaan/Fahrenheitstraat Za 23 april 10.00 MARLOT: bomenwandeling thema: exoten op het landgoed. Verzamelen: hoofdingang Marlot, Bezuidenhoutseweg naast de ambulancepost. 11.00 KIJFHOEK/BIERLAP: Start begin Meijendelseweg parkeerplaats Kievitstop, Wassenaar. Opgeven di t/m vrij 10.00 -16.00 uur tel. 070 - 511 72 76. Duur: 2 à 3 uur! Wo 27 april 14.00 SORGHVLIET: wandeling in de lente. Wij hopen dat het park dan blauw ziet van de boshyacinten. Za 7 mei 10.15 HARSTENHOEK: wandeling met aandacht voor bruikbare en eetbare planten in de duinen. Start bij het koffiehuisje hoek Pompstationsweg/ Van Alkemadelaan. Bereikbaar met bus 23. 14.00 DE UITHOF: Verzamelen bij de ingang van het schaatscentrum aan de Jaap Edenweg. Zo 8 mei 10.00 DE HORSTEN: Moederdagwandeling, verzamelen bij de hoofdingang Papeweg. Toegang € 1. 14.00 SCHEVENINGEN-haven: basaltdijk. Deze zeedijk is rond deze tijd een voor Nederland unieke rotstuin. We kijken natuurlijk ook even naar de voortgang van de nieuwe boulevard. Vertrek: eindpunt lijn 11 Za 14 mei 10.00 CLINGENDAEL: wandeling vanaf de ingang v.d. Bosjes van Zanen naar de Japanse tuin. Start hoek Van Mojalenlaan/Van Ouwenlaan. SBOL Zo 15 mei 10.30 Fossielen in de stoep: het Carboon op en rond het Binnenhof. Max. 20 deelnemers; aanmelden via e-mail: max.leerentveld@planet. nl (of 070-3252405). 14.00 VLIETLAND: slootjesexcursie voor het hele gezin. Verzamelen bij het parkeerterrein op de Kniplaan (Stompwijk) bij de brug over de A4. Wo 18 mei 14.00 DUIVENVOORDE: bloeiende bomen. Start bij woning beheerder, halverwege de oprijlaan. Toegang € 1,-. Bus 39 en 45, halte Kniplaan. Het landgoed is verboden voor honden. SBOL Za 21 mei 11.00 KIJFHOEK/BIERLAP: Start begin Meijendelseweg parkeerplaats Kievitstop, Wassenaar. Opgeven di t/m vrij 10.00 -16.00 uur tel. 070 - 511 72 76. Duur: 2 à 3 uur! 14.00 PARK RUSTHOUT: scharrelen in het groen en de sloot. Verzamelen bij de Noordsingel t.o. parkeergarage Leidsenhage, Leidschendam. Kinderen van harte welkom! Zo 22 mei 14.00 MARLOT-REIGERSBERGEN: wandelen over de landgoederen. Start op de hoek Reigersbergenweg/Bezuidenhoutseweg. Za 28 mei 14.00 DE UITHOF: Verzamelen bij de ingang van het schaatscentrum aan de Jaap Edenweg. Zo 29 mei 10.00 WESTDUINPARK: Natte Pan, vroege zomerwandeling hoek De Savornin Lohmanlaan/Laan van Poot. SBOL: Stichting Bomen Over Leven

8

AFDELING DEN HAAG KONINKLIJKE NEDERLANDSE NATUURHISTORISCHE VERENIGING

EXCURSIEPROGRAMMA FEBRUARIͳMEI 2011 Info: Jan Engelenburg, natuurhistorisch secretaris, 070-3465388, [email protected] N.B.: - Meerijden in auto? Afrekenen met de chauffeur aan eind excursie à € 0.08 /km p.p. - Meenemen van honden of andere huisdieren is niet toegestaan

QUAKJESWATER OP VOORNE DUINGEBIED Datum zaterdag 26 februari Vertrek Pad Duur Leiding Vervoer Horeca

Station Voorburg bij de kiosk om 09.00 uur Vochtig bosgebied + duinen en strand Hele dag - lengte ± 7 km Ineke Zwarekant en Ineke Gilbert Per auto, dus van tevoren aanmelden tel. 070-2118254 Alleen begin en eind

VOORBURGSE PARKEN

Datum dinsdag 15 maart Leiding Els van Maanen Verzamelen 10.00 u. bij kaartverkooppunt van station Voorburg, onder Pr. Marianneviaduct Route Sonnenburgh, Middenburg, Hofwijck en Vreugd en Rust. De terugweg voert ons door de Herenstraat, een van de weinige historische straatjes van Voorburg Bereikbaar trein, bus 23, 39, 45 Inlichtingen Els van Maanen 070 3867630.

ELSTERBERG ROUTE ΈTHEMA BOS EN HEIDE, VENNEN, UITZICHTENΉ zaterdag 26 maart, duur gehele dag

Datum Verzamelen Route Meenemen Horeca Organisatie

8:40 u Den Haag Centraal bij Bruna, vervoer per trein, bus NS-wandeling van Rhenen naar Veenendaal, wij haken na 10,5 km af Lunchpakket, drinken, verrekijker, OV-chipkaart, enz. Begin van de wandeling Jola Gerbrands 070 3201485 en Els Kempen 070 4274818

Ook dit jaar weer de bekende

VROEGE VOGELZANGEXCURSIES IN DE WESTDUINEN OP

Datum donderdag 7, 14, 21 en 28 april Leiding Ton Haase, namens Haagse Vogelbescherming en KNNV Den Haag Verzamelen 06.30 uur hoek Fuutlaan - Laan van Poot Duur tot 08.00 uur Op 9 april kan gekozen worden tussen:

VOGELWEEKEND MET DE VOGELSTUDIEGROEP OF... 9

MIERENEXCURSIE MET DE INSECTENWERKGROEP, DUS VOOR ELK WAT WILS!! Vogelweekend van 8 t/m 10 april, voor informatie zie artikel verderop Mierenexcursie naar Ockenburg en de duinen, met Peter Boer, auteur van het boek Mieren van de Benelux

Datum

zaterdag 9 april maximaal 15 deelnemers

Thema Verzamelen Aanmelden

mieren 12.45 uur, hoofd ingang Ockenburg (bij de brug) Monsterseweg 8 4-8 april bij Jadranka Njegovan, 070 3634402 of [email protected]

LANDGOEDEREN BIJ LEIDEN EN OEGSTGEEST Datum zaterdag 23 april Thema Duur Verzamelen Meenemen Organisatie

Stinzenplanten Hele dag (9 km). Horeca onderweg. 9.15 uur bij Bruna CS Den Haag, trein vertrekt 9.28 uur Lunchpakket, drinken, verrekijker, plantenboek, enz. Okje van Drimmelen, tel. 070-3238629 en Mies Eveleens, tel. 015 2571535

DUIVENVOORDSE VEENLANDSE POLDER Datum zaterdag 7 mei Onderwerpen

een unieke gelegenheid om van de deskundige Dr. Wim ter Keurs alles te horen over de geschiedenis van dit gebied als ook over flora en fauna Duur ca. 3 uur Verzamelen 10.00 uur bij bruggetje over de Molensloot bij Achterbos Hoe te bereiken per fiets over de fietsroute ten oosten van de spoorlijn Den Haag - Leiden (Hofzichtlaan-Zijdesingel-Kastelenring-Tuinenlaan en dan via het tunneltje onder het spoor), per auto, parkeren bij de begraafplaats Noorthey en dan te voet door het tunneltje Meenemen zo nodig drinken en een boterham Leiding Dr. Wim ter Keurs

GROENE JONKER, DE HAECK EN GRASLANDEN Datum zaterdag 14 mei Vervoer Thema Verzamelen Organisatie Aanmelden

per auto vogels en blauwgrasland 08.30 uur bij Kiosk bij NS station Voorburg vogelstudiegroep; info Hilde Küpfer 06 53844741 tot uiterlijk donderdag 12 mei 2011 bij Ineke Zwarekant 079 3310369

BERKHEIDE

Een middagexcursie waarin uitleg gegeven wordt over processen die spelen bij de natuurontwikkeling aldaar

Datum

zaterdag 21 mei

Duur Verzamelen Leiding

2-3 uren 13.00 uur parkeerplaats hotel Duinoord Wassenaarse Slag Chrit van Ewijk ( 06 51638885) en Johan Apeldoorn (06 18146226)

NEELTJE JANS Datum

KLAAS KROMHOUT EXCURSIE zaterdag 28 mei, zie elders in deze Ratelaar

Informatie

Jola Gerbrands (070 3201485) en Auke Tuizenga (070 3179290)

10

VAN HET BESTUUR “10-10-10, Natuur moet je zien” was een succes. Meer dan 150 bezoekers in een mooie locatie, waar de presentaties van al onze werkgroepen zeer tot hun recht kwamen. Met de interessante minicursussen en bomen- mossen- en paddenstoelenexcursies was het een dag waar het publiek enthousiast over was (en wij ook!). Mede hierdoor kunnen we het jaar afsluiten met een mooie ledenwinst. Op 02-02-2011 bestaat onze afdeling 110 jaar! Een jubileum dat we zeker (bescheiden) gaan vieren. De Klaas Kromhout-excursie wordt extra feestelijk, zoals u elders in dit blad kunt lezen. De rest van de plannen staat nog niet vast. U hoort van ons! Begin maart ontvangt u een uitnodiging voor de ledenvergadering van donderdag 17 maart. We hopen velen van u daar te zien! Uw voorzitter

VOGELWEEKEND IN NOORDͳHOLLAND OP 8, 9 EN 10 APRIL 2011

De reis zal gemaakt worden per busje en/ of auto. De reiskosten bedragen ongeveer € 50,- Dit bedrag contant te betalen op de eerste dag. Het hotelonderkomen biedt ons 2-persoonskamers met eigen sanitaire voorzieningen. Verzorging is op basis van 1 dag halfpension en 1 dag volpension. De kosten hiervoor bedragen € 145,- p.p., inclusief de vaartocht. Alle drankjes (behalve die bij het ontbijt) zijn voor eigen rekening. De meerprijs voor een kamer voor alleengebruik bedraagt € 70,-. Er is voorlopig gereserveerd voor 16 personen. Inschrijven kan via het inschrijfformulier op de website www.knnv.nl/den-haag of met een inschrijfformulier dat is aan te vragen bij Ineke Zwarekant (zie organisatie). Uw

foto: Sandra Kamphuis

Dit voorjaar reizen we af naar Noord-Holland. Een vogelrijke provincie met veel mooie vogelkijkplaatsen. Vast onderdeel in ons programma is een dagdeel varen. Dat doen we met een grote fluisterboot vanuit de Poelboerderij in het Wormer- en Jisperveld. De rit langs de IJsselmeerdijk en door Waterland zal ongetwijfeld veel kijkplezier opleveren. inschrijving is definitief indien € 145,- op rekeningnummer 144637 t.n.v. KNNV afd. Den Haag te ZOETERMEER op uiterlijke sluitingsdatum is bijgeschreven. Zulks onder vermelding van Vogelweekend 2011. De inschrijving sluit op 10 maart 2011. Plaatsing geschiedt in volgorde van binnenkomst van het verschuldigde bedrag. De inschrijving staat open uitsluitend voor KNNV-leden. Deelnemers ontvangen bericht twee weken voor het weekend. De organisatie is in handen van Hilde Küpfer 06 53844741 of mail: [email protected] en Ineke Zwarekant 079 3310369 of mail: [email protected] 11

HERTENKAMP ONDER DE LOEP Dit jaar viert de KNNV Den Haag haar 110-jarig bestaan. Al 110 jaar zijn KNNV-ers bezig met het onderzoek naar flora en fauna en dit jubileumjaar leek een goede gelegenheid om een bijzonder onderzoeksproject te starten. Het oog is gevallen op Hertenkamp, een gebied waar jarenlang bollen gekweekt werden en dat 10 jaar geleden door Dunea is omgevormd tot een nieuw natuurgebied. Het gebied is 15 hectare groot, ligt aan de Jagerslaan in Wassenaar en is ontsloten voor wandelaars (geen honden). Het bestaat grofweg uit twee delen. Een deel met bloemrijke vochtige graslanden (vroongrasland) met een herstelde strandwal en een echt stromende duinbeek. Daar groeit bijvoorbeeld de vleeskleurige orchis en vinden we veel libellen en amfibieën.

Het tweede deel, achterin het terrein, bestaat uit binnenduinrandbos waardoorheen het kalkrijke kwelwater uit de duinen van Kijfhoek/Bierlap stroomt. Bijzondere mossen, paddestoelen en ook zeer zeldzame reofiele watermijten zijn daar al gevonden.

Dit jaar zullen de werkgroepen van de KNNV gevraagd worden het terrein te inventariseren. Zo zal een forse lijst met vogels, zoogdieren, insecten, vlinders, libellen, planten, bomen, paddestoelen, mossen en waterbeestjes ontstaan. We zullen proberen alle flora en fauna in kaart te krijgen en die eind van dit jaar of begin 2012 presenteren bij verschillende gelegenheden. Dunea, de eigenaar en beheerder van de Hertenkamp is (natuurlijk) enthousiast over dit project en biedt alle steun die nodig is. Bent u geen lid van een KNNV-werkgroep, maar wilt u meedoen met dit project, dan kunt u zich melden bij Els van Maanen, onze voorzitter. Misschien wandelt u wel eens in het gebied en vindt u iets moois of bijzonders. Dan kunt u dit melden via een mailtje (en een foto) naar onze webmaster Bert van Maanen. We houden u dit jaar via onze website, nieuwsbrief en de Ratelaar op de hoogte van de vondsten in Hertenkamp. Kees Pinster foto ratelaar: Sandra Kamphuis

PLANTENWEEKEND Ook in 2011 organiseert de plantenwerkgroep van de afdeling Den Haag een plantenweekend. De lokatie is nog niet bekend, maar wel de datum: 1 t/m 3 juli. Reserveer deze alvast in de agenda! Meer informatie over de lokatie, de kosten en de wijze van aanmelden komt beschikbaar op de website en in de volgende Ratelaar. Frank van Linden ([email protected])

12

PLANTENINVENTARISATIE 2010: BERKHEIDE De plantenwerkgroep van de KNNV afdeling Den Haag maakt elk jaar van een of meerdere gebieden in de omgeving een lijst van de voorkomende wilde planten. Voor de keuze van het gebied wordt gebruikt gemaakt van het overzicht van geïnventariseerde kilometerhokken van Stichting FLORON (floristisch onderzoek Nederland). De bedoeling is om elk kilometerhok om de zoveel jaar te inventariseren. De gegevens worden door FLORON verwerkt. In het seizoen 2010 hebben wij van begin maart tot begin september ongeveer tien bezoeken gebracht aan het Berkheide (Amersfoortcoördinaten 84-464) in de duinen bij Wassenaar. Staatsbosbeheer is de voornaamste eigenaar, een klein stukje is van Dunea en een gedeelte is privéterrein. Het gebied Berkheide is een mooie doorsnede door een typisch Nederlands kalkrijk duinlandschap, inclusief strand en zeereep. Gewapend met Heukels’ Flora van Nederland (23ste editie, 2005), loep en GPS-apparaat is van alle waargenomen plantensoorten het voorkomen (abundantie) genoteerd. Daarnaast is van de doelsoorten, zeldzame soorten, en door FLORON en SBB geselecteerde soorten ook met behulp van een GPS-apparaat de “exacte” lokatie opgenomen. Al met al een hele organisatie om te zorgen dat alle taken in goede orde werden uitgevoerd: determineren, lokatie en abundantie bepalen.

meteen massaal op die lokaties voorkomen: Strandduizendguldenkruid, Kleine ruit, Rode ogentroost, Heelblaadjes. In een gebied met de naam Berkheide zou je verwachten dat deze boomsoort er ook voorkomt. Toch hebben we slechts een handjevol (ruwe) berken aangetroffen! De vele aangetroffen exemplaren Teunisbloemen die we hebben bekeken, bleken allemaal hybriden (grote x middelste Teunisbloem) te zijn. Tenslotte is het interessant om de vondst van enkele exemplaren van de Dwergmispel en Teer vederkruid te vermelden. Al met al een geslaagde inventarisatie, waarbij ook ervaring is opgedaan met de toepassing van GPS: ook in ons werk zijn moderne hulpmiddelen onmisbaar geworden! Frank van Linden ([email protected]) foto parnassia: Sandra Kamphuis

Het resultaat is een totaallijst met 235 plantensoorten, sommige veel voorkomend (Buntgras, Welriekende salomonszegel), andere slechts met enkele exemplaren (Moerasbasterdwederik, Echt duizendguldenkruid). Uiteraard zijn de typische duin- en zeereepsoorten vertegenwoordigd zoals Helm, Biestarwegras, Parnassia, diverse Orchissen, Kruipend stalkruid, Grote tijm, en Gewone vleugeltjesbloem. Leuk om te zien dat, als de abiotische omstandigheden goed zijn, sommige soorten 13

PLANTENCURSUS: WILDE PLANTEN HERKENNEN VOOR BEGINNERS, BIJ WELKE FAMILIE HOORT DEZE PLANT? Als je graag kijkt naar wilde planten en er ook meer van wilt weten kun je meedoen met onze plantencursus. We behandelen kort de bouw van de plant en daarna komen zes families aan bod: LIPBLOEMEN, KRUISBLOEMEN, COMPOSIETEN, RUWBLADIGEN, ANJERS EN VLINDERBLOEMEN. De cursus bestaat uit vier cursusavonden en vier excursies van twee uur. Cursusdata: maandag 28 maart, 11 april, 16 mei, en 20 juni van 20.00 tot 22.00 uur. Excursiedata: zondag 3 april, zaterdag 16 april, zondag 22 mei, nog nader in te vullen. Locatie: Milieu Service Punt Reigersbergen. Reigersbergenweg 280 Bereikbaar: tram 6, halte Reigersbergenweg, 4 minuten lopen; bus 24, 9 minuten lopen. Ook parkeerplaatsen aanwezig. Kosten: IVN- en KNNV-leden € 35,-, niet-leden € 45,-. Koffie en thee tijdens de cursusavonden inbegrepen. Opgeven vanaf half februari via het formulier op de website: www.knnv.nl/den-haag Meer informatie bij: Els van Maanen 070-3867630, Gerrit Jansen 070-3107008 of Jola Gerbrands 070-3201485

KENT U DE SPITSE BOORWORTELZWAM? Zeeduinchampignon, Duinfopzwam en Duinmosklokje. We hebben het hier natuurlijk over paddenstoelen in de duinen. Gevonden door een groep KNNV-ers die begin november 2010 een lang weekend naar Schoorlse duinen (NH) gingen. Met 18 deelnemers begonnen we vrijdag op de uitgeloogde en kleiïge grasdijken bij de Hargervaart, geleid door onze lokale gids Martijn Oud. W vonden de Plompe champignon, Sikkelkoraalzwam en Zwarte truffelknotszwam, maar het mooist was wel de Prachtwasplaat. Of voor vogelliefhebbers de Woestijntapuit, een dwaalgast uit het Centraal Azië. Zaterdag liepen we met gids Friedjof v.d. Bergh in het Heilooër Bos. Veel gelachen, mooi weer en eeuwenoude beuken met als aardige vondst het Rood wasbekertje. Zondag was een topdag. Met gids Cees 14

Roobeek liepen we de Roet-route naar de brandplekken, die ontstonden toen ruim één jaar geleden grote stukken duin in brand gingen. Dat levert nu spectaculaire vondsten op als de Brandplekbundelzwam, de Beroete Brandplekbekerzwam en de Zwarte Brandplekbekerzwam. Deze laatste is zeer zeldzaam. Wat ook zeldzaam is, is dat Rita van de Lingen, onze supersenior van 88 jaar, de hele dag van 09.00 – 16.00 uur met ons op pad is

geweest. Onderweg lustte ze wel een appelgebak met slagroom en dat was nodig ook, want ze moet van de dokter een paar kilo bijkomen. Anders wordt ze bij harde wind zo het duin afgeblazen. Maandag nog een ochtendexcursie naar de witte duinen van Hargen aan Zee. Dat werd een mooie laatste tocht, weer geleid door gids Martijn Oud. We vonden o.a. de Appelrussula, de Zilveren ridderzwam en de Fijnschubbige boleet. Een dag later hoorde we van Martijn dat hij een meegenomen

paddestoel microscopisch had nagekeken en de slotsom was: de Spitse boorwortelzwam. Een zwam die met een lange wortel diep in het zand steekt en het is een nieuwe soort voor Nederland. Het was het weekend vol mooie vondsten maar dit was het klapstuk. Met dank aan de enthousiaste en deskundige lokale gidsen van de Nederlandse Mycologische Vereniging! Kees Pinster

VAN DE LEDENADMINISTRATIE Er zijn nog veel leden waarvan ik geen e-mail adres heb. Voor de verzending van mededelingen enz. is het gebruik van e-mail tijdbesparend en voor de vereniging goedkoper. Bovendien kunt u dan profiteren van onze maandelijkse nieuwsbrief. Als u het recente verzoek om contributiebetaling niet per mail hebt ontvangen, is uw adres niet bij ons bekend. Stuurt u ons dan even een mailtje? Bert van Maanen

NIEUWE LEDEN Pronk Stefan, Wielinga Dhr. R., Oosteroom Dhr. R., van Huig Mw. N., Goutier Mw. A., Aleman Mw. F.E., Verhoeven Dhr. O. We heten u van harte welkom en hopen dat u zich spoedig thuis voelt in onze vereniging. We maken graag nader kennis met u op onze excursies of andere activiteiten.

WERKGROEPEN EN OVERIGE GELEDINGEN VAN ONZE AFDELING Website www.knnv.nl/den haag Bert van Maanen, 070-3867630, [email protected] Redactie Ratelaar en nieuwsbrief Lex van der Steur, [email protected] Bestuurscommissie natuurbescherming Kees Fokkens, 070-3280386 Insectenwerkgroep Alexander Deelman, 070-3502493 Mossenwerkgroep Joan Wessels, 070-3663695 Paddenstoelenwerkgroep Kees Fokkens, 070-3280386 Plantenwerkgroep 1 Jeanette van Haren, 070-3253274 Plantenwerkgroep 2 Els van Maanen, 070-3867630 Strandwerkgroep Laus Hendriks, 070-3946065 Vogelwerkgroep Ineke Zwarekant, 079-3310369 Bomenwerkgroep Hilde Küpfer, 06-53844741 Voor de activiteiten van de werkgroepen bekijk onze website www.knnv.nl/den haag. Wilt u meedoen, of hebt u vragen? Bel gerust! 15

KLAAS KROMHOUTEXCURSIE NAAR NEELTJE JANS! De Klaas Kromhoutexcursie staat dit jaar ook in het teken van het 110-jarig bestaan van onze afdeling. Daarom hebben we een wel heel speciale bestemming gekozen: Neeltje Jans, het oude werkeiland voor de Oosterscheldedam. Daarnaast staat een rondleiding met gidsen door het omringende natuurgebied op het programma. Zowel planten als vogels, insecten en zeedieren krijgen op deze dag aandacht. We kunnen helaas niet garanderen dat we zeehonden in het wild te zien krijgen. Op Neeltje Jans zelf zijn tentoonstellingen te bezichtigen over walvissen en mosselen. Verder draaien er films, o.a. over de totstandkoming van de dam. Ook zijn er een groot aquarium met haaien, roggen en andere grote vissen en kleine aquaria met bijvoorbeeld zeepaardjes, zeeanemonen en zeesterren uit de Noordzee. Bovendien kun je voorstellingen met zeeleeuwen en zeehonden bijwonen.

misschien wel op het strandje) en laat zich van de ene naar de andere bestemming vervoeren per parktrein. Wie met regen liever binnen is, kan naar films en exposities en kan overdekt op de boot of in het treintje zitten. Vrijwel alles op Neeltje Jans is toegankelijk voor rolstoelen. In de prijs van deelname zijn inbegrepen de busreis, toegang tot Neeltje Jans (inclusief boottocht, films en exposities), rondleiding met gids, een koffie met Zeeuwse bolus na aankomst en de gezamenlijke lunch. De excursie vindt plaats op zaterdag 28 mei 2011. Onze bus vertrekt om 9 uur vanaf Den Haag, busplatform boven het Centraal Station, achter het gebouwtje van Connexxion. Omdat de bestemming wat verder weg ligt dan andere jaren en de busreis naar schatting anderhalf uur duurt, is het nodig dat de deelnemers zich uiterlijk om 8.45 uur bij de excursieleiding melden. We verwachten na een gezellige dag weer om 18 uur op Den Haag Centraal aan te komen.

Het is haast traditie dat op de Klaas Kromhoutexcursie een boottocht gemaakt wordt. Welnu, vanaf Neeltje Jans vertrekt ook een rondvaartboot voor een tocht van een uurtje over het natuurpark Oosterschelde. Deze bijzondere excursie biedt de deelnemers grote vrijheid om het programma zelf in te vullen. Wie van buiten wandelen houdt, trekt stevig schoeisel aan en gaat met de gids mee het natuurgebied in. Wie het een beetje rustig aan wil doen, gaat in de filmzaal, op de boot of op een terras zitten (of 16

De Klaas Kromhoutexcursie is wat luxueuzer dan anders en daarom is ook de prijs iets hoger dan vorig jaar. U kunt zich opgeven door € 10,- over te maken op rekeningnummer 144637 t.n.v. KNNV afd. Den Haag te Zoetermeer o.v.v. “KK 2011”. Het bedrag dient voor 8 mei op deze rekening te staan. Er kunnen maximaal 50 leden mee, dus meld u zo gauw mogelijk aan! Zonder tegenbericht bent u geplaatst. Informatie: Jola Gerbrands (070 3201485) en Auke Tuizenga (070 3179290)

AANVULLENDE INFORMATIE VAN DE VERENIGINGEN

IVN

Voorzitter: Henk Wardenaar, Frankenstraat 28, 2582 SL Den Haag, 06 44

KNNV

670 470, e-mail: [email protected] Secretaris: Irene van Wissen (zie bij ‘Penningmeester’) Penningmeester: Irene van Wissen, Pelikaanhof 31, 2264 JG Leidschendam, 070 327 93 21, e-mail: [email protected] Bestuurslid/Gidsen en wandelingen: Monique van den Broek, Bezuidenhoutseweg 265A, 2594 AN Den Haag, 070 385 86 76 e-mail: natuur@ natuurfilm.com Bestuurslid/opleidingen: Laus Hendriks, Mgr. Bekkerslaan 627, 2286 EA Rijswijk, 070 394 60 65 e-mail: [email protected] Bestuurslid/Coordinator excursies op aanvraag: Jos van Zaalen, Spaarwaterstraat 86, 2593 RP Den Haag, 070 385 73 43 e-mail: [email protected] Ledenadministratie : Henk Muller, Johan David Zocherstraat 66, 2272 SL Voorburg, 070 387 30 35 e-mail: [email protected]. Website: www.ivndenhaag.nl

KNNV

Voorzitter: Els van Maanen – van Wijlen, Van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg, 070 386 76 30, e-mail: [email protected] Vice-voorzitter/bestuurslid (PR): Kees Pinster, Regentesselaan 92, 2562 CV Den Haag, 070 346 52 14, e-mail: [email protected] Secretaris: Ineke Gilbert, Melis Stokezijde 140, 2543 GJ Den Haag, 070 211 82 54, e-mail: [email protected] Natuurhistorisch secretaris: Jan Engelenburg, 2e Schuytstraat 238, 2517 TS Den Haag, 070 346 53 88, e-mail: [email protected] Penningmeester: Ineke Zwarekant, Stadhoudersring 706, 2713 GW Zoetermeer, 079 331 03 69 Bestuurslid: vacant Ledenadministratie/webmaster: Bert van Maanen, Van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg, 070 386 76 30, e-mail: [email protected] Nieuwsbrief (abonnement gratis voor leden): [email protected] Website: www.knnv.nl/den-haag

KNNV IVN

Verzendadres: van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg

DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV LAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATE LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HE BLAD VAN IVN EN KNNVDE RATELAAR HET LEDEN LEDENB IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VA KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VANVAN IVN IVN EN KNNVDE RATELAAR HET LEDENBLAD EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN ENIVN KNNV DE RATELAAR HET LEDEN BLAD VAN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN ENIVN KNNV DE RATE LAAR HET LEDENBLAD VAN EN KNNV DE D RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VANVAN IVN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN ENIVN KNNV DE RATELAAR HET LEDEN BLAD VAN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN ENIVN KNNV DE RATE LAAR HET LEDENBLAD VAN EN KNNV DE D RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VANVAN IVN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN ENIVN KNNV DE RATELAAR HET LEDEN BLAD VAN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN ENIVN KNNV DE RATE LAAR HET LEDENBLAD VAN EN KNNV DE D RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VANVAN IVN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN ENIVN KNNV DE RATELAAR HET LEDEN BLAD VAN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE R RATE LAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VANVAN IVNIVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD

DE RATELAAR 30e jaargang nr. 2 2011/02 De Ratelaar is een gezamenlijke uitgave van KNNV en IVN. De Ratelaar is de voortzetting van De Kleine Ratelaar, het blad van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag. Het verschijnt rond 15 februari, 15 mei, 15 augustus en 15 november.

NNV IVN

Redactie: Eindredactie: Rob Meyer, Mient 373, 2564 LA Den Haag, 070 368 14 00, e-mail: [email protected] KNNV: Lex van der Steur, Koningsspil 47, 2265 VH, Leidschendam, 070 317 69 90, e-mail: [email protected] IVN: Ingrid Piek, R.A. Flintermanstraat 5, 2552 JJ Den Haag, 070 391 02 13 e-mail: [email protected] Kopij voor het volgende nummer van de Ratelaar vóór 1 juli 2011 naar de redacteur van uw vereniging in Word als bijlage van een e-mail naar: [email protected]

Samenstelling: Evert Thomassen Opmaak: Sandra Kamphuis Haags Milieucentrum Foto voorzijde: Parende torenvalken door Peter Maris Druk: Drukkerij Lifoka, Den Haag Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de redactie.

IVN IVN Vereniging voor Natuur- en Milieueducatie is een landelijke organisatie waarvan de leden, via een 180tal afdelingen zich daadwerkelijk inzetten voor activiteiten die erop gericht zijn een ieders inzicht met betrekking tot Natuur en Milieu te verruimen. Contributie voor donateurs en leden € 15,en huisgenoten € 5,-. ING bankrekening nr. 691956 t.n.v. IVN - afd. Den Haag te Leidschendam. Inlichtingen: Rob Meyer, 070 368 14 00. Website: www.ivndenhaag.nl

KNNV De Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag is een afdeling van een landelijke vereniging voor natuurstudie, -beleving en -bescherming. Zij organiseert werkgroepen, excursies, lezingen en cursussen. Contributie voor leden € 27, huisgenootleden € 8,50 en jeugdleden € 15. ING bankrekeningnr. 144637 t.n.v. KNNV afd. Den Haag te Den Haag. Inlichtingen: Bert van Maanen, 070 386 76 30 Website: www.knnv.nl/den-haag

ALGEMEEN DEEL RATELAAR 2011/2 Een nieuwe lente, een nieuwe Ratelaar! Als ik dit schrijf heeft de weerman een lange periode van prachtig weer aangekondigd en als je naar buiten kijkt en de natuur een beetje volgt in bos en duin, is het haast niet meer bij te houden. Ik sprak onlangs enkele zojuist afgestudeerde natuurgidsen van het IVN, die hun excursie een week geleden hadden voorgelopen, maar in allerijl hun presentaties moesten bijstellen omdat in één week zoveel planten en bloemen waren opgeschoten. Mijn verzoek om weer wat meer kopij in te leveren, heeft gelukkig succes gehad en zowel wat artikelen betreft als activiteiten van IVN en KNNV loopt het naar genoegen. U hoeft zich in de komende maanden niet te vervelen. Excursies, wandelingen, weekends in overvloed. Tot slot nog een vraag van onze IVN redacteur Ingrid Piek. Rob Visser vond onlangs deze twee vreemdsoortige gallen. Het lijken uitwerpselen van een exotisch dier, maar het blijken toch gallen te zijn. Wie van onze lezers/deskundigen heeft de oplossing voor dit raadsel? Wij horen het graag. Rob Meyer

1

IVN, VERENIGING VOOR NATUUR- EN MILIEU-EDUCATIE

SCHOONHEID IN DE WETENSCHAP Meer dan 40 beamers projecteren in museum Boijmans – Van Beuningen de prachtigste beelden uit de wetenschap op de muren en plafonds van dit Rotterdamse museum. Je kunt het als bezoeker over je heen laten komen of je kunt je bij elk beeld afvragen: Waar kijk ik naar? Wat zie ik hier? Ik vond het in ieder geval schitterende beelden, die je (volgens een collega) eigenlijk in het echt moet bekijken. Helaas is dat met veel onderwerpen niet mogelijk. Dus ga kijken dat kan nog tot 5 juni 2011.

De samensteller, professor dr. Hans Galjaard (1935), raakte enthousiast over foto’s en films van een collega: de ontroerende beelden van een foetus van 9 dagen tot enkele weken. Dat liet hij zien aan de directeur van het museum, met het idee om meer beelden te vinden over de ‘schoonheid in de wetenschap’. Sjarel Ex deelde zijn enthousiasme en Galjaard ging verder zoeken. Hij kwam bij onderzoekers die zeiden ”Beelden? Nee, hoor daar heb ik geen foto’s van, ik onderzoek een eiwit! ” Maar anderen doken onmiddellijk in hun archief en toonden de schitterendste foto’s.

Wat is er te zien? Prachtige beelden van (sub)atomaire deeltjes, het effect van geluid op materie, kristallen van kleine en grote moleculen en veelkleurige slijpsels van gesteenten. Maar ook een indrukwekkende diversiteit van eencelligen, planten en schimmels. Met moderne technologie werden in hogere organismen de geboorte van een stamcel, de cel- en chromosoomdeling en celdood zichtbaar gemaakt. Tenslotte zijn er ontroerende beelden van de menselijke foetus en overweldigende opnamen van het heelal. Nog tot 5 juni 2011 Museumpark 18-20, Rotterdam 010 - 44 19 400 www.boijmans.nl Open: di t/m zo van 11.00 – 17.00 uur. Monique van den Broek

2

EEN BOOM OM STIL VAN TE WORDEN De natuur doet wat met de mens. Als na de donkere wintermaanden de eerste bolgewasjes de kop op steken, is ook voor ons weer de lente aangebroken. Iedereen is goed gemutst, we zitten vol energie en staan allemaal in de file naar het tuincentrum om de lente ook in ónze tuin te halen. Tijd dus om er op uit te trekken. Op de landgoederen hebben de sneeuwklokjes, lenteklokjes en winterakonieten alweer plaats gemaakt voor de bosanemonen, narcissen en allerlei soorten scilla’s en de vogels kwetteren er maar op los. Als je dan plotseling voor een mammoetboom (Sequoiadendron giganteum) staat, lijkt de tijd stil te staan. Als nietig hoopje mens kijk je dan op tegen deze reusachtige woudreus; wát een oerboom! Mammoetbomen ko-men oorspronkelijk uit Californië. Deze conifeer heeft een zachte bast met diepe groeven en kan bosbranden overleven. De oudste mammoetboom is naar schatting zo’n 3000 jaar. Met een stamomtrek van 25 meter en een hoogte tot 100 meter is de mammoetboom één van de grootste boomsoorten ter wereld. De mammoetboom werd pas in 1852 ‘ontdekt’ en vervolgens naar Europa gehaald om aangeplant te worden op landgoederen en in arboreta. Zodoende zijn ‘onze’ mammoetbomen maar jonkies en verder dan een stamomtrek van 8 meter en een hoogte van 40 meter komen ze dan ook nog niet. Maar

goed, een aanblik op de woudreuzen op landgoed Rhederoord (de Steeg), of in park Hartenstein (Oosterbeek) in Gelderland is genoeg om er tóch stil van te worden. Peter Meeuwenoord

VAN DE PENNINGMEESTER We zijn al weer een flink eind in het jaar 2011 en ik zou graag de contributie voor dit jaar onder uw aandacht willen brengen. Wellicht is mijn eerdere verzoek aan uw aandacht ontsnapt, of bent u er om andere redenen nog niet aan toe gekomen om uw contributie over te maken. Wij hopen natuurlijk van harte dat u ook in 2011 als lid/ donateur bij onze afdeling betrokken wilt blijven en zien uw contributie dan ook gaarne tegemoet op ING-rekening 69 19 56 t.n.v. Penningmeester IVN Den Haag onder vermelding van “Contributie 2011”. De contributie/donatievoor 2011 is € 15,- en € 5,- voor huisgenootleden. Dank voor uw medewerking. Irene van Wissen, Penningmeester IVN Den Haag

3

UIT HET LOGBOEK VAN DE NATUURCLUB Samen met Karin van Gellecum, Mieke Witte of Max Leerentveld ontvangt Lisette van Pelt iedere vrijdagmiddag een groep van inmiddels 10 kinderen bij het bijenonderkomen op Landgoed Reigersbergen. De eerste keer bij de IVN Natuurclub was het prachtig weer! Er waren 9 kinderen bij de bijenstal, die allemaal veel zin hadden in de natuur. Eerst kregen ze een kopje thee, en daarna legde de imker iets uit over de bijen: Ze gaan vroeg in het voorjaar af en toe naar buiten om te poepen en dan gauw weer

naar binnen, maar als de zon schijnt en er bloeien al bloemen, dan gaan ze op zoek naar nectar en stuifmeel. Op deze dag vlogen er al heel veel bijen af en aan. We gingen met verrekijkers op pad en zagen een boomklever, een ooievaar en vier verschillende soorten ganzen! Brandgans, grauwe gans, Canadese gans en nijlgans. We keken ook naar mooie en rare bomen, die vliegen gelukkig niet weg als je ze wil bekijken. We zagen een hommelkoningin die op zoek was naar een nestholte, en Mieke vond een hulstboom met allemaal rare vlekken in de bladeren: de mijngangetjes van de hulstmineervlieg. De rupsjes van die vlieg wonen in het blad en eten het bladgroen van binnen uit. We vingen een kikker en klommen over de Olifantenboom, en daarna gingen we weer terug. Voor meer informatie over de IVN Natuurclub: www.denatuurfabriek.nl tekst en foto: Lisette van Pelt

EXCURSIE BERKHEIDE Om de natuurgidsen die hun opleiding aan het afronden zijn en natuurlijk ook het cursusteam te laten zien wat voor effecten de zandmotor kan hebben op de natuur, zijn we op zaterdag 12 april j.l. naar Berkheide gegaan. Het was een van de eerste mooie dagen van dit jaar, we troffen het goed. Aangezien onze gids Chrit een beetje verlaat was, begonnen we maar met een kop koffie in het aangrenzende restaurant. Berkheide valt onder de gemeente Wassenaar en ligt ten noorden van de Wassenaarse slag. Van oudsher werd Berkheide gebruikt 4

als waterwingebied. Alles wat hiermee te maken heeft is echter verwijderd, evenals alle begroeiingen die hier zijn ontstaan als gevolg van te veel voedingsstoffen in de grond. De grond is daarna ongeveer 50 cm afgegraven. Op sommige plekken is een stukje oor-

nature hoort, krijgt zo weer een kans. Naast deze Hooglanders komen hier van nature reeën en vossen voor. De vos laat zijn aanwezigheid weten door het uitzetten van zgn. vossenvlaggen. Een bepaalde geur die van zijn aanwezigheid getuigt.

spronkelijke begroeiing gehandhaafd, zodat er als het ware zaadbanken zijn ontstaan. Door het afgraven hebben de elementen weer vat op het zand en zie je weer valleien en stuifduinen ontstaan. De overwegend heersende windrichting is goed te zien. Door het schommelen van de waterstanden –’s zomers droger dan ’s winters – ontstaan er bijvoorbeeld weer mogelijkheden voor de rugstreeppad. Deze pad kan alleen leven in een poeltje dat in de zomer opdroogt. Hierin kunnen n.l. geen vissen leven, de vijanden van het broed van de rugstreeppad. Daarnaast komen ook allerlei soorten planten terug zoals de Parnassia. Een bijdrage aan het openhouden van dit gebied leveren de Hooglanders. Zij houden de vegetatie kort. Grasland dat hier van

Berkheide is voor een groot deel vrij toegankelijk, behalve het gebied dat Dunea beheert. Zeer de moeite waard om hier nog eens naar toe te gaan. tekst en foto’s: Ingrid Piek

LENTE IN VLIETLAND Dat was het thema van onze wandeling op 13 maart. Het was droog en de temperatuur was aangenaam; goed weer dus om te gaan wandelen. Op weg naar Vlietland rijden we langs een ooievaarspaal midden in het weiland. Even kijken of er al ooievaars zijn. Ja, het waren er twee, een paartje? Stoppen dus en foto’s maken. Toestel richten, inzoomen, en juist op dat moment werd er gepaard. Wat een geluk dat je dat moment kan vastleggen! 14.00 uur: vertrektijd. Er waren maar twee dames gekomen, niet veel, maar ze waren heel erg geïnteresseerd. We konden ze veel vertellen en laten zien met betrekking tot de ontluikende lente. Bijna aan het eind van onze wandeling wachtte ons nog een verrassing. In de berm vlak langs het pad zat een haas. Hij (of zij) hield ons angstvallig in de gaten. Hij bewoog zich niet, alleen zijn neus trilde zenuwachtig. Al met al toch een wandeling met een gouden randje. Corry van Leeuwen (foto), Titia Kiers en Irene van Wissen

5

struik sloeg, blijkbaar om te zien of zich nog een vogeltje onder de takken schuilhield. Dit was niet het geval. Echter…….in de grotere taxus vlak naast de struik zagen wij iets bewegen. De sperwer zag het ook en de huismus die zich daar had verstopt dacht slim en snel te zijn en zo hard hij kon weg te vliegen, maar dit was toch niet snel genoeg en de Wie mij een beetje kent, weet dat mijn vrouw sperwer had de buit binnen. Henny en ik al weer een tijdje een aardig huisje We hebben hem regelmatig teruggezien bezitten in het Springendal in Ootmarsum/ en Henny had het geluk hem een keer Twente. te kunnen fotograferen. Op dezelfde dag kregen wij bezoek van een paartje appelvinken, waarvan er eentje in het vogelhuisje Het is daar in alle seizoenen goed toeven en “geschoten” kon worden. Zo is er iedere dag dat komt zeker niet in de laatste plaats door wel iets te beleven. Een waar vogelparaons vogelparadijs in de tuin om ons huis. dijsje in Twente. Henny spendeert namelijk een klein vermogen aan vetbollen, zaden, pinda’s en zonRob Meyer nebloempitten, die bijna dagelijks uitgestort foto’s: Henny Meyer worden in voederhuisjes en -planken, die zich in de tuin bevinden. Ook het aantal nestkastjes herbergt momenteel een flink deel van de Ootmarsumse vogelwereld. Afhankelijk van het jaargetijde is het bezoekersaantal zeker respectabel te noemen. Ik zal u niet vermoeien met de lijst van waarnemingen, maar een enkele ervaring is toch zeker het vermelden waard. Enkele weken geleden een opgewonden kreet van Henny: “Een sperwer in de tuin!” Snel naar het raam en daar zat meneer, slanker dan een houtduif, gezeten op het tuinhek. De vogeltjes, die zich regelmatig tegoed doen aan ons afhaalrestaurant waren allemaal verdwenen. De sperwer zat eerst eens goed om zich heen te kijken en nam vervolgens plaats op een lage taxusstruik, waarbij hij met zijn vleugels op de takken van de

VOGELS IN OOTMARSUM

6

WANDELINGEN IVN/SBOL JUNI/AUG. 2011 Met de Stichting Bomen Over Leven en het IVN ziet u “allemaal beestjes”. Op woensdag 22 juni gaat u met Ria Hoogstraat beestjes kijken in Park Rozenrust in Leidschendam. De zomer is begonnen en overal zoemen, fladderen of kruipen wel insecten, vooral als de zon schijnt want daar houden ze van. Deze wandeling is heel leuk voor kinderen, zij krijgen dan ook extra aandacht van de gids. Er zijn loeppotjes beschikbaar zodat we de diertjes goed kunnen bekijken. Hoe zien ze eruit en wat kunnen ze allemaal met die sprieten op hun kop? De wandeling duurt ongeveer anderhalf uur. We verzamelen om 14.00 uur bij het witte huisje aan de Veursestraatweg 102 A. Hier is ook een kleine parkeerplaats. Het park is verboden voor honden. Bereikbaar met bus 45, halte Rozenrust

Zomer op het landgoed Op woensdag 13 juli kunt u met Ria Hoogstraat genieten van de zomer op het landgoed Duivenvoorde aan de Veursestraatweg in Voorschoten. Het IVN en Stichting Bomen Over Leven organiseren samen een wandeling door het mooie kasteelpark, dat is aangelegd in de Engelse landschapsstijl, maar waar ook nog elementen van de vroegere Franse stijltuin te vinden zijn. Aan de achterzijde van het kasteel bloeien wilde bloemen als gele lis, grote ratelaar, moerasvergeet-me-niet en moerasspirea. Bij zonnig weer schieten boven het water de libellen heen en weer. Kinderen zijn van harte welkom en krijgen extra aandacht van de gids. We starten om 14.00 uur bij de opzichterswoning halverwege de oprijlaan, daar vindt u ook de kaartjesautomaat en de fietsenstalling. Uw auto kunt u parkeren aan het begin van de oprijlaan tussen de bomen. Toegang volwassenen 1 Euro, 65+ en kinderen 0,50 Euro. Het park is verboden voor honden. De wandeling duurt ongeveer anderhalf uur. Bereikbaar met bus 45 en 39, halte Kniplaan.

Ommetje in de vroege avond Op woensdag 24 augustus maakt u met Ria Hoogstraat, namens IVN en Stichting Bomen Over Leven, een ommetje in de vroege avond door de mooie groene wijk Duivenvoorde in Leidschendam. Let op: dit is dus niet het gelijknamige landgoed in Voorschoten! We wandelen langs groene paadjes, over knusse pleintjes met mooie bomen en tuinen en langs de spoorbaan waar we een prachtig uitzicht hebben over een stukje veenweidelandschap. Misschien ontmoeten we onderweg de schaapskudde die meewerkt aan het natuurlijk beheer van de bermen. We verzamelen om 19.00 uur bij de keerlus/het eindpunt van tram 2 op de hoek Dillenburgsingel/Willem de Rijkelaan. De wandeling duurt ongeveer anderhalf uur. Honden mogen aangelijnd mee. Bereikbaar met tram 2 en bus 39, halte Dillenburgsingel/Willem de Rijkelaan. Ria Hoogstraat

7

STAPPEN IN DE NATUUR Datum Vr 27 mei

Tijd 21.00

Za 28 mei

14.00

Zo 29 mei

10.00

Za 4 juni

10.15

Zo 5 juni

10.00 13.30

Za 11 juni

14.00

Di 21 juni

20:00

Wo 22 juni

14.00

Za 25 juni

11.00

Zo 26 juni

10.00

Di 28 juni

14.00

Do 30 juni

19.00

Za 2 juli

10.15

Zo 3 juli

10.00 14.00

19.00

8

Gebied HARSTENHOEK: stille zomeravondwandeling. Start bij het koffiehuisje hoek Pompstationsweg – Van Alkemadelaan. Bereikbaar met bus 23. DE UITHOF: Verzamelen bij de ingang van het schaatscentrum aan de Jaap Edenweg. WESTDUINPARK: Natte Pan, vroege zomerwandeling. Start op de hoek De Savornin Lohmanlaan/Laan van Poot. HARSTENHOEK: wandeling met aandacht voor bruikbare en eetbare planten in de duinen. Start bij het koffiehuisje hoek Pompstationsweg – Van Alkemadelaan. Bereikbaar met bus 23. DE HORSTEN: verzamelen bij hoofdingang Papeweg, Wassenaar. Thema: bloemen en kruiden. KIJKDUIN: Wat vind je zoal op het strand? Verzamelen bij de Muziektent, Deltaplein, laarzen aan. Bus 23, 24 en 26. OCKENBURG: verzamelen aan het begin van de oprijlaan bij de brug. HEIMANSHOF: Midzomeravondwandeling. Start bij de stadsboerderij, Anna Polakweg 7. (ingang Zuiderpark aan de Vreeswijkstraat) PARK ROZENRUST: beestjes kijken. Deze wandeling is heel leuk voor kinderen. Er zijn loeppotjes beschikbaar zodat we de diertjes goed kunnen bekijken. Start bij het witte huisje aan de Veursestraatweg 102A. Verboden voor honden. Bus 45, halte Rozenrust, Leidschendam. KIJFHOEK/BIERLAP: Start begin Meijendelseweg parkeerplaats Kievitstop, Wassenaar. Opgeven bij DUNEA di t/m vrij 10.00 -16.00 uur tel. 070 - 511 72 76. Duur: 2 à 3 uur! TE WERVE: Start ingang Van Vredenburchweg. Bereikbaar met bus 23 halte stadhuis of lijn 17. SORGHVLIET: Start bij de ingang Scheveningseweg (vlakbij hoek Goekooplaan). CLINGENDAEL: avondwandeling waarbij we kijken naar bloemen en bijtjes. Start bij het bruggetje ingang Van Alkemadelaan t.o. Van Montfoortlaan.SBOL HARSTENHOEK: wandeling met aandacht voor bruikbare en eetbare planten in de duinen. Start bij het koffiehuisje hoek Pompstationsweg – Van Alkemadelaan. Bereikbaar met bus 23. DE HORSTEN: verzamelen bij hoofdingang Papeweg, Wassenaar. Thema: insecten en andere kleine diertjes. Toegang 1 euro. BERKHEIDE: nieuwe stuifduinen, lekker struinen door duinen, weer in hun ontwikkelingsfase gebracht door menselijk ingrijpen. Vertrek parkeerplaats bij restaurant Duinoord, Wassenaarseweg 26, Wassenaar. VLIETLAND: op een zomeravond! Verzamelen op de Kniplaan (Stompwijk) bij de parkeerplaats bij de brug over de A4. Bereikbaar met bus 39 en 45, 10 min. lopen.

Za 9 juli

10.00 10.30

Wo 13 juli

14.00

Zo 17 juli

14.00

Di 19 juli

20.00

Za 30 juli

10.00

Za 6 aug

10.15

Zo 7 aug

10.00

Wo 10 aug

20.00

Zo 21 aug

10.30

Wo 24 aug

19.00

Zo 28 aug

10.45 14.00 14.00

SORGHVLIET: thema: eetbare en bruikbare natuur. Start bij de ingang Scheveningseweg (vlakbij hoek Goekooplaan) . HEIMANSHOF: de Nederlandse Landschappen in het Zuiderpark. Start bij de stadsboerderij, Anna Polakweg 7, ingang Zuiderpark Vreeswijkstraat. DUIVENVOORDE: zomer op het landgoed, waar de Franse en Engelse landschapstijl nog zichtbaar is. Start bij de opzichterswoning halverwege de oprijlaan. Toegang 1 Euro. Het park is verboden voor honden. Bus 45 en 39, halte Kniplaan. MARLOT: start aan het eind van de Reigersbergenweg bij Bezuidenhoutseweg. Bus 24, 43 DUINEN: lijnwandeling door de duinen naar Katwijk. Verzamelen Pan van Persijn t.o. het Pannenkoekenhuis bij voormalig vliegveld Valkenburg, tussen Wassenaar en Katwijk. Terug met bus 90. SORGHVLIET: thema: eetbare en bruikbare natuur. Start bij de ingang Scheveningseweg (vlakbij hoek Goekooplaan) . HARSTENHOEK: wandeling met aandacht voor bruikbare en eetbare planten in de duinen. Start bij het koffiehuisje hoek Pompstationsweg – Van Alkemadeland. Bereikbaar met bus 23. DE HORSTEN: verzamelen bij hoofdingang Papeweg, Wassenaar. Hoogzomerwandeling over het landgoed. Toegang 1 euro. CLINGENDAEL: avondwandeling. Neem een zaklantaarn mee. Start bij de hoofdingang Wassenaarseweg, Den Haag. SBOL HAAGSE BEEK: zomerwandeling langs de Haagse Beek. Verzamelen bij het kruispunt Fahrenheitstraat- Sportlaan. LEIDSCHENDAM, wandeling door de wijk Duivenvoorde, langs groene paadjes, pleintjes met mooie bomen en tuinen en langs de spoorbaan waar we een prachtig uitzicht hebben over een stukje veenweidelandschap. Verzamelen bij keerlus/ eindpunt van tram 2 hoek Dillenburgsingel/Willem de Rijkelaan. Tram 2 en bus 39. KIJKDUIN: Wat vind je zoal op het strand? Verzamelen bij de Muziektent, Deltaplein (laarzen aan). Bereikbaar met bus 23, 24 en 26. LEIDSCHENDAM: Fietstocht door de polder. Verzamelen voor de Petrus en Paulus kerk, Sluiskant Leidschendam. SCHEVENINGEN-haven: spuikom en voorhaven. Lekker struinen in de haven en ontdek een verrassend openlucht-aquarium in de jachthaven. Vertrek bij het voormalig Zeebiologisch Museum aan Dr. Lelykade 39.

9

AFDELING DEN HAAG KONINKLIJKE NEDERLANDSE NATUURHISTORISCHE VERENIGING

PROGRAMMA JUNI ͳ AUGUSTUS 2011 Info N.B.

Jan Engelenburg, natuurhistorisch secretaris, 070-3465388, [email protected] - Meerijden in auto? Afrekenen met chauffeur aan eind excursie à €0.08 per km. - Meenemen van honden of andere huisdieren is niet toegestaan.

ZATERDAG 4 JUNI

DAGEXCURSIE IJMUIDEN, KENNEMERSTRAND Thema Verzamelen Organisatie

Duinplanten van vochtig gebied en zeereep, gehele dag, ongeveer 10 km. 09.00u station Voorburg bij de kiosk, vervoer per auto. Horeca aan het begin. Ineke Zwarekant en Ineke Gilbert. Aanmelden bij Ineke Gilbert 070-2118254.

ZATERDAG 18 JUNI

UNIEKE AVONDEXCURSIE ! WAALSDORPERVLAKTE Thema Verzamelen

Duinen in de zomeravond, tot ongeveer 21.30u. 18.30u, het parkeerterreintje achter de schijvenloods van Defensie, helemaal aan het eind van de Oude Waalsdorperweg (wat doorloopt in fietspad 10). Organisatie Gert van der Slikke, bioloog. Aanmelden noodzakelijk, bij Gert 06-11050638, in verband met de vergunning en uitleg verzamellocatie. N.B. het terrein is normaliter niet voor publiek toegankelijk, er mag niets worden verzameld of verstoord. Er zijn geen wandelpaden, slechts wildwissels, houd dus rekening met schoeisel en kleding.

DONDERDAG 23 JUNI

DAGEXCURSIE KEUKENHOFBOS Thema Verzamelen Meenemen Organisatie

Het keukenhofbos en laarzenpad, duur gehele dag. ongeveer 8 km. 08.55u Den Haag CS bij Bruna. Vervoer per bus(interliner). lunchpakket, ov-chipkaart, flora, enz. Horeca aan begin van de wandeling. Jola Gerbrands 070-3201485 en Els Kempen 070-4274818

WEEKEND 1 3 JULI IS ER PLANTENWEEKEND

WOENSDAG 13 JULI

EXCURSIE WESTDUINPARK Thema Verzamelen Meenemen Organisatie

10

Vogels en planten, duur ongeveer 3 uren, uitloop mogelijk. 10.00u keerlus tramlijn 12 (Markenseplein, Scheveningen), ook bus 23. Kijker, vogel-/plantenboek, lunch, regenkleding etc. Horeca in strandtent. Mettje Oosterhuis, 06-25102905.

ZATERDAG 16 JULI

DAGEXCURSIE GORINCHEM, SLEEUWIJK, LOEVESTEIN E.O. Thema Verzamelen Meenemen Organisatie

Struinen langs rivieren, duur gehele dag. 08.30u Den Haag Centraal bij Bruna, trein vertrekt 08.51u. lunch, kijker, flora etc. Horeca voldoende aanwezig. Okje van Drimmelen 070-3238629 en Mies Eveleens 015-2571535.

DINSDAG 19 JULI

DAGEXCURSIE ARBORETUM DELFT EN OMGEVING Thema Verzamelen Meenemen Organisatie

Bomen en wat verder op onze weg komt. Duur afhankelijk van weer en zin. 09.30u halte lijn 1 bij station Delft. kijker, lunch, drinken. Horeca onderweg. Okje van Drimmelen 070-3238629 en Mies Eveleens 015-2571535.

ZATERDAG 13 AUGUSTUS

DAGEXCURSIE VOORNE Thema Verzamelen Organisatie

Vogels, en verder alles wat dit mooie gebied ons brengt. Duur gehele dag. 08.30u NS-station Voorburg bij de Kiosk, vervoer per auto. Vogelstudiegroep. Tijdig aanmelden bij Ineke Zwarekant 079-3310369.

ZATERDAG 20 AUGUSTUS

DAGEXCURSIE GELDERSE VALLEI EN UTRECHTSE HEUVELRUG Thema Verzamelen Meenemen Horeca Organisatie

Heiligenbergerbeek, bos, hei, stuifzand. Duur gehele dag, route 13 km. 08.25u Den Haag CS bij Bruna. Per trein (Amersfoort) en bus (Woudenberg). Lunch etc., ov-chipkaart, flora etc. Bij nat weer waterdichte schoenen !! Begin van de wandeling in Woudenberg. Dick en Jola Gerbrands 070-3201485.

VAN HET BESTUUR Op de laatste Algemene Ledenvergadering hebben we afscheid genomen van Ineke Zwarekant als penningmeester en Jan Engelenburg als Natuurhistorisch secretaris. Zij hebben veel werk verzet en hebben een bijzonder positieve bijdrage geleverd aan het reilen en zeilen van onze vereniging. Wij zijn hun dan ook zeer erkentelijk. Wij hebben twee nieuwe bestuursleden gevonden: Lis Stolp en Ruud Wielinga. Lis voorlopig zonder speciale functie. Ruud wordt penningmeester. Er is dus nog een vacature voor Natuurhistorisch Secretaris. Een belangrijke functie. Voorlopig gaan we de taken verdelen. Wij gaan nog op zoek naar iemand die mee wil lopen in het bestuur. Gezien de vele activiteiten is dat geen overbodige luxe. De excursieleidersgroep heeft ook aanvulling nodig om de frequentie op peil te houden. Wie wil af en toe of regelmatig een excursie leiden? Gewoon doen! De plantencursus is in volle gang: 30 deelnemers! Wij zijn blij met de nieuwe afspraken met het IVN over de lezingen. We zullen in ieder geval vaker bij elkaar komen om de mogelijkheden van samenwerking verder te onderzoeken. Uw voorzitter Els van Maanen-van Wijlen

11

PLANTENWEEKEND 2011 IN DE OOIJPOLDER Het jaarlijkse plantenweekend van de Plantenwerkgroep II vindt dit jaar plaats in omgeving van de Ooijpolder (nabij Nijmegen), van 1 tot en met 3 juli.

foto: Sandra Kamphuis

Het Rijk van Nijmegen en de Gelderse Poort zullen ons op botanisch gebied zeker gaan boeien, misschien nemen we zelfs een kijkje over de Duitse grens!

De deelnemers verblijven in hotel De Gelderse Poort in Ooij. Het hotel verzorgt ook het ontbijt en de avondmaaltijd. De lunch maken we zelf klaar tijdens het ontbijt. De kosten zijn €135,00 per persoon voor het verblijf op basis van volpension in een tweepersoonskamer. Daar komen nog de kosten voor het vervoer bij (ca. € 50,00). Consumpties buiten de maaltijden zijn voor eigen rekening. Aanmelding vindt plaats door middel van het inschrijfformulier op de website en door overmaking van €135,00 op gironummer 144637 t.n.v. KNNV-Den Haag, te Zoetermeer o.v.v. Plantenweekend 2011. Inschrijving vindt plaats in volgorde van betaling. We hebben 16 plaatsen gereserveerd. Begin juni ontvangen de deelnemers nadere gegevens over vervoer, verblijf en de excursies. Organisatie: Frank van Linden ([email protected]) en Bert van Maanen ([email protected])

EEN ALLEDAAGS GEVAL Vooral te zien op oudere en uitgegroeide forsythia (chinees klokje). Is dit nou een gal of niet? Het zijn tumorachtige uitgroeiingen, zonder galkamers en/of insectenlarven, en de veroorzaker is een bacterie (Agrobacterium tumefaciens). En dus is het een grensgeval op gallengebied. De bacterie komt op veel plantensoorten voor en vormt zijn galachtige structuren vooral op wortels, maar minder op de stengelbasis en op takken. Ongeveer 30 waardplanten zijn beschreven in het Gallenboek “DvL”. Takgallen komen o.a. voor op bittere wilg (Salix purpurea), en op het chinees klokje (Forsythia x intermedia). Op het chinees klokje zijn ze heel algemeen, meestal hoog in de takken, als licht12

bruine onregelmatige “bloemkolen” aan de tak vastgeplakt. Qua vorm en kleur lijken ze wel wat op de bekende essengal (van de essenbloesemmijt) maar die groeit op de bloeiwijze, niet op takken. Van een levenscyclus – zoals bij echte gallen – is hier geen sprake. De bacterie vestigt zich, meestal via wondjes in de schors en bast, in een cel en transformeert deze tot tumorcel (hoe, dat is nog volledig onbekend). Die cel gaat zich willekeurig delen

waarbij bast-, hout-, steen- en kurkcellen ontstaan, zonder enige structuur of functie, ogenschijnlijk doelloos dus! En dat groeit maar door en groeit maar door, tot de tuinman met zijn snoeischaar er een eind aan maakt, of tot het ding door eigen gewicht van de takken afbreekt. Tekst en foto: Lex van der Steur

HERINNERING KLAAS KROMHOUTEXCURSIE Hebt u zich al opgegeven voor de Klaas Kromhoutexcursie van zaterdag 28 mei? Zo niet, dan kunt u bij de organisatie informeren of er nog plaats is. Zoals in de vorige Ratelaar bekend is gemaakt, is de bestemming Neeltje Jans in de Oosterschelde. Deelname kost € 10 en staat alleen open voor leden van de KNNV, afdeling Den Haag. Wie meegaat, dient zich uiterlijk 08.45u te melden bij de excursieleiding, die u opwacht op het busplatform boven Den Haag CS achter het gebouwtje van Connexxion. Als u meegaat met de natuurwandeling onder begeleiding van een gids, denkt u dan aan stevig schoeisel. Voor wie minder goed ter been is: de aquaria en tentoonstellingen op het terrein van Neeltje Jans zijn toegankelijk voor rolstoelen. We verwachten tegen 18.00u weer aan te komen op Den Haag CS. Organisatie: Jola Gerbrands 070-3201485 en Auke Tuizenga 070-3179290. Zie ook www.knnv.nl/den-haag

13

VOGELWEEKEND ZEELAND OP 23, 24 EN 25 SEPTEMBER 2011

Dit najaar bezoeken we Zeeland. De vorige keer waren we er in het voorjaar; nu eens kijken wat de najaarstrek ons aan vogelplezier gaat opleveren. Onze uitvalsbasis is wederom het eenvoudige maar goed verzorgde Hotel-Eetcafé in Wemeldinge. Gereserveerd zijn kamers met eigen sanitaire voorzieningen. Verzorging op basis van twee dagen volledige verzorging. De kosten hiervoor bedragen € 130,- p.p. op basis van een tweepersoonskamer. Kamer voor alleengebruik uiteraard tegen een meerprijs. Alle drankjes (behalve die bij het ontbijt) zijn voor eigen rekening. Er is voorlopig gereserveerd voor 12 personen. Blijken er meer inschrijvingen te komen, dan zal geprobeerd worden kamers bij te boeken. Schrijf daarom op tijd in! De inschrijving sluit op 19 augustus 2011. De reis zal gemaakt worden per busje en/ of auto’s. De reiskosten bedragen ongeveer € 50.- Dit bedrag contant te betalen aan Ineke Zwarekant. Inschrijven kan via het inschrijfformulier op de website www.knnv.nl/den-haag of met een inschrijfformulier dat is aan te vragen 14

bij Ineke Zwarekant (zie organisatie). Uw inschrijving is definitief indien € 130.- op rekeningnummer 144637 t.n.v. KNNV afd. Den Haag te Den Haag op uiterlijk de sluitingsdatum is bijgeschreven. Zulks onder vermelding van VOGELWEEKEND 2011. Plaatsing geschiedt in volgorde van binnenkomst van het verschuldigde bedrag. De inschrijving staat uitsluitend open voor KNNV- leden. Deelnemers ontvangen bericht twee weken voor het weekend. De organisatie is in handen van: Hilde Küpfer 06-53844741 of mail: [email protected] en Ineke Zwarekant 079-3310369 of mail: [email protected] foto: Judith Baars

ZELDZAME STEKELZWAMMEN: NOODKREET VAN KEES FOKKENS De berm van de Wassenaarseweg ter hoogte van Oostduin/Arendsdorp is rijk aan paddenstoelen. In verband met de nieuwbouwplannen voor het flat Arendsdorp heb ik eens nauwkeuriger gekeken wat er al zo aanwezig is. De beplanting langs de berm bestaat in hoofdzaak uit beuk met een enkele eik er tussen. Al enige jaren geleden was me opgevallen dat er wortelende boleten groeien. Vorig jaar zelfs 54 enorme exemplaren over de hele lengte tussen de twee parkingangen. Dit jaar waren er slechts drie. Maar er stonden andere zeldzaamheden: blauwvoetstekelzwam en fluwelige stekelzwam, de eerste over een oppervlak van zeker een halve m2. Stekelzwammen hebben geen gaatjes of plaatjes aan de onderzijde van de hoed maar, zoals de naam al zegt, stekels waarop de sporen gevormd worden. Deze paddenstoelen zijn evenals de wortelende boleet zeldzaam, vooral in het westen van Nederland. Zij behoren tot de bedreigde soorten. De laatste jaren is er een herstel waar te nemen, niet in bossen maar wel langs lanen. Dit komt waarschijnlijk omdat daar de strooisellaag dun is doordat het afgevallen blad vaak weg waait of weggeblazen wordt. Ook hier langs de Wassenaarseweg is de strooisellaag erg dun. Dit is een ideale situatie voor mycorrhizapaddenstoelen. Deze soorten hebben een samenleving met bomen. Beide profiteren daarvan. De zwamvlok van de

paddenstoelen heeft nauw contact met de boomwortels waardoor er in beide richtingen voedingsstoffen uitgewisseld kunnen worden. Er groeiden nog meer leuke soorten. Diverse amanieten en russula’s maar ook in behoorlijke aantallen de fijngegordelde melkzwam en een paar heksenkringen van de beukenridderzwam. Hoe zal het in de toekomst hier gaan. De plannenmakers voor de nieuwbouw van Arendsdorp hebben bedacht dat het nieuwe gebouw een eigen ingang moet hebben. De ingang van het huidige gebouw valt samen met de ingang van het park. Niemand heeft hier last van behalve de plannenmakers. De nieuwe ingang betekent een doorsnijding van de prachtige berm. In plaats van het koesteren van iets bijzonders wordt hier - als er niets aan gedaan wordt - rigoureus ingegrepen en veel vernietigd. In de klankbordgroep is er al uitgebreid over gesproken en men is ook wel bereid na te denken over verzachtende maatregelen maar stoppen met dit plan is er niet bij. Wat is de moraal van dit verhaal? Den Haag is een groene stad met veel grote groengebieden. Maar ook bermen, kaden en straten zijn rijk aan soorten. Het is van belang hier goed van op de hoogte te zijn zodat we alert kunnen reageren. Inventariseer niet alleen in natuurgebieden maar ook dicht bij huis. Kees Fokkens. foto: Lex van der Steur

15

‘KALAHARI’ IN NEDERLAND?

In het duingebied Berkheide heeft DZH (nu Dunea) in 2001 vijftig hectare volledig ontdaan van begroeiing en voedselrijke toplaag. Hoewel deze ingreep volledig in overeenstemming is met de nieuwste wetenschappelijke inzichten en ook noodzakelijk is vanwege onze verplichtingen naar de Europese wetgeving Natura-2000, waren vele bezoekers geschokt door de drastische ingreep. Hun duinen waren verwoest. Ze dachten dat het nooit meer goed kwam en zo ontstond die intrigerende naam ‘Kalahari’.

Hoewel over deze projecten lang en uitvoerig is overlegd tussen overheden, duinbeheerders, wetenschappers en maatschappelijke organisaties, is het blijkbaar niet goed uitgelegd aan de burger. Dat hebben Chrit van Ewijk en ik geprobeerd uit te dragen tijdens excursies in het gebied. Ons belangrijkste doel was en is, de burger te laten zien en beleven dat er na de ingreep vitale nieuwe duinen zijn ontstaan met hoge natuurwaarden. Duinen kunnen zich van nature niet alleen gemakkelijk herstellen van stevige ingrepen, maar zij lijken ook een vorm van dynamiek (stuiven) nodig te hebben. De nieuwe kansen voor de duinen kregen pas echt de ruimte door de volgende drie nieuwe ontwikkelingen.

1. Kustbescherming Tot in de jaren zeventig was men zeer bezorgd over duinafslag in de zeereep. Dus werd die zeereep door actieve helmaanplant vastgelegd. Ook landinwaarts werd stuivend duin door helmaanplant tegengegaan, waardoor de natuurlijke dynamiek van het landschap - en daarmee ook zijn charme - verdween. 16

De redding kwam van een andere vorm van kustbescherming in de loop van de jaren tachtig. Deze omslag begon met het opspuiten van zeezand op smalle recreatiestranden, daarna het storten in de vooroever. Door de werking van waterstroming en wind komt het zand voor een groot deel op het strand en in de zeereep terecht. Nu past men deze techniek voor de gehele kust toe als belangrijkste middel van kustbescherming (bv. de ‘zandmotor´ bij Ter Heijde). Jaarlijks wordt er zo’n twaalf miljoen kubieke meter zand opgespoten. Dit geeft een dermate hoge veiligheidszekerheid dat beheerders nu afzien van het aanplanten van helm. De zeereep mag weer stuiven. En ook er zijn experimenten om de zeereep weer een natuurlijker stuifdynamiek te geven. Denk bijvoorbeeld aan ‘de Kerf’ bij Schoorl.

2. Waterwinning Tot tien jaar geleden werd voorgezuiverd rivierwater in de duinen in bezinkbekkens ingelaten en elders weer opgepompt om met een korte nazuivering het net in te gaan. Nadeel was wel dat ondanks de voorzuivering het water toch nog te voedselrijk was,

zodat de infiltratiegebieden een onnatuurlijke begroeiing kregen. Door een nieuwe techniek van diepte-infiltratie pompt men nu het water direct 60 meter diep in de duinen. Geen overbemesting meer aan de oppervlakte, en het waterpeil kan weer variëren met de mate van regenval. Iedereen dus tevreden! Maar de voedselrijke toplaag moet nog wel worden opgeruimd. DZH/Dunea heeft dit bij Berkheide drastisch aangepakt en wil daar graag mee door gaan, maar stuit op verzet bij delen van de bevolking. Men realiseert zich kennelijk nog niet dat de ingreep in de ‘Kalahari’ gezorgd heeft voor een uiterst succesvol en volledig herstel van oude natuurwaarden.

3. Natura-2000 De sluitsteen van het Europese natuur- en milieubeleid. Voor heel Europa heeft de EU zo’n 250 habitats (leefgebieden) benoemd, waarmee de gehele Europese natuur wordt omvat. De lidstaten zijn verplicht tot optimale zorg voor hun gebieden. In ons land zijn circa vijftig habitats aangewezen, dit is best veel. Wellicht zouden verontrustte Kalahari-burgers eens op de volgende manier naar de problematiek kunnen kijken: als wij vinden dat de Polen goed voor hun oerbossen moeten zorgen, en dat de Hongaren van het Donaudal moeten afblijven, moeten wij goed voor onze in Europa unieke duinen zorgen.

GEEF DUNEA DUS WEER DE RUIMTE. Johan Apeldoorn foto: Sandra Kamphuis

LID WORDEN VAN DE VOGELSTUDIEGROEP? Vindt u naar vogels kijken leuk? Weet u er niet zoveel van en wilt u nou zo dolgraag het verschil eens zien en weten tussen heggenmus, grasmus, huismus, ringmus, grasmus en misschien Spaanse of Italiaanse mus? Of weet u wel wat van vogels, maar komt u er niet toe tijd te nemen om ze rustig te bekijken? Of bent u een doorgewinterde vogelaar, die toch wat vaker op pad wil gaan? Wilt u van vogels kijken echt uw hobby maken de komende tijd? De vogelstudiegroep van de KNNV geeft u daarvoor alle gelegenheid. Iedere tweede zaterdag van de maand gaat de groep op pad om vogels te kijken. Daarvoor wordt een dag (deel) excursie gemaakt per auto naar een vogelgebied dat op dat moment de meeste kans biedt op interessante waarnemingen. Per auto zult u zeggen? Ja, want de meeste vogelgebieden zijn met openbaar vervoer niet of nauwelijks te bereiken. De kosten bedragen € 0,08 per kilometer. Dat betekent voor een uitstapje in Zuid Holland ongeveer € 8,00. Daarbuiten wordt het meer tot een maximum van € 20.- voor een uitstap naar Zeeland. Zin om een keer mee te gaan en te kijken of het bevalt? Kijk in de Nieuwsbrief naar het programma of bel met Ineke Zwarekant 079-3310369, coördinator van de vogelstudiegroep. Graag tot ziens op één van onze excursies! foto: Rob Meyer

17

VOORJAARSPADDENSTOELEN IN WASSENAARSE PARKEN In aansluiting op de ‘Winterse paddenstoelen in Wassenaarse Parken’ (MENNEMA, 2010) volgt hier het resultaat van ruim 10 jaar paddenstoelenregistratie in de Haagse regio in het voorjaar. Doordat we ons tot de groep van plaatjeszwammen en boleten (Agaricales) beperken, lijkt de echte voorjaarspaddenstoel, de gewone morielje (Morchella esculenta) buiten boord te vallen. Deze kostbare lekkernij is namelijk geen plaatjeszwam of boleet, maar een Zakjeszwam (Ascomyceet). Toch maar even bespreken. De gewone morielje heeft het uiterlijk van een okerbruine spons op een dikke, witachtige, holle steel (foto hiernaast). Hij is in onze contreien gevonden tussen 31 maart en 4 mei, in 8 parken en gebieden*). In de jaren ’60 van de vorige eeuw is de soort in ons land sterk achteruitgegaan en daarom was hij opgenomen in de Rode Lijst (ARNOLDS & KUYPER, 1996) in de categorie Bedreigd. Volgens de nieuwe Rode Lijst (ARNOLDS & VEERKAMP, 2008) is de situatie enigszins verbeterd en is de soort thans geplaatst in de categorie Kwetsbaar. In de periode 2000 – 2010 werden in april, mei en juni beduidend meer excursies gehouden (80x) dan in de maanden januari, februari en maart (55x). Dit komt vooral doordat er in het voorjaar aanzienlijk minder excursies worden afgelast dan in de wintertijd. In tabel 1 is per jaar aangegeven hoeveel voorjaarsexcursies er zijn gehouden en

18

hoeveel Agaricales (plaatjeszwammen en boleten) er zijn gevonden. De bijdrage aan Agaricales is ook in de voorjaarsmaanden niet groot. Slechts 8% van het jaartotaal aan vondsten kon worden toegevoegd aan de 6% van de winterse paddenstoelen. Wat betreft het aantal soorten is het verschil met de winterpaddenstoelen (8%) duidelijker waarneembaar: 14%

Gewone zwavelkop (Psilocybe fascicularis) Gewone hertenzwam (Pluteus cervinus) Gewone glimmerinktzwam (Coprinus micaceus) Voorjaarspronkridder (Calocybe gambosa) Harde voorjaarssatijnzwam (Entoloma clypeatum) Bittere dennenkegelzwam (Strobilurus tenacellus) Breedplaatstreephoed (Megacollybia platyphylla) Breedsporig hangkommetje (Merismodes anomala) Oranje dwergmycena (Mycena acicula) Suikermycena (Mycena adscendens)

26 20 16 11 11 11 10 8 8 8

de voorjaarspronkridder, de harde voorjaarssatijnzwam en de bittere dennenkegelzwam. Van deze drie is de laatste het gemakkelijkst te herkennen, vooral door het voorkomen op dennenkegels (foto hieronder); zijn tot 2 cm brede hoed Tabel 2. Overzicht van de in de voorjaarsmaanden meest is grijs- tot donkerbruin. gevonden soorten Agaricales in de periode 2000 – 2010. De voorjaarspronkridder en de harde voorjaarssatijnzwam zijn veel grovan het jaartotaal aan Agaricales werd in ter en hebben een tot 10 cm brede hoed. de maanden april, mei en juni in de periode Die van de eerste is wit tot beige met dicht opeenstaande wittige lamellen aan de 2000 – 2010 waargenomen. De hoge score in 2007 is voornamelijk onderzijde, die van de tweede grijsbruin met te danken aan de maand juni. Tijdens de vuilwitte, later roze lamellen. Beide soorten excursies in de maanden april en mei werzijn bij voorkeur in bosranden en struwelen den in totaal slechts 10 plaatjeszwammen te vinden. en boleten gevonden. Maar de juni-excursies naar Meijendel (16), Voorlinden (13) en Zuidwyck (26) leverden in totaal maar liefst 55 vondsten op! In totaal werden in de voorjaarsmaanden april, mei en juni van de jaren 2000 – 2010 niet minder dan 433 vondsten gedaan van in totaal 150 soorten verschillende soorten plaatjeszwammen! Van deze 150 soorten zijn er niet minder dan 78 (52%) slechts éénmaal gevonden. Zo gemakkelijk als het is om de gewone morielje tot de voorjaarspaddenstoel bij uitstek te verklaren, zo lastig is het om bij de Agaricales typische voorjaarspaddenstoelen aan te wijzen. Niet alleen een literatuuronderzoek, maar vooral ook de Nederlandse namen moesten wij te hulp roepen (tabel 2). Algemene soorten als de gewone zwavelkop, gewone hertenzwam en gewone glimmerinktzwam, zijn zo “gewoon” omdat zij ook in het zomer- en herfstseizoen heel vaak worden gevonden. De echte voorjaarspaddenstoelen, die vooral of uitsluitend in het voorjaar worden gevonden, zijn 19

Zij dragen hun lente-naam met ere.

Literatuur

Maar voor ons blijft dé voorjaarspaddenstoel toch de gewone morielje!

1996. Overzicht van de paddenstoelen in Nederland,

- ARNOLDS, E., KUYPER, TH.W. & NOORDELOOS, M.E. (red.), Supplement 2. Namenlijst, Rode Lijst. Nederlandse Mycologische Vereniging, Wijster.

Jaap Mennema

- ARNOLDS , E. & VEERKAMP, M. 2008. Basisrapport Rode

foto’s: Peter Peperkamp en Ruud Wielinga

Lijst Paddenstoelen. Ned. Mycologische Vereniging, Utrecht. - MENNEMA, J., 2010. Winterse paddenstoelen in Wassenaarse parken, De Ratelaar 29 (4), p. 14-15.

*) Arendsdorp, Clingendael, Ganzenhoek, Haagse Bos, Haagsche Golf, Meijendel, Reigersbergen en Waalsdorpervlakte

NIEUWE LEDEN Dhr. H. Wardenaar, Dhr. C.Hiemstra, Mw. S. Barend We heten u van harte welkom en hopen dat u zich spoedig thuis voelt in onze vereniging. We maken graag nader kennis met u op onze excursies of andere activiteiten.

WERKGROEPEN EN OVERIGE GELEDINGEN VAN ONZE AFDELING Website www.knnv.nl/den haag Redactie Ratelaar en nieuwsbrief Bestuurscommissie natuurbescherming Insectenwerkgroep Mossenwerkgroep Paddenstoelenwerkgroep Plantenwerkgroep 1 Plantenwerkgroep 2 Strandwerkgroep Vogelwerkgroep Bomenwerkgroep

Bert van Maanen, 070-3867630, [email protected] Lex van der Steur, [email protected] Kees Fokkens, 070-3280386 Alexander Deelman, 070-3502493 Joan Wessels, 070-3663695 Kees Fokkens, 070-3280386 Jeanette van Haren, 070-3253274 Frank van Linden, 070-3271656 Laus Hendriks, 070-3946065 Ineke Zwarekant, 079-3310369 Hilde Küpfer, 06-53844741

Voor de activiteiten van de werkgroepen bekijk onze website www.knnv.nl/den haag. Wilt u meedoen, of hebt u vragen? Bel gerust!

20

AANVULLENDE INFORMATIE VAN DE VERENIGINGEN

IVN

Voorzitter: Henk Wardenaar, Frankenstraat 28, 2582 SL Den Haag, 06 44

KNNV

670 470, e-mail: [email protected] Secretaris: Mieke Muller, Johan David Zocherstraat 66, 2272 SL Voorburg, 070 387 30 35; e-mail: [email protected] Penningmeester: Irene van Wissen, Pelikaanhof 31, 2264 JG Leidschendam, 070 327 93 21, e-mail: [email protected] Bestuurslid/Ledenadministratie: Henk Muller, Johan David Zocherstraat 66, 2272 SL Voorburg, 070 387 30 35 e-mail: [email protected] Bestuurslid/Coördinator wandelingen op aanvraag: Hermine Schuit, Schenkkade 129, 2595 AS Den Haag, 070 778 08 17; e-mail: [email protected] Bestuurslid: Monique van den Broek, Bezuidenhoutseweg 265A, 2594 AN Den Haag, 070 385 86 76 e-mail: [email protected] Cursussen: Laus Hendriks , Mgr. Bekkerslaan 627, 2286 EA Rijswijk, 070 394 60 65 e-mail: [email protected] Website: www.ivndenhaag.nl

KNNV

Voorzitter: Els van Maanen – van Wijlen, Van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg, 070 386 76 30, e-mail: [email protected] Vice-voorzitter/bestuurslid (PR): Kees Pinster, Regentesselaan 92, 2562 CV Den Haag, 070 346 52 14, e-mail: [email protected] Secretaris: Ineke Gilbert, Melis Stokezijde 140, 2543 GJ Den Haag, 070 211 82 54, e-mail: [email protected] Natuurhistorisch secretaris: Vacant Penningmeester: Ruud Wielinga, Laan van Poot 262, 2566 DB Den Haag, 070 3689191, [email protected] Bestuurslid: Lis Stolp, Araweg 18, 2243 AN Wassenaar, 070 5177899, [email protected] Ledenadministratie/webmaster: Bert van Maanen, Van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg, 070 386 76 30, e-mail: [email protected] Nieuwsbrief (abonnement gratis voor leden): [email protected] Website: www.knnv.nl/den-haag

KNNV IVN

Verzendadres: van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg

DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV LAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATE LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HE BLAD VAN IVN EN KNNVDE RATELAAR HET LEDEN LEDENB IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VA KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VANVAN IVN IVN EN KNNVDE RATELAAR HET LEDENBLAD EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN ENIVN KNNV DE RATELAAR HET LEDEN BLAD VAN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN ENIVN KNNV DE RATE LAAR HET LEDENBLAD VAN EN KNNV DE D RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VANVAN IVN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN ENIVN KNNV DE RATELAAR HET LEDEN BLAD VAN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN ENIVN KNNV DE RATE LAAR HET LEDENBLAD VAN EN KNNV DE D RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VANVAN IVN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN ENIVN KNNV DE RATELAAR HET LEDEN BLAD VAN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN ENIVN KNNV DE RATE LAAR HET LEDENBLAD VAN EN KNNV DE D RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VANVAN IVN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN ENIVN KNNV DE RATELAAR HET LEDEN BLAD VAN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE R RATE LAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VANVAN IVNIVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD

de Ratelaar

30e jaargang nr. 3 2011/03

DE RATELAAR 30e jaargang nr. 3 2011/03

De Ratelaar is een gezamenlijke uitgave van KNNV en IVN. De Ratelaar is de voortzetting van De Kleine Ratelaar, het blad van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag. Het verschijnt rond 15 februari, 15 mei, 15 augustus en 15 november.

nnv ivn

Redactie: Eindredactie: Rob Meyer, Mient 373, 2564 LA Den Haag, 070 368 14 00, e-mail: [email protected] KNNV: Lex van der Steur, Koningsspil 47, 2265 VH, Leidschendam, 070 317 69 90, e-mail: [email protected] IVN: Ingrid Piek, R.A. Flintermanstraat 5, 2552 JJ Den Haag, 070 391 02 13 e-mail: [email protected] Kopij voor het volgende nummer van de Ratelaar vóór 1 oktober 2011 naar de redacteur van uw vereniging in Word als bijlage van een e-mail naar: [email protected] Samenstelling: Evert Thomassen Opmaak: Sandra Kamphuis Haags Milieucentrum Foto voorzijde: Kopergroenzwam door Kees Pinster Druk: Drukkerij Lifoka, Den Haag Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de redactie.

IVN

IVN Vereniging voor Natuur- en Milieueducatie is een landelijke organisatie waarvan de leden, via een 180tal afdelingen zich daadwerkelijk inzetten voor activiteiten die erop gericht zijn een ieders inzicht met betrekking tot Natuur en Milieu te verruimen. Contributie voor donateurs en leden € 15,en huisgenoten € 5,-. ING bankrekening nr. 691956 t.n.v. IVN - afd. Den Haag te Leidschendam. Inlichtingen: Rob Meyer, 070 368 14 00. Website: www.ivndenhaag.nl

KNNV

De Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag is een afdeling van een landelijke vereniging voor natuurstudie, -beleving en -bescherming. Zij organiseert werkgroepen, excursies, lezingen en cursussen. Contributie voor leden € 27, huisgenootleden € 8,50 en jeugdleden € 15. ING bankrekeningnr. 144637 t.n.v. KNNV afd. Den Haag te Den Haag. Inlichtingen: Bert van Maanen, 070 386 76 30 Website: www.knnv.nl/den-haag

algemeen deel ratelaar 2011/3 Het KNNV Den Haag bestaat dit jaar 110 jaar. Wat een geweldige leeftijd en nog steeds “young and strong”. Het IVN Den Haag bestaat volgende jaar 50 jaar. Nog niet zo oud, maar toch een kwieke middelbare leeftijd. Goed voor een Abraham of Sara. Zelf heb ik het voorrecht om zowel lid te zijn van het KNNV als van het IVN. Ik noem dit met recht een voorrecht, want als je naast onze Ratelaar onze landelijke bladen leest, merk je toch dat “Natura”, dat bij het schrijven van dit voorwoord onlangs in de bus is gevallen, een heel ander blad is dan het landelijke “Mens en Natuur”. Zoals al opgemerkt heb ik beide bladen, die vlak na elkaar verschijnen met veel interesse gelezen. Verschillende onderwerpen, maar zeker het lezen waard. Is het dan geen idee om die KNNV-ers die nog geen IVN lid zijn, lid te laten worden van het IVN en de IVN-ers die geen KNNV lid zijn, aan te moedigen om ook KNNV-er te worden. Het is overigens wel opvallend dat in de laatste tien jaar deze dubbele lidmaatschappen sterk zijn toegenomen en… terecht. Denk er maar eens over. Voor het geld hoef je het niet te laten. De “raadselfoto” van Ingrid Piek is niet geraden. Het betrof hier een gal in de stengel van een braam (rubes fruticosus). Heb je overigens zelf een raadsel ontdekt (plant, insect, gal, paddenstoel enz.) aarzel niet om een foto naar de redactie te sturen, want wij kennen veel experts binnen de verenigingen. Ten slotte heeft Sandra Kamphuis nog een raadsel voor ons. Weet u wat deze foto voorstelt? Oplossingen naar de redactie. Ik wens u veel leesplezier. Rob Meyer

1

ivn, vereniging voor natuur- en milieu-educatie

Expositie Elzenbroekbos aan de Kromme Aar Chris Groesser en Caroline Piek hebben met succes de IVN-natuurgidsencursus 2009-2011 afgerond. Als onderdeel van deze cursus kiest ieder een natuurgebied waarin gedurende een jaar alle ontwikkelingen worden bijgehouden. Voor Chris en Caroline, wonend in Alphen aan den Rijn, was de keuze al snel gemaakt. Op nog geen vijf minuten fietsen ligt namelijk heempark de Kromme Aar. In dit natuurgebied bevindt zich een bijzonder stukje natuur, namelijk een Elzenbroekbos. Het is een bos dat op laag, drassig land groeit en min of meer onder permanente invloed staat van grondwater. Als kroon op de cursus organiseerden Chris en Caroline de expositie ‘Elzenbroekbos aan de Kromme Aar’ in IVN-bezoekerscentrum de Veenweiden aan de rand van het heempark. Op de interactieve expositie voor jong en oud staat uiteraard het bijzondere Elzenbroekbos in woord en beeld centraal. In het waterrijke gebied vind je bomen die houden van natte voeten, zoals de Zwarte Els en de Wilg. Ook leven in het Elzenbroekbos reptielen, vele insecten en tientallen vogelsoorten. Bezoekers kunnen hun eigen

natuurkennis onder de loep nemen met een interactieve quiz. Voor de kinderen loopt er een speciaal kabouterpad door de expositie met opdrachten, liedjes en nog veel meer. Op 9 juli vond de feestelijke opening van de expositie plaats. IVN-docent Ingrid Piek gaf het startsein met een korte speech en het doorknippen van het lint. Ook docent Rob Visser bracht nieuwsgierig een bezoek aan de expositie. Na het bewonderen van de expositie nam Chris alle geïnteresseerden mee op een excursie door het heempark, zodat iedereen al dat moois met eigen ogen kon aanschouwen. Caroline Piek foto: Rob Visser

2

Stormachtig afdelingsweekend in Bergen aan Zee Ook dit jaar was er weer een afdelingsweekend van IVN Den Haag. Uitvalsbasis dit jaar was het NIVON-huis in Bergen aan Zee, een prachtig groot oud pand midden in de duinen, dat in vroeger tijden diende als weeshuis.

Vrijdag

Na de vrijdagavondmaaltijd gaf Hans van Os, voorzitter van IVN Noord-Kennemerland ons een fotopresentatie. Hij liet ons delen in zijn enthousiasme over water, waterdiertjes, vissen, waterbeheer et cetera. Al van jongs af aan was hij hierin geïnteresseerd en zijn kennis was navenant. Elke foto werd voorzien van uitvoerig commentaar. Dit doorspekt met anekdotes als dat zijn broers en hij tot ‘grote vreugde’ van hun moeder hun badkamer omtoverden in een heuse boerensloot, inclusief flora en fauna. Thijsse en Heimans Hans begon zijn presentatie met de bekende schoolplaten van Jacques P. Thijsse (18651945). Door de initiatieven van hem en zijn collega Heimans (1869-1914) , tevens de oprichters van Natuurmonumenten, heeft de natuureducatie in Nederland een enorme

vlucht genomen. Voor het eerst werd geschreven over natuur in de eigen leefomgeving, in plaats van over die in verre landen. Dat daarbij ook nog de focus lag op biotopen cq leefgemeenschappen, dus op samenhang in plaats van op individuele soorten, maakte het helemaal revolutionair. Mede dankzij deze grondleggers is de natuureducatie geworden wat zij vandaag de dag is en kon Hans ons het nodige vertellen over waterdiertjes en vissen. Waterdiertjes Zo gaf hij over waterdiertjes aan dat kokerjuffers met spinselklieren materialen uit de omgeving aaneen lijmen tot een koker, waarin ze met hun achterlijf zitten, zodat ze zich beter kunnen beschermen. Aan de materialen van de koker kun je zien waar deze juffer woont. Vissen Bij de vissen geldt in zijn algemeenheid dat met name de soorten die van zoet naar zout trekken of vice versa het erg moeilijk hebben, vanwege de vele waterkeringen, dammen, stuwen en peilvakken. Zo staat nu zelfs de paling onder druk. 3

soort. Ze komen in Nederland dan ook alleen in de Schoorlse duinen voor.

Ook werd ons duidelijk dat sommige ´Hollandse´ vissen eeuwen geleden door monniken voor de voedselproductie geïmporteerd zijn uit de Kaspische zee. Er werden een aantal recente exoten getoond, die zich vaak goed thuis voelen in de Nederlandse wateren, al was het maar omdat hun natuurlijke vijanden hier niet of nauwelijks voorkomen. Hoogheemraadschap Tenslotte gaf Hans nog wat informatie over zijn Hoogheemraadschap Noord-Kennermerland. Deze doet veel aan vissenbeleid, via stuwen, gemalen, natuurvriendelijke oevers, het uitbaggeren van waterlopen, et cetera. Ook heeft zij met andere partners in opdracht van de provincie Noord-Holland de Vissenatlas Noord-Holland gerealiseerd.

Zaterdag

Zaterdagochtend werd onder leiding van IVN-gids Piet Winder een fietstocht gemaakt door het duinlandschap en de bossen ten noorden van Bergen, rond Schoorl. De eerste stop betrof een bezoek aan De Kerf, een slufter. Hier was een aantal jaren geleden een vaargeul uitgegraven. Door de sterke stroming van de zee daar was deze echter al na acht maal springtij weer dichtgeslibd. Er is een zeer gevarieerde flora te vinden, van overwegende zoutminnenden planten. In het bos voor De Kerf stonden duizenden Dennenorchissen (nog in blad, want de bloei is pas in juli). Het is een beschermde 4

Bij de volgende stop, het Vogelmeer, werd verteld dat de naamgeving van dit duinmeertje te maken had met het feit dat er vroeger vele vogels, waaronder een enorme meeuwenkolonie, hadden gewoond. Inmiddels waren deze door de komst van vele vossen verdwenen. Andere toen veelvoorkomende dieren als salamanders waren door haviken verdreven. Al fietsend naar de volgende stop zagen we diverse afgebrande stukken in het Schoorlse duin, van 1, 2 en 3 jaar geleden. Sommige stukken nog zwartgeblakerd, anderen al weer vol hoopvol nieuw groen. Een bewijs van de immense veerkracht van de natuur. De afgelopen jaren is er 95 keer brand geweest, met 200 tot 300 hectare afgebrand duin tot gevolg. Omstandigheden als jaargetijde, luchtvochtigheid, soort begroeiing, buitentemperatuur, de wind en de aanwezigheid van onvoorzichtig handelende bezoekers liggen hieraan ten grondslag. Onze gids vertelde dat het voor de natuur het beste is om een brand gecontroleerd te laten uitbranden. Immers, de zware brandweerwagens, het vele water en zeker het zoute water waarmee de blushelicopters van Defensie sproeien, richten extra schade aan. De locatie van de brand laat uitbranden echter niet altijd toe in verband met het gevaar van overslaan van vuur. Bij de Hondsbossche zeewering, in de Camperduinen, bij De Putten, bestudeerden we de vogels die daar op de vogeleilandjes foerageerden. Daar waar indertijd de klei was afgegraven om de beschermlaag op de dijk te maken, waren putten ontstaan. Doordat de dijk wat lekt, kwam en komt kwel van onder de dijk omhoog en dit vormt met regenwater plassen brak water. Na een krachtmeting met de elementen - er stond een stormachtige wind - fietsten we

via prachtig groen dennen- en loofbos terug naar ons logeeradres.

Zondag

De volgende ochtend gingen we korren. We kregen van onze gidsen eerst uitleg over het korren. De zee was zeer onstuimig en ook was het hoog water. Dit maakte het twijfelachtig of het korren zou lukken. Veel zeeleven, zoals garnalen en platvissen, trekt met onstuimig weer verder de zee in. De mogelijke vangst wordt altijd eerst gecontroleerd op eventuele Pietermannen, omdat deze vissen een soort ‘’brandnetelgif’’ hebben, dat je slechts met veel heet water kunt laten stollen om erger te voorkomen. Evengoed zaten er een aantal interessante zaken in het net, al was de oogst beduidend minder dan met beter weer en tij.

Nadat Max Leerentveld en Rob Meyer in het zonnetje waren gezet als dank voor dit boeiende weekend, keerde iedereen met een tevreden gevoel huiswaarts. Zal het afdelingsweekend van 2012 dit kunnen overtreffen? Ineke Smits

Uit het Logboek van de Natuurclub De natuurclub onder inspirerende leiding van Lisette van Pelt heeft een aantal leuke en boeiende bijeenkomsten geteld. Hieronder een bloemlezing uit het logboek, door de deelnemende kinderen zelf samengesteld. Vandaag gingen we bodemdiertjes vangen en bekijken. Natuurlijk gingen we niet meteen naar het bos om dat te doen. Want eerst kregen we thee (met honing!) en een koekje bij de bijenstal. Daarna, toen iedereen er was, vertelde de juf ons een leuk verhaal. En je raadt het al... het verhaal ging over bodemdiertjes! Toen het verhaal uit was trokken we het bos in. Onderweg naar de plek waar we bodemdiertjes gingen vangen zagen we twee dingen: Een witte paddenstoel die heel slijmerig was. Hij zat op een boom. Onderweg zagen we ook dat het kikkerdril dat Rik vorige week had gevonden was verdwenen. Jammer! En eindelijk waren we er, de plek waar we bodemdiertjes gingen vangen! We kregen allemaal een potje en een lepel. De lepel om naar

diertjes in de aarde te scheppen en het potje om diertjes in te stoppen. Ik vond een heleboel pissebedden, een mier, een duizendpoot, een slak enz. Met de pissebedden deden we een race wie het snelst een vochtig en donker plekje had gevonden. Daarna moesten we weer naar huis, poe poe wat was dat een leuke dag zeg! Groetjes, Sep, 14 april Na het theedrinken vond ik het een grote verrassing dat we in imkerpakken naar de bijenkorven gingen. We voelden aan de plastic plaat en die was warm. We vonden de koningin die was geel gemerkt. Toen gingen we naar een kleiner volk, dat was ook warm. Eerst gingen we de deksels van de potjes raspen. Er zat nog honing in de slinger. Het kraantje werd opengedraaid en er kwam honing uit. er werd nog even een bakje onder gehouden en toen gingen we slingeren. Maar het leukste was dat we een potje honing kregen! Micha, 15 mei 5

Hallo, vandaag hebben we waterdiertjes uit de sloot gehaald met een schepnet. Maar eerst zoals normaal hebben we een koekje en thee gehad. Dus we moesten op pad. Onderweg aten we nog wat bessen. We vonden nog een pad en ook twee roodborstjes. Toen we eindelijk daar waren gingen we aan de slag! Uiteindelijk hebben we veel diertjes gevonden bijv. stekelbaarsjes, watervlooien, bloedzuigers, slakken, ruggezwemmertjes en nog veel meer! Luc, 10 juni

Hallo eerst hebben we thee gedronken, net als altijd. Daarna had de juf skeletten van dode dieren. Een van deze was een hoofd van een konijn. Wij konden dat zien door zijn tanden. Ze waren groot. Daarna moesten we tegen de juf zeggen welke planten we wisten. We hadden geleerd dat een koekoeksbloem (vrouw) een dikke buik had en de man minder dik. Daarna hadden we een plant met daarop ronde bolletjes. Met die bolletjes konden we vormen maken op onze kleding. Toen had de juf een verhaal verteld en gingen we kleuren zoeken en daarna tikkertje gespeeld. Valentin, 17 juni Hoi! We hebben vandaag braakballen uit elkaar gehaald. Ik vond een stukje van een schedel: een muizenschedel! De braakballen zijn van uilen. Want weet je waarom? Uilen die eten muizen en alles wat ze niet nodig habben braken ze uit. Groetjes van Reinier, 24 juni

29 oktober Nacht van de Nacht Ook dit jaar besteden we met onze afdeling weer aandacht aan de Nacht van de Nacht met twee samenkomsten. Duister is de afwezigheid van licht. Het duister heeft dan alle ruimte om zich, aan wie er gevoelig voor is te presenteren. Zich te ontdoen van het negatieve beeld wat wij onszelf van donker hebben aangepraat. Gezegden als ‘kinderen van de duisternis’, ‘het licht schijnt in de duisternis’ en ‘de duisternis nam het goede niet aan’ versterken dit negatieve beeld. Alle wereldgodsdiensten zitten er vol mee. Het donker heeft zijn eigen waardevolle identiteit. De moeite waard je daaraan toe te vertrouwen en te ervaren wat het donker met je doet als het rustig op je in laat werken. 6

Op 29 oktober zal het donker van de nacht onze gastheer zijn.

We houden twee bijeenkomsten: A. in de Westduinen. Verplicht opgeven bij Rob Meyer, 070 - 3681400 / 06 - 20568114, raf. [email protected] B. Duinen van Meijendel. Verplicht opgeven bij Jos van Zaalen, 070 - 3857343, [email protected] Wacht niet te lang met je op te geven, want het aantal deelnemers is beperkt. Rob Meyer en Jos van Zaalen

De Schaalhoorn als basaltschraper Terugkijkend hebben Chrit van Ewijk en ik in 2002 een bijzondere waarneming gedaan op de havenhoofden van Scheveningen. Als kersverse IVN gidsen inventariseerden wij toen ons excursiegebied: de haven en zijn omgeving. Zo vonden we bij laagwater op het zuidelijk havenhoofd in de havenkom een aantal Schaalhoorns (ook wel Patella’s genoemd) op de basaltblokken. Hoewel ze nu algemeen voorkomen in deze contreien, waren ze toen niet zo talrijk. Nu zijn de meesten min of meer weelderig begroeid met wier en dergelijke. Maar toen waren ze nog kaal. Dus hadden we waarschijnlijk te maken met een pionierende populatie, die over een grote vitaliteit beschikte. We leidden dit af uit een bijzonder gedragskenmerk: hun enorme schraaplust. We zagen veel

verse schraapsporen op het basalt en ook vraatsporen dwars door de wierbegroeiing op de kademuren. Later hebben we dit niet meer zo duidelijk kunnen waarnemen. Het lijkt wel of de populatie -afgesneden van broedervolken- lijdt aan inteelt. Ze hebben zich wel vermeerderd, maar de kracht lijkt er wel uit. Uit bijvoorbeeld Bretagne is bekend, dat de Schaalhoorns zich op hun rustplaatsen een holte in de basaltstenen schrapen om een geschikte pasvorm te maken, waarin ze zich gemakkelijk in kunnen vastzuigen, zodat pulkende vogelsnavels nauwelijks houvast kunnen krijgen. Een andere verklaring kan zijn, dat zij zich niet zo sterk hoeven vast te zuigen, omdat de plaatselijke vogels nog niet hebben ontdekt, dat het toch wel heel erg lekkere hapjes zijn. Johan Apeldoorn

Nieuwe website IVN in de lucht Onze nieuwe webmaster Marjanne Dominicus heeft zich met hart en ziel op de website van IVN Den Haag gestort. Het resultaat is te zien op www.ivndenhaag.nl en mag er zeker zijn. Onze complimenten gaan uit naar Marjanne die met veel inzet en enthousiasme de website weer nieuw leven heeft ingeblazen. De

stappenprogramma’s, cursussen, promotieactiviteiten, de wandelgebieden: alles staat erin. Een stimulans voor de gidsen die beloofd hebben nog een stukje te maken over het gebied waar zij gewoonlijk hun excursies geven. Hoe completer het overzicht, hoe beter het oogt. Bestuur

7

Groene Cursus najaar 2011 Naast onze wekelijkse wandelingen in de Haagse natuurgebieden, organiseert onze afdeling het komende najaar weer een Groene Cursus. Onze Groene Cursus is een basiscursus over de natuur rond om ons heen en vereist geen echte biologische voorkennis, wel interesse en enthousiasme. Het leslokaal is in het Milieu Service Punt Reigershof, Den Haag aan de Reigersbergenweg nr.280, bij de T-kruising Boekweitkamp en Finnenburg. Bereikbaar met tram 6. De cursus vindt plaats op de volgende donderdagavonden van 20.00 uur tot 22.00 uur. Programma Donderdag Donderdag Donderdag Donderdag Donderdag Donderdag Excursies Zondag Zondag Zaterdag



29 september 6 oktober 13 oktober 7 oktober 3 november 10 november

Bomen in de herfst Paddenstoelen Zee en strand Vruchten en zaden Vogeltrek Overwinteren

9 oktober 30 oktober 12 november

10.30 uur 12.30 uur 14.00 uur

Paddenstoelen Strand Herfst in het algemeen

Kosten De kosten voor de hele cursus bedragen € 50,- inclusief koffie, thee en cursusmateriaal. Voor nadere inlichtingen: Laus Hendriks 070-3946065 of Jos van Zaalen 070-3857343 U kunt zich opgeven voor deze cursus door het sturen van een e-mail aan: hendriks27@ zonnet.nl of door het inzenden van de strook hieronder. Tevens graag het genoemde bedrag overmaken op ING-rekening 691956 ten name van de Penningmeester IVN Den Haag te Leidschendam.

………………………………………………………………………………………………........................ Naam en voorletters: ...............................................

Roepnaam: ..............................

Adres: ................................................................................................................................. Postcode en woonplaats: ................................................................................................... Telefoonnummer: ....................................... E-mailadres: .............................................. Dit opsturen naar: Laus Hendriks, Mgr. Bekkerslaan 627, 2286 EA Rijswijk

8

Nieuwe Natuurgidsen geïnstalleerd Trots zijn we als IVN afdeling dat we deze zomer onze nieuwe natuurgidsen hun diploma hebben kunnen uitreiken. We zijn hiervoor weer naar Oostvoorne afgereisd voor het gebruikelijke “afstudeerweekend” van de gidsencursus. We kunnen dit jaar Daphne van den Berg, Marjanne Dominicus, Lenny van Drimmelen, Mieke Dijkman, Chris Groesser, Guido op ’t Hof, Jeannette Hortensius, Anouk Janssens, Liesbeth Koel, Arja de Koning, Helen Land, Ineke Laroo, Jan Muurling, Koert Ottens, Caroline Piek, Hannah Smeets, André Smit, Ada van de Vendel, Marjo Vogel en Djoeke van der Zwart feliciteren met hun diploma van het IVN.

We hopen dat ze het goed naar hun zin zullen hebben binnen het IVN en dat ze enthousiast IVN activiteiten gaan ontplooien. We hopen nog veel van ze te horen. Ingrid Piek

Natuurclub 2011 De ‘pilot’ van De Natuurclub (maart-juli) was een groot succes. Vooral de oudere kinderen waren erg ondernemend en onderzoekend en zogen alle nieuwe informatie op als natuursponzen. De jongere clubleden hielden van spectaculaire verhalen en vondsten, maar ook van klimmen en rennen! Het was steeds erg gezellig en het weer was elke vrijdag weer precies goed: droog en niet te koud of te warm. We kwamen

voortdurend kikkertjes en padjes tegen, en we werden steeds vergezeld van tjiftjaffen en roodborstjes. Zelfs een klein bosmuisje liet zich zien. En natuurlijk de ganzen, de ooievaars en de koeien in de wei. De bijentuin was de perfecte locatie voor de ontvangst: thee met honing van eigen bijen natuurlijk, met steeds een ander onderwerp om rond de tuintafel te bespreken. De bijenles van Hanneke en Paul maakte veel indruk en de bijen en uitbundige bloemen trokken elke vrijdag weer heel veel aandacht. We hopen dat de Natuurclub in het najaar nog meer kinderen zal trekken. We beginnen weer op vrijdag 2 september met wellicht een uitloop naar donderdag, afhankelijk van het aantal aanmeldingen. Zegt het voort! Lisette van Pelt

9

Bezoek aan de Thijsse’s Hof Onderweg naar het jaarlijkse IVN-weekend proberen wij voor de vrijdag altijd iets leuks op natuurgebied te bedenken, aangezien we pas aan het eind van de middag verzamelen. En als je dan toch je dag hebt vrijgehouden … Deze keer voerde de route naar Bergen aan Zee praktisch langs Bloemendaal en zo kwamen we uit bij de Thijsse’s Hof. Al in 1925 kreeg Jac.P. Thijsse het Thijsse’s Hof ter gelegenheid van zijn zestigste verjaardag. Een eerbetoon voor zijn inzet voor natuurbescherming en verspreiding van natuurkennis. Planten en dieren van Kennemerland presenteren in hun natuurlijke omgeving, dat wilde hij. En in de oudste heemtuin van Nederland leeft zijn droom nu voort. Het park is ontworpen door Leonard A. Springer in de Engelse Landschapsstijl. Ooit een braakliggend appellandje, nu een idyllische heemtuin. Vlak na de entree van de tuin kom je eerst in het duinbos met eik en beuk en onderbegroeiing van meidoorn, taxus en hazelaar. In het voorjaar is de kruidlaag zeer soorten rijk met vele soorten stinzenplanten. Tot ver in het najaar bloeien dagkoekoeksbloem, robertskruid en gevlekte dovenetel. Zo’n 25 soorten vogels laten zich verleiden in de Hof te broeden. De grote vijver trekt veel vogels en andere dieren aan, waaronder ieder jaar wel een ijsvogeltje. Daarnaast is de vijver een voortplantingsplek voor libellen. Aan de hand van de uitsluiphuidjes wordt geprobeerd de soorten 10

vast te stellen. Daarnaast zijn er een onkruidakker, droog duingrasland, natte duinvalleien en hakhout, een demonstratiestrook en een demonstratievijver met aangrenzende moerasjes en muurtjes met prachtige begroeiing. De beheerder van de Thijsse’s Hof heeft ons enthousiast de hele Hof laten zien en ons gewezen op bijzonderheden. De Thijsse’s Hof wordt voor allerlei doeleinden gebruikt, zoals rondleidingen, (biologie) lessen voor scholieren van de basisschool en als stageplek. Het onderhoud is grotendeels in handen van vrijwilligers, die soms al meer dan 20 jaar hun tijd hieraan besteden en inmiddels een enorme kennis en ervaring in kunnen brengen. Hiervan wordt dan ook dankbaar gebruik gemaakt. Wilt u meer weten over de Thijsse’s Hof kijk dan eens op www.thijsseshof.nl. Ingrid Piek (bron: Brochure Thijsse’s Hof)

Ruud van der Waard, actief op elk gebied Mijn naam is Ruud van der Waard. De gidsencursus heb ik gedaan in de periode van 1999-2001. Samen met mijn trouwe gidsenmaatje, Ingrid Piek hebben wij Bokkefort als adoptie terrein gebruikt. Momenteel doe ik een paar maal per jaar rondleidingen geven in het vogelrustgebied, de Eendenkooi in het Zuiderpark. Alleen in de maanden februari en september doe ik deze, daar anders te veel verstoring plaatsvindt voor de aldaar broedende vogels. In de komende “Stappen in de Natuur”, staan twee rondleidingen aangekondigd en wel op zondag 25 sept en zondag 9 okt. Verder kan ik u melden dat ik werk in het vogelasiel De Wulp aan de Heliotrooplaan 15 in Den Haag,

waar ik met enkele collega’s iedere eerste zondag van de maand van 13.00 uur tot 16.00 uur, rondleidingen verzorg voor het publiek en ook dat is gratis! Ik hoop met dit bericht meer belangstelling voor de vogels te krijgen. Ruud van der Waard N.b. Ruud is ook als docent betrokken bij de Groene Cursus (red.)

stappen in de natuur Datum

Tijd

Za 3 sept

10.15

Zo 4 sept

10.00 10.30

Za 10 sept Zo 11 sept

Zo 18 sept

11.00

14.00 10.00 11.00

Zo 25 sept

10.00 14.00

Gebied

September Groene Maand www.groenemaand.nl HARSTENHOEK: wandeling met aandacht voor eetbare en giftige bessen in de duinen. Start bij het koffiehuisje hoek Pompstationsweg - Van Alkemadelaan. Bereikbaar met bus 23. DE HORSTEN: verzamelen bij hoofdingang Papeweg, Wassenaar. Toegang € 1,MONUMENTALE BOMEN: wandelen langs oude bomen en gebouwen in Den Haag. Verzamelen op Plein 1813. SBOL KIJFHOEK/BIERLAP: verzamelen Meijendelseweg parkeerplaats Kievitstop, Wassenaar. Opgeven bij DUNEA di t/m vrij 10.00 -16.00 uur tel. 070 - 511 72 76. Duur: 2 à 3 uur!    MEIJENDEL NATUURFEESTDAG informatie: www.dunea.nl HEEMPARK H.J.Bos: verschillende landschappen verkennen in het heempark. Verzamelen bij de tuin achter Loosduinse Hoofdstraat 1184. HAAGSE BEEK: verzamelen op de hoek van de Fahrenheitstraat en de Segbroeklaan. ZUIDERPARK: gezinswandeling “op ontdekkingstocht”, verzamelen ingang Melis Stokelaan, bij politiebureau. ZUIDERPARK: rondleiding in de Eendenkooi. Wat is het en hoe werkt het? Geen honden toegestaan! Graag aanmelden tussen 18.00/21.00 uur op tel: 06-47460159. VLIETLAND: in het kader van De Groene Maand, natuurspeurtocht in Vlietland. Start bij de “Blauwe Brug” aan het Frans Hals plantsoen in Voorschoten. 11

Za 1 okt

10.00 10.15 20.30

Zo 2 okt

10.00 14.00

Za 8 okt

11.00

Zo 9 okt

10.00 10.00

Wo 12 okt

14.00

Za 22 okt

10.00

Zo 23 okt

11.00 14.00

Ma 24 okt

14.00

Za 29 okt

12.00

Zo 30 okt

12.30

Za 5 nov

11.00

12

MEIJENDEL: ‘horen, zien en zwijgen’. Graag opgeven bij [email protected] of 0252-213565. 2 uur wandelen over onverharde paden. Start speelweide t.o. boerderij Meijendel. HARSTENHOEK: wandeling met aandacht voor eetbare en giftige bessen in de duinen. Start bij het koffiehuisje hoek Pompstationsweg - Van Alkemadelaan. Bus 22 of 23. HARSTENHOEK: thema: stilte, sterren en gedichten. Start bij het koffiehuisje hoek Pompstationsweg - Van Alkemadelaan. Bereikbaar met bus 22 of 23. DE HORSTEN: verzamelen bij hoofdingang Papeweg, Wassenaar. Toegang € 1,BERKHEIDE: nieuwe stuifduinen. In de herfst een lekkere ruige plek en een prima tijd om naar sporen te zoeken. Vertrek parkeerplaats bij restaurant Duinoord, Wassenaarseweg 26, Wassenaar. KIJFHOEK/BIERLAP: verzamelen Meijendelseweg parkeerplaats Kievitstop, Wassenaar. Opgeven bij DUNEA di t/m vrij 10.00 -16.00 uur tel. 070 - 511 72 76. Duur: 2 à 3 uur!    ZUIDERPARK: rondleiding in de Eendenkooi. Wat is het en hoe werkt het? Geen honden toegestaan! Aanmelden tussen 18.00 en 21.00 uur op tel: 06-47460159. TE WERVE: paddenstoelenwandeling. Startpunt ingang Van Vredenburchweg. Bereikbaar met bus 23 (halte Rijswijkse Schouwburg) of tram 17. DUIVENVOORDE: herfst op landgoed. Start bij opzichterswoning oprijlaan in Voorschoten. Geen honden toegestaan, kinderen welkom. Toegang €1. Bus 46 en 39 halte Kniplaan. SBOL SORGHVLIET: Start bij de ingang Scheveningseweg (bij hoek Goekooplaan). Thema: eetbare en bruikbare natuur in de ‘geheime tuin’ Sorghvliet. ZUIDERPARK: gezinswandeling “op ontdekkingstocht”, verzamelen ingang Melis Stokelaan, bij politiebureau. LEIDSCHENDAMMERHOUT: paddestoelen. Start ingang van Leidschendammerhout aan de Oostvlietweg (naast de manege). SORGHVLIET: Start bij de ingang Scheveningseweg (vlakbij hoek Goekooplaan). Thema: herfstpracht! SCHEVENINGEN-haven: zeereep. alle fasen van duinvorming. We bekijken ook het zuidelijk havenhoofd bij laagwater (ons eigen stukje rotskust). Bij niet te ruw weer gaan we ook korren. Vertrek windmolen eind Houtrustweg. Warm aankleden en eventueel laarzen aan! Nacht van de Nacht! Westduinen en duinen van Meyendel. Zie artikel elders in deze Ratelaar. STRAND KIJKDUIN: Wat vinden we op het strand? Verzamelen bij de Muziektent, Deltaplein Kijkduin (laarzen aan). Bereikbaar met bus 23, 24 en 26. KIJFHOEK/BIERLAP: begin Meijendelseweg parkeerplaats Kievitstop, Wassenaar. Opgeven bij DUNEA di t/m vrij 10.00 -16.00 uur tel. 070 - 511 72 76. Duur: 2 à 3 uur!   

Zo 6 nov

10.00

Za 12 nov

10.00

Zo 13 nov

10.30

Wo 16 nov

14.00

Za 19 nov

14.00

Zo 20 nov

11.00

Zo 27 nov

14.00

DE HORSTEN: verzamelen bij hoofdingang Papeweg, Wassenaar. Toegang € 1,SORGHVLIET: Start bij de ingang Scheveningseweg (vlakbij hoek Goekooplaan). Thema: eetbare en bruikbare natuur in de ‘geheime tuin’ in Sorghvliet. CLINGENDAEL: bijna winter op het landgoed. Verzamelen hoek Thérèse Schwartzestraat / Wassenaarseweg. SBOL LEIDSCHENDAM: kijken naar kale bomen in de wijk ’t Lien. Start bij ingang Park Rozenrust. IVN/SBOL. SCHEVENINGEN-haven: getijdengebied, met de havenhoofden hebben we ons eigen stukje rotskust. Goed zichtbaar bij laag water. Bij niet te veel wind gaan we ook korren. Vertrek vanaf de boulevard ter hoogte van eindpunt lijn 11. Warm aankleden en eventueel laarzen aan! ZUIDERPARK: Kunst in het park - een rondleiding langs de beelden van het Zuiderpark - verzamelen ingang Veluweplein/hoek Moerweg. MARLOT/REIGERSBERGEN: paddenstoelen? Start hoek Bezuidenhoutseweg/Hofzichtlaan . Bereikbaar met bus 24.

Sfeerplaatje uit de Heimanshof. In elk seizoen de moeite waard om eens een kijkje te nemen.

13

afdeling den haag koninklijke nederlandse natuurhistorische vereniging

programma september-november 2011 Info N.B.

Els van Maanen, 070-3867630, [email protected] - Meerijden in auto? Afrekenen met chauffeur aan eind excursie à €0.08 per km. - Meenemen van honden of andere huisdieren is niet toegestaan.

WOENSDAG 31 AUGUSTUS

Ochtendexcursie Park en Duin.

Duur Verzamelen Meenemen Organisatie

Afhankelijk van weer en animo. 10.00u, halte Randstadrail 3 bij Winkelcentrum Sav. Lohmanplein. Ook te bereiken met bus 23, halte hoek Thorbeckelaan/Laan van Meerdervoort. Kijker, flora, lunch; horeca onderweg. Okje van Drimmelen 070-3238629 en Mies Eveleens 015-2571535.

ZATERDAG 3 SEPTEMBER

Jubileumfestiviteit: workshop in “Atelier Mooi Werk”!

Zie artikel elders in dit blad.

ZATERDAG 17 SEPTEMBER

Dagexcursie Quakjeswater Voorne

Al eerder aangekondigd maar in het water gevallen. Thema Duinen, strand, vochtig bos. Duur gehele dag, lengte plm. 7 km. Verzamelen 09.00u, NS-station Voorburg bij de kiosk. Vervoer Per auto, tevoren aanmelden bij Ineke Gilbert 070-2118254. Horeca Alleen bij begin en eind. Organisatie Ineke Zwarekant en Ineke Gilbert.

DINSDAG 27 SEPTEMBER

Middagexcursie bomen in de buurt

Verzamelen 14.00u, hoek Thomsonlaan/Valkenboskade bij bruggetje. Duur plm. 2uur. Organisatie Hannah Smeets 070-3463457.

ZATERDAG 1 OKTOBER

Landelijk symposium in samenwerking met de VOFF, onder de titel:

“van natuurwaarneming naar natuurbescherming”

Zie www.knnv.nl en schrijf u in. De kosten ad €10,00 worden na overleg met de penningmeester door de afdeling betaald. Vervoer en lunch voor eigen rekening.

ZATERDAG 8 OKTOBER

Dagexcursie Amsterdamse waterleidingduinen

Thema 14

Duinen in de herfst, paddenstoelen. Duur gehele dag, plm. 10,5 km.

Verzamelen Meenemen Horeca Organisatie

08.45u Den Haag CS bij Bruna. Vervoer per trein en bus. Lunch, drinken, ov-chipkaart, paddestoelenboek enz. Begin van de wandeling. Els Kempen 070-4274818 en Jola Gerbrands 070-3201485.

DINSDAG 11 OKTOBER

Middagexcursie Haagse Bos

Thema Paddenstoelen. Duur tot 16.00u. Verzamelen 14.00u, Den Haag CS bij Bruna. Organisatie Okje van Drimmelen 070-3238629 en Jola Gerbrands 070-3201485.

ZATERDAG 28 OKTOBER

Dagexcursie Kaapse Bossen bij Maarn

Thema Verzamelen Meenemen Organisatie

Herfst, paddenstoelen. Duur gehele dag, route 10km. 08.40u Den Haag CS bij Bruna. Trein vertrekt 08.53u. Lunch, paddenstoelenboek, ov-chipkaart. Horeca bij start en onderweg. Okje van Drimmelen 070-3238629 en Mies Eveleens 015-2571535.

ZATERDAG 5 NOVEMBER

Ochtendexcursie Meijendel

Thema Verzamelen Horeca Organisatie

Paddenstoelen. Duur ongeveer 2 uur, uitloop mogelijk. 10.00u ingang bezoekerscentrum Meijendel. Bij nat weer waterdichte schoenen. Boerderij Meijendel. Ruud Wielinga 06-45474425.

ZATERDAG 19 NOVEMBER

Wandelexcursie Zuiderpark

Thema Verzamelen Meenemen Organisatie

Korstmossen op (laan)bomen, duur tot max. 15.00u. 10.00u Loevesteijnlaan, ingang Zuiderpark Marie Heinenweg. Handloep (8x of 10x), regenkleding, lunch, drinken, notitieboekje en pen. Hans Toetenel, tel. 06-51077222. Aanmelden noodzakelijk, per telefoon of email [email protected]

Najaarslezingen Let op: de lezingen zijn verhuisd van de derde naar de eerste donderdag van de maand! Als vanouds in de Christus Triumfatorkerk aan de Juliana van Stolberglaan 154 (hoek Laan van NOI), goed bereikbaar per openbaar vervoer, fiets en auto. Aanvang 20.00u, einde 22.00u. Toegang gratis voor leden KNNV en IVN, anderen betalen 2 euro. Eventuele programmawijzigingen komen, zo mogelijk, in onze website www.knnv.nl/denhaag en de nieuwsbrief. Voor suggesties en inlichtingen: Auke Tuizenga, 070-3179290.

Donderdag 1 september

Guus van den Berg: “Uit de lucht: Wat gebeurt er met “onze” roofvogels in Malta?”

Speciaal voor ons heeft roofvogelkenner Guus van den Berg een spannend verhaal in elkaar gezet over de jacht op onze (beschermde) wespendief en bruine kiekendief. Helaas loopt het verhaal voor veel van de hoofdrolspelers fataal af. 15

Donderdag 6 oktober

Johan Apeldoorn: Natura2000: een Europese wassen neus of een voorbeeld voor de wereld.

Johan Apeldoorn is lid van onze vereniging en IVN-natuurgids. Als milieukundige is hij geïnteresseerd in de raakvlakken tussen wetenschappers, bestuurders en burgerij. Natura2000 is een complex en ambitieus project, dat de Europese natuurwaarden moet borgen. Hoe zit het systeem in elkaar en werkt het? Doen alle partijen mee? Wat gebeurt er met de achterblijvers? En zijn de burgers wel enthousiast genoeg?

Donderdag 3 november

Peter Boer: “Mieren”.

Wie de door hem geleide excursie naar Ockenburg en de duinen heeft meegemaakt, zal beamen dat Peter Boer bij uitstek deskundig is op het gebied van mieren en wil zijn lezing vast niet missen. Voor alle anderen is dit dé gelegenheid meer te weten te komen over de verschillende soorten mieren die in ons land voorkomen en hun gedrag. (Zo is er een soort die als kwartiermaker voor een andere soort fungeert!).

kale rode bosmier in Ockenburg

Van het bestuur De eerste activiteit van ons jubileumjaar is achter de rug: de Klaas Kromhout-excursie. Een fijne dag op Neeltje Jans, u leest het verslag in deze Ratelaar. De tweede activiteit is in volle gang: inventarisatie van de Hertenkamp. Misschien nu (eind juni) wel op zijn mooist. Ga allemaal kijken: het gebied is op de paden vrij toegankelijk. Het is gelegen aan de Jagerslaan in Wassenaar. De jubileumcommissie leverde de inspiratie voor onze derde activiteit: een combinatie van kunst en natuur. Gecombineerd met een tussentijdse presentatie van onze ervaringen in de Hertenkamp en een feestje voor leden en genodigden. Lees hieronder. De plantencursus is afgerond. Hard en leuk werken voor lesgevers en deelnemers! Ook hier dank van het bestuur. Uw voorzitter

16

KNNV - Den haag 110 jaar KNNV Den Haag viert dit jaar haar 110-jarig bestaan en is daarmee één van de oudste KNNVafdelingen. Dit jaar vinden daarom speciale lustrumactiviteiten plaats, zoals extra excursies, waaronder de geslaagde Klaas Kromhout-excursie en de inventarisaties in het natuurgebied van Dunea, de Hertenkamp in Wassenaar. Als klap op de vuurpijl wordt er op zaterdag 3 september 2011 een feestelijke middag georganiseerd. Met een aantal bijzondere activiteiten in het gebouw van “Atelier MOOI WERK” in de Bussumsestraat 152, 2574 JP Den Haag, www.ateliermooiwerk.nl. We beginnen met een aantal workshops rond het thema “Kunst en Natuur” en daarmee een verband leggen tussen ons werk en dat van kunstenaars, die vaak de natuur als inspiratiebron gebruiken. Drie workshops worden op de middag van 13.00u 16.00u aangeboden: 1- reliëfs maken (bv fossiele vormen) in speksteen, 2- linosnede snijden en prints maken van natuurlijke structuren of patronen, 3- aquarelleren: tekenen van bv. planten of bloemen en met waterverf bewerken. Kosten per persoon zijn € 25,-. Dit bedrag is inclusief materiaal, begeleiding door kunstenaars en thee/koffie met iets lek-

kers. We verwachten een spontane en gezellige middag, waarbij iedereen versteld zal staan van elkaars kunnen. Aan de workshops ‘Kunst en Natuur’ kunnen maximaal 30 personen deelnemen. U kunt zich aanmelden door uiterlijk 28 augustus 2011 € 25,- over te maken op giro 144637 t.n.v. penningmeester KNNV Den Haag te Den Haag. Geef daarbij aan voor welke workshop u kiest. En vol is vol! Van 16.30 – 18.30 uur is er een programma waarbij alle leden en genodigden uit de Haagse natuurwereld welkom zijn. We beginnen om 16.30 uur met een presentatie van 20 minuten over de stand van zaken bij de inventarisatie van de Hertenkamp. Dat belooft veel goeds, want rond de 50 KNNVers doen actief mee met dit project. Het gebiedje toont nu al een grote verscheidenheid aan soorten planten, mossen, bomen, insecten, waterdiertjes en vogels. Op bijgaande foto zie je hoe Auke tracht de waterdiertjes te vangen. Na de zomer komen daar nog de paddestoelen, kostmossen, gallen, vleermuizen, vissen en de resultaten van de vogeltrek bij. Na deze presentatie is er een feestelijke lustrumborrel van 17.00u - 18.30u. Met gratis drankjes en heerlijke (gezonde) hapjes. Dan kunt u natuurlijk ook de resultaten van de workshops bekijken. We verzoeken allen, die tussen16.30 – 18.30 langskomen, zich vooraf aan te melden. Dat kan via een mailtje naar de webmaster Bert van Maanen: [email protected] of per post naar de secretaris KNNV, p/a Melis Stokezijde 140. 2543 GJ Den Haag. Komt allen zaterdag 3 september naar de Bussumsestraat 152, want het wordt zeker een gezellige en inspirerende KNNV-dag. Kees Pinster foto: Irene van Wissen

17

KLAAS KROMHOUT-EXCURSIE NAAR NEELTJE JANS, 28 MEI 2011 In verband met het 110 jarig bestaan van de afdeling KNNV-Den Haag is deze keer besloten tot een excursie in afwijkende stijl: de pret-stijl. Het enthousiasme voor deze excursie was groot, wat bleek uit het feit dat de bus met chauffeur Teun en 35 KNNV-ers ruim 10 minuten te vroeg kon vertrekken (en dat ook deed). Bij aankomst wachtten koffie, thee en een bolus per persoon ons op. Weer buiten – wat op Neeltje Jans alleen al door de wind een belevenis is – stond onze onze gids E. Poot gereed om ons naar de lokale Slufter te leiden. Meeuwen in ‘alle soorten’, waaronder de Britse Kleine Mantelmeeuw, scholeksters, visdiefjes en minstens één fitis en één nachtegaal omringden ons daarbij. Ook over de mosselkwekerij (hangmosselen), wieren (blaas- en knots-), tepelhoorn, alikruik en schaalhoren werden we uitgebreid geïnformeerd. De aanblik van de slufter verraste ons: een ruim en vlak zandlandschap met zeekraal, lamsoor en klein schorrekruid. Verder waren er beerrupsen, bezemkruiskruid, de duin-versie van de weegbree enz. enz. Na de lunch kon ieder z’n “pret-deel” op eigen gelegenheid invullen. Velen kozen voor de rondvaart, vissen (haai, rog, schol, lipvis enz. ) kijken in het Aquapolis (met uitleg door Auke), de walvisexpo, de zeehon-

18

den- en zeeleeuwendemonstraties en de mosselexpo. Geen enkele KNNV-er vond tijd voor de waterglijbaan, het speelkasteel en de orkaanmachine, dus er is nog wat over “voor later”. De heenreis liep gesmeerd, evenals de terugreis waarbij Els van Maanen de organisatoren van deze mooie trip, Auke Tuizenga en Jola Gerbrands, bedankte voor hun inzet. De regen viel alleen op de overdekte momenten; we danken dan ook de natuur om haar bijdrage, al was het alleen al om deze reden. tekst en foto: Dick Gerbrands

PADDENSTOELENWEEKEND IN HET RIJK VAN NIJMEGEN Natuurlijk wordt dit jaar weer een paddenstoelenweekend georganiseerd. Van vrijdag 14 t/m maandag 17 oktober, midden in het paddo-seizoen gaan we naar Groesbeek, nabij Nijmegen. In de omgeving hebben we de keuze uit de volgende rijke paddenstoelengebieden: - De Bruuk, een parel onder de Nederlandse natuurgebieden met afwisselend hooimoerassen, waaronder het beschermde blauwgrasland, houtwallen en natte bossen. - Het Reichswald, met recht een woud, uitgestrekt met veel oude bomen. - Heumensoord, een stuwwal met oude heidevelden, heischraal grasland, naald- en loofbossen. - De Haterste en Overasseltse Vennen, een aantal “echte vennen”, heide en kleine schilderachtige akkertjes en weilandjes. - De Sint Jansberg, een natuurgebied met beboste hellingen en bronbeekjes. - De Duivelsberg, een bosgebied op een stuwwal en tot slot - het Staddijk, een park in Nijmegen en een van de kroonjuwelen van de Mycologische vereniging. Mycologen die in de buurt wonen, zullen ons weer begeleiden bij onze excursies. Liefhebbers van vogels kunnen ook een dagtocht maken naar de Ooijpolder of de Millingerwaard.

We verblijven in groepsverblijf Cantecleer, gelegen in een bosrijke omgeving nabij Groesbeek. Er zijn meerdere ruimtes voor ontspanning en het determineren. Plus tien slaapkamers, elk voorzien van een eigen douche, toilet en wastafel. Er is ook plek voor deelnemers die een eigen kamer willen. Alle warme maaltijden worden bereid door een deelnemer, die graag voor ons uitstekende maaltijden wil verzorgen. We gaan dus voor een beetje luxe. De kosten per deelnemer bedragen 160 – 200 euro, afhankelijk van het aantal bedden per kamer. Dit is inclusief alle maaltijden. Aanmelden kan via de website www.knnv.nl/ den-haag en daar het aanmeldingsformulier downloaden. Inschrijven en informatie kan ook via Kees Pinster 070-3465214 of 06-61788628. De inschrijving sluit 30 september 2010. Kees Pinster. foto Kees Pinster: porseleinzwammen

19

VERNIEUWING VAN HET WESTDUINPARK Nu de eerste fase van het beheerplan 2005-2010 is uitgevoerd, met lokaal verwijderen van rimpelrozen, het opknappen van paden en ingangen en het maaien van graslanden is het tijd voor meer ingrijpende verbeteringen. In het Westduinpark bevinden zich een aantal “habitats”, die zeldzaam zijn in Europa en daarom in het kader van Natura 2000 beschermd, behouden en Westduinpark mét rimpelroos verbeterd zouden moeten worden. Het gaat hier vooral om het grijsduin, vastgelegde duingraslanden en witduin, stuivend en dynamisch zoals in de zeereep. Belangrijk hiervoor is stuivend zand. In samenwerking met DUNEA, dat al veel ervaring heeft in de duinen, heeft de gemeente Den Haag een plan gemaakt om dit aan te pakken. Wat is nodig om het oppervlak grijsduin te vergroten? Ruimte en open zand. Het Westduinpark is in het verleden volgeplant met struiken en bomen die er van nature niet thuis horen en die de neiging tot woekeren en daardoor tot het verdringen van duineigen soorten hebben: rimpelrozen, populieren en esdoorns. Om de rimpelrozen definitief te verwijderen moeten ook alle wortelresten er uitgezeefd 20

worden. Als dat niet gebeurt, lopen ze weer uit. Het is de bedoeling vooral zuidhellingen open te leggen, zodat verstuiving kan optreden, mogelijk weer paraboolduinen ontstaan en zich daar nieuw grijsduin kan vormen. Voorlopig worden twee delen aangepakt. Het zuidelijke deel tussen het Fuutpad en Kijkduin en het noordelijke deel ter hoogte van de Wieringsestraat. In het zuidelijke deel ligt ook de Natte Pan en de duinplas bij de Laan van Poot. Beide natte gedeelten zullen ook weer tot leven gebracht worden door het verwijderen van een groot aantal bomen. Hierbij zullen inheemse bomen zoals eik en meidoorn zoveel mogelijk gespaard worden tenzij ze echt in de weg staan. Bij de Natte Pan ontstaat dan weer een natte duinvallei. Tevens gaan er veel asfaltpaden uit en komen er nieuwe meer natuurlijke paden in de dalen. In de winter komen er grazers in. De werkzaamheden beginnen in september 2011. Het geheel wordt begeleid door het Beheerplatform Westduinpark, waarin vertegenwoordigers van groene organisaties en wijkverenigingen en voor de KNNV door ondergetekende. Kees Fokkens

Westduinpark zonder rimpelroos, wortels moeten nog worden uitgezeefd

TIEN JAAR PADDENSTOELONDERZOEK IN WASSENAARSE PARKEN DEEL DRIE: ZOMER EN HERFST 2000 - 2010 Dit is een samenvatting van een uitgebreid artikel van Jaap Mennema. Het complete artikel, met tabellen, literatuurlijsten, verwijzingen en kleurfoto’s, staat inmiddels op de website www. knnv.nl/den-haag (red.) Voor de paddenstoelenwerkgroep begon het “paddenstoelenjaar 2010” op 17 augustus! Die dag vonden we in Meijendel 56 Agaricales (paddenstoelen met steel en hoed), bijna net zoveel als bij alle voorgaande excursies in 2010 tezamen. Het begin van een paddenstoelenjaar wordt meestal ingeluid door een langdurige periode van regen bij een niet te lage temperatuur en kan variëren van begin juli tot in september. In november loopt het paddenstoelenjaar, dat gemiddeld 15 weken duurt, ten einde. Meestal door het invallen van nachtvorst. September en oktober zijn vrijwel steeds de topmaanden.

Onbetwiste winnaar van de in zomer- en herfstmaanden meest gevonden soorten Agaricales in de periode 2000 – 2010 is de gewone zwavelkop (Psilocybe fascicularis) (foto boven), de zwavelgele opruimer van dood hout. Wie kent hem niet? Op de tweede plek staat de helmmycena (Mycena galericulata) (foto hiernaast), een vrij grote, grijsbruine zwam met een tot 6 cm brede hoed en witachtige lamellen die door dwarsadertjes met elkaar zijn verbonden. Wist u dat het geslacht Mycena in Nederland maar liefst 100 soorten kent? 21

Op plek drie prijkt ook een Mycena, de papilmycena (Mycena vitilis) (foto onder). Deze soort is beduidend kleiner, met 1-2 cm brede hoed en een holle, donkere steel, die zeer flexibel is. Beide mycena’s zijn te vinden op verterend hout en de papilmycena vooral op begraven takjes, zodat het lijkt alsof hij op de grond groeit. Kennen we uitgesproken zomer- en herfstsoorten? Jawel. Zo zijn de roodbruine slanke amaniet (Amanita fulva), bleke franjehoed (Psathyrella candolleana) en breedplaatstreephoed (Megacollybia platyphylla) echte zomersoorten. En de sombere honingzwam (Armillaria ostoyae) en nevelzwam (Clitocybe nebularis) zie je nagenoeg alleen in de herfstmaanden. De werkgroep heeft in de periode 2000

22

- 2010 vele vondsten gedaan en geregistreerd, maarrr …. er zijn ook Agaricales niet gevonden! Reitze TEN CATE heeft in 2001 een lijst gepubliceerd van alle paddenstoelen, die sinds de oprichting van de werkgroep in 1989 zijn waargenomen. In deze lijst zijn niet minder dan 155 soorten vermeld, die in de periode vóór 2000 wél zijn gevonden en daarna niet meer, een fiks aantal dus ten opzichte van de totaal 619 Agaricales, die in de periode 2000 - 2010 werden geregistreerd! Jaap Mennema foto’s: Marieke Bos, Peter Peperkamp, Ruud Wielinga

JAN LAS (EN ZAG) VOOR ONS (6) Bij de excursie in de Groene Joncker viel mij op dat de (vele aanwezige) geoorde futen grondelgedrag lieten zien. Dus net als eenden: je kop onderwater, kont omhoog en daarbij de bodem afzoeken naar voedsel. Dat is niet wat je van een fuut, een echte visser immers, verwacht. Helaas kon ik niet zien waaruit de buit bestond: diertjes of planten? Dus grondelde ik in Google en stuitte op een link: bodemfoeragerende (water)vogels. Daar staat inderdaad de geoorde fuut vermeld als’’op de bodem fouragerend’’. Dat verklaart misschien ook de voorkeur voor broedbiotopen met ondiep water.

Bij verder googlen bleek inderdaad dat vis niet het hoofdvoedsel is van de geoorde fuut. Hij/zij leeft van kleine waterdieren en ook van plantaardig voedsel. De prooien zijn o.a. slakjes, larven, regenwormen, kikkervisjes, pekelkreeftjes (in brak water). Dit verklaart dus het waargenomen gedrag. Jan Engelenburg

EEN DAGJE UIT MET DE BOMENWERKGROEP Kent u het pinetum Blijdenstein in Hilversum? Neen? De bomenwerkgroep maakte er kennis mee op het eerste en beslist niet het laatste jaarlijks dagje uit. Els en Jan van der Slikke waren onze gastvrouw en gastheer in dit wonderschone pinetum. We bewonderden de prachtige bomen, allen voorzien van naamplaatjes zodat we tegelijkertijd konden studeren. Bloeiende naaldbomen zijn heel bijzonder en spectaculair om te zien. Hier komen we zeker nog een keer terug. Na de lunch togen we naar de Kamerlingh Onneslaan. Een drukke verkeersweg met een ventweg ernaast. Een brede grasstrook ligt ertussen beplant met veel verschillende bijzondere bomen. Ook dat was een feest om te bekijken. Ondanks de enorme droogte in april en mei stonden de bomen er redelijk goed bij. Een Tulpenboom (Liriodendron tulipifera) in volle bloei was daar de slagroom op de taart. Ook eens een bezoek brengen aan het pinetum? Alle informatie op www.pinetum.nl

foto: Marieke Bos

Hilde Küpfer

23

Drie korte berichten 1. Nieuws van de webmaster Na 6 jaar actief de website beheerd te hebben ben ik op zoek naar een opvolger. De website is inmiddels een onmisbaar element geworden voor onze vereniging. Momenteel ben ik bezig de aansluiting bij de landelijke site voor te bereiden. Dit is een geschikt moment om het werk over te dragen. Meer weten? Neem contact met me op. 070-3867630, [email protected] Bert van Maanen. 2. Vogelweekend Zeeland van 23 tot 25 september 2011 Heeft u reeds ingeschreven voor dit nazomerse vogelweekend met als standplaats Wemeldinge? Zo neen, mail of bel naar Hilde K. of Ineke Z. of er nog plaats is. Alle informatie over dit weekend vindt u in de Ratelaar 2011/2 van 15 mei. Hilde Küpfer 3. Workshop macrofotografie Vindt u macrofoto’s ook zo spannend? Wel eens geprobeerd? Niet tevreden? Wilt u er meer van weten? Dan herkennen we elkaar in een workshop die dit thema behandelt. Ergens in het winterseizoen. Let op de aankondiging in nieuwsbrief en december-Ratelaar. Lex van der Steur

WERKGROEPEN EN OVERIGE GELEDINGEN VAN ONZE AFDELING Website www.knnv.nl/den haag Bert van Maanen, 070-3867630, [email protected] Redactie Ratelaar en nieuwsbrief Lex van der Steur, [email protected] Bestuurscommissie natuurbescherming Kees Fokkens, 070-3280386 Insectenwerkgroep Alexander Deelman, 070-3502493 Mossenwerkgroep Joan Wessels, 070-3663695 Paddenstoelenwerkgroep Kees Fokkens, 070-3280386 Plantenwerkgroep 1 Jeanette van Haren, 070-3253274 Plantenwerkgroep 2 Frank van Linden, 070-3271656 Strandwerkgroep Laus Hendriks, 070-3946065 Vogelwerkgroep Ineke Zwarekant, 079-3310369 Bomenwerkgroep Hilde Küpfer, 06-53844741 Voor de activiteiten van de werkgroepen bekijk onze website www.knnv.nl/den haag. Wilt u meedoen, of hebt u vragen? Bel gerust!

24

AANVULLENDE INFORMATIE VAN DE VERENIGINGEN

ivn

Voorzitter: Henk Wardenaar, Frankenstraat 28, 2582 SL Den Haag, 06 44

670 470, e-mail: [email protected]

knnv

Secretaris: Mieke Muller, Johan David Zocherstraat 66, 2272 SL Voorburg, 070 387 30 35; e-mail: [email protected] Penningmeester: Irene van Wissen, Pelikaanhof 31, 2264 JG Leidschendam, 070 327 93 21, e-mail: [email protected] Bestuurslid/Ledenadministratie: Henk Muller, Johan David Zocherstraat 66, 2272 SL Voorburg, 070 387 30 35 e-mail: [email protected] Bestuurslid/Coördinator wandelingen op aanvraag: Hermine Schuit, Schenkkade 129, 2595 AS Den Haag, 070 778 08 17; e-mail: [email protected] Bestuurslid: Monique van den Broek, Bezuidenhoutseweg 265A, 2594 AN Den Haag, 070 385 86 76 e-mail: [email protected] Cursussen: Laus Hendriks , Mgr. Bekkerslaan 627, 2286 EA Rijswijk, 070 394 60 65 e-mail: [email protected] Website: www.ivndenhaag.nl

knnv

Voorzitter: Els van Maanen – van Wijlen, Van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg, 070 386 76 30, e-mail: [email protected] Vice-voorzitter/bestuurslid (PR): Kees Pinster, Regentesselaan 92, 2562 CV Den Haag, 070 346 52 14, e-mail: [email protected] Secretaris: Ineke Gilbert, Melis Stokezijde 140, 2543 GJ Den Haag, 070 211 82 54, e-mail: [email protected] Natuurhistorisch secretaris: Vacant Penningmeester: Ruud Wielinga, Laan van Poot 262, 2566 DB Den Haag, 070 3689191, [email protected] Bestuurslid: Lis Stolp, Araweg 18, 2243 AN Wassenaar, 070 5177899, [email protected] Ledenadministratie/webmaster: Bert van Maanen, Van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg, 070 386 76 30, e-mail: [email protected] Nieuwsbrief (abonnement gratis voor leden): [email protected] Website: www.knnv.nl/den-haag

knnv ivn

Verzendadres: van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg

De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv laar het ledenblad van ivn en knnv De ratel ledenblad van ivn en knnv De ratelaar he blad van ivn en knnvDe ratelaar het ledenb ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van knnv De ratelaar het ledenblad vanvan ivn ivn en knnvDe ratelaar het ledenblad en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De ratelaar het leden blad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De rate laar het ledenblad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad vanvan ivn ivn en knnv De ratelaar het ledenblad en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De ratelaar het leden blad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De rate laar het ledenblad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad vanvan ivn ivn en knnv De ratelaar het ledenblad en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De ratelaar het leden blad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De rate laar het ledenblad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad vanvan ivn ivn en knnv De ratelaar het ledenblad en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De ratelaar het leden blad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De rate laar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad vanvan ivnivn en knnv De ratelaar het ledenblad

de Ratelaar

30e jaargang nr. 4 2011/04

DE RATELAAR 30e jaargang nr. 4 2011/04

De Ratelaar is een gezamenlijke uitgave van KNNV en IVN. De Ratelaar is de voortzetting van De Kleine Ratelaar, het blad van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag. Het verschijnt rond 15 februari, 15 mei, 15 augustus en 15 november.

nnv ivn

Redactie: Eindredactie: Rob Meyer, Mient 373, 2564 LA Den Haag, 070 368 14 00, e-mail: [email protected] KNNV: Lex van der Steur, Koningsspil 47, 2265 VH, Leidschendam, 070 317 69 90, e-mail: [email protected] IVN: Ingrid Piek, R.A. Flintermanstraat 5, 2552 JJ Den Haag, 070 391 02 13 e-mail: [email protected]

Kopij voor het volgende nummer van de Ratelaar vóór 1 januari 2012 naar de redacteur van uw vereniging in Word als bijlage van een e-mail naar: [email protected] Samenstelling: Evert Thomassen Opmaak: Bob Molenaar & Sandra Kamphuis, Haags Milieucentrum Foto voorzijde: Burlend damhert door Peter Maris Druk: Drukkerij Lifoka, Den Haag

Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de redactie.

IVN

IVN Vereniging voor Natuur- en Milieueducatie is een landelijke organisatie waarvan de leden, via een 180tal afdelingen zich daadwerkelijk inzetten voor activiteiten die erop gericht zijn een ieders inzicht met betrekking tot Natuur en Milieu te verruimen. Contributie voor donateurs en leden € 15,en huisgenoten € 5,-. ING bankrekening nr. 691956 t.n.v. IVN - afd. Den Haag te Leidschendam. Inlichtingen: Rob Meyer, 070 368 14 00. Website: www.ivndenhaag.nl

KNNV

De Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag is een afdeling van een landelijke vereniging voor natuurstudie, -beleving en -bescherming. Zij organiseert werkgroepen, excursies, lezingen en cursussen. Contributie voor leden € 27, huisgenootleden € 8,50 en jeugdleden € 15. ING bankrekeningnr. 144637 t.n.v. KNNV afd. Den Haag te Den Haag. Inlichtingen: Bert van Maanen, 070 386 76 30 Website: www.knnv.nl/den-haag

algemeen deel ratelaar 2011/4 Laat ik beginnen met de oplossing van het raadsel in de vorige Ratelaar. De foto van Sandra Kamphuis was van een eiercocon van de grote lantaarnspin, die op de heide voorkomt. De heer Arie Benschop had de juiste oplossing. Verder wilde ik dit algemeen deel wijden aan een mededeling van de voorzitters van het IVN en de KNNV. Rob Meyer

MEER SAMENWERKING HAAGSE IVN/KNNV In twee bijeenkomsten met vertegenwoordigers van beide afdelingen is gesproken over meer samenwerking. Wat de lezingen betreft was de eerste winst te boeken. Met ingang van januari 2012 worden er jaarlijks gezamenlijk acht natuurlezingen gegeven. Vier lezingen worden georganiseerd door het IVN. Die worden, meestal op de 2e of 4e dinsdag in de maand, gehouden in het MSP Zuiderpark. Dus nu ook toegankelijk voor KNNV-leden. De vier lezingen van de KNNV blijven op de huidige locatie, de Christus Triomfatorkerk. Op de eerste donderdag van de maand, ook toegankelijk voor leden van beide verenigingen. We bieden u hiermee een gespreid aanbod op verschillende locaties, zodat meer leden dichter in hun buurt terecht kunnen. Verder zijn de cursussen van IVN en KNNV voor beider leden toegankelijk tegen gelijk tarief. Kijk op de websites naar de actuele gegevens en komt allen kennismaken met uw bevriende vereniging! Els van Maanen en Henk Wardenaar

foto geel nestzwammetje: Sandra Kamphuis

1

ivn, vereniging voor natuur- en milieu-educatie

Vogels in een veranderend duin En weer is er een prachtige uitgave van de Vereniging Kust & Zee. In 2002 kwam het zeer leesbare boek ‘Dwars door de duinen’ uit, meer dan 200 pagina’s korte verhalen en foto’s van verschillende schrijvers waarin de nadruk vooral op Meijendel lag. In het nieuwe boek, met als ondertitel ‘Broedvogelmonitoring in Berkheide van 1984-2010,’ staan de vogels in de schijnwerpers. Het boek valt uiteen in twee delen, die zeer verschillend van opzet zijn. Het eerste deel richt zich in 155 pagina’s op de biotopen waar vogels te vinden zijn, zoals water, struweel en bos. Duidelijke tabellen met stijgers en dalers en een vogel-toptien. En natuurlijk de trends, rode lijstsoorten, nieuwe en verdwenen soorten. De meeste bladzijden zijn gewijd aan het beschrijven van de individuele soorten, die halverwege het boek in de index zijn te vinden. Een onlogische plek, je verwacht zoiets achterin. Enfin, ik bekijk er een paar. Als eerste de zwarte specht, die kwam alleen in 1986 als broedvogel voor. Dat komt overeen met de filmopnamen, die Jan van den Ende en ik maakten voor de film ‘Vrije Vogels’. Dat zijn bijzondere scènes van een vogel, die daarna niet meer in onze duinen heeft gebroed. De wulp staat helaas op de lijst van verdwenen soorten. Ik weet nog precies de dag dat wij een wulpenjong filmden dat net uit het ei kwam. Te zien in de oude film ‘Vier Duindagen’. 2

De nachtegaal is gelukkig in aantal vooruitgegaan. Deze vogel profiteert van de verstruweling van het gebied. In 1984 waren er 125 territoria van de nachtegaal en 22 jaar later 381! De meer dan 120 soorten vogels van Berkheide passeren allemaal de revue, vergezeld van prachtige foto’s gemaakt door de vogelfotograaf René van Rossum. Daarom alleen al is het boek de moeite waard. Tachtig vogelaars en waarnemers leverden de gegevens aan. In deel twee wordt er ingezoomd op broedvogels van de duinen, de duinen en het beheer. Hier vooral veel grafieken en tabellen. Er zijn negen hoofdstukken, zoals ‘De effecten van de begrazing op muizen en roofvogels’, ‘Arriveren de broedvogels steeds vroeger in Berkheide?’ en ‘Geologie en landschapsgeschiedenis van Berk-

Vogels in een veranderend duin: broedvogelmonitoring in Berkheide van 1984 tot 2010; Reisen, Joost van; Coastal & Marine (EUCC) / Kust & Zee (2011), Leiden; ISBN 978-90-75502-08-4. 216 pagina’s, oplage 1000 exx, A4, full colour. Prijs: € 24,95 exclusief verzendkosten (€ 3,00). Het boek is ook verkrijgbaar via de regionale boekhandels. Meer info: www.kustenzee.nl/ bestellen/index.htm.

heide’. Dit tweede deel is meer gericht op de echte geïnteresseerden. De website van de Vereniging Kust & Zee vermeldt dat het boek gebaseerd is op 35 jaar volgels inventariseren door vrijwilligers van de werkgroep Berkheide. Het boek beschrijft de ontwikkeling van de

avifauna van Berkheide in de afgelopen 25 jaar. De uitgave van dit boek is mede mogelijk gemaakt dankzij financiële steun van Dunea, Staatsbosbeheer en het Prins Bernhard Cultuurfonds. Monique van den Broek

MEER DAN MOOI Wat sta ik hier prachtig met mijn camper aan de Tjonger bij de hoeve onder Wolvega. Veel van deze plantjes zie ik trouwens ook bij mij in de tuin en zelfs in mijn straat in Den Haag. Je komt ze zeker tegen in onze mooie natuurgebieden. Ik ga fietsen en zie een ree. Hij ruikt me niet want ik sta onder de wind en dus blijft hij rustig staan. Hij komt zelfs nog in mijn richting. Even krijg ik het beeld van een sappig reeënboutje op mijn bord. Hij gaat ervandoor en ik besluit vegetarisch te eten.

Ik ga mijn maaltijd zo meteen zoeken en twijfel nog. Een pitabroodje vullen met paddenstoelen, zoals eekhoorntjesbrood en geschubde inktzwam, knoflook, aubergine en gepofte kastanjes, lekker sausje erbij… Moeilijk hoor die paddenstoelen, één klein foutje en je ligt om.

Toch maar een stamppot van gekookte tamme kastanjes en aardappel mixen met dovenetel. Ik kan er eventueel wat gebakken boletenschijfjes door doen. Dat kan, want ik weet heel zeker dat het niet de giftige satansboleet is of een van die andere boleten die de hele stamppot kunnen bederven. Lekker, een stamppot met nog wat boter, peper en zout, smullen en nog gezond ook. Die dovenetel is namelijk samentrekkend, ontstekingsremmend, slijmoplossend en hij zuivert het bloed. Dovenetel is handiger dan brandnetel, want ik zie die mooie witte bloemetjes en heb dan ook geen handschoenen nodig. Eigenlijk moeten die bloemetjes eruit (voor de thee) maar ik ben lui en laat ze zitten. Het nadeel is, dat ik vanavond een keer vaker naar het toilet moet, maar dat heeft weer als voordeel dat er ook afvalstoffen afgevoerd worden en in de herfst is dat heel goed. En dan nog een toetje van appel/perenmoes met in vlierbessensap gewelde rozijntjes… Trouwens, ik wil ook nog wat drinken vanavond. Ik zie dat er nog wel bloeiende moerasspirea staat. Daar gaat straks de camper lekker naar geuren. Het was ooit het lieve3

lingsparfum van Elisabeth I en zit vol met ijzer en mineralen. Daarnaast behoedt het je ook nog eens voor reuma, zenuwpijnen, waterzucht, jicht en oogontstekingen. Wat wil je nog meer. Het is niet helemaal mijn lievelingsdrankje en dus wil ik er nog een ander theetje bij. Ik ga een beetje hoesten, dus zou een mix van klein hoefblad, smalle weegbree en brandnetel wel goed zijn, maar dan moet ik weer die handschoenen hebben om dat te kunnen plukken, laat maar. Een liefdesthee van bonenkruid, koriander en rozemarijn hoeft ook al niet als ik alleen ben. Ik houd het maar op een mixthee van lavendel, kamille en lievevrouwebedstro,

zodat ik straks met mijn hoofd op het kussen (waar al hop in zit) meteen in slaap kan vallen. Als ik ga liggen bedenk ik dat Mohammed en Ingrid morgen komen. Wat ga ik hun voor lekkers geven? Ingrid is aan de lijn, dus gepofte kastanje is dan misschien toch niet zo’n goed idee. Nee, beter pompoenpitten; die ondersteunen dat lijnen en zijn ook nog eens goed voor Mohammed, die wat prostaatklachten heeft. En als ze verkouden zijn zet ik er wat zonnebloempitten naast. Die helpen om het slijm weg te werken . En terwijl ik mijn ogen dichtdoe en wegdommel, fiets ik nogmaals langs die prachtige Tjonger. ‘t Is toch allemaal meer dan mooi! Marjo Vogel foto: Henny Meyer

50 JAAR IVN DEN HAAG: REDEN TOT FEEST! In 2012 vieren we dat het IVN Den Haag en omstreken 50 jaar bestaat. We hebben het jaar 2012 gekozen omdat het niet helemaal duidelijk was wanneer we precies zijn opgericht. Degenen die bij de oprichting betrokken waren zijn helaas niet meer onder ons en veel documentatie is er niet bewaard gebleven. IVN-ers waren en zijn nog steeds niet van het opschrijvende en archiverende soort. Maar met het jaar 2012 komen we redelijk goed uit, dunkt ons. Hoewel we nog een paar verrassingen in petto hebben zullen we u in deze Ratelaar reeds een paar data doorgeven, die u zeker in uw agenda moet noteren en die absoluut niet te missen zijn. Beginnen we met de speciale Jubileum Nieuwjaarsreceptie: te houden in Paviljoen Te Werve aan de Huys de Wervelaan no. 4 op zondag 8 januari. De receptie wordt

4

gevolgd door een excursie door dit prachtige park door enkele IVN-gidsen. U ontvangt in december de uitnodiging. Vanaf februari tot december is er op elke eerste zondag van de maand een wandeling door een natuurgebied of park. Deze estafettewandelingen vormen op deze wijze een groen lint door Den Haag en omliggende gemeenten. Zondag 10 juni is er een jubileumhappening voor het hele gezin in het Museon. Toegankelijk voor iedereen. Naast film en informatie kunt u met korting het Museon bezoeken. Ook vinden er excursies in de buurt van het Museon plaats. Tot zover deze jubileuminformatie. Schrijf de data alvast in uw agenda. Over één en ander wordt u nog nader geïnformeerd met de nodige details. De jubileumcommissie

aan alle IVN gidsen GIDSENAVOND met als thema reptielen Hierbij nodigen wij je van harte uit voor de volgende gidsenavond, op dinsdag 29 november 2011, van 20.00 tot 22.00 uur (zaal open 19.30 uur) in het MSP Zuiderpark. Gerard Tijsseling zal zelfgemaakte filmpjes en een powerpoint laten zien over reptielen in Nederland. In ongeveer zes jaar tijd heeft Tijsseling filmpjes van verschillende lengtes gemaakt van de zeven reptielensoorten die in Nederland voorkomen. We hopen iedereen weer te zien! Monique van den Broek

foto zandhagedis in Meijendel: Sandra Kamphuis

OPROEP Een van onze activiteiten is Wandelingen op aanvraag. Mensen die met een groep willen wandelen in een door henzelf gekozen gebied, onder leiding van een IVN gids, nemen contact met mij op. Ik benader dan de gidsen die het beste bekend zijn in het betreffende gebied. Hierbij doe ik een dringend beroep op alle gidsen voor medewerking. Het zijn vaak leuke wandelingen in een gezellige, ontspannen sfeer. Het prettige is dat je weet hoeveel deelnemers je ongeveer kunt verwachten. Dus doe mee, geef je op bij mij met vermelding van je naam, adres, telefoonnummer en e-mailadres. Hermine Schuit, Schenkkade 129, 2595 AS Den Haag. tel. 070-7780817, e-mail [email protected]. 5

WILDLIFE PHOTOGRAPHER OF THE YEAR Museon exposeert ‘s werelds beste natuurfoto’s Op 19 oktober vond de award-uitreiking plaats in het National History Museum in Londen aan de winnaar van de ‘Wildlife Photographer of the Year Competition’. Deze award geeft de ontvanger voor een jaar de status van beste natuurfotograaf van de wereld. ‘The Wildlife Photographer of the Year Competition’ is een prestigieuze internationale fotografiewedstrijd waaraan ‘s werelds meest vooraanstaande natuurfotografen deelnemen. De wedstrijd wordt traditiegetrouw georganiseerd door het BBC Wildlife Magazine en het Natural History Museum in Londen. Natuurfotografen van over de hele wereld dingen mee naar de titel. Vanaf 26 november a.s. is in het Museon in Den Haag de tentoonstelling ‘Wildlife Photographer of the Year 2011’ te zien. De expositie is samengesteld uit de bekroonde foto’s van de wedstrijd. Het Museon toont de foto’s tot en met 4 maart 2012. Een impressie van de foto’s van dit jaar vindt u op www.nhm. ac.uk onder ‘What’s on’. Helaas mochten wij als redactie van De Ratelaar geen enkele foto publiceren in ons blad. Toch willen wij dit artikel voorzien van een foto, door mij genomen in Andalusië. Geen prijswinnende foto, maar toch wel de moeite waard, vindt u niet?

Rob Meyer

6

Het Museon Het Museon is een interactief museum voor cultuur en wetenschap met een educatieve missie en een interdisciplinaire benadering. Het Museon wil mensen inspireren om de wereld te ontdekken en met respect te behandelen. Het fotowerk in ‘Wildlife Photographer of the Year’ benadrukt de schoonheid van de aarde. De tentoonstelling zet aan tot nadenken over de verantwoordelijkheid van de mens zich in te spannen tot het behoud ervan. Openingstijden en prijzen Het Museon is van dinsdag t/m zondag geopend van 11.00 tot 17.00 uur. In de schoolvakanties (alle regio’s) ook op maandag geopend. 1e Kerstdag en Nieuwjaarsdag is het Museon gesloten. De toegangsprijs voor personen van 12 jaar en ouder bedraagt € 9,50, kinderen van 4-11 jaar betalen € 5,- en houders van een 65+Pas en CJP € 8,50. De Museumkaart is geldig. Groepskorting is mogelijk voor groepen boven de 20 personen.

RUCOLA, SLA IN HET WILD IVN-natuurgids Viola Süto is onlangs geïnterviewd door AD/Haagsche Courant in verband met haar kennis van eetbare en bruikbare planten in onze omgeving. Het krantenartikel vindt u hierboven. Viola zelf wil nog enige extra informatie geven over de rucola. Rucola is de (oorspronkelijk Italiaanse) verzamelnaam voor drie verschillende planten die alle in het wild voorkomen en alle eetbaar zijn: de rucola selvatica (Diplotaxis tenuifolia), onze grote - of gewone - zandkool, de kleine zandkool (Diplotaxis muralis) die veel op muren groeit, en tot slot de raketsla (Eruca sativa), de lekkerste en meest ‘echte’ rucola, althans volgens Italiaanse vrienden van mij. De verslaggever van het AD suggereerde overeenkomsten tussen Rucola en de paardenbloem. Maar geen van deze rucolavarianten lijkt op de paardenbloem (taraxacum officinale). De bouw van de planten is geheel verschillend en de bloemen van de rucola selvatica en de paardenbloem lijken totaal niet op elkaar. Bij de paardenbloem gaat het om een heleboel donkergele lintbloemen, bij de rucola selvatica om kruisbloemen met vier vaak bijna fluorescerend gele blaadjes. Bij het rucolablad kun je door je oogharen kijkend nog een gelijkenis met het blad van de paardenbloem verzinnen

Géén rucola!

- zowel het rucolablad als het paardenbloemblad is groen bijvoorbeeld, en ingesneden - maar dan houdt het met de gelijkenis ongeveer op. De planten delen wel weer de eetbaarheid van de bladeren. Een gemengde salade is dus zo geplukt. Viola Süto

7

Verslag van een terugkomdag Op een mooie zonnige zondagochtend op 2 oktober 2011 werden we - IVN natuurgidsen van de gidsencursus 2009-2011 - verwacht voor een terugkomdag in het paviljoen Te Werve in Rijswijk. Na een heerlijke fietstocht door het Zuiderpark en Overvoorde kwam ik natuurlijk eerst verkeerd aan bij het Landhuis Te Werve, vanwaar ik doorgestuurd werd naar het tennispark met het paviljoen. De meeste nieuwe gidsen zaten samen met de docenten en gidsen op een zonnig terras te genieten van een kopje koffie of thee. Na een welkomstwoordje van Laus hebben we met gidsen van het IVN die dit gebied op hun

duimpje kennen een wandeling gehouden door landgoed Te Werve. Landgoed Te Werve ligt in een beschermd natuurpark van 29 ha. in Rijswijk. Sinds begin 2011 heeft het een nieuwe eigenaar, de Event Company, een party- en cateringorganisatie. De oude eigenaar Shell heeft het geheel onlangs verkocht. Verwacht wordt dat de Event Company veel aandacht zal besteden aan het onderhoud en behoud van het park. De gidsen die de excursie verzorgden wisten ons veel nieuwe details te vertellen over het park, waar veel oude bomen zijn en zeer veel verschillende planten. Na genoten te hebben van een heerlijke lunch zijn we onder leiding van Kees Kort door het park gewandeld, waarbij hij erop wees dat het erg belangrijk is dat het park goed wordt onderhouden en ervoor wordt gezorgd dat de natuur niet door recreanten wordt platgelopen. Het is dan ook de bedoeling dat in de nabije toekomst alleen donateurs van de pas opgerichte Stichting “Vrienden van Te Werve” toegang zullen krijgen tot het park. Het toeval wil dat Kees Kort deze week ook een eigen laantje met zijn naam had gekregen in verband met zijn jarenlange werkzaamheden in het park, eerst als betaalde kracht bij de Shell en na zijn pensionering als vrijwilliger. Kees kun je dan ook met een gerust hart benoemen als ‘Mr. Te Werve’. Het was een mooi slot van onze opleiding om eindelijk eens een droge excursie met een lekkere temperatuur te hebben, na de vele koude en natte excursies tijdens onze opleiding. Docent Ingrid Piek, tevens redacteur van de Ratelaar, heeft tijdens de excursie bijgaande foto genomen van twee van de vele aardsterren in het park. Jan Muurling

foto: Ingrid Piek

8

met een beperking in de natuur

In de Week van de Toegankelijkheid - 1 t/m 7 oktober jl. - organiseerde Stichting Voorall excursies voor Hagenaars met een beperking. De deelnemers aan de wandeling in het Haagse Bos waren enthousiast. Dit had niet alleen te maken met het mooie weer, maar ook met de interessante verhalen en weetjes van de gidsen.

Paddenstoelen, beukennootjes, de dagkoekoeksbloem, boomschors, aalscholvers, het roodborstje en de vele andere ingrediënten van het bos waren onderwerp van gesprek. Een van de gidsen illustreerde dit alles met verhalen en gedichten over de herfst. Na afloop dronken de deelnemers nog wat met elkaar onder de bomen en werden de ervaringen uitgewisseld. Voorafgaand aan de excursies hadden medewerkers van Visio de gidsen uitgelegd op welke wijze zij informatie konden overbrengen aan mensen met een visuele beperking. De gidsen van het IVN kunnen deze kennis ook inzetten bij de IVN wandelingen die zij begeleiden. Een van de deelnemers aan de wandeling kondigde al aan dat zij in de toekomst graag meegaat met een IVN wandeling, omdat dit haar de mogelijkheid biedt om op onbekende plaatsen in de natuur te wandelen zonder te verdwalen. Margreet Roemeling Stichting Voorall www.voorall.nl

9

Het Bewaarde Land Het Bewaarde Land is een vereniging die kinderen op een speelse manier kennis van de natuur wil bijbrengen. Zij richt zich voornamelijk op kinderen van de basisschool. Afgelopen voorjaar begon een aantal IVN-ers met de opleiding tot ‘wachter’ bij het Bewaarde Land. Deze nieuwe wachters (genaamd linde, regenboog, mier, torenvalk, damhert, visarend en tuimelaar) werden speciaal opgeleid voor de nieuwe locatie aan de ‘Haagse’ kant (de Waalsdorperweg, bij het TNOgebouw), zodat ook Haagse binnenstadskinderen hier gebruik van kunnen gaan maken. De opleiding hield in drie hele dagen meelopen en meedoen met ervaren wachters om het hele programma (dat ook uit drie dagen bestond) te ervaren en te beleven. Vervolgens nog eens minimaal drie dagen meelopen met wachters en kinderen uit groep 5 (en soms groep 6) om de kneepjes van het vak te leren kennen. De eerste dag maakten we kennis met onze eigen elementplek (aarde, vuur, lucht en water). Iedereen koos zijn of haar 10

‘Bewaarde Landnaam’, voelde aan en klom in bomen, zocht kruiden voor de soep , deed het verdwaalverhaal en leerde vooral respect te hebben voor de natuur. De tweede dag ging over de kringlopen, vogels kijken en het zintuigenpad (erg spannend!). De derde dag nam iedereen afscheid van de ‘eigen’ boom, ging rollen vanaf het hoge duin, versierde zijn of haar eigen T-shirt en verwerkte op een creatieve manier de dagen in het Bewaarde Land. Omdat er in Meijendel een tekort aan wachters was, werd ik gevraagd om al gelijk een serie zelfstandig mee te draaien. Dit was natuurlijk een uitdaging voor mij. Ik vond het prima, maar moest toch even aan Dolfijn vertellen dat ik alleen de weg nog niet zo goed wist. Ik heb het geprobeerd en alles kwam goed.

Elke week ging ik vooraf met de routebeschrijving de weg verkennen, maar het lukte mij samen met zeven kinderen niet echt om op de tweede dag het verdwaalverhaal in praktijk te brengen. Uiteindelijk was dit voor mij en de kinderen een reuze spannende ervaring, en volgens de kinderen het leukste van de drie dagen die zij beleefd hebben in het Bewaarde Land. tekst en foto’s: Louise Ras

Ons Adoptieterrein Een bekend ritueel voor alle aankomende natuurgidsen: het uitzoeken van een adoptieterrein. Voor mij was al snel duidelijk: dat moest een ecologische verbindingszone in Den Haag worden en dan het liefst het Groene Assenkruis. Nu nog medecursisten zo ver krijgen om dit gebied samen met mij te verkennen. Gelukkig vonden Guido op ‘t Hof en Koert Ottens dit ook een uitdagend gebied. Binnen korte tijd hadden we diverse personen bereid gevonden die ons meer konden vertellen over het gebied. Nogmaals onze grote dank hiervoor. Na een aantal oriënterende bezoeken aan het terrein en diverse bijeenkomsten bleek

dat het gebied ondanks zijn beperkte grootte een heel uitgebreid informatiedossier heeft. De tijd is ons te kort gebleken om dit allemaal in een jaar uit te werken. Omdat we besloten ons te richten op een excursie voor scholen, hebben we uiteindelijk het gebied met de bril van jeugdeducatie benaderd.

De Drentse Hoek

De perfecte basisschool was vlug gevonden, dit was de Drentse Hoek. Deze school ligt naast het terrein waar we de excursie hebben gehouden. De vorm van de excursie wilden we deels in de klas en deels buiten geven. Eerst binnen de jongeren nieuwsgierig maken naar wat er buiten is te vinden en dan de volgende les op naar buiten. De les in de klas bestond uit een introductie en een presentatie over natuur en waar je natuur in je eigen woon- en schoolomgeving kan vinden. Het derde deel bestond uit een spel met het gebied als plattegrond. Daarop konden de kinderen aangeven waar verschillende dieren slapen, eten en waar voor het dier gevaar is. In de verschillende werkgroepjes kwa11

men de kinderen zelf met verhalen van wat ze hadden meegemaakt en gezien.

Spoorzoeken

Op de excursiedag verzamelden we de klas op een open stuk park waar we de kinderen uitlegden wat de bedoeling van de middag was. De klas werd opgedeeld in drie groepen en elke gids nam een groep mee naar het betreffende deel van de excursie. Deel 1 bestond uit een les over dierensporen en werd gegeven bij een wildtunnel die onder de Dedemsvaartweg loopt. Bij gebrek aan sporen heb ik een stempel gemaakt van dierensporen. Van deze sporen werd met een zoekkaart uitgezocht van welke dieren ze waren. Verder waren er diverse poepmonsters en vraatsporen aan dennenappels aanwezig om te bekijken en te benoemen. De tweede groep werd verderop aan het werk gezet met schepnetjes om waterdiertjes te vangen. Hierover is erg veel te vertellen en de kinderen waren dan ook wildenthousiast. Ook werd er het een en ander over diverse oeverranden uitgelegd, waar-

12

mee we probeerden de kinderen bewust te leren kijken naar de hoge obstakels die er soms te nemen zijn voor dieren. Bij het derde deel werd de groep meegenomen in de wereld van de boom, met alles over hoe een boom leeft en wie en wat er allemaal in de boom met de boom samenleven. Ook tijdens het lopen door het gebied was er tijd om ons te verbazen over de natuur en ons te vermaken met zelfgesneden fluitjes van fluitenkruid. Al met al een zeer goed geslaagd project, dat erg enthousiast door de school en de kinderen ontvangen is. Het is de bedoeling deze excursie elk voorjaar voor de school te organiseren. Deze week zijn we door de school benaderd om een project voor de herfst te bedenken. Hieraan willen we graag meewerken en we zijn dan al druk bezig om een opzet te maken voor deze educatieles. Voor meer info over dit lesprogramma stuur je een mail naar: [email protected] tekst en foto’s: Liesbeth Koel

stappen in de natuur Datum Tijd Za 3 dec 10.00 13.00 Za 10 dec 10.00 11.00 Zo 11 dec 10.45 Za 17 dec 13.00 Zo 18 dec 10.00 Za 21 jan 10.00 Zo 22 jan 10.00 14.00 za 28 jan 13.00 Zo 29 jan 10.30 Za 4 feb 13.00 Zo 5 feb 10.00 10.30 Zo 12 feb 10.00

Gebied en verzamelpunt MEIJENDEL: winterwandeling over onverharde duinpaden. Opgeven bij [email protected] of 0252-213565. Start speelweide t.o. Boerderij Meijendel. WESTDUINPARK: De Savornin Lohmanlaan - hoek Laan van Poot: via verschillende duinzones naar het strand. SORGHVLIET: eetbare en geneeskrachtige natuur in de ‘ver- borgen tuin’; Ingang Scheveningseweg 24 (bij hoek Adriaan Goekooplaan) KIJFHOEK/BIERLAP: verzamelen Meijendelseweg parkeer- plaats Kievitstop, Wassenaar. Opgeven bij DUNEA di t/m vrij 10.00 -16.00 uur tel. 070 - 511 72 76. Duur: 2 à 3 uur! KIJKDUIN: Wat vinden we op het strand? Verzamelen bij de Muziektent, Deltaplein Kijkduin (laarzen aan). Bereikbaar met bus 23, 24 en 26. BERKHEIDE: lekker struinen door stuifduinen, weer in hun ontwikkelingsfase gebracht door menselijk ingrijpen. De protesten uit de begintijd (bijnaam van acht jaar geleden: ‘de Kalahari’) verstommen bij het zien van het unieke resultaat. In de winter een lekker ruige plek en een prima tijd om naar spo- ren te zoeken. Vertrek parkeerplaats bij Fletcherhotel Duinoord, Wassenaarseweg 26, Wassenaar. DE HORSTEN: Kerstwandeling over het landgoed. Start bij ingang Papeweg, Wassenaar. Toegang € 1,SORGHVLIET: eetbare en geneeskrachtige natuur in de ‘ver borgen tuin’; Ingang Scheveningseweg 24 ( bij hoek Adriaan Goekooplaan) DE HORSTEN: winterwandeling over het landgoed. Start bij ingang Papeweg, Wassenaar. Toegang € 1,-. VLIETLAND: doorstapwandeling. Verzamelen bij de parkeer- plaats aan de Kniplaan (bij de brug over de A4). Bereikbaar met bus 39 en 45 - 10 min. lopen. BERKHEIDE: lekker struinen door stuifduinen (zie ook zater- dag 17 december). Vertrek parkeerplaats bij Fletcherhotel Duinoord, Wassenaarseweg 26, Wassenaar. CLINGENDAEL: doorstapwandeling vanaf de hoofdingang Wassenaarseweg. Bus 18 of 23. SBOL WESTDUINEN: De Savornin Lohmanlaan - hoek Laan van Poot. Via verschillende duinzones naar het strand. TE WERVE: ingang park Van Vredenburchweg, Rijswijk. Zijn er al sneeuwklokjes? ZUIDERPARK IVN Jubileum gezinswandeling Start: ingang Melis Stokelaan, ter hoogte van Aagje Dekenlaan voor het politiebureau in het park. ZUIDERPARK: rondleiding in de Eendenkooi. Aanmelden tus- sen 18.00-21.00 uur, tel. 06-47460159. Honden niet toegestaan. 13

Zo 12 feb 13.15 Wo 15 feb 14.00 Za 18 feb 10.30 Za 25 feb 10.00 Zo 26 feb 10.00

KIJKDUIN: Wat vinden we op het strand? Verzamelen bij de Muziektent, Deltaplein Kijkduin (laarzen aan). Bereikbaar met bus 23, 24 en 26. ROZENRUST: start bij het witte huisje, Veursestraatweg 102A, Leidschendam.Bus 45. Parkeren bij ingang park. Honden niet toegestaan. SBOL SORGHVLIET: winterwandeling met aandacht voor de historie van het Park. Ingang Scheveningseweg 24 (bij hoek Adriaan Goekooplaan). SORGHVLIET: eetbare en geneeskrachtige natuur in de ‘ver- borgen tuin’; Ingang Scheveningseweg 24 (bij hoek Adriaan Goekooplaan) ZUIDERPARK: rondleiding in de Eendenkooi. Aanmelden tus- sen 18.00-21.00 uur, tel. 06-47460159. Honden niet toegestaan.

foto doorschijnende paddenstoel: Sandra Kamphuis

14

afdeling den haag koninklijke nederlandse natuurhistorische vereniging

programma september-november 2011 Info N.B.

Els van Maanen, 070-3867630, [email protected] - Meerijden in auto? Afrekenen met chauffeur aan eind excursie à €0.08 per km. - Meenemen van honden of andere huisdieren is niet toegestaan.

ZATERDAG 3 DECEMBER

Dagexcursie Bieslandse Bos te Delft

Thema Verzamelen Vervoer Horeca Meenemen Organisatie

Vogels/paddenstoelen. 10.30u, bij halte tram 1 station Delft, stukje lopen, dan bus naar Ikea. Trein of tram of bus naar Delft. Onderweg. Gidsen, OV-chipkaart. Okje van Drimmelen 070-3238629 en Mies Eveleens 015-2571535.

ZATERDAG 10 DECEMBER

Workshop macrofotografie

Zie aankondiging op pagina 19.

ZATERDAG 17 DECEMBER

Dagexcursie Pan van Persijn (+ eventueel Berkheide).

Thema Duur Verzamelen Vervoer Horeca Organisatie

Duinen in de winter. Afhankelijk van het weer 3-8 km. 09.30u. bij bushalte Panbos. Eigen vervoer of bus 90 van CS 09.00u. Onderweg. Ineke Zwarekant en Ineke Gilbert.

WOENSDAG 28 DECEMBER

Traditionele Pannenkoekenwandeling

Thema Verzamelen Duur Denk aan Organisatie

Afhankelijk van het weer: vogels of bos. 11.00u bij halte Kniplaan Voorschoten, bus 39 en 45. Excursie tot 13.00 uur, daarna pannenkoeken (of iets anders) bij het eiland van Ome Nick, Veurseweg 346, Voorschoten. Wie niet mee wil/kan lopen is om 13.00 uur welkom bij Ome Nick om gezamenlijk de laatste excursie van het jaar te vieren! Ook voor Ome Nick uitstappen bij de Kniplaan, zie boven. Stevig schoeisel, (rondje vogelplas). Els van Maanen [email protected] of 070-3867630.

15

ZATERDAG 21 JANUARI

DagexcursiE DE VUURSCHE

Thema Verzamelen Vervoer Horeca Organisatie

Bos. Van Baarn naar Lage Vuursche 9 km., of naar Hollandse Rading 13 km. 09.10u, NS station Den Haag Centraal bij Bruna. Trein (V 09.23u) en bus (denk aan ov-chipkaart). Onderweg. Els Kempen 070-4274818 en Jola Gerbrands 070-3201485.

DONDERDAG 26 JANUARI

Ochtendexcursie Westduinpark

Thema Verzamelen Meenemen Horeca Organisatie

Vogels en planten, duur ca. 3 uur. 10.00u, keerlus tramlijn 12 (Markenseplein Scheveningen), ook bus 23. Kijker, vogel-/plantenboek, lunch, regenkleding. Geen. Mettje Oosterhuis 06-25102905.

ZATERDAG 11 FEBRUARI

Dagexcursie Hoeksewaard

Thema Verzamelen Vervoer Horeca Organisatie

Ganzen in de delta. Duur gehele dag. 09.00u NS station Voorburg bij de kiosk. Auto, tevoren aanmelden bij Ineke Zwarekant 079-3310369. Onderweg. Vogelstudiegroep. Info Hilde Küpfer 06-53844741.

ZATERDAG 18 FEBRUARI

Dagexcursie Haagse parken

Thema Verzamelen Horeca Meenemen Organisatie

Divers. Duur naar behoefte of wens. 10.30u bij Bruna CS Den Haag. Onderweg. Gidsen, OV-chipkaart. Okje van Drimmelen 070-3238629 en Mies Eveleens 015-2571535.

lezingen In de Christus Triumfatorkerk, Juliana van Stolberglaan 154 (hoek Laan van NOI), goed bereikbaar per OV (o.a. treinstation Laan NOI). Fietsenrek en parkeerplaats aanwezig. Aanvang 20.00u, einde 22.00u. Toegang gratis voor leden KNNV en IVN, anderen betalen 2 euro. Consumpties zijn voor eigen rekening. Wijzigingen in het programma worden, zo mogelijk, doorgegeven via www.knnv.nl/den-haag en nieuwsbrief. Voor suggesties en inlichtingen: Auke Tuizenga, 070-3179290.

DONDERDAG 2 FEBRUARI 2012

Lex van der Steur: gallen

We duiken diep in die wonderlijke en vaak bizarre wereld van de gallen. Wedden dat je na de lezing al die mooie verhalen en weetjes doorvertelt aan vrienden, kinderen en kleinkinderen? Let op: deze keer zitten we niet in de grote zaal, maar in de zaal ernaast. Vooraankondiging: Op donderdag 5 april houdt Frank van der Meer een lezing over bijen! 16

Van het bestuur Ons jubileum, 1901-2011, 110 jaar KNNV afdeling Den Haag Hoogbejaard maar springlevend. Ons jongste en oudste actieve lid zijn respectievelijk 19 en 90 jaar. Blijkbaar heeft de KNNV ‘goede genen’. Waarschijnlijk dankzij de ijzersterke formule. In al die jaren is die formule niet fundamenteel gewijzigd. De nieuwe ondertitel: ‘Vereniging voor veldbiologie’ spreekt veel mensen aan. Dáár zijn we immers mee bezig! We vierden dit jubileum op 3 september jl. bij Atelier Mooi Werk (foto, gemaakt door Marieke Bos). Dankzij de professionele en fijne begeleiding verkregen de deelnemers leuke resultaten in speksteen en op papier. Daarna ontvingen we de genodigden en veel leden met heerlijke hapjes en drankjes voor de presentatie van de voorlopige verslagen van ons jubileumproject De Hertenkamp. Onze nieuwe penningmeester, Ruud Wielinga, had een duidelijk overzicht gemaakt met prachtige foto’s, door diverse leden en hemzelf genomen. Het definitieve projectverslag wordt in 2012 gepubliceerd. We houden u op de hoogte.

Samenwerking met het IVN

Lees vooral het stukje van beide voorzitters over voortgaande samenwerking.

Cursussen etc.

In december houdt Lex van der Steur een workshop macrofotografie, zie pagina 19 van deze Ratelaar. In het voorjaar van 2012 staat een korte korstmossencursus door Hans Toetenel gepland. Laat in de zomer mogelijk een vervolg van de plantencursus (één dag). In het vroege najaar willen we een duinencursus organiseren. Nieuws hierover in de volgende Ratelaar, de nieuwsbrief en op de website. Uw voorzitter Els van Maanen

17

stinkzwaMmenparadijs Kort na mijn vakantie in Frankrijk, waar ik veel prachtige boleten en russula’s vond, besloot ik op zaterdag 13 augustus een rondje in De Horsten te lopen. Het was ook hier een lekker natte zomer geweest, dus ik verwachtte veel paddenstoelen. Bij de ingang aan de Papeweg ga ik altijd gelijk rechts, de strooiselhoop op. Jarenlang werden daar allerlei zeldzame paddenstoelen gevonden. Het stond bijna manshoog vol met planten, maar daartussen grote aantallen spitsschubbige parasolzwammen (Rode Lijstsoort). Verder het park in, bij een laan met oude beuken, vond ik de gelaarsde gordijnzwam (weer bingo want ook een RL soort). Ondanks dat rond de beuken de drab uit de sloten gestort

wordt, wat funest is voor de paddenstoelen. Dankzij beheerders met weinig kennis van of respect voor de paddenstoelenflora. Halverwege kwam ik bij het deel dat Ter Horst genoemd wordt. Vlak bij de zagerij is ook een strooiselhoop en daar is bijna altijd wel iets bijzonders te vinden. Zo viel mijn oog op een groot aantal kleine stinkzwammen (foto onder). Het kleine broertje van de grote stinkzwam, waarvan je de aasgeur al van ver ruikt en die veel vliegen trekt. Vliegen die de zwarte drab lekker vinden en zo de sporen verspreiden. De kleine stinkzwam heeft een fraaie, gele, breekbare steel, jong met een vuurrode kop en rijp met een olijfgroene sporenmassa. Mooie vondst weer. Verder op de strooiselhoop zag ik tot mijn verbazing een intens rode gloed, de inktviszwam (foto boven). Hij doet zijn naam eer aan, want de paddenstoel heeft vier of vijf lange tentakels als van een inktvis, die uit een soort ei tevoorschijn komen. Lange armen met

18

daarop donker sporenslijm, net als de grote stinkzwam. Met weer die heerlijke aasgeur, en meer dan tien stuks. Plus een groot aantal zgn. duivelseieren, waar die tentakels nog uit moesten komen. Ik had hem in onze regio nooit eerder gezien en het bleek ook een Rode Lijstsoort te zijn.

voor onze regio en dat hij voor het eerst pas in 1973 in Nederland is waargenomen. Hij komt helemaal uit Australië, dus dat is een eind zwemmen.

Foto gemaakt en thuis via de mail naar de leden van de paddenstoelenwerkgroep rondgestuurd. Het werd een waar pelgrimsoord; alle leden van de groep hebben in de dagen erna de inktviszwam lopen bewonderen. Jaap Mennema, die al onze vondsten prima bijhoudt, bevestigde dat hij nieuw was

tekst en foto’s: Kees Pinster

Het is weer een mooi paddenstoelenjaar, dankzij al die fijne regen.

(Naschrift redactie: helaas komen de foto’s in grijswaarden niet goed tot hun recht. Het artikel staat inmiddels op de website, kijk en verwonder u!).

WORKSHOP MACROFOTOGRAFIE op 10 december 2011 “Al heel lang worstel ik met macrofotografie. Meestal wordt het niks, soms lukt het aardig, helemaal tevreden ben ik nooit.” Herkent u zich in deze openingszin? Dan is het volgende wellicht iets voor u! Graag wil ik mijn kennis en ervaring delen met anderen, in een workshop op zaterdagmiddag 10 december 2011, van 13.00u tot plm. 16.00 uur, bij mij thuis in Leidschendam, Koningsspil 47.

Kosten €5,00 p.p., ter plekke te voldoen bij mijn vrouw Mayke. Na aanmelding krijgt u een bevestiging met nadere gegevens, o.a. over bereikbaarheid en parkeren. N.B. Eigen camera met toepasselijk toebehoren (extra lenzen en zo) meenemen. We maken er een gezellige en leerzame middag van, onder het motto “je wordt er nooit dommer van”!

Aan de orde komen onder andere: - technische mogelijkheden/ moeilijkheden, - wat is een goede macro, tech- nisch en esthetisch, - een paar technieken, - de ‘thuis-studio’, - het bewerken en opslaan van macro’s op de computer, - uitwisselen van ervaringen.

Lex van der Steur

Aanmelden per e-mail, [email protected] vóór 30 november 2011. Maximaal 10 deelnemers.

19

Nationaal Keurmerk NatuuRlijk Tuinieren voor Zonnegaarde Voor diegenen die het nog niet weten: ik tuinier. In de amateurtuindersvereniging ‘Zonnegaarde’, één van de 17 verenigingen die in Den Haag actief zijn. Deze tuinparken zijn stuk voor stuk juweeltjes in het Haagse groen, elk met een eigen karakter. Landelijk zijn deze verenigingen georganiseerd in het AVVN (Algemeen Verbond van Volkstuindersverenigingen in Nederland). Het AVVN is in 1995 gestart met het project NKNT (Nationaal Keurmerk Natuurlijk Tuinieren), in samenwerking met de KNNV, De Kleine Aarde en het IVN. In dit project begeleiden zij tuindersverenigingen en andere groeperingen die tuinen of bijvoorbeeld wijkgroen onderhouden. Deelnemers die hun groenvoorziening voldoende natuurvriendelijk inrichten en beheren, kunnen daarmee het keurmerk verwerven. Op dit moment zijn er in Nederland bijna dertig tuinenparken die het Nationaal Keurmerk mogen dragen. Een vereniging kan bovendien één tot vier stippen ‘verdienen’; bij vier stippen

heeft de vereniging alle mogelijkheden optimaal benut. In Den Haag waren slechts twee tuindersverenigingen met dit keurmerk, maar op 27 augustus jl. verkreeg onze Zonnegaarde ook het keurmerk. En nog eens met drie stippen! Daar zijn we best trots op! In 2009 ging Zonnegaarde over op natuurlijk tuinieren. Het complex ligt op een kleiafzetting van de getijdengeul De Gandel. De klei is zeer vruchtbaar maar zwaar om te bewerken. In twee jaar tijd hebben we op het complex een beschaduwde varentuin aangelegd, een paddenpoel met amfibie-winterverblijf, stapelmuurtje, plasdrasgebiedje met diervriendelijke oever en een natuurpad. Er zijn takkenrillen gebouwd en een wilgenabri. Er zijn nestkasten geplaatst, uitzichtpunten aangelegd voor zichtlijnen en de composthoop is verfraaid met een ‘taartpunt’ (foto links) vol met insectentrekkende kruiden en een insectenhotel (zie foto). En natuurlijk is er veel aandacht besteed aan de inheemse flora. Dát heeft ons complex het felbegeerde keurmerk met drie stippen opgeleverd! Yvonne Vermazen (tekst en foto) Coördinator NKNT, ATV Zonnegaarde

20

KORSTMOSSEN Korstmossen zijn alom aanwezig. Je kunt ze tegenkomen op allerlei substraat zoals grond, dood en levend hout, steen, zelfs op plastic, verf en metalen. Als je op straat loopt in een laan met eikenbomen dan kun je op de stoepstenen korstmossen vinden, zoals het bekende korstvormige kauwgommos, op boomschors het takvormige eikenmos en op verveloze tuinhekken de korstvormige houtschotelkorst. Kijken we op droge zandige plekken op de grond, dan heb je kans een bladvormig leermos tegen te komen. Korstmossen, ook wel lichenen genoemd, hebben zeer uiteenlopende verschijningsvormen, van stoffijne korsten, korrelig, takvormig tot groot bladvormig. Ze zijn op geen enkele manier verwant aan de blad- of levermossen. Ze bestaan uit twee componenten, een schimmel en een alg en/of blauwwier. Korstmossen vormen geen natuurlijke groep, maar zijn een ecologische groep die alle schimmels omvat die voor hun voeding afhankelijk zijn van algen. Ze vormen ook geen taxonomische groep. De schimmel-

component is meestal een zakjeszwam en de naamgever van de combinatie. Korstmossen hebben nauwelijks economische waarde. Ze worden niet gegeten en dienen niet als grondstof voor de industrie. Soms worden ze als decoratie gebruikt zoals in kerststukjes met rendiermos. Bodembewonende korstmossen (foto boven), ook wel terrestrische korstmossen genoemd, zijn het beste te observeren als de vaatplanten in hun winterslaap zijn, zich onder de grond hebben teruggetrokken of in zaadvorm overwinteren. Schorsbewonende korstmossen (foto links), ook wel epifytische korstmossen genoemd, zijn het best te observeren als de bomen bladerloos zijn. Korstmossen op steen, epilitische korstmossen, zijn het gehele jaar door te observeren, evenals die op dood hout, de zgn. lignicole korstmossen.

Cursus

In maart 2012 start een cursus Korstmossen voor beginners. De cursus bestaat uit drie cursusavonden op dinsdagen en drie veld21

excursies op zaterdagen. Er wordt gekeken naar twee groepen korstmossen: epifytische en terrestrische. Er wordt aandacht besteed aan de bouw van korstmossen, het herkennen en determineren ervan en de toepassing als bio-indicator. Voordat de cursus begint, wordt er van je verwacht dat je tenminste vijf verschillende stukjes korstmos hebt verzameld, met het substraat waarop het korstmos groeit. Dus van een schorsbewoner haal je een stukje weg, samen met de schors waarop het mos groeit (met een zakmes b.v.). Bewaar het stukje korstmos in een papieren envelop, waarop je de plaats van verzamelen opschrijft, de datum en het substraat (b.v. zand, eik, etc). Neem nooit het hele korstmos weg, zodat het deel dat achterblijft zich

nog verder kan ontwikkelen en verspreiden. Neem de stukjes mee op de eerste cursusavond, want dan gaan we de stukjes determineren. Op de cursus is het gebruik van een handloep die 10x vergroot noodzakelijk, samen met een schrijfmiddel, schrift of notitieboekje. Determinatie doen we met behulp van materiaal dat op de cursus beschikbaar wordt gesteld. Mocht je na afloop meer willen weten, dan is er natuurlijk genoeg studiemateriaal, waarvan op de cursus inkijkexemplaren aanwezig zullen zijn. Veel informatie over korstmossen en mossen kun je vinden op de website van de Mossen en Korstmossenwerkgroep van de KNNV, de BLWG: www. blwg.nl. De cursus wordt gegeven door Hans Toetenel, in samenwerking met Laurens Sparrius (BLWG), die op de derde excursie dag ook aanwezig zal zijn. In de volgende Ratelaar en nieuwsbrief staan de details, kosten, wijze van aanmelding etc. tekst en foto’s: W.J. Toetenel

nieuwe leden Dhr. J.Th. Karper, Mw. R.L. Lankhorst, Mw. M. Savenije-Janssen, Mw. M.J. van Wouwen. We heten u van harte welkom en hopen dat u zich spoedig thuis voelt in onze vereniging. We maken graag nader kennis met u op onze excursies of andere activiteiten. 22

EEN Geniaal industrieel ontwerp Die ballenwerper voor uw hond. Hoe komt iemand toch op zo’n idee? Moet je hiervoor gestudeerd hebben? Aan de borreltafel ontsproten? Of wat?

Het antwoord is simpel en voor sommigen misschien schokkend: de simpele natuur past dit systeem al miljoenen jaren toe. Met name bij de Ooievaarsbekfamilie en speciaal bij het geslacht Ooievaarsbek (Geranium).

onder grote spanning en zwiepen met kracht omhoog waarbij ze het zaadje uitwerpen. Voilà de hondenballenwerper! Op de foto op de volgende pagina zie je duidelijk dat het achterste vruchtje leeg is, het zaad is reeds gevlogen. Overigens, niet alle ooievaarsbeksoorten hebben ditzelfde systeem. Bij b.v. Robertskruid (G. robertianum) zitten de zaden vaster in het omhullende vruchtdopje en laten de omhoog zwiepende repen aan de bovenkant van de snavel los. En het andere geslacht van de familie, Reigersbek (Erodium) doet het weer anders, daar rollen de ‘repen’ zich als een kurketrekker op voordat ze afvallen.

Hét familiekenmerk is de lange tot zeer lange snavel van de vijfhokkige splitvrucht. Hiernaast zie je de rijpe vruchtvorm van slipbladige ooievaarsbek (G. dissectum), die bij rijpheid 5 lange smalle “repen” afsplitst, met aan iedere reep een deelvruchtje met één zaad. Die repen staan 23

Wil je meer weten over deze erg interessante plantenfamilie, neus dan eens in flora van Heimans/Heinsius/ Thijsse, met zeer duidelijke beschrijving en fraaie tekeningen, of de Ecologische Flora van Weeda e.a. deel 2. tekst en foto’s: Lex van der Steur

de groene flits Een van de mooiste waarnemingen van mijn leven. ‘Gewoon’ vanaf een vrachtschip tussen Denemarken en Noorwegen, op een heldere zomeravond in juli bij vlakke zee. Zonder wolken aan de horizon of net voorbij varende schepen die het zicht op de weg zinkende oranjerode zonnebol belemmeren. Dat zijn de voorwaarden voor ’the green flash’, het natuurverschijnsel waarnaar ik lang had uitgekeken. Het was spannend, het oog gericht op de horizon. En jawel, als de zon voor driekwart onder is, verschijnt plots een helder geelgroen flakkerend licht aan de zijkanten van de bol. De flits breidt zich vlammend uit over de omtrek van de zon. Het duurt iets meer dan een seconde, maar is indrukwekkend om te zien. Dan is het over, maar niet in mijn geheugen, daar is het beeld onuitwisbaar. Via Google en de trefwoorden ‘green flash’ en ‘sunset’ vind je diverse foto’s, maar volgens mij niet zo mooi als ik het zag. De verklaring is dat bij een bepaalde hoek tussen zonnestralen en aardoppervlak de rode en blauwe componenten van het licht worden gebroken zodat alleen geel en groen overblijven. Let er eens op als de omstandigheden er geschikt voor zijn. Jan Engelenburg

WERKGROEPEN EN OVeRIGE GELEDINGEN VAN ONZE AFDELING Website www.knnv.nl/den haag Bert van Maanen, 070-3867630, [email protected] Redactie Ratelaar en nieuwsbrief Lex van der Steur, [email protected] Bestuurscommissie natuurbescherming Kees Fokkens, 070-3280386 Insectenwerkgroep Alexander Deelman, 070-3502493 Mossenwerkgroep Joan Wessels, 070-3663695 Paddenstoelenwerkgroep Kees Fokkens, 070-3280386 Plantenwerkgroep 1 Jeanette van Haren, 070-3253274 Plantenwerkgroep 2 Frank van Linden, 070-3271656 Strandwerkgroep Laus Hendriks, 070-3946065 Vogelwerkgroep Ineke Zwarekant, 079-3310369 Bomenwerkgroep Hilde Küpfer, 06-53844741 Voor de activiteiten van de werkgroepen bekijk onze website www.knnv.nl/den haag. Wilt u meedoen, of hebt u vragen? Bel gerust! 24

AANVULLENDE INFORMATIE VAN DE VERENIGINGEN

ivn

Voorzitter: Henk Wardenaar, Frankenstraat 28, 2582 SL Den Haag, 06 44

670 470, e-mail: [email protected]

knnv

Secretaris: Mieke Muller, Johan David Zocherstraat 66, 2272 SL Voorburg, 070 387 30 35; e-mail: [email protected] Penningmeester: Irene van Wissen, Pelikaanhof 31, 2264 JG Leidschendam, 070 327 93 21, e-mail: [email protected] Bestuurslid/Ledenadministratie: Henk Muller, Johan David Zocherstraat 66, 2272 SL Voorburg, 070 387 30 35 e-mail: [email protected] Bestuurslid/Coördinator wandelingen op aanvraag: Hermine Schuit, Schenkkade 129, 2595 AS Den Haag, 070 778 08 17; e-mail: herfra@ casema.nl Bestuurslid: Monique van den Broek, Bezuidenhoutseweg 265A, 2594 AN Den Haag, 070 385 86 76 e-mail: [email protected] Cursussen: Laus Hendriks , Mgr. Bekkerslaan 627, 2286 EA Rijswijk, 070 394 60 65 e-mail: [email protected] Website: www.ivndenhaag.nl

knnv

Voorzitter: Els van Maanen–van Wijlen, Van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg, 070 386 76 30, e-mail: [email protected] Vice-voorzitter/bestuurslid (PR): Kees Pinster, Regentesselaan 92, 2562 CV Den Haag, 070 346 52 14, e-mail: [email protected] Secretaris: Ineke Gilbert, Melis Stokezijde 140, 2543 GJ Den Haag, 070 211 82 54, e-mail: [email protected] Natuurhistorisch secretaris: Vacant Penningmeester: Ruud Wielinga, Laan van Poot 262, 2566 DB Den Haag, 070 3689191, [email protected] Bestuurslid: Lis Stolp, Araweg 18, 2243 AN Wassenaar, 070 5177899, [email protected] Bestuurslid/coördinator wandelingen op aanvraag: Hermine Schuit, e-mail: [email protected] Ledenadministratie/webmaster: Bert van Maanen, Van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg, 070 386 76 30, e-mail: [email protected] Nieuwsbrief (abonnement gratis voor leden): [email protected] Website: www.knnv.nl/den-haag

knnv ivn

Verzendadres: van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg

De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv laar het ledenblad van ivn en knnv De ratel ledenblad van ivn en knnv De ratelaar he blad van ivn en knnvDe ratelaar het ledenb ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van knnv De ratelaar het ledenblad vanvan ivn ivn en knnvDe ratelaar het ledenblad en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De ratelaar het leden blad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De rate laar het ledenblad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad vanvan ivn ivn en knnv De ratelaar het ledenblad en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De ratelaar het leden blad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De rate laar het ledenblad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad vanvan ivn ivn en knnv De ratelaar het ledenblad en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De ratelaar het leden blad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De rate laar het ledenblad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad vanvan ivn ivn en knnv De ratelaar het ledenblad en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De ratelaar het leden blad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De rate laar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad vanvan ivnivn en knnv De ratelaar het ledenblad