02. Redactie: IVN KNNV

DE RATELAAR 30e jaargang nr. 2 2011/02 De Ratelaar is een gezamenlijke uitgave van KNNV en IVN. De Ratelaar is de voortzetting van De Kleine Ratelaar, het blad van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag. Het verschijnt rond 15 februari, 15 mei, 15 augustus en 15 november.

NNV IVN

Redactie: Eindredactie: Rob Meyer, Mient 373, 2564 LA Den Haag, 070 368 14 00, e-mail: [email protected] KNNV: Lex van der Steur, Koningsspil 47, 2265 VH, Leidschendam, 070 317 69 90, e-mail: [email protected] IVN: Ingrid Piek, R.A. Flintermanstraat 5, 2552 JJ Den Haag, 070 391 02 13 e-mail: [email protected] Kopij voor het volgende nummer van de Ratelaar vóór 1 juli 2011 naar de redacteur van uw vereniging in Word als bijlage van een e-mail naar: [email protected]

Samenstelling: Evert Thomassen Opmaak: Sandra Kamphuis Haags Milieucentrum Foto voorzijde: Parende torenvalken door Peter Maris Druk: Drukkerij Lifoka, Den Haag Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de redactie.

IVN IVN Vereniging voor Natuur- en Milieueducatie is een landelijke organisatie waarvan de leden, via een 180tal afdelingen zich daadwerkelijk inzetten voor activiteiten die erop gericht zijn een ieders inzicht met betrekking tot Natuur en Milieu te verruimen. Contributie voor donateurs en leden € 15,en huisgenoten € 5,-. ING bankrekening nr. 691956 t.n.v. IVN - afd. Den Haag te Leidschendam. Inlichtingen: Rob Meyer, 070 368 14 00. Website: www.ivndenhaag.nl

KNNV De Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag is een afdeling van een landelijke vereniging voor natuurstudie, -beleving en -bescherming. Zij organiseert werkgroepen, excursies, lezingen en cursussen. Contributie voor leden € 27, huisgenootleden € 8,50 en jeugdleden € 15. ING bankrekeningnr. 144637 t.n.v. KNNV afd. Den Haag te Den Haag. Inlichtingen: Bert van Maanen, 070 386 76 30 Website: www.knnv.nl/den-haag

ALGEMEEN DEEL RATELAAR 2011/2 Een nieuwe lente, een nieuwe Ratelaar! Als ik dit schrijf heeft de weerman een lange periode van prachtig weer aangekondigd en als je naar buiten kijkt en de natuur een beetje volgt in bos en duin, is het haast niet meer bij te houden. Ik sprak onlangs enkele zojuist afgestudeerde natuurgidsen van het IVN, die hun excursie een week geleden hadden voorgelopen, maar in allerijl hun presentaties moesten bijstellen omdat in één week zoveel planten en bloemen waren opgeschoten. Mijn verzoek om weer wat meer kopij in te leveren, heeft gelukkig succes gehad en zowel wat artikelen betreft als activiteiten van IVN en KNNV loopt het naar genoegen. U hoeft zich in de komende maanden niet te vervelen. Excursies, wandelingen, weekends in overvloed. Tot slot nog een vraag van onze IVN redacteur Ingrid Piek. Rob Visser vond onlangs deze twee vreemdsoortige gallen. Het lijken uitwerpselen van een exotisch dier, maar het blijken toch gallen te zijn. Wie van onze lezers/deskundigen heeft de oplossing voor dit raadsel? Wij horen het graag. Rob Meyer

1

IVN, VERENIGING VOOR NATUUR- EN MILIEU-EDUCATIE

SCHOONHEID IN DE WETENSCHAP Meer dan 40 beamers projecteren in museum Boijmans – Van Beuningen de prachtigste beelden uit de wetenschap op de muren en plafonds van dit Rotterdamse museum. Je kunt het als bezoeker over je heen laten komen of je kunt je bij elk beeld afvragen: Waar kijk ik naar? Wat zie ik hier? Ik vond het in ieder geval schitterende beelden, die je (volgens een collega) eigenlijk in het echt moet bekijken. Helaas is dat met veel onderwerpen niet mogelijk. Dus ga kijken dat kan nog tot 5 juni 2011.

De samensteller, professor dr. Hans Galjaard (1935), raakte enthousiast over foto’s en films van een collega: de ontroerende beelden van een foetus van 9 dagen tot enkele weken. Dat liet hij zien aan de directeur van het museum, met het idee om meer beelden te vinden over de ‘schoonheid in de wetenschap’. Sjarel Ex deelde zijn enthousiasme en Galjaard ging verder zoeken. Hij kwam bij onderzoekers die zeiden ”Beelden? Nee, hoor daar heb ik geen foto’s van, ik onderzoek een eiwit! ” Maar anderen doken onmiddellijk in hun archief en toonden de schitterendste foto’s.

Wat is er te zien? Prachtige beelden van (sub)atomaire deeltjes, het effect van geluid op materie, kristallen van kleine en grote moleculen en veelkleurige slijpsels van gesteenten. Maar ook een indrukwekkende diversiteit van eencelligen, planten en schimmels. Met moderne technologie werden in hogere organismen de geboorte van een stamcel, de cel- en chromosoomdeling en celdood zichtbaar gemaakt. Tenslotte zijn er ontroerende beelden van de menselijke foetus en overweldigende opnamen van het heelal. Nog tot 5 juni 2011 Museumpark 18-20, Rotterdam 010 - 44 19 400 www.boijmans.nl Open: di t/m zo van 11.00 – 17.00 uur. Monique van den Broek

2

EEN BOOM OM STIL VAN TE WORDEN De natuur doet wat met de mens. Als na de donkere wintermaanden de eerste bolgewasjes de kop op steken, is ook voor ons weer de lente aangebroken. Iedereen is goed gemutst, we zitten vol energie en staan allemaal in de file naar het tuincentrum om de lente ook in ónze tuin te halen. Tijd dus om er op uit te trekken. Op de landgoederen hebben de sneeuwklokjes, lenteklokjes en winterakonieten alweer plaats gemaakt voor de bosanemonen, narcissen en allerlei soorten scilla’s en de vogels kwetteren er maar op los. Als je dan plotseling voor een mammoetboom (Sequoiadendron giganteum) staat, lijkt de tijd stil te staan. Als nietig hoopje mens kijk je dan op tegen deze reusachtige woudreus; wát een oerboom! Mammoetbomen ko-men oorspronkelijk uit Californië. Deze conifeer heeft een zachte bast met diepe groeven en kan bosbranden overleven. De oudste mammoetboom is naar schatting zo’n 3000 jaar. Met een stamomtrek van 25 meter en een hoogte tot 100 meter is de mammoetboom één van de grootste boomsoorten ter wereld. De mammoetboom werd pas in 1852 ‘ontdekt’ en vervolgens naar Europa gehaald om aangeplant te worden op landgoederen en in arboreta. Zodoende zijn ‘onze’ mammoetbomen maar jonkies en verder dan een stamomtrek van 8 meter en een hoogte van 40 meter komen ze dan ook nog niet. Maar

goed, een aanblik op de woudreuzen op landgoed Rhederoord (de Steeg), of in park Hartenstein (Oosterbeek) in Gelderland is genoeg om er tóch stil van te worden. Peter Meeuwenoord

VAN DE PENNINGMEESTER We zijn al weer een flink eind in het jaar 2011 en ik zou graag de contributie voor dit jaar onder uw aandacht willen brengen. Wellicht is mijn eerdere verzoek aan uw aandacht ontsnapt, of bent u er om andere redenen nog niet aan toe gekomen om uw contributie over te maken. Wij hopen natuurlijk van harte dat u ook in 2011 als lid/ donateur bij onze afdeling betrokken wilt blijven en zien uw contributie dan ook gaarne tegemoet op ING-rekening 69 19 56 t.n.v. Penningmeester IVN Den Haag onder vermelding van “Contributie 2011”. De contributie/donatievoor 2011 is € 15,- en € 5,- voor huisgenootleden. Dank voor uw medewerking. Irene van Wissen, Penningmeester IVN Den Haag

3

UIT HET LOGBOEK VAN DE NATUURCLUB Samen met Karin van Gellecum, Mieke Witte of Max Leerentveld ontvangt Lisette van Pelt iedere vrijdagmiddag een groep van inmiddels 10 kinderen bij het bijenonderkomen op Landgoed Reigersbergen. De eerste keer bij de IVN Natuurclub was het prachtig weer! Er waren 9 kinderen bij de bijenstal, die allemaal veel zin hadden in de natuur. Eerst kregen ze een kopje thee, en daarna legde de imker iets uit over de bijen: Ze gaan vroeg in het voorjaar af en toe naar buiten om te poepen en dan gauw weer

naar binnen, maar als de zon schijnt en er bloeien al bloemen, dan gaan ze op zoek naar nectar en stuifmeel. Op deze dag vlogen er al heel veel bijen af en aan. We gingen met verrekijkers op pad en zagen een boomklever, een ooievaar en vier verschillende soorten ganzen! Brandgans, grauwe gans, Canadese gans en nijlgans. We keken ook naar mooie en rare bomen, die vliegen gelukkig niet weg als je ze wil bekijken. We zagen een hommelkoningin die op zoek was naar een nestholte, en Mieke vond een hulstboom met allemaal rare vlekken in de bladeren: de mijngangetjes van de hulstmineervlieg. De rupsjes van die vlieg wonen in het blad en eten het bladgroen van binnen uit. We vingen een kikker en klommen over de Olifantenboom, en daarna gingen we weer terug. Voor meer informatie over de IVN Natuurclub: www.denatuurfabriek.nl tekst en foto: Lisette van Pelt

EXCURSIE BERKHEIDE Om de natuurgidsen die hun opleiding aan het afronden zijn en natuurlijk ook het cursusteam te laten zien wat voor effecten de zandmotor kan hebben op de natuur, zijn we op zaterdag 12 april j.l. naar Berkheide gegaan. Het was een van de eerste mooie dagen van dit jaar, we troffen het goed. Aangezien onze gids Chrit een beetje verlaat was, begonnen we maar met een kop koffie in het aangrenzende restaurant. Berkheide valt onder de gemeente Wassenaar en ligt ten noorden van de Wassenaarse slag. Van oudsher werd Berkheide gebruikt 4

als waterwingebied. Alles wat hiermee te maken heeft is echter verwijderd, evenals alle begroeiingen die hier zijn ontstaan als gevolg van te veel voedingsstoffen in de grond. De grond is daarna ongeveer 50 cm afgegraven. Op sommige plekken is een stukje oor-

nature hoort, krijgt zo weer een kans. Naast deze Hooglanders komen hier van nature reeën en vossen voor. De vos laat zijn aanwezigheid weten door het uitzetten van zgn. vossenvlaggen. Een bepaalde geur die van zijn aanwezigheid getuigt.

spronkelijke begroeiing gehandhaafd, zodat er als het ware zaadbanken zijn ontstaan. Door het afgraven hebben de elementen weer vat op het zand en zie je weer valleien en stuifduinen ontstaan. De overwegend heersende windrichting is goed te zien. Door het schommelen van de waterstanden –’s zomers droger dan ’s winters – ontstaan er bijvoorbeeld weer mogelijkheden voor de rugstreeppad. Deze pad kan alleen leven in een poeltje dat in de zomer opdroogt. Hierin kunnen n.l. geen vissen leven, de vijanden van het broed van de rugstreeppad. Daarnaast komen ook allerlei soorten planten terug zoals de Parnassia. Een bijdrage aan het openhouden van dit gebied leveren de Hooglanders. Zij houden de vegetatie kort. Grasland dat hier van

Berkheide is voor een groot deel vrij toegankelijk, behalve het gebied dat Dunea beheert. Zeer de moeite waard om hier nog eens naar toe te gaan. tekst en foto’s: Ingrid Piek

LENTE IN VLIETLAND Dat was het thema van onze wandeling op 13 maart. Het was droog en de temperatuur was aangenaam; goed weer dus om te gaan wandelen. Op weg naar Vlietland rijden we langs een ooievaarspaal midden in het weiland. Even kijken of er al ooievaars zijn. Ja, het waren er twee, een paartje? Stoppen dus en foto’s maken. Toestel richten, inzoomen, en juist op dat moment werd er gepaard. Wat een geluk dat je dat moment kan vastleggen! 14.00 uur: vertrektijd. Er waren maar twee dames gekomen, niet veel, maar ze waren heel erg geïnteresseerd. We konden ze veel vertellen en laten zien met betrekking tot de ontluikende lente. Bijna aan het eind van onze wandeling wachtte ons nog een verrassing. In de berm vlak langs het pad zat een haas. Hij (of zij) hield ons angstvallig in de gaten. Hij bewoog zich niet, alleen zijn neus trilde zenuwachtig. Al met al toch een wandeling met een gouden randje. Corry van Leeuwen (foto), Titia Kiers en Irene van Wissen

5

struik sloeg, blijkbaar om te zien of zich nog een vogeltje onder de takken schuilhield. Dit was niet het geval. Echter…….in de grotere taxus vlak naast de struik zagen wij iets bewegen. De sperwer zag het ook en de huismus die zich daar had verstopt dacht slim en snel te zijn en zo hard hij kon weg te vliegen, maar dit was toch niet snel genoeg en de Wie mij een beetje kent, weet dat mijn vrouw sperwer had de buit binnen. Henny en ik al weer een tijdje een aardig huisje We hebben hem regelmatig teruggezien bezitten in het Springendal in Ootmarsum/ en Henny had het geluk hem een keer Twente. te kunnen fotograferen. Op dezelfde dag kregen wij bezoek van een paartje appelvinken, waarvan er eentje in het vogelhuisje Het is daar in alle seizoenen goed toeven en “geschoten” kon worden. Zo is er iedere dag dat komt zeker niet in de laatste plaats door wel iets te beleven. Een waar vogelparaons vogelparadijs in de tuin om ons huis. dijsje in Twente. Henny spendeert namelijk een klein vermogen aan vetbollen, zaden, pinda’s en zonRob Meyer nebloempitten, die bijna dagelijks uitgestort foto’s: Henny Meyer worden in voederhuisjes en -planken, die zich in de tuin bevinden. Ook het aantal nestkastjes herbergt momenteel een flink deel van de Ootmarsumse vogelwereld. Afhankelijk van het jaargetijde is het bezoekersaantal zeker respectabel te noemen. Ik zal u niet vermoeien met de lijst van waarnemingen, maar een enkele ervaring is toch zeker het vermelden waard. Enkele weken geleden een opgewonden kreet van Henny: “Een sperwer in de tuin!” Snel naar het raam en daar zat meneer, slanker dan een houtduif, gezeten op het tuinhek. De vogeltjes, die zich regelmatig tegoed doen aan ons afhaalrestaurant waren allemaal verdwenen. De sperwer zat eerst eens goed om zich heen te kijken en nam vervolgens plaats op een lage taxusstruik, waarbij hij met zijn vleugels op de takken van de

VOGELS IN OOTMARSUM

6

WANDELINGEN IVN/SBOL JUNI/AUG. 2011 Met de Stichting Bomen Over Leven en het IVN ziet u “allemaal beestjes”. Op woensdag 22 juni gaat u met Ria Hoogstraat beestjes kijken in Park Rozenrust in Leidschendam. De zomer is begonnen en overal zoemen, fladderen of kruipen wel insecten, vooral als de zon schijnt want daar houden ze van. Deze wandeling is heel leuk voor kinderen, zij krijgen dan ook extra aandacht van de gids. Er zijn loeppotjes beschikbaar zodat we de diertjes goed kunnen bekijken. Hoe zien ze eruit en wat kunnen ze allemaal met die sprieten op hun kop? De wandeling duurt ongeveer anderhalf uur. We verzamelen om 14.00 uur bij het witte huisje aan de Veursestraatweg 102 A. Hier is ook een kleine parkeerplaats. Het park is verboden voor honden. Bereikbaar met bus 45, halte Rozenrust

Zomer op het landgoed Op woensdag 13 juli kunt u met Ria Hoogstraat genieten van de zomer op het landgoed Duivenvoorde aan de Veursestraatweg in Voorschoten. Het IVN en Stichting Bomen Over Leven organiseren samen een wandeling door het mooie kasteelpark, dat is aangelegd in de Engelse landschapsstijl, maar waar ook nog elementen van de vroegere Franse stijltuin te vinden zijn. Aan de achterzijde van het kasteel bloeien wilde bloemen als gele lis, grote ratelaar, moerasvergeet-me-niet en moerasspirea. Bij zonnig weer schieten boven het water de libellen heen en weer. Kinderen zijn van harte welkom en krijgen extra aandacht van de gids. We starten om 14.00 uur bij de opzichterswoning halverwege de oprijlaan, daar vindt u ook de kaartjesautomaat en de fietsenstalling. Uw auto kunt u parkeren aan het begin van de oprijlaan tussen de bomen. Toegang volwassenen 1 Euro, 65+ en kinderen 0,50 Euro. Het park is verboden voor honden. De wandeling duurt ongeveer anderhalf uur. Bereikbaar met bus 45 en 39, halte Kniplaan.

Ommetje in de vroege avond Op woensdag 24 augustus maakt u met Ria Hoogstraat, namens IVN en Stichting Bomen Over Leven, een ommetje in de vroege avond door de mooie groene wijk Duivenvoorde in Leidschendam. Let op: dit is dus niet het gelijknamige landgoed in Voorschoten! We wandelen langs groene paadjes, over knusse pleintjes met mooie bomen en tuinen en langs de spoorbaan waar we een prachtig uitzicht hebben over een stukje veenweidelandschap. Misschien ontmoeten we onderweg de schaapskudde die meewerkt aan het natuurlijk beheer van de bermen. We verzamelen om 19.00 uur bij de keerlus/het eindpunt van tram 2 op de hoek Dillenburgsingel/Willem de Rijkelaan. De wandeling duurt ongeveer anderhalf uur. Honden mogen aangelijnd mee. Bereikbaar met tram 2 en bus 39, halte Dillenburgsingel/Willem de Rijkelaan. Ria Hoogstraat

7

STAPPEN IN DE NATUUR Datum Vr 27 mei

Tijd 21.00

Za 28 mei

14.00

Zo 29 mei

10.00

Za 4 juni

10.15

Zo 5 juni

10.00 13.30

Za 11 juni

14.00

Di 21 juni

20:00

Wo 22 juni

14.00

Za 25 juni

11.00

Zo 26 juni

10.00

Di 28 juni

14.00

Do 30 juni

19.00

Za 2 juli

10.15

Zo 3 juli

10.00 14.00

19.00

8

Gebied HARSTENHOEK: stille zomeravondwandeling. Start bij het koffiehuisje hoek Pompstationsweg – Van Alkemadelaan. Bereikbaar met bus 23. DE UITHOF: Verzamelen bij de ingang van het schaatscentrum aan de Jaap Edenweg. WESTDUINPARK: Natte Pan, vroege zomerwandeling. Start op de hoek De Savornin Lohmanlaan/Laan van Poot. HARSTENHOEK: wandeling met aandacht voor bruikbare en eetbare planten in de duinen. Start bij het koffiehuisje hoek Pompstationsweg – Van Alkemadelaan. Bereikbaar met bus 23. DE HORSTEN: verzamelen bij hoofdingang Papeweg, Wassenaar. Thema: bloemen en kruiden. KIJKDUIN: Wat vind je zoal op het strand? Verzamelen bij de Muziektent, Deltaplein, laarzen aan. Bus 23, 24 en 26. OCKENBURG: verzamelen aan het begin van de oprijlaan bij de brug. HEIMANSHOF: Midzomeravondwandeling. Start bij de stadsboerderij, Anna Polakweg 7. (ingang Zuiderpark aan de Vreeswijkstraat) PARK ROZENRUST: beestjes kijken. Deze wandeling is heel leuk voor kinderen. Er zijn loeppotjes beschikbaar zodat we de diertjes goed kunnen bekijken. Start bij het witte huisje aan de Veursestraatweg 102A. Verboden voor honden. Bus 45, halte Rozenrust, Leidschendam. KIJFHOEK/BIERLAP: Start begin Meijendelseweg parkeerplaats Kievitstop, Wassenaar. Opgeven bij DUNEA di t/m vrij 10.00 -16.00 uur tel. 070 - 511 72 76. Duur: 2 à 3 uur! TE WERVE: Start ingang Van Vredenburchweg. Bereikbaar met bus 23 halte stadhuis of lijn 17. SORGHVLIET: Start bij de ingang Scheveningseweg (vlakbij hoek Goekooplaan). CLINGENDAEL: avondwandeling waarbij we kijken naar bloemen en bijtjes. Start bij het bruggetje ingang Van Alkemadelaan t.o. Van Montfoortlaan.SBOL HARSTENHOEK: wandeling met aandacht voor bruikbare en eetbare planten in de duinen. Start bij het koffiehuisje hoek Pompstationsweg – Van Alkemadelaan. Bereikbaar met bus 23. DE HORSTEN: verzamelen bij hoofdingang Papeweg, Wassenaar. Thema: insecten en andere kleine diertjes. Toegang 1 euro. BERKHEIDE: nieuwe stuifduinen, lekker struinen door duinen, weer in hun ontwikkelingsfase gebracht door menselijk ingrijpen. Vertrek parkeerplaats bij restaurant Duinoord, Wassenaarseweg 26, Wassenaar. VLIETLAND: op een zomeravond! Verzamelen op de Kniplaan (Stompwijk) bij de parkeerplaats bij de brug over de A4. Bereikbaar met bus 39 en 45, 10 min. lopen.

Za 9 juli

10.00 10.30

Wo 13 juli

14.00

Zo 17 juli

14.00

Di 19 juli

20.00

Za 30 juli

10.00

Za 6 aug

10.15

Zo 7 aug

10.00

Wo 10 aug

20.00

Zo 21 aug

10.30

Wo 24 aug

19.00

Zo 28 aug

10.45 14.00 14.00

SORGHVLIET: thema: eetbare en bruikbare natuur. Start bij de ingang Scheveningseweg (vlakbij hoek Goekooplaan) . HEIMANSHOF: de Nederlandse Landschappen in het Zuiderpark. Start bij de stadsboerderij, Anna Polakweg 7, ingang Zuiderpark Vreeswijkstraat. DUIVENVOORDE: zomer op het landgoed, waar de Franse en Engelse landschapstijl nog zichtbaar is. Start bij de opzichterswoning halverwege de oprijlaan. Toegang 1 Euro. Het park is verboden voor honden. Bus 45 en 39, halte Kniplaan. MARLOT: start aan het eind van de Reigersbergenweg bij Bezuidenhoutseweg. Bus 24, 43 DUINEN: lijnwandeling door de duinen naar Katwijk. Verzamelen Pan van Persijn t.o. het Pannenkoekenhuis bij voormalig vliegveld Valkenburg, tussen Wassenaar en Katwijk. Terug met bus 90. SORGHVLIET: thema: eetbare en bruikbare natuur. Start bij de ingang Scheveningseweg (vlakbij hoek Goekooplaan) . HARSTENHOEK: wandeling met aandacht voor bruikbare en eetbare planten in de duinen. Start bij het koffiehuisje hoek Pompstationsweg – Van Alkemadeland. Bereikbaar met bus 23. DE HORSTEN: verzamelen bij hoofdingang Papeweg, Wassenaar. Hoogzomerwandeling over het landgoed. Toegang 1 euro. CLINGENDAEL: avondwandeling. Neem een zaklantaarn mee. Start bij de hoofdingang Wassenaarseweg, Den Haag. SBOL HAAGSE BEEK: zomerwandeling langs de Haagse Beek. Verzamelen bij het kruispunt Fahrenheitstraat- Sportlaan. LEIDSCHENDAM, wandeling door de wijk Duivenvoorde, langs groene paadjes, pleintjes met mooie bomen en tuinen en langs de spoorbaan waar we een prachtig uitzicht hebben over een stukje veenweidelandschap. Verzamelen bij keerlus/ eindpunt van tram 2 hoek Dillenburgsingel/Willem de Rijkelaan. Tram 2 en bus 39. KIJKDUIN: Wat vind je zoal op het strand? Verzamelen bij de Muziektent, Deltaplein (laarzen aan). Bereikbaar met bus 23, 24 en 26. LEIDSCHENDAM: Fietstocht door de polder. Verzamelen voor de Petrus en Paulus kerk, Sluiskant Leidschendam. SCHEVENINGEN-haven: spuikom en voorhaven. Lekker struinen in de haven en ontdek een verrassend openlucht-aquarium in de jachthaven. Vertrek bij het voormalig Zeebiologisch Museum aan Dr. Lelykade 39.

9

AFDELING DEN HAAG KONINKLIJKE NEDERLANDSE NATUURHISTORISCHE VERENIGING

PROGRAMMA JUNI ͳ AUGUSTUS 2011 Info N.B.

Jan Engelenburg, natuurhistorisch secretaris, 070-3465388, [email protected] - Meerijden in auto? Afrekenen met chauffeur aan eind excursie à €0.08 per km. - Meenemen van honden of andere huisdieren is niet toegestaan.

ZATERDAG 4 JUNI

DAGEXCURSIE IJMUIDEN, KENNEMERSTRAND Thema Verzamelen Organisatie

Duinplanten van vochtig gebied en zeereep, gehele dag, ongeveer 10 km. 09.00u station Voorburg bij de kiosk, vervoer per auto. Horeca aan het begin. Ineke Zwarekant en Ineke Gilbert. Aanmelden bij Ineke Gilbert 070-2118254.

ZATERDAG 18 JUNI

UNIEKE AVONDEXCURSIE ! WAALSDORPERVLAKTE Thema Verzamelen

Duinen in de zomeravond, tot ongeveer 21.30u. 18.30u, het parkeerterreintje achter de schijvenloods van Defensie, helemaal aan het eind van de Oude Waalsdorperweg (wat doorloopt in fietspad 10). Organisatie Gert van der Slikke, bioloog. Aanmelden noodzakelijk, bij Gert 06-11050638, in verband met de vergunning en uitleg verzamellocatie. N.B. het terrein is normaliter niet voor publiek toegankelijk, er mag niets worden verzameld of verstoord. Er zijn geen wandelpaden, slechts wildwissels, houd dus rekening met schoeisel en kleding.

DONDERDAG 23 JUNI

DAGEXCURSIE KEUKENHOFBOS Thema Verzamelen Meenemen Organisatie

Het keukenhofbos en laarzenpad, duur gehele dag. ongeveer 8 km. 08.55u Den Haag CS bij Bruna. Vervoer per bus(interliner). lunchpakket, ov-chipkaart, flora, enz. Horeca aan begin van de wandeling. Jola Gerbrands 070-3201485 en Els Kempen 070-4274818

WEEKEND 1 3 JULI IS ER PLANTENWEEKEND

WOENSDAG 13 JULI

EXCURSIE WESTDUINPARK Thema Verzamelen Meenemen Organisatie

10

Vogels en planten, duur ongeveer 3 uren, uitloop mogelijk. 10.00u keerlus tramlijn 12 (Markenseplein, Scheveningen), ook bus 23. Kijker, vogel-/plantenboek, lunch, regenkleding etc. Horeca in strandtent. Mettje Oosterhuis, 06-25102905.

ZATERDAG 16 JULI

DAGEXCURSIE GORINCHEM, SLEEUWIJK, LOEVESTEIN E.O. Thema Verzamelen Meenemen Organisatie

Struinen langs rivieren, duur gehele dag. 08.30u Den Haag Centraal bij Bruna, trein vertrekt 08.51u. lunch, kijker, flora etc. Horeca voldoende aanwezig. Okje van Drimmelen 070-3238629 en Mies Eveleens 015-2571535.

DINSDAG 19 JULI

DAGEXCURSIE ARBORETUM DELFT EN OMGEVING Thema Verzamelen Meenemen Organisatie

Bomen en wat verder op onze weg komt. Duur afhankelijk van weer en zin. 09.30u halte lijn 1 bij station Delft. kijker, lunch, drinken. Horeca onderweg. Okje van Drimmelen 070-3238629 en Mies Eveleens 015-2571535.

ZATERDAG 13 AUGUSTUS

DAGEXCURSIE VOORNE Thema Verzamelen Organisatie

Vogels, en verder alles wat dit mooie gebied ons brengt. Duur gehele dag. 08.30u NS-station Voorburg bij de Kiosk, vervoer per auto. Vogelstudiegroep. Tijdig aanmelden bij Ineke Zwarekant 079-3310369.

ZATERDAG 20 AUGUSTUS

DAGEXCURSIE GELDERSE VALLEI EN UTRECHTSE HEUVELRUG Thema Verzamelen Meenemen Horeca Organisatie

Heiligenbergerbeek, bos, hei, stuifzand. Duur gehele dag, route 13 km. 08.25u Den Haag CS bij Bruna. Per trein (Amersfoort) en bus (Woudenberg). Lunch etc., ov-chipkaart, flora etc. Bij nat weer waterdichte schoenen !! Begin van de wandeling in Woudenberg. Dick en Jola Gerbrands 070-3201485.

VAN HET BESTUUR Op de laatste Algemene Ledenvergadering hebben we afscheid genomen van Ineke Zwarekant als penningmeester en Jan Engelenburg als Natuurhistorisch secretaris. Zij hebben veel werk verzet en hebben een bijzonder positieve bijdrage geleverd aan het reilen en zeilen van onze vereniging. Wij zijn hun dan ook zeer erkentelijk. Wij hebben twee nieuwe bestuursleden gevonden: Lis Stolp en Ruud Wielinga. Lis voorlopig zonder speciale functie. Ruud wordt penningmeester. Er is dus nog een vacature voor Natuurhistorisch Secretaris. Een belangrijke functie. Voorlopig gaan we de taken verdelen. Wij gaan nog op zoek naar iemand die mee wil lopen in het bestuur. Gezien de vele activiteiten is dat geen overbodige luxe. De excursieleidersgroep heeft ook aanvulling nodig om de frequentie op peil te houden. Wie wil af en toe of regelmatig een excursie leiden? Gewoon doen! De plantencursus is in volle gang: 30 deelnemers! Wij zijn blij met de nieuwe afspraken met het IVN over de lezingen. We zullen in ieder geval vaker bij elkaar komen om de mogelijkheden van samenwerking verder te onderzoeken. Uw voorzitter Els van Maanen-van Wijlen

11

PLANTENWEEKEND 2011 IN DE OOIJPOLDER Het jaarlijkse plantenweekend van de Plantenwerkgroep II vindt dit jaar plaats in omgeving van de Ooijpolder (nabij Nijmegen), van 1 tot en met 3 juli.

foto: Sandra Kamphuis

Het Rijk van Nijmegen en de Gelderse Poort zullen ons op botanisch gebied zeker gaan boeien, misschien nemen we zelfs een kijkje over de Duitse grens!

De deelnemers verblijven in hotel De Gelderse Poort in Ooij. Het hotel verzorgt ook het ontbijt en de avondmaaltijd. De lunch maken we zelf klaar tijdens het ontbijt. De kosten zijn €135,00 per persoon voor het verblijf op basis van volpension in een tweepersoonskamer. Daar komen nog de kosten voor het vervoer bij (ca. € 50,00). Consumpties buiten de maaltijden zijn voor eigen rekening. Aanmelding vindt plaats door middel van het inschrijfformulier op de website en door overmaking van €135,00 op gironummer 144637 t.n.v. KNNV-Den Haag, te Zoetermeer o.v.v. Plantenweekend 2011. Inschrijving vindt plaats in volgorde van betaling. We hebben 16 plaatsen gereserveerd. Begin juni ontvangen de deelnemers nadere gegevens over vervoer, verblijf en de excursies. Organisatie: Frank van Linden ([email protected]) en Bert van Maanen ([email protected])

EEN ALLEDAAGS GEVAL Vooral te zien op oudere en uitgegroeide forsythia (chinees klokje). Is dit nou een gal of niet? Het zijn tumorachtige uitgroeiingen, zonder galkamers en/of insectenlarven, en de veroorzaker is een bacterie (Agrobacterium tumefaciens). En dus is het een grensgeval op gallengebied. De bacterie komt op veel plantensoorten voor en vormt zijn galachtige structuren vooral op wortels, maar minder op de stengelbasis en op takken. Ongeveer 30 waardplanten zijn beschreven in het Gallenboek “DvL”. Takgallen komen o.a. voor op bittere wilg (Salix purpurea), en op het chinees klokje (Forsythia x intermedia). Op het chinees klokje zijn ze heel algemeen, meestal hoog in de takken, als licht12

bruine onregelmatige “bloemkolen” aan de tak vastgeplakt. Qua vorm en kleur lijken ze wel wat op de bekende essengal (van de essenbloesemmijt) maar die groeit op de bloeiwijze, niet op takken. Van een levenscyclus – zoals bij echte gallen – is hier geen sprake. De bacterie vestigt zich, meestal via wondjes in de schors en bast, in een cel en transformeert deze tot tumorcel (hoe, dat is nog volledig onbekend). Die cel gaat zich willekeurig delen

waarbij bast-, hout-, steen- en kurkcellen ontstaan, zonder enige structuur of functie, ogenschijnlijk doelloos dus! En dat groeit maar door en groeit maar door, tot de tuinman met zijn snoeischaar er een eind aan maakt, of tot het ding door eigen gewicht van de takken afbreekt. Tekst en foto: Lex van der Steur

HERINNERING KLAAS KROMHOUTEXCURSIE Hebt u zich al opgegeven voor de Klaas Kromhoutexcursie van zaterdag 28 mei? Zo niet, dan kunt u bij de organisatie informeren of er nog plaats is. Zoals in de vorige Ratelaar bekend is gemaakt, is de bestemming Neeltje Jans in de Oosterschelde. Deelname kost € 10 en staat alleen open voor leden van de KNNV, afdeling Den Haag. Wie meegaat, dient zich uiterlijk 08.45u te melden bij de excursieleiding, die u opwacht op het busplatform boven Den Haag CS achter het gebouwtje van Connexxion. Als u meegaat met de natuurwandeling onder begeleiding van een gids, denkt u dan aan stevig schoeisel. Voor wie minder goed ter been is: de aquaria en tentoonstellingen op het terrein van Neeltje Jans zijn toegankelijk voor rolstoelen. We verwachten tegen 18.00u weer aan te komen op Den Haag CS. Organisatie: Jola Gerbrands 070-3201485 en Auke Tuizenga 070-3179290. Zie ook www.knnv.nl/den-haag

13

VOGELWEEKEND ZEELAND OP 23, 24 EN 25 SEPTEMBER 2011

Dit najaar bezoeken we Zeeland. De vorige keer waren we er in het voorjaar; nu eens kijken wat de najaarstrek ons aan vogelplezier gaat opleveren. Onze uitvalsbasis is wederom het eenvoudige maar goed verzorgde Hotel-Eetcafé in Wemeldinge. Gereserveerd zijn kamers met eigen sanitaire voorzieningen. Verzorging op basis van twee dagen volledige verzorging. De kosten hiervoor bedragen € 130,- p.p. op basis van een tweepersoonskamer. Kamer voor alleengebruik uiteraard tegen een meerprijs. Alle drankjes (behalve die bij het ontbijt) zijn voor eigen rekening. Er is voorlopig gereserveerd voor 12 personen. Blijken er meer inschrijvingen te komen, dan zal geprobeerd worden kamers bij te boeken. Schrijf daarom op tijd in! De inschrijving sluit op 19 augustus 2011. De reis zal gemaakt worden per busje en/ of auto’s. De reiskosten bedragen ongeveer € 50.- Dit bedrag contant te betalen aan Ineke Zwarekant. Inschrijven kan via het inschrijfformulier op de website www.knnv.nl/den-haag of met een inschrijfformulier dat is aan te vragen 14

bij Ineke Zwarekant (zie organisatie). Uw inschrijving is definitief indien € 130.- op rekeningnummer 144637 t.n.v. KNNV afd. Den Haag te Den Haag op uiterlijk de sluitingsdatum is bijgeschreven. Zulks onder vermelding van VOGELWEEKEND 2011. Plaatsing geschiedt in volgorde van binnenkomst van het verschuldigde bedrag. De inschrijving staat uitsluitend open voor KNNV- leden. Deelnemers ontvangen bericht twee weken voor het weekend. De organisatie is in handen van: Hilde Küpfer 06-53844741 of mail: [email protected] en Ineke Zwarekant 079-3310369 of mail: [email protected] foto: Judith Baars

ZELDZAME STEKELZWAMMEN: NOODKREET VAN KEES FOKKENS De berm van de Wassenaarseweg ter hoogte van Oostduin/Arendsdorp is rijk aan paddenstoelen. In verband met de nieuwbouwplannen voor het flat Arendsdorp heb ik eens nauwkeuriger gekeken wat er al zo aanwezig is. De beplanting langs de berm bestaat in hoofdzaak uit beuk met een enkele eik er tussen. Al enige jaren geleden was me opgevallen dat er wortelende boleten groeien. Vorig jaar zelfs 54 enorme exemplaren over de hele lengte tussen de twee parkingangen. Dit jaar waren er slechts drie. Maar er stonden andere zeldzaamheden: blauwvoetstekelzwam en fluwelige stekelzwam, de eerste over een oppervlak van zeker een halve m2. Stekelzwammen hebben geen gaatjes of plaatjes aan de onderzijde van de hoed maar, zoals de naam al zegt, stekels waarop de sporen gevormd worden. Deze paddenstoelen zijn evenals de wortelende boleet zeldzaam, vooral in het westen van Nederland. Zij behoren tot de bedreigde soorten. De laatste jaren is er een herstel waar te nemen, niet in bossen maar wel langs lanen. Dit komt waarschijnlijk omdat daar de strooisellaag dun is doordat het afgevallen blad vaak weg waait of weggeblazen wordt. Ook hier langs de Wassenaarseweg is de strooisellaag erg dun. Dit is een ideale situatie voor mycorrhizapaddenstoelen. Deze soorten hebben een samenleving met bomen. Beide profiteren daarvan. De zwamvlok van de

paddenstoelen heeft nauw contact met de boomwortels waardoor er in beide richtingen voedingsstoffen uitgewisseld kunnen worden. Er groeiden nog meer leuke soorten. Diverse amanieten en russula’s maar ook in behoorlijke aantallen de fijngegordelde melkzwam en een paar heksenkringen van de beukenridderzwam. Hoe zal het in de toekomst hier gaan. De plannenmakers voor de nieuwbouw van Arendsdorp hebben bedacht dat het nieuwe gebouw een eigen ingang moet hebben. De ingang van het huidige gebouw valt samen met de ingang van het park. Niemand heeft hier last van behalve de plannenmakers. De nieuwe ingang betekent een doorsnijding van de prachtige berm. In plaats van het koesteren van iets bijzonders wordt hier - als er niets aan gedaan wordt - rigoureus ingegrepen en veel vernietigd. In de klankbordgroep is er al uitgebreid over gesproken en men is ook wel bereid na te denken over verzachtende maatregelen maar stoppen met dit plan is er niet bij. Wat is de moraal van dit verhaal? Den Haag is een groene stad met veel grote groengebieden. Maar ook bermen, kaden en straten zijn rijk aan soorten. Het is van belang hier goed van op de hoogte te zijn zodat we alert kunnen reageren. Inventariseer niet alleen in natuurgebieden maar ook dicht bij huis. Kees Fokkens. foto: Lex van der Steur

15

‘KALAHARI’ IN NEDERLAND?

In het duingebied Berkheide heeft DZH (nu Dunea) in 2001 vijftig hectare volledig ontdaan van begroeiing en voedselrijke toplaag. Hoewel deze ingreep volledig in overeenstemming is met de nieuwste wetenschappelijke inzichten en ook noodzakelijk is vanwege onze verplichtingen naar de Europese wetgeving Natura-2000, waren vele bezoekers geschokt door de drastische ingreep. Hun duinen waren verwoest. Ze dachten dat het nooit meer goed kwam en zo ontstond die intrigerende naam ‘Kalahari’.

Hoewel over deze projecten lang en uitvoerig is overlegd tussen overheden, duinbeheerders, wetenschappers en maatschappelijke organisaties, is het blijkbaar niet goed uitgelegd aan de burger. Dat hebben Chrit van Ewijk en ik geprobeerd uit te dragen tijdens excursies in het gebied. Ons belangrijkste doel was en is, de burger te laten zien en beleven dat er na de ingreep vitale nieuwe duinen zijn ontstaan met hoge natuurwaarden. Duinen kunnen zich van nature niet alleen gemakkelijk herstellen van stevige ingrepen, maar zij lijken ook een vorm van dynamiek (stuiven) nodig te hebben. De nieuwe kansen voor de duinen kregen pas echt de ruimte door de volgende drie nieuwe ontwikkelingen.

1. Kustbescherming Tot in de jaren zeventig was men zeer bezorgd over duinafslag in de zeereep. Dus werd die zeereep door actieve helmaanplant vastgelegd. Ook landinwaarts werd stuivend duin door helmaanplant tegengegaan, waardoor de natuurlijke dynamiek van het landschap - en daarmee ook zijn charme - verdween. 16

De redding kwam van een andere vorm van kustbescherming in de loop van de jaren tachtig. Deze omslag begon met het opspuiten van zeezand op smalle recreatiestranden, daarna het storten in de vooroever. Door de werking van waterstroming en wind komt het zand voor een groot deel op het strand en in de zeereep terecht. Nu past men deze techniek voor de gehele kust toe als belangrijkste middel van kustbescherming (bv. de ‘zandmotor´ bij Ter Heijde). Jaarlijks wordt er zo’n twaalf miljoen kubieke meter zand opgespoten. Dit geeft een dermate hoge veiligheidszekerheid dat beheerders nu afzien van het aanplanten van helm. De zeereep mag weer stuiven. En ook er zijn experimenten om de zeereep weer een natuurlijker stuifdynamiek te geven. Denk bijvoorbeeld aan ‘de Kerf’ bij Schoorl.

2. Waterwinning Tot tien jaar geleden werd voorgezuiverd rivierwater in de duinen in bezinkbekkens ingelaten en elders weer opgepompt om met een korte nazuivering het net in te gaan. Nadeel was wel dat ondanks de voorzuivering het water toch nog te voedselrijk was,

zodat de infiltratiegebieden een onnatuurlijke begroeiing kregen. Door een nieuwe techniek van diepte-infiltratie pompt men nu het water direct 60 meter diep in de duinen. Geen overbemesting meer aan de oppervlakte, en het waterpeil kan weer variëren met de mate van regenval. Iedereen dus tevreden! Maar de voedselrijke toplaag moet nog wel worden opgeruimd. DZH/Dunea heeft dit bij Berkheide drastisch aangepakt en wil daar graag mee door gaan, maar stuit op verzet bij delen van de bevolking. Men realiseert zich kennelijk nog niet dat de ingreep in de ‘Kalahari’ gezorgd heeft voor een uiterst succesvol en volledig herstel van oude natuurwaarden.

3. Natura-2000 De sluitsteen van het Europese natuur- en milieubeleid. Voor heel Europa heeft de EU zo’n 250 habitats (leefgebieden) benoemd, waarmee de gehele Europese natuur wordt omvat. De lidstaten zijn verplicht tot optimale zorg voor hun gebieden. In ons land zijn circa vijftig habitats aangewezen, dit is best veel. Wellicht zouden verontrustte Kalahari-burgers eens op de volgende manier naar de problematiek kunnen kijken: als wij vinden dat de Polen goed voor hun oerbossen moeten zorgen, en dat de Hongaren van het Donaudal moeten afblijven, moeten wij goed voor onze in Europa unieke duinen zorgen.

GEEF DUNEA DUS WEER DE RUIMTE. Johan Apeldoorn foto: Sandra Kamphuis

LID WORDEN VAN DE VOGELSTUDIEGROEP? Vindt u naar vogels kijken leuk? Weet u er niet zoveel van en wilt u nou zo dolgraag het verschil eens zien en weten tussen heggenmus, grasmus, huismus, ringmus, grasmus en misschien Spaanse of Italiaanse mus? Of weet u wel wat van vogels, maar komt u er niet toe tijd te nemen om ze rustig te bekijken? Of bent u een doorgewinterde vogelaar, die toch wat vaker op pad wil gaan? Wilt u van vogels kijken echt uw hobby maken de komende tijd? De vogelstudiegroep van de KNNV geeft u daarvoor alle gelegenheid. Iedere tweede zaterdag van de maand gaat de groep op pad om vogels te kijken. Daarvoor wordt een dag (deel) excursie gemaakt per auto naar een vogelgebied dat op dat moment de meeste kans biedt op interessante waarnemingen. Per auto zult u zeggen? Ja, want de meeste vogelgebieden zijn met openbaar vervoer niet of nauwelijks te bereiken. De kosten bedragen € 0,08 per kilometer. Dat betekent voor een uitstapje in Zuid Holland ongeveer € 8,00. Daarbuiten wordt het meer tot een maximum van € 20.- voor een uitstap naar Zeeland. Zin om een keer mee te gaan en te kijken of het bevalt? Kijk in de Nieuwsbrief naar het programma of bel met Ineke Zwarekant 079-3310369, coördinator van de vogelstudiegroep. Graag tot ziens op één van onze excursies! foto: Rob Meyer

17

VOORJAARSPADDENSTOELEN IN WASSENAARSE PARKEN In aansluiting op de ‘Winterse paddenstoelen in Wassenaarse Parken’ (MENNEMA, 2010) volgt hier het resultaat van ruim 10 jaar paddenstoelenregistratie in de Haagse regio in het voorjaar. Doordat we ons tot de groep van plaatjeszwammen en boleten (Agaricales) beperken, lijkt de echte voorjaarspaddenstoel, de gewone morielje (Morchella esculenta) buiten boord te vallen. Deze kostbare lekkernij is namelijk geen plaatjeszwam of boleet, maar een Zakjeszwam (Ascomyceet). Toch maar even bespreken. De gewone morielje heeft het uiterlijk van een okerbruine spons op een dikke, witachtige, holle steel (foto hiernaast). Hij is in onze contreien gevonden tussen 31 maart en 4 mei, in 8 parken en gebieden*). In de jaren ’60 van de vorige eeuw is de soort in ons land sterk achteruitgegaan en daarom was hij opgenomen in de Rode Lijst (ARNOLDS & KUYPER, 1996) in de categorie Bedreigd. Volgens de nieuwe Rode Lijst (ARNOLDS & VEERKAMP, 2008) is de situatie enigszins verbeterd en is de soort thans geplaatst in de categorie Kwetsbaar. In de periode 2000 – 2010 werden in april, mei en juni beduidend meer excursies gehouden (80x) dan in de maanden januari, februari en maart (55x). Dit komt vooral doordat er in het voorjaar aanzienlijk minder excursies worden afgelast dan in de wintertijd. In tabel 1 is per jaar aangegeven hoeveel voorjaarsexcursies er zijn gehouden en

18

hoeveel Agaricales (plaatjeszwammen en boleten) er zijn gevonden. De bijdrage aan Agaricales is ook in de voorjaarsmaanden niet groot. Slechts 8% van het jaartotaal aan vondsten kon worden toegevoegd aan de 6% van de winterse paddenstoelen. Wat betreft het aantal soorten is het verschil met de winterpaddenstoelen (8%) duidelijker waarneembaar: 14%

Gewone zwavelkop (Psilocybe fascicularis) Gewone hertenzwam (Pluteus cervinus) Gewone glimmerinktzwam (Coprinus micaceus) Voorjaarspronkridder (Calocybe gambosa) Harde voorjaarssatijnzwam (Entoloma clypeatum) Bittere dennenkegelzwam (Strobilurus tenacellus) Breedplaatstreephoed (Megacollybia platyphylla) Breedsporig hangkommetje (Merismodes anomala) Oranje dwergmycena (Mycena acicula) Suikermycena (Mycena adscendens)

26 20 16 11 11 11 10 8 8 8

de voorjaarspronkridder, de harde voorjaarssatijnzwam en de bittere dennenkegelzwam. Van deze drie is de laatste het gemakkelijkst te herkennen, vooral door het voorkomen op dennenkegels (foto hieronder); zijn tot 2 cm brede hoed Tabel 2. Overzicht van de in de voorjaarsmaanden meest is grijs- tot donkerbruin. gevonden soorten Agaricales in de periode 2000 – 2010. De voorjaarspronkridder en de harde voorjaarssatijnzwam zijn veel grovan het jaartotaal aan Agaricales werd in ter en hebben een tot 10 cm brede hoed. de maanden april, mei en juni in de periode Die van de eerste is wit tot beige met dicht opeenstaande wittige lamellen aan de 2000 – 2010 waargenomen. De hoge score in 2007 is voornamelijk onderzijde, die van de tweede grijsbruin met te danken aan de maand juni. Tijdens de vuilwitte, later roze lamellen. Beide soorten excursies in de maanden april en mei werzijn bij voorkeur in bosranden en struwelen den in totaal slechts 10 plaatjeszwammen te vinden. en boleten gevonden. Maar de juni-excursies naar Meijendel (16), Voorlinden (13) en Zuidwyck (26) leverden in totaal maar liefst 55 vondsten op! In totaal werden in de voorjaarsmaanden april, mei en juni van de jaren 2000 – 2010 niet minder dan 433 vondsten gedaan van in totaal 150 soorten verschillende soorten plaatjeszwammen! Van deze 150 soorten zijn er niet minder dan 78 (52%) slechts éénmaal gevonden. Zo gemakkelijk als het is om de gewone morielje tot de voorjaarspaddenstoel bij uitstek te verklaren, zo lastig is het om bij de Agaricales typische voorjaarspaddenstoelen aan te wijzen. Niet alleen een literatuuronderzoek, maar vooral ook de Nederlandse namen moesten wij te hulp roepen (tabel 2). Algemene soorten als de gewone zwavelkop, gewone hertenzwam en gewone glimmerinktzwam, zijn zo “gewoon” omdat zij ook in het zomer- en herfstseizoen heel vaak worden gevonden. De echte voorjaarspaddenstoelen, die vooral of uitsluitend in het voorjaar worden gevonden, zijn 19

Zij dragen hun lente-naam met ere.

Literatuur

Maar voor ons blijft dé voorjaarspaddenstoel toch de gewone morielje!

1996. Overzicht van de paddenstoelen in Nederland,

- ARNOLDS, E., KUYPER, TH.W. & NOORDELOOS, M.E. (red.), Supplement 2. Namenlijst, Rode Lijst. Nederlandse Mycologische Vereniging, Wijster.

Jaap Mennema

- ARNOLDS , E. & VEERKAMP, M. 2008. Basisrapport Rode

foto’s: Peter Peperkamp en Ruud Wielinga

Lijst Paddenstoelen. Ned. Mycologische Vereniging, Utrecht. - MENNEMA, J., 2010. Winterse paddenstoelen in Wassenaarse parken, De Ratelaar 29 (4), p. 14-15.

*) Arendsdorp, Clingendael, Ganzenhoek, Haagse Bos, Haagsche Golf, Meijendel, Reigersbergen en Waalsdorpervlakte

NIEUWE LEDEN Dhr. H. Wardenaar, Dhr. C.Hiemstra, Mw. S. Barend We heten u van harte welkom en hopen dat u zich spoedig thuis voelt in onze vereniging. We maken graag nader kennis met u op onze excursies of andere activiteiten.

WERKGROEPEN EN OVERIGE GELEDINGEN VAN ONZE AFDELING Website www.knnv.nl/den haag Redactie Ratelaar en nieuwsbrief Bestuurscommissie natuurbescherming Insectenwerkgroep Mossenwerkgroep Paddenstoelenwerkgroep Plantenwerkgroep 1 Plantenwerkgroep 2 Strandwerkgroep Vogelwerkgroep Bomenwerkgroep

Bert van Maanen, 070-3867630, [email protected] Lex van der Steur, [email protected] Kees Fokkens, 070-3280386 Alexander Deelman, 070-3502493 Joan Wessels, 070-3663695 Kees Fokkens, 070-3280386 Jeanette van Haren, 070-3253274 Frank van Linden, 070-3271656 Laus Hendriks, 070-3946065 Ineke Zwarekant, 079-3310369 Hilde Küpfer, 06-53844741

Voor de activiteiten van de werkgroepen bekijk onze website www.knnv.nl/den haag. Wilt u meedoen, of hebt u vragen? Bel gerust!

20

AANVULLENDE INFORMATIE VAN DE VERENIGINGEN

IVN

Voorzitter: Henk Wardenaar, Frankenstraat 28, 2582 SL Den Haag, 06 44

KNNV

670 470, e-mail: [email protected] Secretaris: Mieke Muller, Johan David Zocherstraat 66, 2272 SL Voorburg, 070 387 30 35; e-mail: [email protected] Penningmeester: Irene van Wissen, Pelikaanhof 31, 2264 JG Leidschendam, 070 327 93 21, e-mail: [email protected] Bestuurslid/Ledenadministratie: Henk Muller, Johan David Zocherstraat 66, 2272 SL Voorburg, 070 387 30 35 e-mail: [email protected] Bestuurslid/Coördinator wandelingen op aanvraag: Hermine Schuit, Schenkkade 129, 2595 AS Den Haag, 070 778 08 17; e-mail: [email protected] Bestuurslid: Monique van den Broek, Bezuidenhoutseweg 265A, 2594 AN Den Haag, 070 385 86 76 e-mail: [email protected] Cursussen: Laus Hendriks , Mgr. Bekkerslaan 627, 2286 EA Rijswijk, 070 394 60 65 e-mail: [email protected] Website: www.ivndenhaag.nl

KNNV

Voorzitter: Els van Maanen – van Wijlen, Van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg, 070 386 76 30, e-mail: [email protected] Vice-voorzitter/bestuurslid (PR): Kees Pinster, Regentesselaan 92, 2562 CV Den Haag, 070 346 52 14, e-mail: [email protected] Secretaris: Ineke Gilbert, Melis Stokezijde 140, 2543 GJ Den Haag, 070 211 82 54, e-mail: [email protected] Natuurhistorisch secretaris: Vacant Penningmeester: Ruud Wielinga, Laan van Poot 262, 2566 DB Den Haag, 070 3689191, [email protected] Bestuurslid: Lis Stolp, Araweg 18, 2243 AN Wassenaar, 070 5177899, [email protected] Ledenadministratie/webmaster: Bert van Maanen, Van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg, 070 386 76 30, e-mail: [email protected] Nieuwsbrief (abonnement gratis voor leden): [email protected] Website: www.knnv.nl/den-haag

KNNV IVN

Verzendadres: van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg

DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV LAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATE LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HE BLAD VAN IVN EN KNNVDE RATELAAR HET LEDEN LEDENB IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VA KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VANVAN IVN IVN EN KNNVDE RATELAAR HET LEDENBLAD EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN ENIVN KNNV DE RATELAAR HET LEDEN BLAD VAN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN ENIVN KNNV DE RATE LAAR HET LEDENBLAD VAN EN KNNV DE D RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VANVAN IVN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN ENIVN KNNV DE RATELAAR HET LEDEN BLAD VAN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN ENIVN KNNV DE RATE LAAR HET LEDENBLAD VAN EN KNNV DE D RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VANVAN IVN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN ENIVN KNNV DE RATELAAR HET LEDEN BLAD VAN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN ENIVN KNNV DE RATE LAAR HET LEDENBLAD VAN EN KNNV DE D RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VANVAN IVN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN ENIVN KNNV DE RATELAAR HET LEDEN BLAD VAN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE R RATE LAAR HET LEDENBLAD VAN IVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD VANVAN IVNIVN EN KNNV DE RATELAAR HET LEDENBLAD