===== ===== SERAT KAKI WALAKA

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com ===== AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

SERAT KAKI WALAKA Tedhakan Serat Kina Ingkang mratelakake lelampahan Sarta sugengipun Kangjeng Sunan Kalijaga Ingkang cinandhi ing Pasarean Kadilangu Demak

Kababar lan lan kawedalaken

PAGUYUBAN AHLI WARIS KULAWARGA KANGJENG SUNAN KALIJAGA

Dening

PAGUYUBAN AHLI WARIS/KULUWARGA SUNAN KALIJAGA

Cabang Jakarta 1993 ------------------

Ingkang nindakaken penedhakipun Astuti Hendrato Darmosugito.

www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

1



Perangan I Ing ngandhap punika amratèkaken rawuhipun para wali, ingkang sami lelana aniti pariksa ingkang amemarahi rubet-rentenging ngari Demak. Kala samanten sampun sami sapatemon kaliyan Kangjeng

Sultan

Demak,

anyariyosaken

angsal-angsalipun

piyambak-piyambak. Wantuning para ahli ngèlmi, temah sami medalaken mangunah, kados ta, Sunan Giri kaliyan Sunan Kudus lajeng kawasa ngudanèni para kawula para kawula ageng alit, jaler estri. Ingkang nandhang sakit, sinabdan kèmawon, saras. Nadyan para wali lelana ngidul-ngilèn, inggih sami katandha kaluwihan. Wonten ingkang saged nggendam, kemat, panglerepan, nerang jawah,

ndhatengaken

jawah,

sapanunggilanipun

sampun

kagelaraken ing ngrasa Nata. Dupi ing antawis dinten, para wali ingkang kantun sami reraosan gethok-tular, yèn ing kedhaton wonten tiyang nama Kaki Walaka, saweg kineker, sinihan ing Narèndra. Sarta winartan, yèn Kaki Walaka wau sampun natè dipun seking dèning Sunan Maryapada, muksa. Sampun sami nginten sirna, wusana mumbul malih. Malah ngetheker wonten kedhaton. Bokmanawi dipun guroni Sultan Demak. Katawis winong sakajengipun. Manawi wujudipun tiyang, boten mèmper, saking sipatipun dahat papa. Pakartinipun ngarit rumput. Denè talitining tiyang, asal ing dhusun Galinggangan, trahing alit balaka. Para wali ingkang mentas lelana dahat ngungun. Temah matur ing Nata, namun badhè tepang Kaki Walaka. Kangjeng Sultan Demak marengaken, lajeng tumedhak animbali piyambak. Dumugining panggènan Sang Nata kagyat, atetanya, “Sira iku sapa, dènè ana wong dodhèg wok, simbar dhadha, gedhè dhuwur, tunggu pasarèyaningsun. Apa sira jim utawa gandarwa kang mbaureksa kadhaton?” www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

2



Ingkang dinangu matur, “Kawula pun Walaka. Mila Paduka Nata sampun kagèt. Anggèn kawula mancala warni ageng inggil punika, rèhning badhè sapatemon kaliyan para wali.” “Yen mangkono tut wuri.” Kaki Walaka matur sandika, umiring. Sareng dumugi ing panepèn, andadosaken kagètipun para wali sadaya. Anginten yèn gandarwa. Wekasan tinakènan, ngaken nama Kaki Walaka. Sunan Maryapada tetanya, “Karananè sipatira rowa, bèda lawan nalika kapanggih rumiyin?” Kaki Walaka mangsuli, “Saking boten kekirangan kucahing Nata.” Sunan Muryapada ngandika, “Dènè para wali iki kabèh wus lawan sinuba-suba ing Nata, teka tan ana undhaking kulit daging. Saweneh malah saya kuru, ananging rina wengi amung ngulah budi. Layak tan bisa lemu. Balik sira, mung nganggur. Yekti wus dadi benerè, yèn wong cilik iku, angger wus wareg wetengè baè, wus trima. Mangangan saananè baè wus bungah. Sarta kang binudi, liya turu angorok satutugè, ora ana manèh. Wah ora mèlu mikir rubet rentenging praja. Ora sumurup reretu, angger awakè lemu.” Kaki Walaka gumujeng latah, sarwi mangsuli, “Bener, bener, nyata awas para wali iku, yèn anyandra caplak waè. Ewadenè, imbal wicara iku, bagusaos, bener-luput, kudu amangsuli catur. Hè Sunan Muryapada, apa nyata pangan iku marahi lemu? Apa mesthi, wong ginanjar budi iku amung wali? Apa nyata, kang mikul sarubet-rentenging praja iku amung wali? Lawan apa wali iku ora tau turu, ora mangan upa? Mangkono manèh, apa nyata para wali iku bèdha sapadhaning manungsa? Yèn kabèdakna, apa Gusti www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

3



Allah ora kawasa? Apa Allah ora murba amisesa? Apa Allah nora èlok? Nora sampurna? Muhung angugung para wali baè? Yèn mangkono, Sunan Muryapada iku bisa gawè abang-ijo. Parlu apa ngaub wibawaning Narèndra? Manawa panimbangku, ngendi ana wali kadunungan ati panas atèn, panasbaran? Mangko manungsa ijèh kanggonan angkaramurka, èwanan maring sapadha-padhaning ngurip, karem canggèh, karem dhawèn, karem opèn kamèren baè, wus kena dèn arani kèwan. Upama ingsun ngawulakakè wong kaya kowè, èman angulungi pangan. Mubadir angulungi kècèran. Caturan baè èman.” Sunan Muryapada sakalangkung mèrang ing galih. Badhè dipun candhak, pinenggak kancanipun. Tanpa damel anglawani Kaki Walaka.

Mindhak

ngapesaken

dhiri,

boten yèn

kajèn,

mengsaha

sarta tiyang

nyenyamah alit

balaka.

badan, Kang

pinenggak ènget. Amung Sunan Kudus ingkang mandhengkel galihipun. Sunan Giri amenggak, amung paring sasmita kèmawon, kinèn anandukaken panglerepan, pangatisan. Nadyan para wali ingkang sami mentas lelana, inggih jumbuh tampining sasmita. Dadya

sami nandukaken aji pangatisan, sarta tuju tenung

pangleburing satru. Amung Sunan Punggung, kalih Seh Lemahbang, tiga Molana Ibrahim Jatiswara ingkang mboten tumut ganggu gawè. Malah mbekuh ngandika, sarwi medal jawi, api-api tetoya, “E, sasat apa, padha kadunungan watak brangasan. Bener kang

ngarani wali

tanpa guna. Karonè maneh, teka tanpa kekèring dènya pating pantheleng, lali purwa duksina, yèn ana ngarsaning Nata. Iya angur metu baè, nyawang saka jaba. Kapriyè nyatanè, kaya ngapa gelare? mBok padha kawelèh wadinè.” www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

4



Kacarita para wali saya kabangan galih dènya ningali Kaki Walaka. Lajeng

sami

nandukaken

aji

pangapesan,

pangatisan,

sapanunggalipun. Wantu-wantu tanpa pedhot dènya nandukaken donga pangleburan sarta donga sait, donga tlekim, nanging boten saged tumama. Kaki Walaka sumerep gelar sikaraning para wali, lajeng anjawil Sang Nata, mrih mundura. Kangjeng Sultan ing Demak anampèni sasmitanipun Kaki Walaka, lajeng kondur ngadaton. Para wali rinilan bibaran, mantuk sowang-sowang. Sareng

dumugi

sanjawining

kori

Brajanala, para

wali

sami

paguneman, angraosaken Kaki Walaka anggènipun wentala. Boten pasah kataman sakathahing aji panglerepan, miwah donga sikara sapanunggilanipun boten rinasa. Saking pamanggihipun para wali, anarka dèdè manungsa. Wonten ingkang amastani dhanyang perayangan ingkang rumeksa ing pura. Trekadhang wonten ingkang amastani kadangipun Sang Nata piyambak ingkang lair sadinten. Pangintenipun para wali, nalika kataman ing reretu, Sang Nata manekung dhatengipun kadang papat kalima pancer, nanging ingkang sawujud amung satunggal, sedya badhè labuh ing sungkawèndra. Awit manungsa punika, manawi

sanget

pangèsthinipun

anekakaken

kadang,

yekti

kadugèn. Manawi mboten makaten pasthi sirna kataman ing piranti. Sunang Punggung, Sèh Lemahbang, Sèh Molana Ibrahim Jatiswara mangsuli, “Manawi saking pamanggih kula, malah sanginggiling sadhèrèkipun sakawan kalima pancer. Inggih punika amujudaken cipta, rasa, angen-angen. Saking sangetipun sungkawa, temah kawasa angumpulaken tigang prakawis dados satunggal, nama Hyang Cipta Hening. Tegesipun, Kaki Walaka wau suksmanipun Kangjeng Sultan. Tandhanipun, saged angraosaken kaluwihaning wali. Ewadène bènjang ènjang dalu, manawi sami wangsul, prayogi www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

5



nywun lilahipun Sang Nata, Kaki Walaka dipun ruda peksa ing kathah.” Gantya kacariyos, sakonduripun Nata, Kaki Walaka tinimbalan, dinangu sawewadining sedya, duk patemonan para wali. Kaki Walaka matur sajarwa, “Dhuh Sri Nata, sayektosipun amung sedya andadar

kadibyanipun

para

wali

kèmawon,

menggah

pangreksaning praja, punapa pancèn mimbuhi santosa punapa mboten. Wasana kalèjemipun amung gumulung èla-èlu kèmawon. Wonten ingkang radi patitis. Sunan Giri asring dhoyong. Wonten ingkang moncol pangawikanipun. Sunan Kudus karem jejailan. Seh Lemahbang samukawis ngujubriya, angoglèng ngengkoki, tanpa dipun waranani. Dados satengah kupur, Seh Molana Ibrahim Jatiswara nyata punjul, nanging pakèwed, margi saking kasoran talitinipun. Dados sadaya wau tangèh anyamènana Susuhunan ing Ngampèldenta kalih Susuhunan Bènang. Punika nyata trus ing lair batinipun. Wonten malih wali balila ing ratu, Susuhunan ing Kalijaga. Upami puruna ngumpul para wali, kados tetiga punika kèmawon saged nguwawèni pangreksaning praja. Sri Nata tetanya malih, “Satuhunè sira kaprenah apa lawan Susuhunan Kalijaga, dènè bangkit anggancarakè?” Kaki Walaka matur, “Dèdè sanak, dèrèng natè uninga. Amung gethok tular karna binandhung, indhaking pawartos kèmawon ingkang kula cariyosaken punika. Papan prenahipun wisma tan uninga.” Sang Nata malih pangandikanipun dhateng Kaki Walaka, “Yèn nyata sira durung wanuh, durung weruh, pagenèya sira kaduk wani nanggulangi para wali? Saka panawangingsun, sira kadi ana kang ngajani.” www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

6



Kaki Walaka matur, “Boten.” Sasampuning imbal wacana, kasaput ing ratri, Narèndra tedhak ing panepèn malih, amanggihi para wali. Kaki Walaka tansah atut wuri Sang Nata, tunggil lungguh kalih palawija pun Wada, Wadaka. Ing ngriku Kangjeng Sultan ngandika asmu pegel, angraosaken para wali kalih Kaki Walaka. “Hè

para

pinundhi,

dahat

kodheng

pamanggih

kula,

dènè

jengandika kadi badhè ngrebut prang. Katawis pating bathithit. Nitya sirung, serenging pandulu lir mulat dhem-dhemanipun, dènè jengandika anon tiyang kebon kèmawon dadak murang-muring. mBok radi kasarèhaken sawatawis. Manawi anggung makatena, temah lèna rumeksaning nagari, mimbuhi karubetaning manah kula. Dados ing panepèn punika boten kaanggè nenepi, boten sedya semadi, tansah kaanggè padudon ingkang tanpa waton.” Para wali sareng ngulap sirunging nityanipun Sri Nata, temah tumungkul, tan ana

saged amangsuli. Ananging wantuning

sampun sami kumpul ing rembagipun, dados amung ngentosi jengkaring Nata kemawon. Sedya badhè ngrujak Kaki Walaka. Duk samana Sri Nata lajeng kondur ngadhaton, saking kirang mirena aningali patrapipun para wali, sampun boten kènging dipun pambengi. Wasana asmu kaaben kèmawon. Kaki Walaka tinilar kari priyangga. Sapengkeripun Sri Nata, anelik saking jawi gubah. Kaki Walaka lajeng ngrasuk busana sarwa langking, cundhuk sekar wora-wari bang, Sunan Panggung kalih Seh Lemahbang, Seh Molana Ibrahim Jatiswara, sakawan Sunan Ing Majagung, Sunan ing Gunungjati, duk ningali dhateng rèkanipun Kaki Walaka, lajeng sami medal ing www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

7



jawi, awit boten pangling ningali gelaripun Kaki Walaka. Nyata yen Sang Pinudya. Kala samanten Sunan Kudus dalah para wali tuwin pamagangan sakantunipun sampun sagolong gumulung ing galih. Amung Sunan Giri ing galih karaos sumelang. Mila sareng Sunan Kudus, Sunan Muryapada sakancanipun sareng mengsah, Sunan Giri cangkèlak

wangsul,

malah

medal

ing

jawi,

nunggil

pangintipanipun para wali ingkang medal wau, sarta lajeng nunggil lawan Sang Nata. Kacariyos salebeting dalem panepèn swaranipun sakalangkung ramèning solah, sabawaning patrap. Amung swaraning pangucap boten mireng. Dadya amung pating kalepruk, pating kalebrug, pating

galudhug,

kanyatanipun

Kaki

dènya

ngrubut

Walaka

wau

Kaki

Walaka.

Amung

boten

mingset

saking

palungguhan. Amung èca-èca anggènipun nata cundhuk, utawi ngilo,

apepidihan

sarwi

nggebeg

sarunganing

wangkingan

kèmawon. Dènè ingkang pating galebrug, ting galudhug punika Sunan Kudus sakancanipun, anggung larak-linarak piyambak, gèrèt-ginèrèt, dugang-dinugang, bithi, tabo-tinabok, jengkang-jinengkang, laraklinarak ramè. Dangu-dangu Kaki Walaka welas aningali solahing pasulayan. Kaki Walaka lajeng muksa tan katingal. Sunan Giri rikat malebet ing panepèn kaliyan para wali ingkang sami umpetan, atut wuri Kangjeng Sultan. Sapraptaning dalem panepèn lajeng misah para padu kalintu padu sadaya. Sareng sampun sami pisah Sunan Giri angandika, “Sapa kang padha sira karubut? Dènè mungsuhira suwung. Wasana sira www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

8



regejegan lawan sakancanira para wali. Kaya priyè pangrasaning tyasira kabèh?” Sunan Kudus, Sunan Muryapada matur piyambak-piyambak. Saking pangraosipun para wali wau ugi angrubut Kaki Walaka. Jalaran tinubruk ngiwa, manengen. Ing kidul Kaki Walaka, mangalor Kaki Walaka. Nadyan tinubruk saking lèr, mangetan. Rinujak, manengah inggih ical. Dangu-dangu ribut panduluning para wali. “Kaki

Walaka

pating

sariwet,

manengah

langkung

kathah.

Busananipun sadaya sami, cundhuk sekar wora-wari bang. Sareng Paduka pisah punika, Kaki Walaka sirna tan katingal.” Mila para wali sami rèbat, rumaos kasoran ing adilaga. Cipta mati, yèn tan kecepenga. Nanging Kaki Walaka lajeng boten katingalan. Temah gelaning manah dènè mengsahipun miruda, tan panggih ing adilaga. Sunan Giri sakancanipun ingkang ngintip sadaya sakalangkung gumujeng ing panggalih dahat. Temah angandhika dhateng Sunan Kudus, “Hè Jebèng, boya menang sira aprang lawan wong sudra papa. Mung sawiji baè sira bangganè, karana Kaki Walaka sira krubut ngakèh. Ora layak mungsuhira sirna.” Ing nalika punika Sunan Kudus sakancanipun dahat merang ing galih, dènya kawelèh ing ngayuda. Dangu-danguning paguneman, Sultan Demak anambungi pangandika, “Menggah menanga kalih Kaki Walaka, paèdahipun punapa? Ingkang dipun kukup punapa? Layak kèmawon Kaki Walaka kasoran yuda, awit satunggal kinarubut ing kathah. Upami para wali kalindhih ing adilaga, sapinten susahipun, dènè ngrubut tiyang satunggal kèmawon ngantos kawelèh. Mila mbok inggih dipun engeti, tembè wingking upami

wonten lelampahan ingkang

kados punika. Mindhak


9



nyenyamah badan, angapesaken dhiri. Luhung kinèndelaken kèmawon. Tur kantun mirengaken sakojah-kojahing tiyang alit sudra papa.” Sunan Kudus sakancanipun sami boten saged amangsuli. Amung tumungkul, asmu mèrang dahat. Dèrèng kèndel dènya imbal wacana, kasaru dhatengipun Sunan Ngudung. Dadya lajeng winartan

sasolahing

pancakara.

Sunan

Ngudung

ambekuh

makaten, “O hah, wong ngatuwaku, teka dadak kapilarè temen, dènè wus anthuk dhawuh wewelingè Sunan Ngampèldenta miwah wewelingè Sunan Bènang, menawa ana lelakon aneh kang luwih saka kalaumrahaning ngakèh, aja wani-wani anyulayani, karana Sunan Kalijaga sukak anyoba ing sapadha-padha. Panyobanè mung saka arep nonton tekading wong sawiji-wiji. Wekasanè mung mamrih rahayuning tumitah kabèh. Kapindhonè, yèn ana lelakon anganèh-anèhi, mangka dudu sawantahe, iya iku tandha panggawèning Pangèran Kang Agung, enggonè

bakal

amaringi

lelakon

becik-becik.

Wasana

wong

ngatuwaku dalah para wali padha kapilarè temen. Malah padha kuwalik panemunè, anuruti hardanè, angumbar nepsunè. Dadi tan rumeksa ing ratu, ora ngèman dhirinè. Mangka wus jumeneng wali, iku mung kari ngidaki benerè baè, ora perlu maèlu kang tanpa perlu. Awit wis pinundhi-pundhi sanagara, sinembahnembah putra santana, anak-putu. Tanpa gawè yèn padha maksih ngunggarakè kanepsonè.” Kangjeng Sunan ing Kudus saya mèrang ing galih, nalika ingkang putra piyambak tumut ambubuh. Wasana dupi Sang Nata wus jengkar saking sèwaka, para wali ingkang mentas pancakara sami lèrès, medal sedadya, amung ngenggar-ngènggar galih dhateng wana-wana. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

10



Saking sanget kalingsemipun, Sunan Kudus sakancanipun para wali sami kalimpukan wonten ing wana Kardhayana. Saking Demak ngidul-ngètan, lampahan sadinten sadalu. Laminipun para wali andhelik, dhateng wana satengah wulan. Dumadakan

wontenipun

wismanipun

ropoh

ngriku

roning

jati

dipun aking.

opèni

tiyang

èstri,

Suprandosipun

saged

angaturi sugata sawontenipun. Saking katuju ing karsa, para wali wau temah arerèwang ngupados kayu rèncèk, sarta ngupayakaken barang saisining wana-wana. Kados ta : ndhudhuk wi gembili. Saking kalabetan saè, dados kedah amales sasagedipun. Sareng antawis dangu, Sunan Muryapada tetakèn, “Hè Nyai, pagènèya sira wong wadon wis tuwa wisma samadyaning wana, tanpa rowang? Apa tan duwè sumelang? Lawan saka ngendi kang minangka ularularing pangan?” Kang dinangu matur makaten, “Anggèn kula gegriya wonten wana punika sampun sinedya, sarta mituhu sapakèning gurulaki kula. Anggènipun,

nedha

inggih

Pangèran kèmawon. Awit kènging

kinaya

amung

angandel-kumandel

kamirahaning

ngapa. Sayekti

Allah punika

saenggèn-enggèning

ing

boten gesang,

sinung pangan. Nadyan uler salebeting kayu, watu, inggih sami dipun gantungi tedha.” Sunan Muryapada miwah Sunan Kudus anganthuki bener, “Masak Allah, sira wruh kamurahaning Pangèran Kang Murba Kawasa Amisèsa. Mungguh lakinira iku sapa? Anambut gawè apa? Teka wus suwè durung mulih mrènè.” Kang dinangu matur sajarwa makaten, “Semah kawula nama Kaki Walaka. Pakaryanipun amèt rumput. Nanging saben angsal rumput pangaritipun punika boten dipun sadè. Amung ngupaya kapal utawi maèsa, lembu ingkang gering. Saben dinten tanpa kendhat. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

11



Sato kèwan, sakinten sakit lajeng dipun sukani, saras. Yèn siyang sadè sekul, kaideraken dhateng dhusun ngadhusun. Manawi dipun tumbas, boten suka. Pakartinipun amung sinungaken tiyang miskin. Pinggir margi sami sinungan tirta wening anèng wadhah, supados kaanggè ngunjuk tiyang miskin. Dènè simah kawula punika sajegipun gesang, boten nyepeng punapa-punapa, sarta boten natè nedha. Kaki Walaka wau remenipun lelana sapurugpurug, sarta boten natè kekaya dhateng kawula. Dènè Gusti Allah inggih paring kamirahan. Amung sèmah kawula, Kaki Walaka punika, manawi nuju wonten griya, tetiyang ingkang sami pepanggihan tansah lumintu, boten pedhot ingkang kula anggè nyugata dumadakan mboten kirang. Sarta Kaki Walaka wau boten mesthi naruwe tetiyang. Saben dhatèng namung kinèndelaken kèmawon. Suprandosipun kathah ingkang dhateng, nyuwun sabda pangèstu. Tur para ingkang dhateng punika mawi ambekta, inggih boten. Yèn wonten tiyang dhateng mawi angsal-angsal, malah dipun wangsulaken. Suprandosipun rijeki kula sakalangkung kathah, utawi lajeng kula sukakaken anak-putu kula sadaya, waradin. Ing wewadhah tuwin lumbung sanget luberipun. Dènè yèn sèmah kawula, Kaki Walaka, wau kèsah, mangka kula katamuan, agengipun sanak sadhèrek darbè karya, wadhak kula donya sampun isi. Dados boten garobyagan uru-urun.” Para wali sadaya kagèt, panggalihipun sanget ngungun. Kathah kaduhungipun wardaya. Mila sareng dipun cariyosi makaten punika,

sangsaya

kathah

mèranging

galih,

lajeng

nedha

pangapunten, badhè andugèkaken lampah. Ingkang liningan nyumanggakaken ing karsa. Enggaling carita para wali, lampahipun saya sampoyongan, awit saking sayah dènya ngengudi weninging karsa. Wasana malah mboten kèsah-kèsah. Ing mangkè para wali ingkang sami kabuka sesikuning Allah, lajeng saya sapurugipun. Wonten salebetipun www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

12



pakaranganipun Nyai Walaka ngantos kawekèn ing galih, dènya para wali tansah bola-bali, boten saged lajeng medal. Wantuning tyas

kawelèh,

anggoningsun

temah arsa

mudalèh, lumaku,

“He

dènè

Nyai tan

Walaka, bisa

kapriyè

metu

saka

pakaranganira? Apa duk lagining bebadra, apa sira mendhem oyot mimang? Marmanè ingsun sarananana, supaya aja bingung bolabali. Dène saluput-luput, manawa ana garap gangsulè iya kang agung aksamanira.” Nyai Walaka matur, “Boten kawula pendhemi punapa-punapa. Dènè anggèn Paduka boten saged medal saking pakarangan punika, bokmanawi wonten ingkang gadhah osik kirang prayogi, awit welingipun sèmah kawula, sanadyan kutu-kutu wong alang ataga ingkang malebet pakarangan kawula, mangka gadhah osik awon, tamtu boten saged mantuk. Mila sèmah kawula welingipun, sinten ingkang malebet ing pakarangan ngriki, kula kapurih nyaèni. Sukur kawula saged boja, yèn boten sagedipun, kula inggih krama. Kawula wineling, sampun ngantos gadhah renguning nitya. Ewadènè rèhning Paduka punika Panjenengan wali, kawekèn punapa ambirat pakartining ngalit? Yèn kula sageda, saèstu lajeng kula birat sesaratipun. Rèhning amung wewelinganipun tiyang jaler, dados kedah ngentosi sadhatengipun bojo kawula. Dèrèng kantenan antukipun.” Ing nalika punika para wali dahat sungkawaning galih. Malah sampun sami ngedalaken daya prabawa miwah mangunahing pandhita. Wekasan sami boten amratandhani. Kinetoga dayaning budi, tan anglabeti. Wasana Sunan Kudus lajeng asrah jiwa raga dhateng

Nyai

Walaka,

ing

lair-batin,

awal-akir

boten

niyat

anyidranana pangucap. Para wali sadaya anut sumpah dhateng Nyai Walaka, boten sedya anyidranana pangucapipun piyambak ingkang sampun konus sumungkemipun dhateng Nyai Walaka. Saking sangeting panalangsa, Nyai Walaka welas aningali, lajeng www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

13



gadhah atur wewangsulan, “Masak Allah, manawi dhasar sanyata antep Paduka, kula amung darmi ambuka wewelingipun sèmah kawula. Daweg Paduka sami kula irit malebet ing guwa wingking griya. Mangkè yèn kapanggih bojo kula, mitembunga piyambak. Kados antuk pangaksama. Ananging lebet Paduka dhateng guwa, angucapa makaten : (para wali nuruti) “Ingsun Kang Agung, Kang Amaha Kuwasa Suksci sajati. Iya Ingsun Amisèsa, iya Ingsun Kang Wenang Angluwari rubet rentengingsun dhèwè. Ora ana Pangèran anging Ingsun Sajatining Dat, kang anglimputi ing sipatingsun. Anartani ing asmaningsun, amratandhani ing apngalingsun. Byar sampurna padhang terawangan, ora ana apa-apa. Anging Ingsun kang binuka saka kijabingsun dhèwè. Wus sanyata kasahid dèning Kangjeng

Susuhunan

ing

Kalijaga,

kalawan

anteping

kodratingsun.” Sunan Kudus sakancanipun sami nurut sawewarahipun Nyai Walaka. Dupi wus malebet ing guwa sadaya, para wali lajeng sumrepet panonipun. Kadi ngambah ing ngalam kanyut. Sakedhèping nètra para wali sampun dumugi ngarsa Nata, sarta Kaki Walaka taksih sumiwi sakiwaning Narèndra. Kacarita praptaning para wali wau sadaya dahat pucet-pucet nityanipun. Sang Nata tetanya, temah matur sajarwa sadaya. Sang Nata dahat pungunguning galih. Dupi wis sawatawis dangunipun, Sang Nata aparing dhawuh, yèn ing mangkè parenging karsa Nata nadhè ngalap berkahipun Kaki Walaka. Para wali dhinawuhan angèstreni, karana sampun dados patembayaning karsa. Mangkè ratri tinemtokaken Sang Nata anggeguru dhateng Kaki Walaka. Manawi wonten ingkang dèrèng nembadani, kalilan darbè atur. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

14



Kala samanten para wali sampun jumurung, boten anulayani, karana sampun rumaos kasoran ing ngilmunipun, dalah kaluwihan ingkang medal saking gaib inggih kalindhih. Mila satunggal boten wonten ingkang nulayani. Sasampunipun makaten, Kangjeng Sultan ing Demak lajeng kondur ngadhaton,

angrakit

sapakartining

puruita.

Dènè

ingkang

kapareng bèla : palawija kalih pisan, pun Wada, pun Wadaka. Sami binusanan saèngga pangantèn sapekan. Kaki Walaka ingkang kapitados mbusanani para wali, inggih amung Sunan Giri, Sunan Kudus, sapanunggalipun. Nanging Kaki Walaka boten purun sinalinan busana. Mila sareng dumugining ratri, Sri Nata sampun miyos. Dupi aningali kusuting busananing Kaki Walaka, Sang Nata asmu duka. Nginten para wali ingkang gething, boten purun ambusanani. Para wali matur sajarwa, yèn Kaki Walaka boten purun santun busana. Wangsulipun makaten, “Manawi pancèn rinilan Allah, sami sanalika kèmawon saged antuk busana.” Sareng

sampun

dumugi

wanci

sirep

tiyang,

para

wali

sapamangangan pepak, sami ngadhep ing ngarsa Nata. Dènè para wali ingkang sepuh-sepuh kalilan lenggah jajar lawan Sang Nata. Sasampuning makaten Kaki Walaka matur bilih kapareng nyuwun lenggah nginggil, majeng mangètan. Kangjeng Sultan miwah para wali kinèn ngadhep majeng mangilèn. Narendra mituruti. Dupi wusing mangkana Kaki Walaka lajeng ngadeg sarwi ngawè pun Wada kalih Wadaka. Kaki Walaka lenggah ing dhampar kancana, amung kalih Kangjeng Sultan Demak piyambak. Palawija kalih pisan sami mèpèt sangandhaping dhampar. Para wali lenggahipun amung wonten kursi kèmawon, sarta radi tebih kaliyan, pamejangipun. Dados pamirengipun amung gremeng kèmawon. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

15



Ing nalika punika para wali sami ajrih ndengèngèk, awit sampun rumaos kalindhih sarèkanipun, kawelèh saakalipun, kawirangan rambah-rambah, sarta katutupan wicaranipun piyambak. Dados sanget sumungkemipun kaliyan Kaki Walaka, sasat pitik iwèn kaparekan ama. Makaten malih Sang Nata, dhasar sampun sinedyakaken ing Guru Rama, tumanceping manah sasat angluluh sarira. Mila nggung tumungkul, ajrih tumenga. Amung palawija kekalih ingkang ngawasaken dhateng Kaki Walaka. Dènè para wali ingkang sumerep dhateng Kaki Walaka amung Sunan Giri kalih Sunan Panggung. Sunan Ngatasangin, Sèh Lemahbang, Sèh Molana Ibrahim Jatiswara, tamat dènya mancala warni. Sareng sampun matrapaken pangandika sapisan, saparluning wewejangan, Kangjeng Sultan Demak kalilan tumenga, margi badhè kagelaraken paraboting ngilmi. Kangjeng Sultan ing Demak duk tumenga, boten wawang yèn ingkang Kaki Walaka punika Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga. Knagjeng Sultan boten saranta, sigra angrungkebi pangkonipun, nanging Kangjeng Sultan ing Demak lajeng dipun inggati. Sunan Kalijaga muksa sakala, tan katingal, amung kantun warni cahya gumilang tanpa wawayangan, sumorot amrabani sadalem pura. Ing sawatawis dangu cahya sirna. Kang tinilar lengleng ing driya, lir tinebak ing mong tuna. Ing ngriku para wali sadaya luwar sungkemipun, awit sampun ngandel-kumandel dhateng gaibipun Kangjeng Sinuhun ing Kalijaga. Nyata yen katrimah ngilminipun, www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

16

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com ===== AAK culture library I nyata

yèn

sampun


waliyullah

Gaib,

nyata

yèn

dados

panggayuhipun, rinilan manjing Rijalullah Gaib. Mila Susuhunan ing Giri sakancanipun ènggal dènya marepeki Kangjeng Sultan ing Demak, sarya ngrerepa, amrih lipuring Narèndra, dènya lara karuna saèngga kantu, tan enget ing purwa duksina. Dupi wus paripurna, lajeng lenggah ing singasana, kaapit-apit para wali sepuh-sepuh, kaadhep para wali anèm dalah pamaganganipun sadaya. Amung pun Wada lawan wadaka ingkang marepeki Sunan Kajenar, kalih Sèh Ibrahim Jatiswara, awit palawija kekalih punika maripatipun

amung

mantheleng,

boten

kedhèp,

kadi

mata

walangen. Dupi sampun sami waluya jati, temah taken-tinakènan sababipun sami kami tonggongen. Ingkang dinulu punapa, ingkang mitakoni sinten ? Yèn kagèta, dènè sidhem, tan ana swara sora, boten wonten tetingalan punapa-punapa. Pun wada, Wadaka matur, “Saking kami tenggengen ningali warnanipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga, dènè mawa cahya mancur, mancorong gumilang tanpa wewayangan. Dados anggèn kula mantheleng boten kadhèp, saking kasorotan cahya nurbuwah. Dados

cahyaning

nètra

kurub, kalimputan

ingkang

mancur

mancorong wau. Wantunè kula taliwining ngalit balaka, sajeg kula gesang saweg punika uninga prabaning cahya anglimputi bawana. Dados lajeng anglarataken cahyaning nètra kawula..” Para wali atetanya malih, “Mungguh pangrungu kita duk amedhar rahsa gaib marang Kangjeng Sultan Demak, apa sira angleng pangandikanè Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga?” Pun Wada, pun Wadaka matur, “Inggih mireng cetha, sarta kula cathet saparluning wewejanganipun dhateng Kangjeng Sultan Demak.” www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

17



Pandangunipun para wali dhateng pun Wadaka, Wada, tansah dineder saparluning wejangan. Pun Wada, pun Wadaka matur, “Boten saged anggancaraken. Amung saking ancer-ancer kèmawon ingkang kula tampèni. Wisikan ananing dadya. Manawi duk misik dhateng Kangjeng Sultan, pamireng kula sasahidan kanyataan ing dalem rahsa rumasa, sarta anggelaraken wisikan kahananing Dat kang mutlak, kang kadim ajali abadi, tuwin ambabar budiman ingkang amratandhani purba wasèsaning Dat Kang Mahasukci. Pungkasanipun amedharaken Kajat Jatiwasèsa, inggih punika nyataning Kawula Gusti. Dados anedhahaken Sangkan Paraning Tanajultarki, katetepaken pangawasaning tèkat ingkang dhateng pangancas panjing-suruping pati, neteg sahadatipun Kangjeng Sultan. Saweg saangkatan lajeng katungka wonten prabaning cahya nurbuwah, winantu jasat kawula kami tenggengen punika wau. Dados gagar boten kantenan.” Para wali jalimet dènya tetakèn. Pun Wada, pun Wadaka sugal wewangsulanipun, “Kadi pundi dadak tansah tetaken? Punapa ngilmi punika wonten bèdanipun ? Menawi pancèn wonten bèdanipun, kula nrimah. Manawi boten bèda, kadi pundi sami pangkating wali sami ndhedhes dhateng kula ? Sok makatena Jengandika

sadaya

dereng

paja-paja

ngèmperi

Kangjeng

Susuhunan ing Kalijaga. Dados Jengandika punika kènging dipun wastani mentah ngilminipun, awit tandhanipun para wali tanpa mangunah. Mangka tiyang ahli ngelmi kasampurnan punika, manawi sged angancas dadining awal-akir, nyata kawasa. Wasana kagètan, gumunan, èraman. Manawi tunggil cecepan, tamtu boten parlu andhedhes dhateng kula. Balik kula saweg kaparingan barkah kala wau dalu. Tamtu dèrèng kacanthèl. Ingkang sampun lami dadak adeling-delingaken. Yèn makatena, tetèla Sunan Benang utawi Sunan Ngampèldenta anggènipun paring pusaka mawi pilih kasih. Tandhanipun boten www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

18



kadunungan budi jatmika, boten anglebeti panguwasanipun, pinareng gesang ing awal-akir. Inggih punika tetep kayun pidarèni. Tegesipun : gesang toya kalih. Wonten ing alam dunya gesang, wonten kahanan ngalam akirat saged saged gesang.” Boten kacarita pandhedhesing para wali dhateng pun Wada, pun Wadaka. Sakonduripun Kangjeng Sultan ing Demak, para wali tansah paguneman angraosaken gaibing Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga. Mila parawali sepuh, sanget panggagasing galih, dènya bèda lawan ingkang ngumbara. Dènè para wali ingkang nèm, sarta para pamaganganipun saya kirang gadug panggagasing galih. Amung

Susuhunan

Panggung

ingkang

sampun

ngregem

wasitanipun Kangjeng Susuhunan Kalijaga. Mila sumalonong atur dhateng

Sunan

Giri,

Sunan

Kudus,

kados

ing

punika

pagunemanipun. “Kula punika inggih sampun angsal berkahipun Kangjeng Sunan Kalijaga, nanging amung gelaran wahananing Dat kèmawon punika ngantos sawarsa dèrèng saged ngregem parlunipun. Ngantos dumugi sapriki meksa dèrèng mangerti nyatanipun. Mangka Kangjeng Sultan

kaliyan pun Wada, pun Wadaka, anggènipun

amaringi amung sadumuk malih, sageda gadug. Mila dados sakalangkung panggagasing manah.” Sunan Kajenar, inggih Sèh Lemahbang amangsuli sugal dhateng Sunan Panggung, “Ě, boten kadosa anggènipun ngraosaken, Sunan Panggung. Teka gampil temen pangandika Paduka. Menggah kahananing ngilmi punika tanpa kira, boten kènging kinaya ngapa. Sanadyan dipun jinggleng wewarahing wewadi, ananging dèrèng binuka kijaping Pangèran, yekti datanpa damel anggegurua. Awit ngilmi kasampurnan punika manawi boten angsal kanugrahaning Allah, tamtu tuwas tiwas, tur tanpa damel anggènipun puruita.” www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

19



Sunan Giri angandika, “Yèn mangkono sira iku wis pinaringan barkah lawan Sunan Kali ? Kalèjemè malah kalawan Sunan Panggung. Yèn cilikanè Sèh Molana Ibrahim Jatiswara uga katara kedalè pamicara utawa rerasanè marang bangsa rahsa, akèh sulayanè. Tur ingsun iki kabèh, para wali, uga padha wiji saka Sunan Benang. Witè ing dhuwur pisan saka Ngampèldenta. Suprandènè kang wus katandha kasunyatanè marang ngilmu makripat, Sunan Kalijaga iku wus antuk gaibing kanugrahan. Mulanè kabèh para wali ora ana kang lawan mujijatè utawa kanugrahanè.” Sunan Panggung matur, “Puanapa Paduka nama Kaki Walaka ? Para wali boten anyektosi, dados ing mangkè wajib sami dipun èngeti, supados ing tembè yèn wonten kaèlokan, dados boten balolokan ing paninggal. Ing nguni kula sampun angsal dhawuh piwelingan kados ing ngandhap punika : 1. Dhestar wulung, nyamping wulung, rasukan sami wulung, cundhuk sekar wora-wari bang, wangkingan warangka ladrang kacothè ngajeng, anyampiraken kacu gembaya. 2. Dhestar modang cemeng, rasukan tiga gangsal, paningset puluh watu malang, èpèk sangkelat cemeng, nyamping cakar ayam, nyampir kacu baya gembaya, nyothè wangkingan. 3. Sorban koncèran, baju kebayak mubah, ing jawi rasukan antakusuma, nyamping gembaya, kacu gembaya, lancingan panji-panji, gasperan. Panganggè tigang prekawis wau dugi sapunika boten kènging tinulad, yèn maha katamun walad. 4. Yèn cara kaji, busananipun dhuwung kaagem salebeting jubah. Ingkang dipun katingalaken amung jejeranipun. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

20



5. Yèn mangagem cara sudra papa, inggih sanget kusutipun, kados

tiyang

miskin,

ananging

ginemanipun

kedah

kumalungkung, angungkul-ungkuli sasamining tiyang. 6. Yèn

mindha

pawèstri,

ingkang

dipun

agem

bangsa

aji

pangapesa, sasaminipun. Mila duk mindha tiyang ngarit, nama Kaki Walaka, ginemanipun langkung adigang adiguna. Mila manawi kirang mulur panggalihipun, tamtu dados pasulayan, awit saking ngungasaken pangawikanipun. Sunan Giri miwah Sunan Kudus dahat sukaning galih, jalaran sampun tinedahaken titikanipun. Saupami boten dipun aturi, ing wuri badhè kasaluru kados ingkang sampun kalampahan. Temah badhè nuwuhaken salah surupanipun. Sareng sampun jinarwanan dèning Sunan Panggung, sadaya suka ing galih, jalaran para wali punika sampun sami suka sumungkem ing galih dhateng Sunan Panggung kalih Sunan Kajenar, tiga Sèh Ibrahim Jatiswara. Tetiga punika sejatosipun sampun nyuwun widana. Tegesipun : nyuwun barkahing Pangèran Kang Agung. Nadyan wong pidak padarakan, kedah

canjè-canjè.

wewangunan.

Punika

Tegesipun

:

tembung ingkang

Arab nyata

ingkang

dèrèng

nyatanè.

Manawi

sesikuning Pangèran, jampènipun andaluya punika giniro-gira, supadosipun harja kanjeng suistha jampi. Menggah ingkang kasebut ing suwalik punika, saking pikajengipun Sèh Ibrahim Jatiswara. Tembung Canjè wau nyata. Ginira andaluya punika tiyang ingkang ngglangyong tanpa kering. Harja kajeng suistha jampi tegesipun : kang urip ora kena pati. Rèhning

Sèh

Ibrahim

Jatiswara

pègo,

dados

boten

cetha

wicantenipun. Upami cetha makaten, Para wali sadaya, mugi sami anengerana. Yèn wonten larè gelanyong dèdè suwadosipun, inggih www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

21



punika nyata Sunan Kalijaga. Inggih punika ingkang urip tan kena ing pati. Kang langgeng, ora kena ing owah gingsir. Mila mawi kapethuk sadaya wau, mugi dèn prayitna. Utaminipun, manawi karsa mampir. Manawi boten, inggih ingkang ajrih, ingkang kurmat. Awit manawi wonten tiyang ingkang menthangul, malah dipun perpeki. Lega tyasè para wali sadaya, rumaos ing tembè badhè boten kènging cobinipun Kangjeng Sunan Kalijaga, awit sampun angsal pitedahipun

Sunan

Panggung

bab

ingkang

dipun

agem

sadintenipun, utawi pangagemanipun ingkang padinan. Kacariyosaken sasampunipun makaten, para wali lajeng lelana, ngupados siti payah, awit sayah nalika rerejenganipun sami dipun abèr-abèr kajalonipun. Awit manawi ngalempruk sadaya, inggih katut papa sangsara. Kala samanten para wali lajeng darbè musintarasab, tegesipun : marèntah. Dados tiyang Demak sadaya sami manut dhateng Sunan Giri, lamenipun sadasa taun. Sareng mentas kapacel dèning Kangjeng Sunan ing Kalijaga, tiyang Demak lajeng sami purun manut. Ing nalika samanten Sunan Giri lajeng wiwit malincur. Arang sapatemon kaliyan Kangjeng Sultan, rukun kaliyan Sunan Kudus. Dipun timbali sapisan kaping kalih, ngantos kaping rambahrambah,

meksa

boten

dhateng.

Kangjeng

Kangjeng

Susuhunan

Sultan

dahat

sungkawaning galih. Anuju

satunggal

dinten

ing

Kalijaga

anedhaki, sarwa tetakèn, “Apa sababè, kadi ana kang rinasa ? Mungguh mirudanè Sunan Giri lawan Sunan Kudus iku, anutugakè babangus Arya Jipang, supaya sida kalakon angraman. Kang iku, www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

22



Jebèng, aja sira rasakakè, mundhak ngungkat-ngungkat nalar. Anggur sira mamardia rahsaning ngilmu. Ayo ginilut kang prayogi. Kala

semanten

Kangjeng

Sultan

Demak

kaliyan

Kangjeng

Susuhunan ing Kalijaga sampun sami malebet ing kadhaton. Pun Wada, pun Wadaka boten kènging kantun. Sakawan pisan wau lajeng terus tedhak ing patamanan, tumamèng Wisma Kembang (Keterangan : manawi jaman samanika winastan Bandengan, A.H.). dumugining

ngriku Kangjeng Susuhunan Kalijaga

angandika

makaten : “Jebèng, ing mengko ingsun ambalèni wewejangan kahananing Dat, kaya mangkènè. Tilingena. Sajatinè ora ana apa-apa, awit duk maksih awang-awang, durung ana sawiji-wiji. Kang ana dhingin iku Ingsun. Ora ana Pangeran, anging Ingsun, sajatining Dat kang anglimputi ing sipatingsun, anartani ing amaningsun. Iya Ingsun sajatining Dat Kang Murba Amasèsa ing ngalam kabèh. Mungguh sajatining Dat anglimputi sipat iku, iya rupa kita pribadi, sanyata kalimputan Dating Pangeran Kang Agung. Anartani asma iku iya nama kita pribadi, nyata kaaken sebuting Dat Kang Wisèsa. Amartandhani apngal iya ya solah bawa kita pribadi, kaaken pakartining Dat kang èlok. Ing kono sira wus aja nganggo uwas sumelang manèh, awit satuhuning sipat kita iku nyata katitipan rahsaning Dat Kang Sampurna. Tandhaning manungsa kaaken Kalipah iku, saka wus kanyatahan saliring rahsa rumasa, padha kapurba ana ing sira.


23



Mula kasebut wewakil. Dadi ora mung Ratu kalawan kawulanè. Kabèh manungsa nyata wewakiling Allah. Tunggal Kawula Gusti, tanpa antara kahananè; tanpa sesawangan wahananè. Dènè kang kasebut wewakiling Allah iku Ratu. Mung dianggo misahakè sarèngat lawan hakèjatè baè. Mula dèn awas, aja uwas. Nyatanè kabèh manungsa pada nganggo pirantining jasat. Ora bèda lawan praboting Ratu. Ngibaratè mangkènè : 1. Kang dhing, Ratu iku kaupamakake sipating Gusti. Tandhanè, wenang murba amisèsa. Mungguhing sarèngatè, sapa madhani Ratu ? 2. Kang kaping pindho, Kawula iku minangka warangkaning Gusti. Yakti ora kena yèn oncata salah sawiji. Upama kawula tanpa Gusti, sasat embanan tanpa sesotya. Dadi kaupamakakè kinjeng tanpa soja, anggalandha kari kandhang. Mangka sajatining kawruh iku iya dèn kongsi weruh. Ngilmu Makripat iku kawruh kang wus kasat mata nyatanè. Kaya kancana winor lawan sarining tembaga, pasthi ilang wujuding loro. Pasthi dadi sawiji. Aranè suwasa mulya. Ing kono maring endi wujuding kencana ? Tiba ngendi sipating dembaga sari ? Iya iku sejating Kawula Gusti. Yakti nora keno yèn kasebut roro. Mulanè wus aja nganggo wani ambèdakakè. Nyata, yèn Kawula iya Gusti, Gusti iya Kawula. Kangjeng Sultan ing Demak utawi pun Wada, pun Wadaka saya ngregut

pangisepipun.

Sasat

bremara

ngrabasèng

kusuma.

Ambangengeng tanpa kèndel, yèn dèrèng telas maduning puspita. Wasana nyuwun pitedah malih. Sadaya wau supados saya padhang, kadhapurna ing dederahan. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

24



Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga amituruti. Kados makaten wejanganipun : 1. “Jebèng, kang dingin dèn arani DAT. Tegesè : wujud sawiji, nanging wenang murba amisèsa. Awit DAT iku sipating Pangèran. Marmanè, yèn cilik samrican, binubut. Yèn gedhè angebeki jagad raya, jaba jero. 2. Jebèng, kang dèn arani SIR, iku angen-angen. Iya iku kang minangka warananing Pangèran. Iya iku bisa obah, tan nana kang ngobahakè. Iya iku kakèkating rahsa. Wahananè wenang nganakakè roh. Dadi sipating Atma, mahanani marang suksma, iya iku kang kasebut nyawa. 3. Jebèng, kang dèn arani NUR ing cahyaning Pangèran, kang dèn wenangakè dadi warangkaning suksma utawa bisa amrabawani sèsining dumadi ing jagad raya. 4. Jebèng, kang dèn arani KAYU iku uriping Pangèran, kang wus gumadhuh marang Sir Nur. Marmanè kasebut HIDAYATULLAHI. Tegesè : nyata uriping Pangèran. 5. Jebèng, mungguh kang dèn arani NEPSU iku sajatinè uriping cahya patang prakara, dadi sawiji anjajah saereping SIR, NUR, KAYU, NEPSU. Dadi obahing patang prakara mau mahanani wewenanging angen-angen. Mula NEPSU dèn arani HAWA. Matekè angkara murka. Ananging ora kena yèn kapisahna, awit minangko kekuwataning kahanan nyata. 6. Jebèng, kang dèn arani APNGAL iku budi. Marmanè kena dèn arani urip. Ananing Apngal enggonè urip mau kasorotan cahya patang

prakara.

Marma

bisa

ambabar

cipta,

rasa,

sapanunggalanè. 7. Jebèng,

mungguh

jasad

iku

badan.

Iya

iku

minangka

wewadhaning Dat sawiji-wiji. Kawasanè bisa ngrasakakè lara kapènak, suka-sungkawa. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

25



Namung sawiji Jebèng, dèn awas èling. Kabèh kang wus ingsun gelarakè iku, senadyan wus wenang sesilih Dating Pangèran, ananging ijih kena ing lara pati, ijih kena ketaman ing rencana. Amung sawiji kang langgeng, ora owah gingsir, ora kena lara pati, ora kena susah bungah. Iku mung asma kita sajati. Nyata urip, ora ana kang nguripi. Mulanè ana ngibarating para Pandhita, dèn umpamakakè simbar nèng kakayan. Uripè mung tumèpèl, tanpa milu pancering wit; ora milu nambahi oyod dhangkèlè. Suprandenè ngrembaka. Marmane dèn awas èling, aja uwas sumelang. Lairè Dat iku wus kawengku ana ing sira kabèh. Tegesè : iya aranira dhèwè. Iku kang kawasa mengku kabèh mau, awit mungging Pangèran iku ora kagungan nama. Muhung angagep ing nama kita pribadi. Iku kang

dèn

aku

sesebutaning

Pangèran

Kang

Agung,

Kang

Mahamulya. Ing kono sakaliring Dat kabèh mau ana sesebutan reringkesan, amung dhapur patang prakara : 1. DAT, tegesè : wujud. 2. SIPAT, tegesè : lelungidan ing rupa. 3. ASMA, tegesè : aran. 4. APNGAL, tegesè : budi. Patang prakara iku nuduhakè kang mahanani Nepsu. Marmane Nepsu bisa kanggonan cahya patang prakara. Iya iku tandhanè panuntuning karep iku kabèh. Kaya tha : 1. Cahya abang, pakaryanè bisa anggelar kang kaliru. 2. Cahya ireng, pakaryanè anenuntun panggawè sisip. 3. Cahya kuning, pakaryanè amemarah karep kang ora bener. 4. Cahya putih, pakaryanè anenuntun budi dtuhaka.


26



Marmane cahya patang prakara iku, nadyan ora mancorong, nanging amblerengi. Iku sangka warna-warna prabanè. Ananging, sanadyan nepsu patang prakara mau mung anggelar angkara murka, yèn sira bisa mepeti dedalanè, ora sumorot prabanè, pasthi ilang panase. Mungguh sawantahè, wus kasebut ing wewedharan triloka. Kaya tha : Bètalmakmur, Bètalmukaram, Bètalmukadas. Telung kahanan iku pasèwakaning Dat Kang Mahasuci. Marmanè yèn sira arsa sapatemon lawan Kang Agung, Kang Mahaluhur, anetepana pepeti babulpranapa. Tegesè : lawanging sawarga sangang prakara, kaya ing dalem panekungan, nutupi babahan hawa sasanga : 1. Netro karo. Iku memarah karep kang ala becik. 2. Lèng grana karo, anggèrèt urub kang tanpa kira—kira. 3. Lèsan anuwuhakè wicara kang tanpa prayoga. 4. Parji, anuwuhakè karsa kang tanpa duga-duga. 5. Dubur, anggepar raksa. Ing kono anyangga rekasaning jasad. Yèn kurang awas, yakti nuwuhakè tiwas. Kabèh-kabèh iku lawang sanga, bisa dadi dedalaning swarga naraka. Mulanè kang para sujana, para sarjana, ingkang ahli budi, mardi nyataning ngilmu kasampurnan. Pasthi akèh kang padha anggelarakè marang muridè, nanging gèyonganè trekadhang amung wewedharanè triloka baè. Dadi gadugè, wong bisa mepet napsu hawa iku wus kalebu luwih. Wajibè kang anganggo para wali sajroning praja. Suprandènè nadyan wus padha jumeneng wali, ijèh ana ngeresing panemu. Marmanè sira dèn bisa mengku bener luputè para wali. Dèn èling marang rubet rentenging dumadi ing ngalam dunya kabèh iki, karana iku padha baè panggawèning Pangèran kang Amurbamisèsa.


27



Kangjeng Sultan ing Demak wus padhang tyasira terawangan, sumarambah dhateng palawija kekalih pisan. Pun Wada, pun Wadaka matur, “Gusti kawula kang aparing iman, rèhning kawula lampahi pundi ?”. Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga ngandika, “Luhur-endhek, gedhe-cilik, padha baè. Amung nganggo duga-duga. Tegesè : ing ngatasè wong cilik, nadyan ngilmunè dadi, durung kuwat andulu anak-bojonè. Mulanè nadyan tumeka ing pati, titis tumanjanè.” Pun Wada, pun Wadaka matur, “Nuwun kapundhi, amung sageda kalimputan ing sabda pangandika, sarta kaparengena kawula mantuk dhumateng asal kawula ing tanah Kidul. Bilih saged anglubèri

anak-bojo

kawula,

sami

katumusana

ing

sabda

pangestu.” Kacariyos pun Wada lawan Wadaka. Sasampunipun untuk nugraha saking saking berkahipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga, pun Wada, Wadaka sakalangkung memundhi. Wasana matur nyuwun kanca, rèhning sampun sepuh, sarta sampun lami dènya suwita ing Nata. Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga ndangu asalipun, Wada, pun Wadaka. Asal saking dhusun wanasida. Dinangu ing sedya matur, yèn

kepingin

pejah.

Nanging

senadyan

sampun

kinubur,

kaparenga taksih tumuntur ring karaton Jawi. Ěnggalipun, palawija kekalih rinilan mantuk, sarana pinaringan brana. Palawija kalih dumugining alas Wanasida pejah. Nanging kuwandanipun kalih pisan kukut, tilar weweling makaten, “Alas ing

Wanasida

akèh

kayune

jati

siluman.

Besuk

dadia

pirantining karaton Jawa.”


28



Sareng anak putunipun atur uninga, Kangjeng Sunan Kalijaga nedhaki

piyambak.

Sarawuhing

ngriku

andangu

dhateng

warisipun, lamining tumeka dumugining pati. Ingkang dinangu matur

sajarwa,

“Dhatengipun

sèmah

kawula

punika

saweg

pendhak dinten, lajeng pejah. Wewelingipun namung nedahaken, manawi sawingking griya punika alas ageng. Kathah witipun jati, nanging kajengipun sami boten katingal. Manawi badhè uninga, kedah sarana toya mawi sekar setaman. Ingkang dipun anggè nandha, pangilon. Manawi katarimah, saged gana witing jati ageng. Ananging manawi dèdè karaton Jawi ingkang ngagem, boten kènging.” Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga lajeng nglaksanani, dipun tandha sarana pangilon utawi kembang sataman, kanthi dedupa kang agung. Sasampuning makaten, Kangjeng Sultan namur kawula dhusun

dhateng

Wanasida.

Dupi

wus

prapta

lajeng

sami

nyatakaken. Wasana kanyatahan, wana ageng katingal. Tuhu tanpa sela, wit jati ageng-ageng. Kangjeng Susuhunan Kali lajeng dhedhawuh. “Hè bojonè Wada lawan Wadaka, ing mengko mupakatna. Awit saka karsaningsun, ing alas Wanasida ingsun elih ing Danalaya, minangka panengeran patinè si Wada lawan Wadaka. Karo dènè rèhning wus dadi panuwunè si Wada lawan Wadaka kayu iki dadia pirantinè kraton Jawa. Ingsun wus angidèni, lestari. Aja katon, yèn nora bakal kagem ing Ratu.” Kang liningan matur sandika. Kangjeng Sultan ing Demak utawi Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga lajeng kondur, paring tetilaran dunya sawatawis. Mila dados pèngetan sapariki, wana Danalaya kajengipun jati langkung kathah tur ageng-ageng, nanging boten katingal. Sadaya wit jati siluman. Dènè manawi badhè kanggè karaton, inggih saged www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

29



ngatingal. Nanging kedah dipun saranani sesajèn sekar setaman sarta pangilon, kanggè ngilokaken kajeng jati ingkang siluman wau. Ananging sanèsipun kagem ing Ratu, boten kènging. Kacariyos ing nalika punika Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga kaliyan Kangjeng Sultan ing Demak samargi-margi anggung imbal pangandika makaten : “Jebèng, wruhanamu, mungguh patinè si Wada lawan Si Wadaka iku luwih becik, dènè bisa anggawa saraganè. Yèn kang durung sumurup, si nengguh mranyanyang dadi dhemit sing rumeksa kayu jati siluman. Mangka sadurungè si Mada, Wadaka mati, kayu jati wus padha tumuwuh. Dènè enggonè ora katon janggerenging kayu, ing nguni pananemè Sang Hyang Bathara Wisnu, nuju siluman. Dalah wijinè nalika janggleng uga saka wiwitan suwarga. Utawa nalika nanjakakè wiji, iya sarana sinung sabda, sing sapa trahing Wisnu jumeneng tanah Jawa, iku kena negor kayu ing alas Wanasida. Marmanè saiki ingsun elih aran Danalaya, karana dadi panengran, enggonè si Wada lawan Wadaka mati ana ngalas iku.” Kangjeng Sultan ing Demak matur tanjanipun, “Menggahing pati katun raganipun, punapa boten sinengguh mrenyanyang ? Upami nunggil lawan dhangnyang ingkang tengga wana, saèstu nistha ngilminipun.” Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga angandika : “Iya bener kang angarani, karana sunduk prayoganè ora mlèsèt. Ananging, sajatinè ora paja-paja yèn anunggala panuksmanè lelembut, ananging ora timu-tinemu. Amung ana luputè si Wada lawan si Wadaka. Rada karikaten. Dadi ing pati mung sampurna baè. Wujuding sampurna iku mung nunggal lawan Datè Kang Agung. Dadi mung tetep piranti baè. Iya iku kang ingaran sampurnaning pati. Upama saangkatan engkas, pasthi www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

30

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com ===== AAK culture library I bisa

tunggal

lawan


Hidayatullahi.

Wus

kena

sinebut

kamulyaning pati.” Kanjeng

Sultan

ing

Demak

matur

malih,

“Punapa

wonten

inggahipun malih?” Kangjeng Sunan Kalijaga angandika : “Teka amindho kardi, dènè sira wus ingsun pituturi, mungguh caritaning Kadis pangandikaning Allah, sing sapa wus nunggal hidayatjati, yakti wus kalebu punjul panggayuhè. Ananging yèn katetepakè

ing

wewejanganingsun

ijèh

nyamut-nyamut

nyatanè, karana saangkataning Hidayatullahi, banjur

tumaka

ing ngalam kanyut. Iya iku dununging kalimput. Dènè yèn wus bisa anembadani kahananing ngalam iku, banjur tumaka sajatining kira. Iya iku alam kang wus tan kanyanan, karana ananè kalingan ing nikmatullahi. Sawusè tumeka ing ngalam sajatining kira, banjur ana rerupan kang sira durung tau sumurup salawasè urip. Yèn carita duk Kangjeng Nabi Adam, kang kadulu mau sinebut Wohing Kuldi. Mulanè Kangjeng Nabi Adam nganti kasiku, tunurunakè ing dunya, iya saka dhahar Wohing Kuldi mau. Upama duk nguni ora dhahar Woh Kuldi, pasthi tulus Nabi Adam, nora kasiku, tinetepakè anèng swarga baè. Ora nitahake manungsa iki kabèh.” Kanjeng Sultan Demak matur, “Sejatining Woh Kuldi ?” Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga ngandika : “He Jebèng, mungguh kang diarani Wohing Kuldi iku sejatinè sesotya sarining swarga. Iya iku arang kang weruh rupanè dèning Allah Wohing Kuldi mau mung Nabi Adam dhèwè. Marmane ana sesiku, jalaran saka gajah ngidhak rapah, katempuh pepesing papah. Tegesè : kang dirilani rumeksa amung Nabi Adam. Wasana ngrusuhi rereksanè dhèwè. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

31



Iya bener, kang agawè luput, wus dadi ukumè yen wong rusuh, anemu pakèwuh.” Kanjeng Sultan matur, “Menggah sesotya sarining swarga punika punapa ?” Kangjeng Susuhunan Kalijaga ngandika : “Wruhanamu Jebèng, mungguh kang diarani sesotya sarining swarga iku kahananing jinem. Sajroning jinem iku : wadi. Sajroning wadi iku : madi. Sajroning madi iku : manikem. Sajroning maningkem iku : rahsa sajatining rahsa, kang ginawè dèning Allah, kang rinengga dèning suksma, kang pinardi dèning ati.” Kangjeng Sultan ing Demak sampun mangertos. Sakalangkung anuwun kapundhi. Wasana nutugaken lampah sakalih-kalihipun. Sareng dumugi Delanggung, labuh tan ana wong lumaku. Alas gung liwang-liwung, kathah bebujengan ingkang galak-galak. Kangjeng Sultan Demak matur, menawi kapareng kasengkakaken ing lampah, supados angicalaken samar. Sunan Kalijaga angandika : “Ngendi panggonanè samar, emar, wedi ? Dadinè ana ing sirri dhèwè. Aja sumelang, karana iki pangajaraning tekat. Mungguh ing dalem ati, luwih sangka iki pakewuhè. Kari luput pisan, kena pisan. Balik kang dilakoni iki gampang malasahè. Bebasanè : saupama kapapag ing bebaya sarpa miwah sardula, kari ananting kuwandanè. Lamun sira kalah, sirna. Menang, ngukup. Mungguh kukupanè, sirna bathangè, pinangan ing sato galak. Balik ing ngalam akirat, wus anyandhak-nyandhak tuna, ngrangsang-ngrangsang luput. Maring ngendi palayunè ? Andhelik, aling-alingan apa ? awit ing pati kari sapisan. Ora bisa www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

32



menang ing aprang sabil. Tur mesthi kalahè, awit ing dalem pati, tanpa andulu apa-apa. Tan ana kayu kekayon kang katingalan. Mung kari awang-uwung, wus kari anglindhung dhèwè. Mulanè si Kaki Dhalang bisa gawè ngibarat Arjuna kalawan Semar. Ing saben ana bebaya, Semar nangisi ngajak lumayu. Yèn Semar wus umpetan, Janaka prang lawan buta. Marmanè Kaki Dhalang agawè ngibarat wewayangan, amung nuduhakè barang lelakoning ngurip. Mulanè yèn Janaka ijèh kairing Semar lunga, buta mati. Tegesè : mungguh lelakonè ngurip utawa lelakoning pati, yèn maksih samar-samar, pasthi jèdok panggayuhe, awit kurang wani tèkadè, uwas-uwas pamawasè. Yèn wus ilang sumelangè, kari melang tekadè, iya tutug sedyanè. Lamun nora mangkana, urip tutuging pati tansah dadi gawè, utawa tiwas uripè. Ewadenè yèn sira meksa durung wani andadar tèkad, pasthi ingsun bisa angulihakè marang Demak, padha sanalika teka.” Kangjeng Sulatan matur, “Gampil nglampahaken weninging tèkad. Wangsul ing mangkè anetepi angger-anggering karaton, inggih kedah dipun anggè. Dados angsal sakalih-kalihipun. Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga angandika, “Iya bener.” Sasampuning makaten lajeng ambèbèr baju gebayak landhung. Kangjeng Sultan ing Demak kadhawuhan malebet ing lengenan kabayak landhung wau, kinen merem netranipun sapandurat. Saking nyata kuwasa Sèh Sutabarit, saged angingset paran ungguling jagad. Kangjeng Sultan ing Demak sami sakala manjing lengenan kulambi. Sakedhèping nètra dumugi ing Demak. Ing nalika punika Kangjeng Sultan ing Demak kaliyan Ingkang Sinuhun Kalijaga, sarawuhipun ing kadhaton taksih angdugèkaken www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

33



reraosanipun nalika wonten samadyaning wana. Kangjeng Sultan ing Demak matur, “Pakartining pati, sagedipun titi pangruktining pakarti, tinarik saking punapa ?” Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga angandika makaten dhawuhipun: “Hè jebèng, anadenè pangertining pati, manawa titi patitis, pasthi kena ginulang saiki. Supaya lanyah, amiwitana ngawruhi keplasing turu. Aja lali panglesing layap, tumekaning luyup. Tegesè : wiwit baliyut tumekaning angler, iya uga ana petunganè, minangka panengeran. Kaping pindhonè tarèk, andadar tekad ing kauripanira dhèwè. Tegesè : anarik napas, pinepes amrih marang anpas. Anpas pineksa supaya ngumpul marang tan napas. Tan napas pinusthi bisanè dadi sawiji marang nupus. Mungguh sinaonè rong prakara ing mangkènè. Patitisena, Jebèng: Kang dhingin

: ngurangana

pangan,

supaya

kothong

wetenge. Kapindhonè

: ngurangana turu, supaya ènthèng badanè, padhang polatanè.

Kaping telu

: dèn upakara jamunè, supaya kuwat balung ototè.

Kaping pat

: dèn

lega

lila

ciptanè,

supaya

menang

papanthenganè. Yèn wis sampeka pakartinè, supayo uwas atinè, iya sinaonana eling lerleraning turu dhingin. Angètunga

keketeg ingkang terus

pangrunguning kuping. Ingkang dalem sawidak keteg, pasthi katara rèrèhing napas. Nganggo meneng sadhèla, banjur dhedheti maneh. Ing saben wus kaping sawidak, rèrèh. Manawa wis kaping telu rèrèhing napas, banjur ana swara, saèngga kendhenging gandhèwa lagi mentas pinentang. Ing kono dèn awas sarta patitis pètungira. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

34



Yèn wus “greng”, “greng” kaping telu, banjur saya kerep “greng”, “greng”, “greng” tanpa sela. Iya iku kang dèn èling, aja lèna, awit ngarepakè tibaning bawa-bawa. Tegesè : lelimpet kang bakal anglimputi marang panon kita prabadi. Kalalèn ler-leraning cipta maya. Banjur ana tumeka manèh goragoraya. Tegesè : swara sora tanpa sela, ngungkuli gumlegering gelap utawa baledhèg, sarta ora nganggo antara karepè. Iya iku kang bebarung mamrih rusaking pangangen-angen kita, manuman nonton bawur kuwur, ora ngawruhi sarta ora dèn kawruhi. Ing kono dèn prayitna, aja samar. Bokmanawa bakal uninga sajatining kahanan. Kapindhonè, kang diarani tarèk, iya iku tarik. Tegesè : anarik napas, anpas, tan napas, nupus. Ananging panarikè ora sarana turu, ora nganggo alam kanyut. Amung pineksa lawan lungguh baè. Nanging pakartinè padha nganggo ngurangi pangan utawa turu, apadène jamu kang angetanget. Utamanè, yèn nganggè minum arak kang nganti mendem. Ing kono dianggo tarèk, gelis kalakonè. Angger ora kalalèn, malah becik. Dèn yèn dhasar bisa santosa budinè, mantheng ciptane, iya ora kaya kang tanpa sarana mendem. Dadi wantah pamandengè ing kahanan jati. Ewadènè pangkat-pangkating lelakon iya ora bèda dedalanè nalika patrap layaping nèndra. Amung yen wus tumekaning don sejating kira, uga tumangkar dadi telung perkara. Yèn padha katarima : o

Manawa padha turu, katrimanè ing dalem kasunyatan, bisa raga sukma.

....................................................... .............Halaman 26 hilang............. .......................................................


35



Wekasanè malah anjalari tiwasè wong ngatuwa. Dadi gelisanè wong kang arep swara, wong kang sukak micara sora, wong kang dhemen solah, tenaga saru kurang rèrèh ririh, iya iku kalebu pancèn. Tegesè : wus dadi pepancèning roh nalika lagi cumithak sajroning maningkem. Èwadènè ana tandhanè. Telung prakara panitikè wewatakan mau : 1. Kaèngetakè. Tegesè : dièlingakè laku-lakunè kang ora prayoga, brabah, sora, saru, supaya mari. Yèn meksa ndadra, tandha wus kodrat duk dadinè. Iya wus takdiring Allah. 2. Kaèngetakè, supaya patrapè kang ala bisa becik, mangka gelis miturut. Tandha patrap tetularan. Tegesè : katut apa woworanè. Bebasanè amor maling, wruh lakune maling. Amor wong ala, katularan ala. Iku nyata bener kang padha ngarani. 3. Kaèngetakè supaya èling uripè, aja nganti darbè patrap kang ora prayoga. Mangka lagi dèn agagi gunem baè wus ènget dhèwè. Iya iku sajatining urip. Nyata elasing dumadi. Tetep kamangungsanè. Jer manungsa sipatè, watakè bodho, druwolo, angèl wulanganè. Iku duk nitisake, mosiking Bapa-Biyung sepen pikirè kang premati. Dadinè manungsa pasthi kaya kebo. Anadènè ala sipatè, wekasan becik atinè, pasthi duk cumithak anuwuhakè budi paramarta. Katitik saka katuju tujunu karepè. Anadènè maneh sipatè manungsa wekasanè lumancang langkah karepè. Iku nalika nitisakè kurang netes. Tegesè : kurang satiti, kurang sucinè. Dadi tibaning wiji becik, akèh borotè. Kabeh titahing Pangèran wus ora kena kinaya ngapa, lawan ora bedanè tibaning roh kang dadi luhur, lawan kang dadi asor. Marmanè,

nadyan

sira

jumeneng

Nata,

aja

nganti

ambek

kumalungkung. Èngetana padha asal saka banyu. Ing kono ana www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

36



nyatanè, kaya ta : wong tinitah luhur, mangka wani ngidak benere, bokmanawa kuwalik adilè. Kasiku padha asalè. Marma dèn èling, Jebèng, kabèh wekasaningsun.” Kangjeng Sultan Demak matur, “Pisah-pisahing toya buthek lan wening, puruging warna yèn wus mawor, paraning ijem-abrit dhateng pundi? Kawula nyuwun pitedah.” Kangjeng

Sunan

Kalijaga

angandika,

“Wrunanamu

Jebèng,

mungguh empanè kang among sawarna, tunggal lawan kang wening. Kang wus wujud banyu bening iku tegesè : wus meneng. Iya iku kang nora obah. Kaworan banyu warna-warna, iya mulih marang warnanè dhèwè : 1. Banyu abang momor banyu wening, ulehè si abang iya mulih warang cahya abang, ya iku nepsu amarah. 2. Banyu ireng iya mulih marang cahya ireng, kahananing nepsu luamah. 3. Banyu kuning iya cahyaning nepsu supiyah. 4. Banyu putih iya mulih marang asaling cahya putih, kang ingaranan saka nepsu mutmainah. Tumangkarè ana dhèwè. Kaya ta : biru, klawu, gedhah, lamus, sapanunggalanè iku padha saka wahananing cahya ireng. Jambon, kapuranta, jingga, wungu, sapanunggalanè iku padha asalè, saka cahya abang. Ijo pupus, gadhung, sapanunggalanè, iku asal saka cahya kuning. Pingul, sèta, pèrak, padha asal saka wahananè cahya putih. Mungguh terusè sabarang warna teruse mangkènè : Putih iku bisa dadi kuning, awit saka cecampuran. Kuning bisa dadi abang, uga saka cecampuran. Abang bisa dadi ireng, uga saking cecampuran liru lambang empaning carup wor. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

37



Wekasan dadinè ora bisa mulih marang banyu wening. Mangka yèn satuhunè, warna iku mung rong bab : 1. Kang dhingin : anuduhakè luguning cahya ireng. Marmane ireng banget irengè iku putih. Putih kang banget ireng. 2. Kaping pindho : anuduhakè satuhuning cahya abang. Manawa abang banget abangè, iku dadi kuning. Kuning kang banget kuningè bisa dadi abang. Iya iku sajatining warna. Ananè wungu, dadu, ijo, jambon, sapanunggalanè iku soroting rong prakara mau. Marmanè ana pati sasar, utawa ana rupa bagus, ala, kiwa, cacat, sapapadhanè. Ing kono aja nganti kurang tampaning ati kita. Aja tumpang suh cipta rasanè. Aja kaliru surup budinira. Aja kuwur sedyanira Ing kono ananè saka kita pribadi. Oranè iya kita kang amurungakè. Dadine iya kita kang ambebakali bisa dadi.” Kangjeng

Sultan

wewedhararanipun

ing

Demak

Ingkang

duk

Sinuhun

nampèni

Kalijaga

dhawuh

sakalangkung

pamundhi panuwunipun. Salebeting panggalih rumaos padhang terawangan, saèngga boten wonten ingkang dados aling-aling. Melenging panggalih sampun karegem sadaya. Upami tinaruju kaliyan boboting wali sadaya, taksih awrat Narpati ing Demak, margi ginulang-gulang, wineleg ing siyang ratri. Suprandosipun manawi anandukaken tembung, kedaling lèsan, taksih katawis kirang seblaking budinipun. Mila Kangjeng Sinuhun ing Kalijaga anggung mangandika makaten : “Hè Jebèng, baya kayaa, enggon kita aneter pangarti kita. Dènè panawangingsun kaya maksih ana wewageling atinira. Rumasa kurang terang tampaning budi premati. Yèn ta maksih ana kodhenging panemu, becik sajarwaa maringsun. Bokmanawa ingsun bakal anuduhakè salugu, mupung ingsun maksih kapareng tunggu ing sira, Jebèng. Aja pakèwuh.” www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

38



Kangjeng Sultan ing Demak matur, saluguning sigeging galih, taksih

wonten

wewagelipun,

amung

jabaring

cahya

kawan

prakawis. Anggènipun cacamburan weninging tirta marta, dèrèng saged tumancep anampeninipun. Mila nuwun wantahipun, supados saged tumanem amanggih ing manah. Kangjeng Sinuhun ing Kalijaga gumujeng, sarwi angandika makaten : “Yahu Allah, teka banget temen enggonmu pindha bayi salapan umurè. Prakara cacamburan iku, upama ingsun ora nuduhakè, pasthi sira wus bisa ambabar pribadi sawewadinè kabeh. Amung

saka

banget temen enggonira

jugul. Kang

wus

jumonggol, sira sengguh bonggol. Mangka yen prakara iku, bebasanè angger wus darbè paugeran kang ana pingilè, pasthi bisa ambabarakè dhèwè. Èwadènè sira ingsun tuduhakè salanjaran

baè,

bokmanawa

banjur

bangkit

anuntumakè

gothak-gathukè. Ana ta othak-athikè, anjarum sarumbunganè wus ora kawekèn. Mara pareka maning, Jebèng. Sira ingsun paringi lanjaran jarwaning wewadi.” Sang Nata nembah marbukuh ing ngarsa. Sigra ginelaran talering warih kang warna-warna. “Tampanana, Jebèng, aja kaliru.” Aturipun Sang Nata, “Sembah nuwun sandika.” Ing nalika punika Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga wasitaning galih taksih asmu gumuyu. Dados kedaling pangandika kadi winor ing raras, binarung ing sesingir, kados ing ngandhap punika bebukanipun : “E.. Allah Yatallah, Gusti Allah, angudubillahi, barang polah yèn tan

kalah

man

aklah,

la

ilalaha

illallah,

Muhammadan

rasulullah, Allah kita dèning ingsun. Allah ingsun dènè kita. Sanyatanè kang tinemu nemokakè. Mokal linyok, mokal dora. Yèn goroha nora dadi. Dènè temen kang tinemu saka Datè. Dat sipatè yèn tan nyata pasthi wurung. Yèn ruwetè pasthi bingung, www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

39



agungaka ing sendhang kang manca warna. Lamun kita cipta cidra, cinidranan, sedya harda antuk nepsu, niyat rusuh pasthi kisruh. Reged resikan tan saking osik kita. Kita iku yèn kukuh amasthi kuat. Lamun heneng pasthi hening. Hening iku tan lyan saka panggawè kita pribadi.” Dhatdhat karaos panggalihipun Sri Nata ing Demak. Rumaos saged anggelaraken piyambak. Pasemonipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga, sasampunipun makaten lajeng paring pangandika malih saklimah, wantahipun makaten : “Hè Jebèng, satuhunè banyu rahmani, iya iku lamun sira lagi mosik, aja kacamburan apa-apa. Manawa kacamburan rahsa rumasaning cipta kang ora bener, pasthi bakal malèncong dadinè.” Pangandika makaten wau sarwi jumeneng kèsah Narèndra ing Demak badhè nyandhet, ajrih sesikuning guru. Mila mung sembah nuwun kaping sèwu kapundhi Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga atilar pangandika. “Jebèng, bèsuk ingsun bali manèh manawa wus ana antaranè.” Tumindaking lampah Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga dumugi sahandhaping taratag lajeng boten kawistara. Gentos cinarita, para wali sadaya marek ngarsa Nata, atur uninga yèn Sunan Dèwakatong tilar dunya, Kangjeng Sultan ing Demak dahat pangunguning galih lajeng utusan anggandhèk tengen kalih, amringake waragatipun sawates. Ing nalika samanten taksih anetepi punapi lenggahipun siti, yèn wali bekel, lenggahipun sèwu karya, paring wragat inggih sèwu rèyal. Yèn wali sepuh, wolung atus karya, inggih wolung atus rèyal. Sunan Dèwakatong wali nem, lenggah gangsal atus rèyal. Nanging www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

40



mawi tambah ganjaran, margi Sunan Dewakatong saking sepuhing umur satus taun. Sampun kapengker cariyosipun layoning Sunan Dèwakatong. Nuju satunggaling dinten kangjeng Sultan ing Demak andangu prakawis roh dateng wali. Amung Sunan Kudus utawi Sunan Giri suwung. Minangka tadhah timbalaning Nata, Sunan Panggung sakancanipun. Patakèning Nata ugi dipun aturi sesorahipun satunggal-tunggal, kados ing ngandhap punika : 1.

Dipun wastani Roh Ilapi, inggih punika roh kudus mulya. Pakartinipun : saged mapan ing gaib. Mila kawasa dados lambaring Jati Wasèsa, awit saking winenangaken dados manungsa, tan lyan saking Rohilapi.

2.

Roh Jasmani, punika roh sajatining gaib, nanging boten dados lambaran, awit sanget kaalusanipun. Mila manawi taretip pangruktinipun, cepak anyorot dhateng bangsaning jim prayangan.

3.

Roh Rokani, punika sakalangkun santosa. Kawasanipun saged anambahi kekuwataning manungsa. Amung manawi kirang gemet

pangukudipun,

cepak-cepak

anyorot

dhateng

bangsaning lelembat, brakasakan, sapanunggalipun. 4.

Roh Kèwani, punika dados pirantining jiwa-raga. Saged anambahi kuwating bebayu miwah otot. Ananging manawi kirang resik pangungakipun, cepak saged dados bangsa kèwan.

5.

Roh Mahdi, kawasanipun saged amimbuhi kalimpating budi sanubari. Ananging manawi kirang kabegyanipun, asring kasaluru ing panyipta, awit ambah-ambahanipun bangsa nikmat.

6.

Roh Rabani, kawasanipun saged andamel pakarti. Tegesipun : tuwuhing pangraita. Ananging asring kataliweng dhateng panasaran, awit ambah-ambahanipun dhateng manpangat.


41

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com ===== AAK culture library I 7.

Rohmani,

tegesipun


wiji

anggelaraken

sagung

kabegyanipun

saged

rangkep,

dumadi adamel

ingkang

sadaya,

bilai

sami

kawasa

punapa

dènè

sanalika,

awit

tetarikanipun saking mukti wibawa enggènipun. 8.

Rohkiyat,

inggih

punika

ingkang

winenang

adamel

santosaning balung atot, kulit, bayu, daging. Ananging tibaning bilai tan anglabeti. Telas akalipun, lajeng larat sadaya. 9.

Rohkayat, tegesipun roh ingkang anarik sakaliring begya dahulat. Mila saged andhatengaken palalullah. Tegesipun : ganjaraning Allah ingkang tanpa kanyanan. Kanyatanipun anarik bangsaning gaib. Ananging bancananipun amung sakedhap kanyanan. Mila kedah tineteg saking anteping tèkad kita kang saluguning cipta kita.

10. Roh Nurani, kawasanipun saged adamel padhanging budi, angluwari ricuh, andhatengaken bingah, awit panganggènipun angambah

dhateng

barang

sedya

kang

asuci.

Amung

bilahinipun saking konusing wicara, kirang dyatmika. Mila kedah anteng. 11. Roh Nurmadi, punika raksaning roh ingkang rumeksa ing atma, utawi wonten ing sukma. Mila kawasanipun saged andamel padhang terawangan. Amung tiwasipun manawi boten ngati-ati. 12. Roh Nursiri, tegesipun : cahya ing kang kawasa nunggil lawan ing manah suci, sumrambahing dhateng budi sanubari. Kerep angsal beja, arang sungkawa, awit ing nalika punika nursiri wau dhatengipun kalawan cipta kita kang wening. 13. Roh Insani, kawasanipun saged amimbuhi sereng-serenging panggalih, awit katumusan saking sarining nepsu ingkang tanpa

kedhat.

Mila

manungsa

saged

ajeg

ingkang

kaniyatanipun, amung woten tundha bèmaning panggalih, manawi kataman ing cipta ruhara. Tegesipun : panggagas ingkang boten saged kendel. Èwadenè wonten gaibipun www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

42



pakartining Roh Insani wau. Manawi angsal sakseriking sasama-sama, karsaning Allah tangala saged anuwuhaken osik ingkang kumrisik. 14. Rohnapi, tegesipun : roh ingkang alus. Inggih punika rahsaning Pangèran wewenang ingkang gaib. Kawasanipun saged

adamel

wewangenan.

empaning

Inggih

wewenang

punika

ingkang

ingkang

tanpa

amimbuhi

kajat

Jatiwasèsa. Tegesipun : osiking Pangèran Sajati. Kangjeng Sultan ing Demak adangu kathahing roh. Sunan Panggung amangsuli atur, “Saking dhawuh pangandikanipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga, sajatining roh punika satunggal. Ananging kawasa dados satus kalih dasa roh. Mila kawula aturaken saweg kawan welas, awit saweg punika gaduging manah kawula, nadyan ing nguni sampun kagelaraken sadaya. Nanging kawula derèng gadug raosipun, anggelar satunggal-satunggal, kados ingkang kawula gancaraken. Èwadenè wonten ingkang radi kathah pangawikanipun, prayoogi dupun timbali : 1. Sèh Sitijenar; 2. Sèh Ibrahim Jatiswara. Kangjeng Sultan ing Demak anayogyani, nanging kedah saselaning para

wali-wali

Punggung.

Sèh

kathah.

Ing

Sitijenar,

saben Sèh

malem

Molana

Jumungah Ibrahim

Sunan

Jatiswara

katamtokaken amung saben malem Anggara Kasih. Anuju malem Jumungah, para wali dalah pamagangnipun pisan sami sowan malebet. Ingkang ngirid Kangjeng Sultan ing Demak boten wonten ingkang dipun pangandukakaken, liya amung bangsa pati tuwin bangsaning panengeran. Badhè kajumbuhaken kaliyan pamanggihipun Sang Nata. Pangandikanipun makaten dhateng

Susuhunan

wontenipun

Giri,

panengeran

“Boten

ingkang

saking mesthi

punapa-punapa, sangking

pundi


43



tarikanipun? Saupami boten sarana uninga ing panengeran, punapa inggih badhe boten saged pejah? Kula nedha kapajarana.” Sunan Giri, Sunan Kudus sakancanipun kagyat ing galih, nalika tampi pangandikaning Nata. Nanging èwet anggènipun badhè ngaturi wewangsulan, awit sami anginten yen cengkolongan pangandikanipun, awit Sultan Demak mentas anggeguru Sunan Kalijaga. Upami ngaturaken sapamanggih kèmawon, tamtu darbè kadho-kadho ing panggalih. Mila sami pakèwet dènya ngaturaken. Amung satunggal ingkang sumengka, purun matur sagaduggadugipun, pamagangan wali, anama Sèh Molana Khaji, saking tanah Jepara, kados ing ngandhap punika : “Saking

pamanggih

kula,

gaduging

alit

balaka,

menggah

paugèraning panengeran punika sakalangkung kathah, nadyan saking kitab-kitab ugi mboten kirang uger-ugering panengeran. Èwadenè menggah angger panenggeran punika dèrèng tamtu. Ingkang tinamtu sampun boten èwah gingsir punika amung tigang panduman : 1. Osiking cipta kang karsa. 2. Tetep panetesing Jatiwasèsa. 3. Purbawasèsaning Susmayajati. Tegesipun : ingkang tampa malèsèt punika, manawi sampun gadhah sentuging manah ingkang sampun dados gegelengan. Tandha yèn utusaning Pangèran. Tegesipun : Jatiwasèsa punika, manawi kita sampun mratandani lelagon ènggal. Inggih punika : sanyataning tèkad sampun andungkap badhè tumeka ing ngalam kiyamat kubbra. Purbawisèsaning Susmaya punika tegesipun : ingkang sampun mratandhani

asating

akhir

jaman,

yakti

tumekaning

don

anyirnakaken cahya.” Kangjeng Sultan ing Demak atetakèn dhateng Sèh Molana Khaji, “Pamanggih ingkang mangkana iku saka ngapa pathokanè?” www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

44



Ingkang dinangu matur, “Saking Kitab Bayan Budiman.” “Kitab Bayan Budiman iku pira kèhè?” Molana Khaji umatur yèn gangsal Kuran : 1. “Kitab Bayan Budiman punika nyariosaken gumelaring ing roh, duk dadi manungsa. 2. Sasaming roh ingkang sampun winenangaken dhateng para Malèkat, winastan Bayan Mani, kitab pangarangipun pra jamhur sadaya. 3. Kitab Bayan Maot, ugi anggelaraken pakartining roh sadaya. 4. Kitab Bayan Tarikul, ambababraken pingiling roh ingkang andhap, ingkang inggil, kadadosanipun sadaya. 5. Kitab Bayan Rakimul Kiyin, inggih punika ingkang anedahaken dununging

roh

ing

dalem

satus

kalih

dasa,

sami

kapratèlakaken satunggal-satunggal. Kangjeng Sultan ing Demak lajeng anggraita, yèn sami kaliyan sorahipun Sunan Panggung. Èwadènè wajibing Ratu punika kedah momon, momot, mengko. Nadyan sampun uninga, kedah piarsa. Makaten pangandikanipun Kangjeng Sultan ing Demak, “Payo gelarna sapanemunira.” Molana Khaji lajeng nggancaraken, “Ing nalika manungsa saweg tumitah wonten ing ngalam dunya, kasebut Adam. Mungging Pangèran saweg maringaken iman tetiga : 1. Kidam; 2. Juwar; 3. Nur. Ing nalika punika Malèkat Jabarail katitahaken wujud toya, pitung prakawis : 1. Toya Dal, dados panggesangan. 2. Banyu Kal, dados swara. 3. Banyu Molia, dados rupa. 4. Banyu Mendhati, dados cahya. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

45



5. Banyu Manikem, dados nyawa. 6. Banyu Mani, dados paningal. 7. Banyu Wadhèh, dados pamirengan. Dènè pancering roh sadaya wau kados makaten : 1. Banyu Angin, dados loh kalam. 2. Banyu Jasma, dados pikuwat. 3. Banyu Lebu, dados bumi langit sap pitu. 4. Banyu Panas, dadso Malèkat. 5. Banyu Ngèlmu, dados rina lan wengi. 6. Banyu Suhut, dados lintang, rembulan, srengèngè. 7. Banyu Matci, dados naraka. 8. Banyu Katdi, dados suwarga. 9. Banyu Musik, dados karsaning Allah. Kangjeng Sultan ing Demak angandika, “Banget panarimaningsun, sira asung wimbuhing pangawikan. Amung saiki sira padha ingsun rilani bubaran dhingin, marga wus sadhengè ingsun arsa jengkar. Bèsuk Jumungah ngarep baè dèn tutugakè.” Molana Khaji matur nuwun sandika. Kangjeng Sultan lajeng jengkar, tilar weling dhateng Sunan Giri, Molana Khaji kinèn ganjar pangkat sapalihing wali. Gantya lebetipun Sunan Panggung, kalih Sèh Sitijenar, tiga Sèh Molana Ibrahim Jatiswara. Tetiga wau anetepi ubaya ing saben malem Anggara Kasih tiga pisan sami rinilan sowan ing Jeng Sultan. Dumadakan ing dalu punika boten wonten pingiling ginem ngilmi, amung ngraosaken aturipun Sèh Molana Khaji Jepara, dènya ngandharaken atur prakawis roh warni-warni. Nunggil misah www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

46

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com ===== AAK culture library I kaliyan

aturipun

Sunan


Panggung

miwah

aturipun

Lemahbang, punapa dene aturipun Sèh Ibrahim

Sunan

Jatiswara.

Ananging taksih wetah balaka. Asaling kitab-kitab suprandosipun boten saged sami, margi pangawikaning dhusun. Tamtu garoyok duk winulangaken ing Narèndra. Sunan Panggung ugi gumuyu nayogani. Sunan Kajenar miwah Sunan Jatiswara ugi sami nembadani karsa Nata, sarta gadhah atur makaten, “Tandha asnapun, parimarmaning Pangèran ingkang tumerah para titah, yèn ta boten kabèdakna pangawikaning dhusun utawi pangawikaning praja, kados pundi? Nadya para wali salebeting praja, yakti boten saged anyamèni pangawikaning Ratu.” Sasampunipun makatèn, satengah dalu rinilan bibaran. Dados tandha suwunging budi tanpa gumana, awit kalingan caritanè Sèh Molana Khaji kèmawon. Mangka parlu sanget anggènipun badhè tetakèn dhateng ahli ngilmi. Wasana malah amung urug-urug uwuh kèmawon. Èwadènè kamirahaning Nata taksih lumintu tanpa kendhat. Boten kacarita ing dalem pendhak dinten, nagari ing Demak kadhatengan jaja. Tegesipun : pakartining tetiyang sesadèyan anèh, utawi cara-caraning para kawula tilar padatanipun. Sarta mèh waradin, sanagari jaler-èstri sami kadunungan manah harda angkara-kara, akarem rerantan. Tegesipun : pawèstri katut ing jaler, jaler kabandhang pawèstri. Kathah tilar kawiraganing jaler estri. Sarta saben tiyang sami ngumbar hawa, kirang trimah panduming tedha samurwatipun. Watawis angsal sawulan, lajeng wonten tambahaning lelampahan ing kaèlokan. Kados ta tiyang alit wani ing Gusti, Gusti ajrih ing www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

47



kawula. Lelabet tan anglabeti, lelabuhan malah kabubuh, jejailan saya ngrebda, lali sihing kekadang, ilang lumrahing pawong sanak. Watawis antuk sawulan, wimbuh malih kaèlokaning praja. Kados ta : pisang pupus cindhè, jamur tumuwuh ing waton. Ingkang makaten punika dhasar temen, manawi kathah lelampahan anèh. Mila katelutuh, ngantos dados prajangji èrang-èranging serat piyagem tuwin tebas-tinebas bumi. Dupi angsal setengah taun, lajeng wonten lelampahan ingkang bebayani. Wadyabalanipun Arya Jipang ingkang sampun sanyata anata baris pendhem, lampahipun sami sesingidan, anyidra kadi traping durjana. Sawenèh ngècu, mandung, ambègal, adamel reresah ing nagari. Mila sampun dados apesing praja. Tandhanipun tiyang sami nganèh-anèhi, wonten ingkang jejagongan, paguneman tanpa kusur, wonten ingkang tutur-tinutur awon nganggur. Saweneh wonten

tiyang

wicantenan

kumriwik

tanpa

kasengguh tiyang èwah, dèdè, awit boten

rowang.

Upami

gadhah cembilak

polatanipun. Ing nalika punika malah sulayan kaliyan rowang. Kados ta : Sunan Kudus anggènipun katingal panas dhateng Sèh Lemahbang dipun leksanani. Kalampahan Sèh Lemahbang pinejahan saanak-rabi, dalah sabat-sabatipun pinejahan sedaya. Mila Sunan Punggung utawi Sèh Molana Ibrahim Jatiswara lajeng miruda malih, angili ngungsi gesang dhateng wana, wukir-wukir, pundi ingkang dipun senengi, saking ajrih wantuning alit, bokmanawi pinaten. Awit ing wektu punika nagari ing Demak kathah tiyang kalintu imanipun, utawi para tetiyang sami ngumbar hawa, ambabar budi sura wani.


48



Kala samanten Sunan Panggung lajeng terus lelana, angulati Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga. Dènè Sèh Molana Ibrahim Jatiswara laju dhateng pantaran redi Merapi, anetepi pratapanipun lami, punapa dènè ngantos koonus ing pangandika dhateng garwa-putranipun, “Heh Rubiyah, ing mengko ingsun èstrenan. Ing saiki ingsun jenak ana gunung Mrapi kènè, sarta ora pati-pati bali marang Demak, yèn ingsun ijèh andulu Sunan Kudus.” Ingkang garwa matur, “Sabab saking punapa teka ngantepaken prasetyaning galih?” Sèh Ibrahim Jatiswara awewarta, yèn lunga kapeksa, saking ajrih dahat, awit arinira Sèh Lemahbang pinatèn tanpa dosa. Garwanipun duk winartan, yèn ingkang rayi Sèh Lemahbang tumeka tiwas, lajeng anjerit lara karuna. Rèhning tanpa mendha panangisipun, sarta kaimur-imur boten saged sarèh, Sèh Molana Ibrahim Jatiswara kaken ing panggalih, lajeng angandika makaten, “Heh Rubiyah, mungguh benering waton, yèn katempuh ing pancabaya iku, kari rong prakara, pilih salah sawiji. Apa nglampus, apa nglamong? Tegesè nglampus iku bèla patining kadang. Yèn amilih

nglamong

milua

Ratu

Kalinyamat.

Apa

kang

dadi

prasetyanè, anirokena, supaya bisa kalegan karenteging tyasira.” Ingkang garwa matur sandika, manembah, lajeng wisata, sumusul ing

tapanipun

sawewadining

Ratu

Kalinyamat.

sedyanipun.

Ratu

Dinangu,

matur

sajarwa

Kalinyamat

matur

dhateng

ingkang bibi makaten : “Dhuh bibi tiyang sepuh kawula, dènè pati-pati sumusul ing ngarga, ambèlani sungkawa. Inggih sakalangkung suka bingahing manah kula, jalaran bibi mbèlani pepulunan. Ananging manawi saking pamrayogi kula, rèhning bibi sampun sepuh, punapa dènè kirang urup pati raga nglabuhi guru laki kados kula punika yekti www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

49



urup kèmawon, bibi. Mila kagaliha ing saparlunipun. Nadyan sanget asih tresna ing kadang, kedah mawi dugi prayogi. Mangka upami tiyang njemparing, lèsanipun watu item. Dèrèng tamtu pasah

bèdhoripun.

Mangkè

yèn

ngantos

bali,

tikel,

yakti

tumampeg ing jaja, ambilaèni. Bokmanawi si bibi wonten kawawa kataman balining panah, awit lèsanipun bibi bongkotaning kayu tal. Tangèh sageda gempur lèsan wau. Aben-aben malah damel sangsara, jalaran si bibi dèdè timbangè kalih kang badhè dipun elas. Yaktine beda kalih lelakon kula. Kira-kira panah saè, bèdhor kencana, kedah boten pasah dhateng gedebog, inggih saking bejanè badan kula. Yèn Jèngandika ngilo lelakon kang kula lakoni, tamtu waluhu alam. Amung kinten kula si bibi tiwas rusak, dèrèng kantenan saged angrisak. Mila mugi dipun raosaken rumiyin. Amung kula gadhah pitedah kèmawon, sageda bibi mituhu atur kula. Ing dhusun Karang Galinggang wonten tiyang satunggal, nama Kaki Walaka. Bibi amanggihana, sapitedahipun sampun ngantos boten amituruti.” Nyai Ibrahim Jatiswara suka ing galih, lajeng pamit mangkat. Boten kacarita ing margi, sapraptaning dhusun Galinggang, tetakèn boten angsal. Malah sadhusun ngriku boten sumerep ingkang nama Kaki Walaka, sarta mireng kèmawon saweg punika. Nyai Jatiswara sakalangkung ngungun, mangunandika ing galih, “Apa Ratu Mas Kalinyamat iku dora? Yèn cidraa pangandika, mokal. Nanging nyatanè ora ana kang aran Kaki Walaka.” Ing ngriku Nyai Jatiswara, rèhning kadalon lajeng sipeng ing dhusun ngriku. Sadalu tansah rinaosaken kèmawon, anggènipun tan saged kapanggih kang nama Kaki Walaka. Sareng ing wanci bangun ènjing, Nyai Jatiswara dipun undang tiyang nama Nyai Galinggangan. Ingkang dipun undang lajeng medal. Wasana dèn ajak

dhateng

griya,

miturut

malebet.

Saweg

lelungguhan

sawatawis, lajeng byar raina. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

50



Ingkang darbè griya boten pangling, yèn punika tiyang estri asring wonten ing jurang. Malah saben tiyang anginten yèn punika bangsa miskin. Mila ingkang darbè griya asmu kirang mirena. Sareng Nyai Jatiswara dipun jarawani, lajeng ngaras pada, sarwi karuna.

Dènè

tiyang

ingkang

darbè

griya

wau

sanget

pangunguning manahipun. Wantuning tiyang alit kadhatengan tamu, kekalih estri. Mangka ingkang satunggal sipatipun kèrè, suprandosipun ingkang sarwabusana èndah malah ngabekti. Mila ingkang gadhah griya lajeng ngaturi para parpat manca lima, supados sami nyumerepi tetamu kalih pisan. Dènè ingkang dipun aturi para parpat sadaya dhateng, dalah tangga tepalih. Dupi ingkang darbè griya nyadhiani sugata sakadaripun, Nyai

Sepuh

awewarta, “Aja

susah

ngrupakakè

sugataning parpat manca lima, marga mengko sedhèla anak putuku teka anggawa piranti suguhan sapepakè, ora kuciwa.” Ènggalipun, sareng para parpat sampun dhateng sadaya, lajeng wonten tiyang dhateng nyunggi tènong ageng-ageng, isi sekul ulam sapirantosipun, sumaji ngarsaning tamu. Ingkang gadhah griya dahat suka asmu ngungun, dènè anggung kabagyananipun. Wasana ingkang gadhah griya tetakèn, sinten nama miwah aslinipun. Nyai tuwa mangsuli, “Inggih kula kang nama Kaki Walaka utawi Nyai Walaka.” Ingkang gadhah griya lajeng nyaitaken dhateng para prapat, sampub ngèstreni. Wonten ingkang tetakèn, angudi makaten, “Kadi pundi Nyai Walaka, dènè Jengandika èstri mawi ngrangkep nama Jaler? Nalika saweg dhateng, kula mireng pamicara Andika nama Nyai Galinggangan. Sapunika sesilih nama Nyai Walaka, inggih Kaki Walaka.” www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

51



Kang tinakèn amangsuli, yèn wandu. Sipat wadon darbè pajaleran. Para parpat sami ngungun ing panggalih. Dumadakan wonten ingkang sepuh satunggal nama Kaki Tengara, anggerengi dhateng para parpat ingkang pitakèn wau, “Hè, hè, jemplon, aja sambrana tetakon tanpa urus. Besik sing sarèh, sarta rumeksa marang Nyai Molana Ibrahim. Iku dudu sapapadhanira.” Sirep duk mangkana, para tetiyang kadi binungkem. Kaki Tengara piyambak ingkang nandukaken imbal wacana, makaten, “Dhuh Nyai, Kyai Walaka, kados pundi menggah witipun, dènè kapareng nama rangkep? Inggih sanadyan wandu, yakti salah satunggal ingkang kaanggè sesebutan. Punapa dènè kula kedah nyuwun jinarwanana, kahananing sesegah punika, dènè kathah sarta manèka warni, saged marnèkaken sami sakala. Punika saking pundi angsalipun? Punapa dènè wonten ing pundi anggènipun ngolah sekul ulam panganan?” Nyai Walaka mangsuli, “È ki sanak sadaya, mugi andadosaken sumerep sampèyan, yèn ing mangkè jaman nagari Demak sabawahipun, ageng alit sami badhè ngambah lelampahan èlok. 1. Ingkang rumiyin, punapa pantes garwanipun wali, anama Nyai Molana Ibrahim Jatiswara kedah angeruru tiyang kèrè kados badan kula? Wah mawi purun angèstu pada? Ingkang makaten punika tandha kalebet aèng. Bokmanawi jaman Demak badhè wonten lelampahan, para luhur ujung dhateng tiyang alit. 2. Ingkang kaping kalih, tiyang ing dhusun Galinggangan boten sumerep tiyang nama Nyai Walaka, mangka sampun dangu dènya wonte jurang. Inggih punika tandha jaman Demak badhè boten sumerep sasami-sami. Sarta badhè wonten lelampahan anèh. Tiyang èstri dados jaler, tiyang jaler dados èstri. Inggih punika tandha icaling kawirangan.


52



3. Ingkang kaping tiga, badhè wonten sesunguting perang ageng. Tandhanipun

:

tiyang

gegriya

kadhatengan

tiyang

kèrè

kèmawon sumelang, temah nyuruhi parpat tangga tepalih. 4. Dènè sesuguh kula punika nandhakaken tiyang dhusun badhè nyegah mungsuh sarana sanalika saged wujud sekul ulam, kaanggè nambak umur. Tandhanipun dhateng kula ngriki asmu dipun sigèni. Wekasan malah angerobi tiyang kathah.” Mangkana Kaki Tengara, sareng jinarwan makaten ènget welinging bapa, yèn wonten tiyang nganè-anèhi inggih punika Kangjeng Sinuhun Kalijaga. Mila Kaki Tengara lajeng nolih anak-putunipun sarwi ngucap makaten, “È, è, wong ing dèsa Galinggangan kabèh, wruhanamu ingsun arsa tut wuri saparanè sesembahaku iki. Dènè sapungkuringsun,

sira

banjur

memetria

tilas

palenggahanè

Gustimu iki, karana bakal ana prang gedhè. Nagara ing Demak tutug tanah Pengging kènè.” Telasing weling, Kyai Walaka, Nyai Ibrahim miwah Kaki Tengara wus tan katingal. Patilasan ngriki wel-uwelan rebut dhucung, lajeng karan ing dhusun Kuwel, tanah Pengging Dlanggu. Ing ngandhap punika anyariyosaken pratandaning nagari ing Demak, salebetipun Kangjeng Sultan Seh Ngalam Akbar ambabar yasan

dalem

gangsa

Sakatèn

sareng

sampun

sawatawis

sumimpen, margi saweg angupados gendhing ingkang saged momor kaliyan sasingiraning para ngulami. Mila malebet gangsa Islam, tandhanipun tunggil waoten ing masjid ageng. Anuju satunggal dinten, salebeting gedhong gangsa Sakatèn wau wonten swara gumrenggeng, kados ngulami, ngaken nama pun Rambu. Ingkang satunggal nama pun Rangkung. Sajarwa, yèn dèdè manungsa. Pangakenipun, talitining jim ingkang rumeksa ing wana Bintara, nywun lilah badhè rumeksa gangsa Sakatèn punika. Para www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

53



ngulami ingkang mariksa wau, ingkang sami rinembag punapa? Wangsulanipun jim kekalih, “Adamel leresing tembung, supados boten kelantur. Mila tansah imbal gantos wacana.” Ènggaling cariyos, sareng kauningan dèning Kangjeng Sultan, lajeng andhawuhaken dhateng para wali, kinèn adamel Sakatèn kiwa tengen. Imbaling swara, gantos lelagon gendhing, nanging ing nalika punika jim kekalih kinèn rumeksa satunggal sèwang. Anurutaken imbal-imbaling pangucap, gentosan takèn-tinakèn. Ananging sami caraning jim kekalih punika, para ngulami boten wonten ingkang mangertos, awit tembung budha. Dumadakan wonten satunggiling tiyang, nama Kyai Ganjut, saged anjarwani wicantenanipun jim kekalih wau. Mila katrimah, lajeng kadadosaken kanca prebot, anabuh tengara bedhug. Menggah gancaring pangucaping jim katur ing Nata, kados ing ngandhap punika : Pun rambu atakèn dhateng pun Rangkung, kados makaten pitakènipun : “Anirna Daya. Tegesipun : tiyang padudon, alelèndhèyan tiyang sampun pejah. Mila dumugi samangkè, kanggè tembung dhusun lindhèyan kayu aking, dados angicalaken kekuwataning padudon wau. Anirna Warsa. Inggih punika ngibaratipun tiyang gadhah pasitèn, dipun sampun ing tangga, kataneman kitri utawi sanès-sanèsipun, tanpa saksi parpat manca lima. Sareng kitri sapanunggalanipun wau awoh, pasitèn katedha ingkang gadhah, sataneman wohipun sadaya. Pinanggihing manah makaten, rèhning Anirna warsa punika

tegesipun

:

angicalaken

taun.

Dados

angicalaken

kangelaning tiyang ingkang amulasara siti utawi wit-witan, ngantos www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

54

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com ===== AAK culture library I dumugi

awohipun.

Angsala


pinten-pinten

taun,

kaicalaken

bokmanawi

kadamel

kèmawon. Utawi,

tembung

warsa

wau

anyaman

wastaning kajeng taun. Dados angicalaken tetaneman. Wondènè sepènipun ing serat utawi pasahid kala panyambuting siti, inggih pikantuk dipun salokani : Anirna Warsa, dados ngicalaken taun. Inggih punika sepen saking titi mangsa, adamel petenging prakawis. Menggah warsa wau inggih anggadhahi teges : jawah. Ananging menggahing pangraos, teges taun ingkang pikantuk. Anirna Lingga. Salokanipun tiyang nyamur ing panggènaning durjana. Utawi boten kedah ing penggènanipun durjana, angger tiyang nyamur, kènging dipun salokani Anirna Lingga. Anirna Pandaya. Salokanipun tiyang gadhah prakawis, asèndhèn tiyang kèsah. Pandaya tegesipun : paèkan, pirantos. Dados kajengipun ing saloka wau : kaicalan gegarining prakawis. Punika ingkang dipun ngibarataken pirantos, sairib mèh sami kaliyan Anirna Daya wau. Anirna Parosa, Anirna purusa. Salokanipun tiyang ambaèkaken parèntahing Ratu utawi parèntahing ngadil. Tegesipun : parosa utawi parusa : meksa, mikekah, midosa. Anirna Patra. Ngibarat tiyang mukiri seratanipun. Patra tegesipun : godhong. Mila kabasakaken patra, awit tiyang kina manawi nyerat, papanipun godhong tal, ingkang nama lontar, rontal utawi kropak. Anara Wacana. Salokanipun tiyang angujar-ujari tiyang, tanpa sebab, utawi jaksa angajak reraosan kaliyan tiyang gugat, utawi tiyang

ingkang

ginugat.

Anara

utawi

Abara,

tegesipun


55

:



anjemparing. Purba utawi lingga saking : rasa jemparing. Dados anjeparing kaliyan ujar. Anir Dhsutha, Anirna Dhustha. Ngibarat tiyang angèsahaken pandung utawi durjana. Dhustha tegesipun : awon, pandung, durjana. Anirdhusta miruda wacana. Salokanipun tiyang ngaken boten ngèsahaken durjana. Miruda tegesipun : ninglar, oncat, ajrih. Anir Yukti. Salokanipun tiyang peteng utawi boten yektos panarkanipun. Yukti tegesipun : temen. Ina Riba. Salokanipun tiyang nindakaken prakawis, ingkang sampun boten saged tumindak ing pradata, amargi saking kekirangan waragat. Ina, tegesipun : cacad, kirang. Riba : pisungsun, kemèlikan. Anak-anakan Timun. Punika ambasakaken tiyang kolu dhteng anak-anakipun. Kados ta : tiyang jaler amendhet anak, rarè èstri. Sareng diwasa lajeng dipun pendhet bojo, utawi tunggil tilem. Makaten ugi tiyang èstri amendhet anak, rarè jaler. Sareng diwasa dipun ajak nunggil tilem, utawi lajeng dados bojonipun. Ina Kulina. Salokanipun tiyang lumuh sesanakan, utawi tiyang memanggih, boten abaya wara. Lina tegesipun : raket, sengsem, etrapipun dhateng lumuh pasanak. Dados kirang raketipun utawi etrapipun dhateng amemanggih, dados lumuh bayawara, saking sengsemipun dhateng barang ingkang pinanggih. Anak Molah Bapa Kapradah. Ngibarat tiyang manggih kasusahan utawi reribed, kabekta saking lepating anak.


56



Kapradah, tegesipun : kabedhah, kababar. Purba utawi lingga saking : pradhah; bedhah babar. Molah wau ngibarat anggenipun nglampahi kalepatan. Kapradhah, ngibarat tambah risak utawi reribed, awit samukawis ingkang dipun pradhah anama risak. Wasana tiyang budinipun pradhah, tumrapipun dhateng ing tamu ingkang dipun gumatosi tuwin ingkang dipun erobi ing pasegah, saèstu manawi saè. Ananging tumrapipun dhateng darbèk ingkang kasegahaken, boten prayogi, awit saking kalong, amargi dipun pradhah dhateng ingkang gadhah. Kados ta : tiyang sugih anglangkungi, manawi badhè adedana utawi udhik-udhik kathah dahteng tiyang miskin, pamendhetipun

ing

arta

saking

gedhong

pasimpenanipun

kabasakaken bedhah. Tumrapipun dhateng gedhong arta ingkang kabedhah saèstu boten prayogi, ananging tumrapipun dhateng ingkang dipun danani udhik-udhikan saè. Dados tiyang ingkang budi pradhah wau pasajanipun, babar kasaenanipun. Inggih punika kathah. Andriya

Raksa.

Punika

salokanipun

tiyang

butajengan

ing

samukawis. Andriya tegesipun : ambudi, amanah. Raksa : jagi. Pasajanipun

:

tiyang

ingkang

manahipun

tansah

jagi-jagi

kèmawon. Andaka Ina, Tan Wrin Ngupaya. Tegesipun : bantheng cacad boten

uninga

ing

paèkan,

lajeng

katempuh

ngupadosi

pandungipun. Boten saged amanggihaken, namung ngaturaken belik ingkang kapendhet pandung wau. Dados tiyang makaten punika

kalebet

cacad.

kènging

ing

panggrayangan,

tumut

mandung utawi nglampahi piyambak. Dados tan wrin ngupaya wau kajengipun : boten sumerep paekanipun ingkang aken ngupadosi pandung.


57



Andaka Atawan Wiyasa. Punika salokanipun tiyang gadhah prakawis, rumaos utawi sumerep yèn badhè kawon, lajeng kèsah minggat. Andaka tegesipun : banthèng. Atawan = anemahi; wantahan; kusung-kusung; aboyong. Wiyasa = wangun; damel. Terangipun makaten : banthèng, ngibarat tiyang ingkang gadhah prakawis. Boyong tegesipun : ingkang salugu ngalih. Punika kadamel ngibarat : kesah, minggat. Wiyasa,

kados

kadamel

awakipun

ingkang

kesah.

Dados

kapikantukaken dhateng teges : wangun inggih punika dhapur, utawi wanguning badan. Andaka Anglukar Sari, Baut tan Wrin Baya. Tegesipun : bantheng angudari

sekar,

saged

boten

uninga

dhateng

pakèwed.

Salokanipun tiyang jaler angawasaken tiyang èstri liya. Andaka angungas sari, tan wrin baya. Tegesipun : bantheng angambus sekar, boten uninga ing pakèwed. Salokanipun tiyang jaler anyara-nyara rabining liyan. Nyara-nyara

tegesipun

:

pindha-pindha,

ningkah-ningkah.

Kajengipun : angrengkuh dhateng rabining liyan, apinda utawi kacara kados dhateng bojonipun piyambak. Wondèning boten uninga ing pakèwed, utawi boten ajrih dhateng pakèwed. Andaka Kitiran. Salokanipun tiyang bogo ing parèntah, utawi ngubeng-ubeng ing parèntah. Kitiran tegesipun : kiteran; peksi perkutut; utawi wonten dedolanan anama kitiran. Manawi kanginan mubeng. Andaka Mangsa Prana, Tan Wrin Ing Lingga. Tegesipun : banthèng amangsa manah, boten uninga ing badan. Salokanipun tiyang nyara-nyara dhateng randhaning rèncangipun. Tembung prana punika ingkang kadamel ngibarat randhaning rèncang. Mila dipun wastani boten uninga ing badan. Kajengipun : www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

58



supè yèn bendara, badhè amarunggul rècang èstri. Tegesipun : dadosa panguban. Andasalin. Tegesipun : anyedasa sembrana. Punika salokanipun tiyang anglelèdhèk sato, wekasan dipun cakot utawi dipun tujah, dipun pèngkal, sasaminipun bilai ingkang pinanggih awit dèning sembrana. Andiyu Wraksa. Salokanipun tiyang purun dhateng jaksa, utawi dateng parèntah. Anditu tegesipun : kados danawa. Purbanipun : diyu, danawa. Dados tiyang ingkang purun dhateng jaksa utawi parèntah, kaupamèkaken kados danawa utawi kados santosaning pikajengan. Andum Amilih, punika mabasakaken tiyang ingkang dipun pitadosi amratanata samukawis ingkang dipun pranata, wekasan gadhah pamilih. Menggah tiyang ingkang dipun pitadosi wau, pancènipun inggih gadhah panduman, bebahan, kados ta : angedum barang utawi siti dhusun, mawi amilih ingkang saè, minangka bebahanipun piyambak. Andangkarta. Wetahing tembung : Andangkaharta. Andangka tegesipun : angudha, harda kalangkung. Punika salokanipun tiyang gadhah atur ngambar-ambar, boten kantenan wekasanipun. Anteng

Kitiran.

Ngibarat

tiyang

kathah

tenaganipun

utawi

ingkang boten saged nganggur badanipun. Ora Ana Geni Tanpa Kukus. Ngibarat pandamelan saè utawi pandamelan awon tuwin lampah awon, lampah saè, boten wonten ingkang tanpa pawartos. Saben pandamelan utawi lampah-lampah, ènggal, lami, inggih kapireng sanèsipun. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

59



Ora Urus. Punika ambasakaken tiyang manahipun ingkang boten jujur utawi ingkang boten purun uninga ing lepatipun. Urus tegesipun : leres. Ora Iga Ora Kunca. Punika ngibarat tiyang ingkang miskin sanget. Kaumpamakaken

boten

dhuwungan,

boten

bebedan.

Dados

namung kathokan kèmawon. Iga punika boten tebih kaliyan lambung, panggènan anyangkelit dhuwung. Kunca : klèwèring pucuk kampuh ing wingking. Ora Angon Kosok. Ngibarat tiyang ingkang boten angon mangsa. Kados ta : tiyang saweg kasusahan, dipun ajak gegujengan. Kosok, ing bebasan punika tegesipun : kosok rebab. Mila dipun basani : ora angon kosok, kados ta : tiyang ngrebab pathet nem, mangka dipun gambangi gandhing pathet sanga, mesthi boten kantenan. Dados bibrah. Makaten ugi sasaminipun : tiyang kasusahan, amesthi boten saged tumut gegujengan. Ora Narima Ing Pandum. Punika ambasakaken tiyang ingkang boten narimah ing pepesthènipun Gusti Allah. Kedah anggayuh ingkang inggil, kedah anggegem ingkang ageng. Ora Kena Bathuk Klimis. Punika ambasakaken tiyang blèrè kèmawon, inggih ajeng. Bathuk punika ngibarat warni. Klimis, ngibarat resik. Kajengipun : dadosa boten ayu, angger resik. Ora Kena diampu-ampu. Ambasakaken tiytang ingkang boten kènging dipun rosani utawi dipun wisèsa. Ampu tegesipun : rosa, kuwat. Ora Kena Dikarokos. Ambasakaken samukawis ingkang boten kènging dipun gegempil, utawi boten kènging dipun ina. Karokos, www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

60



tegesipun : anggras, ekul wasèsanipun. Ngrokos, tegesipun : nganggras, ngekul. Ora

Kena

Disuwawa

utawi Sawawa. Sawawa, tegesipun :

tandhing, proyogi, pantes, sambada. Puunika ambasakaken tiyang ingkang boten kenging dipun timbangi. Pra Kena Disangga Miring. Tegesipun : boten kènging dipun gegampil. Ambasakaken samukawis ingkang mboten kènging dipun lampahi akanthi sembrana, pepèka. Ora Kena Wong Pilis. Punika anggadahi teges kekalih. Ingkang sapisan : ora kena bathuk klimis. Kaping kalih : ambasakaken tiyang ngekul utawi amewahi reribeding liyan. Terangipun makaten, manawi etrepipun dhateng tiyang blèrè. Pilis wau

pilis

ayon-ayon,

kados ta

:

pilis

wungu, ijem,

jene,

sasminipun, ingkang boten wonten tiyang jejampi, manawi boten sakit. Ora Kena Londhè. Londhè, ambasakaken samukawis ingkang boten kenging dipun damel api boten. Longok-longok, tegesipun : lenggah, ngadeg utawi limampah, aningali nginggil, sairib kados langak-langak. Ora Keris, Nanging Keras, utawi : ora keris, yen keras. Punika ambasakaken

tiyang

nganggras.

Tetèlanipun,

sanajan

tanpa

dedamel, nanging keras wicaranipun, saèmper kados tiyang girigiri. Harda

Walèpa.

Punika

ambasakaken

tiyang

centhula,

amangsulaken pitakènanipun tiyang. Dipun takèni dèrèng sumaur, males tetaken. Harda tegesipun : sanget, kalangkung. Walèpa = amangsulaken ujar. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

61



Ora Dublong. Ambasakaken tiyang apes, boten daya, boten rosa. Dublong tegesipun : ciplos, gobog, pathak, cocot. Tegesipun : mripat, kuping, sirah, cangkem. Tegesipun Ora dublong punika boten saged wawratan. Ora Tèlèr. Punika sami kaliyan : dublong ora waru. Tèlèr, tegesipun : umbel. Dados kajengipun : boten saged sisi. Ananging tèlèr punika inggih ugi tembung kasar. Ora Tèdhèng, utawi ora nganggo tèdhèng aling-aling. Punika ambasakaken tiyang barès, boten mawi samudana. Tèdhèng tegesipun : tetebeng, inggih bangsanipun aling-aling. Ora Tèyèr. Punika sami kaliyan ora : Ora dublong wau. Tèyèr, tegesipun : uyuh. Menggah tèyèr akaliyan tèyèng, wau sami tembung kasar. Ora

Tembung

gadhahanipun

Ora

Lawung.

tiyang,

tanpa

Ngibaratipun patembung,

tiyang

boten

mendhet

mawi

akèn

nembungaken. Lawung

tegesipun

:

umbaran,

landhèyan

utawi

landhèyan

sawaosipun. Mila lawung kadamel upamiakèn nembungakèn, awit minangka lantaranipun ingkang akèn. Aliya saking punika, tiyang ingkang boten

micara,

boten

saè

dedeg

piadegipun,

inggih

dipun

basakaken : Ora tembung, ora lawung. Ora tembung punika kajengipun : ora bisa ngempakakè tembung. Ora lawung, boten saè dedeg pangadegipun : boten kados lurusing lawung.


62



Ora Satu. Ambasakaken tiyang kekalih utawi tiyang tiga, ingkang boten tunggil ing pamanah, utawi boten sarju. Satu tegesipun : tunggil, tunggal, banon. Ora Weruh Endhas Trasi. Ngibarat tiyang jaler ingkang boten opèn dhateng pandamelanipun tiyang estri, utawi tiyang ingkang boten purun anglampahi pandamelan kanistan. Terangipun

makaten

bumbuning

:

Sarèhning

olah-olahan,

mangka

traos

panunggilanipun

olah-olah

punika

pandamelanipun èstri, mila kabasakakèn : Ora weruh endhas trasi. Aliya saking punika, ora weruh endhas trasi wau ring basanipun tiyang ingkang boten anggadahi èring, utawi boten ngaosi dhateng tiyang, amicanteni sawiyah-wiyah. Ora Weruh Alip Bèngkong. Punika ambasakaken tiyang boten sumerep dhateng aksara Arab. Terangipun makaten : dhapuring Alip punika warni kalih. Ingkang satunggal : leres. Satunggalipun : ing ngandhap ragi nyakuntheng. Punika ingkang dipun wastani Alip bèngkong. Ora Weruh Kenthang Kimpulè. Ngibarat tiyang boten sumerep ing rembag utawi wijang-wijangipun ingkang dados nalaring prakawis. Ora Polo Ora Uteg. Amabasakake tiyang ingkang bodho sanget. Polo akaliyan uteg, boten wonten bèdanipun. Namung kaot polo punika tembung kasar. Arep Jamure, Emoh Watangè. Ngibarat tiyang ajeng dhateng kamèmilikan. Utawi : pokilipun, boten purun kagepok utawi kasempèt ing prakawisipun. Watang makaten : landhèyan. Punika ingkang kangibarataken prakawis, utawi reribed. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

63



Ora Dhenger “Pa” Pincang. Ingkang dipun wastani “pa” pincang punika pasangan “pa”. Ora Juntrung. Tegesipun juntrung : purun. Punika ambasakaken tiyang matur cecariyosan, boten genah urutipun. Utawi tiyang ingkang boten genah lelurinipun. Dados boten kantenan urutipun ingkang nurunaken. Ora Jaman, Ora Makam. Punika samukawis ingkang boten mawi kalamasa, saha boten manggèn. Utawi tiyang ingkang boten kantenan asal tuwin panggènanipun. Katelahing basa dados : Ora Jaman, Ora Makan. Makan kaliyan makam, punika sami tembung Arab. Makan tegesipun : panggènan. Makam : kuburan. Ora Nyèthèt. Punika sami kaliyan : dublong kasebut ing nginggil nyèthèt punika tembung kasar. Tegesipun : wawratan. Ora Mambu Ènthong Irus. Punika ambasakaken tiyang sanès, ingkang boten wonten ambet-ambeting sana. Terangipun makaten : ènthong kaliyan irus, punika sami abahan pawon. Dados kajengipun : boten kalebet panunggalaning sanak. Boten kados ènthong

kaliyan

irus.

Punika

panunggalanipun.

Anangining

paribasan punika dados rerebatan. Woten ingkang mastani kados makaten wau, wonten ingkang amastani : amabasakaken sanak sadhèrèk ingkang kalis. Dados kajengipun, boten mèmper yèn tunggil

bedadok.

Ingkang

dipun

wastani

bedadok

punika

warninipun kados tumbu, kadamel wadhah abahaning pawon, ingkang warni : ènthong, irus, uleg-uleg, sasaminipun. Dados kajengipun : boten mèmper

satunggal wadhah. Wadhah punika

ngibarat : biyung. Ora Mambu Sega Jangan. Punika sami kaliyan : ora mambu ènthong irus. Ananging inggih ugi dados rerebatan kados ingkang www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

64



sampun wau. Mila sekul kaliyan jangan ingkang dados upami, awit jangan abenipun tiyang nedha. Ora Mambu Wong Wadon. Punika ambasakaken tiyang èstri ingkang gadhah pratingkah utawi bebudèn kados tiyang jaler. Ora Mambu Wong Lanang. Ambasakaken tiyang jaler ingkang gadhah pratingkah utawi bebudèn kados tiyang èstri. Dados koso wangsulipun : Ora Mambu Wong Wadon wau. Ora Mambu Bocah. Ambasakake larè ingkang gadhah bebudèn kados tiyang sepuh. Ora Ganja, Ora Unus. Ambasakaken tiyang ingkang dhapuripun awon, yèn wicantenan awon utawi saru. Terangipun makaten : awoning dhapur kaumpamèkaken dhuwung tanpa ganja. Unus punika inggih unusing dhuwung utawi pedhang. Ngibarat wedaling wicanten. Hèr Gung Raja Manung. Wetahing tembung : Hèr gung raja wana anung. Punika salokanipun tiyang sugih arta, singgih ingkang utama manahipun. Hèr tegesipun : toya. Gung : ageng. Punika kadamel ngibarat kasugihan. Mana : manah. Nung utawi Anung : kawasa, utama, linangkung. Ora Bisa Andulit Mangsi. Ambasakaken tiyang ingkang boten sumerep aksara Arab. Sami kaliyan : Ora Weruh Sanak. Boten kados ènthong kaliyan irus. Punika panunggalanipun. Utawi : boten sumerep Alip Bèngkong (kasebut ing ngunggil kala wau). Ora Thothok Jawil. Tiyang gadhah solah tingkah utawi padamel, boten awewartos dhateng tiyang sanès ingkang pantes utawi wajib www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

65



dipun wartosi. Dados kabasakaken : boten wonten panothok panjawilipun. Ora Ngebuk, Ora Ngepèn. Ambasakaken tiyang boten saged maos, boten saged nyerat. Ngebuk utawi ngepèn punika sami dèdè tembung Jawi, ananging tiyang Jawi sampun kathah ingkang sumerep. Menggah ingkang dipun wastani : ebuk punika serat. Epèn = kalam. Ora Ngubengakè Jantra, Kedhayohan Wong. Utawi : Ora ngubengakè jantra, teka katekan wong edan. Punika basanipun tiyang ingkang kadhatengan tiyang èdan. Terangipun makaten : ingkang dados ila-ilanipun tiyang Jawi, yèn jantra kaubengaken, boten kadamel ngantih, ngadat ingkang ngubengaken kadhatengan tiyang èdan. Aran Raja Likasan, yèn ginawa perang, kinepung mungsuhè, ora katon; lan ora kena dialani ing wong; tulus dayanè, bener pikirè, lan bisa mlumpat adoh, sarta adoh bebèkanè, kalis ing lara, cepak jatu kramanè lan sandhang panganè; sinung kadrajatan sarta apa karepè katekan; ginawa memaling, olèhan; kinèston dèning wong wadon, kèringan, tulus karejekènè. Encak-encaken. Tegesipun : ginjal-ginjal. Yèn tumraping budi, tiyang kekathahen reringa. Encak-encak Pucuking Eri. Ngibarat tiyang ngabdi ingkang boten angsal manah. Samukawis lampahipun angsal kalepatan. Dados tansah minggrang-minggring kèmawon.

Ana Catur Mungkur. Punika maribasakaken tiyang ingkang boten purun mirengaken utawi amanah reraosan. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

66



Terangipun makaten : menggahing ngibaratipun, tiyang lumampah mawi teken, manawi ngambah radinan ingkang jeblog, tekenipun inggih kaanggè ugi, boten mawi kapilihaken ingkang gasik. Dados teken wau kawstanan boten ajrih ing jeblogan. Wondènè teken punika ngibarat pajaleran. Jeblongan ngibarat pawetrèn. Menggah tiyang jaler ingkang lèmèran, manawi gadhah pikajeng dhateng tiyang èstri, boten mawi milih. Sanajan sampun sumerep yèn tiyang awon, sarta badhè anulari ing sesdakitipun, inggih ugi dipun ramuhi. Amadu Balung Kapèsing. Wetahing tembung : Amadu balung tanpa isi. Wonten bebasan : Ora ngrungokakè jaratan growong. Wetahing tembung : Ora ngrungakakè ujaring wong. Cocak Mati Ulonè. Wetahing tembung : Cocak mati gulunè. Inggih punika tiyang lonyo pangucap, karem ngathi-ngathik ingkang boten wonten. Wekasan pejah saking ucaping piyambah. Mila dados pepènget ing tembè wingking, anak putu sampun ngantos karem ujar

jejailan, muthakil, awit

punika

mejahi

sandhang panganipun. Wonten tembung malih : Cecak Nguntal Lo, Katèpang Ngrangsang Gunung. Leresipun cecak anedha lo punika tandha kaèlokan; amung dados sasmitaning nagari kèmawon. Katèpang ngrangsang gunung punika leresipun tembung : Wit katèpan ngrangsang ardi. Yakti andadosaken kaèlokan malih. Mangka leresipun, ingkang nama katèpan wau wit-witan ingkang sakalangkung andhap; godhong karaket ing siti.


67



Yakti mokal yèn sageda angungkuli agraning wukir. Mila sadaya wau amung dados pratandha cipta sasmitaning nagari, badhè karisakan. Kala samanten sampun katur ring Nata imbal wacananipun jim kekalih wau. Mila lajeng kaanggè wewaton bebukaning gangsa Sekatèn

wau

imbal-imbalan

kadi

ucap-ucapan,

wangsul

winangsulan. Bebukaning gangsa Sekatèn winasta Rambu. Dènè leresipun bebuka Rambu punika Sekatèn Ageng Rangkung punika Sekatè Anakan. RAMBU : bedhug rumiyin, minangka tengaraning bebuka ingkang nama Rambu. RANGKUNG : demung panunggal kasarengan saron barungan, lajeng saur-sauran ing bonang. Tanpa kenong. Sadaya wau ingkang dipun enut swara barung binarunging jim kekalih, nama pun Rambu Rangkung, inggih punika ingkang rumeksa gangsa Sekatèn. Dènè rarasing gendhing barung rarasing sisingiran masjid.

Perangan II MANGUNAHING PARA PANDHITA SIDIK Ing mangkè anggelaraken mangunahing para pandhita sidik. Ing dalem Kadis anyariyosaken pangawasaning manungsa ingkang sampun katarimah ngilminipun. Nalika jaman nagari Demak kathah ura-uru, nyarengi dhatengipun tetiyang anama Sahida. Dhatengipun wau boten kantenan ingkang dipun jujug, amung ngelambrang kadi majenun. Ing ngriku Sèh www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

68



Sahida wonten nagari Demak anggelar pangawasa, sagedipun babar mangunahing pandhita lunuwih. Anuju satunggil dinten Sèh Sahida tilem malumah wonten sangandhaping waringin kurung, sarwi ngumbar wetengipun. Wasana puseripun murub saengga latu mulat-mulad, kadi ngobong waringin sengkeran. Temah adamel kagèting tetiyang kathah. Mila ngantos kapariksa dening Bupati ingkang caos. Ginugah boten tangi, jinunjung tan kuwawi, dipun angkat tiyang kathah meksa wangkot. Ngantos atur uninga, temah tinedhakan dèning para wali kathah. Ananging sareng sampun dumugi panggènan anggènipun tilem wau, para wali wang-wang amulat, awit angèngeti adat ingkang sampun

kalampahan,

lelagon

angenèh-anèhi

punika

tamtu

Kangjeng Sinuhun ing Kalijaga. Mila para wali malah ajrih nyelaki. Dènè pamagangan wali ingkang ajrihan sanget kapara amung manembah sasèdhokan kèmawon. Sareng sampun sawatawis dangu, para wali wangsul, atur uninga Sang Nata, yèn Kangjeng Susuhunan Kalijaga sarè malumah wonten ngandhap waringin sengkeran. Para wali ajrih nyelak, para bupati ingkang caos ngaturi wungu, boten karsa. Amung èca-èca sarè kèmawon. Mila nyumanggakaken ing karsa Nata. Kangjeng Sulta angandika, “Mungguh Sunan Kali dadak anjujug sarè ing ngalun-alun, apa karsane Prayoganè titinen dhingin. Si Kaki Rambu Rangkung, jim biru kang rumeksa gamelan Sakatèn apa ijih gumrenggeng swaranè, imbal wacana apa maneng ? Yèn ora ana swaranè, pasthi iku kang mindha papa anèndra.”


69



Kyai Ganjur lajeng lajeng anilingaken saking jawi, taksih imbal wacana

gumrenggeng.

Kangjeng

Sultan

andangu,

“Kapriyè

imbaling Wacana ?” Kyai Ganjur matur, “Matur grenengipun : Uga tunggal, nanging dudu jaganè. Umung jajal pangajaring praja arja. Ujaring wong wekasan suwung nyatanè. Upamanè anaa kang ingupaya. Urub apa pasthinè bisa tumeka. Ubayanè anèng Demak dunungira. Upayanen ana urang-urang mata.” Sigeg, ing galih duk miyarsa, Kangjeng Sultan ing Demak dyan tumedhak piyambak dhateng alun-alun. Sarawuhing ngriku mèh kagèt, sinengguh pepundhènipun sanyata. Ananging sareng dipun titik walikating dalamakan ingkang kiwa, boten mawi gebyaring amawa cahya kadi memeliking sesotya. Yakti dèdè gurunipun. Yèn sesipating warna, mèmper. Mila andadosaken

kagèting

galih.

Sareng

dipun

patitisaken

wewelingipun dèdè, nadyan patrap anganèh-anèhi, nanging Sang Nata lajeng sinidhem kèmawon. Mila para wali sami boten angraita karsaning Nata. Tinarka nyata, yèn Sunan Kalijaga. Mila sami anut wangsul, umiring konduring Nata. Lajeng anjog ing sitibentar, nimbali lurah yaga, pun Setu kalih pun Monggang. Dhinawuhan rumeksa yasan dalem gangsa Sekatèn. Dènè Kyai Ganjur lajeng kapiji dados Lurah Suranata, wonten ing serambi masjid panepèn. Pangkatipun Kyai Ganjur sangandhaping www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

70



Pangulu Ageng. Kayi Ganjur wau pasowanipun rinilan anunggil para wali. Kacariyos satunggal dalu, Kangjeng Sultan dhawuh kabèh para wali kinèn angraosaken sasmitanipun jim biru, ingkang rumeksa gangsa Sekatèn. “Kyai Rambu Rangkung imbaling wacana pitung angkatan, mawi bebuka “HU”, pikajengipun punapa ? Maknanipun kadi pundi ?” Dènè para pamagangan wali dhinawuhan sami ngupaya Sunan Giri kalih Sunan Kudus. Yèn kapanggih, kairida, rèhning praja wonten pratandha, yèn sunya pasthi punika pandamelipun Sunan Giri utawi Sunan Kudus. Pamagangan wali matur sandika, mangkat sadaya. Ènggaling carita, Sunan Giri tigang dinten sampun rawuh ing Demak kaliyan Sunan Kudu. Ingaturan pawarti yèn ngalun-alun wonten anèh-anèhan. Sunan Giri kalih Sunan Kudus ingaturan mariksa. Kalih pisan lajeng mangkat. Boten dangu wangsul, matur ing Nata, yèn punika pandamelipun Sunan Kalijaga. Kangjeng Sultan Demak pandamelipun Sunan Kalijaga. Kangjeng Sultan Demak api-api ngungun. Sampun sami ginalih, para wali lajeng dipun dhawuhi maknani sasmitanipun Kyai Rambu Rangkung, jim biru ingkang tengga Sekatèn. Dènè imbaling wicara mawi bebuka “HU” kaping pitu. Mila Kangjeng Sultan lajeng anjibahaken dhateng Sunan Giri kali Sunan Kudus sakancanipun sadaya, menggah ingkang dados pikajenging sasmitanipun Kayai Rambu, Kayai Rangkung kados pundi. Dènè mawi “HU” kaping tiga dènnya imbal pamicara. Mokal www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

71



yèn botena wonten raosipun. Sadaya para wali matur sandika. Dadya lajeng rinaras raosing sasmita wau. Warni-warni pamanggihipun : 1. Sunan Giri angarang kanyataning “HU”. Pamanggihipun : humat. Tegesipun : umating Allah iku ngawruhana rahsaning ngilmu kang wis dadi iku weruh wewadining pangkating Dat pitung prakara. 2. Sunan Kudus pamanggihipun “HU” punika hurip. Pikajengipun : urip

iku

wenang

nganakakè

pitung

prakawis.

Mila

yèn

tanggung-tanggung ngilminipun luhung pengung kèmawon. Awit tiyang pengung punika sampun boten ngajengi warahwuruk. Mangkana salebeting gunem raos, kasaru rawuhipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga, dumrojog tanpa larapan. Dupi wus tata lenggah, lajeng angandika makaten: “Iki wong dèsa, aran Kaki Tengara, prayoga kawulakna. Pantes amajibi lawan anglurahi para paniti masa. Lan maningè, wong kang turu sangisoring

wit

waringin kurung, kairida

anèng

ngarsaningsun. Poma warahen, ingsun wus teka.” Para kanca anggandhèk sandika, mangkat. Dupi prapta temah matur dhateng kang nèndra, “Gusti, Paduka tinimbalan manjing pura, karana rama Paduka sampun rawuh ing kadhaton, amung ngentosi sowan Andika kèmawon.” Radèn Sahida gumrègah lumaksana, kèrid ing gandhèk kekalih. Sadhatenging ngabyantara Nata, Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga angandika: “Hèh, hèh, Sahida, ing mengko sira wus katemu lawan ingsun. Sira banjur lungaa manèh, ngupayaa bumi Bintara kènè. Yèn ana

dèsa

lemahèdarbè

ganda

langu,

banjur

bebadraa


72



sakuwasamu dhèwè. Lawan ing kono bakal ingsun anggo nganggur, supaya bisa dadi petilasan.” Sèh Sahida matur sandika, nyuwun dhawuh menggah ingkang kawajibaken punapa. Kangjeng Susuhunan Kalijaga angandika : “Sira

dadia

punggawa

pamijèn,

amajibana

barang

lelungguhingsun bumi dèsa kang parek ing kono. Bèsuk sawatara dina ingsun tumeka, bakal karya wisma kangdadi pasarèyaningsun dhèwè. Sarta sira ingsun wenangakè mangrèh wong cilik sabalabaging bumi satus karya. Dènè kang bakal dadi dalemingsun, sira aja wani-wani angetrapi, sarta wus ingsun paringi tetenger : kayu kumuning bang utawa kayu tayuman; telu kayu garu; kayu widara putih, kayu waliku. Saubengè kekayon lima mau mung sawangana wates bae. Bèsuk ingsun dhèwè kang ngadani.” Kangjeng Sultan ing Demak mimbuhi pangandika, “He Kulup Sahida, ingsun apeparing aran. Sira ingsun rilani jeneng Pangèran.” Para wali aneksèni sadaya, yèn ing mangkè Raden Sahida nama Pangèran ing Kadilangu, sarta angsal ganjaran sabin, kathahipun kawan atus karya. Dalah saking rama dados gangsal atus karya. Dupi wus sampat dhawuh pangandikaning Nata tuwin dhawuh wewelingipun ingkang rama, lajeng pamit, kalilan mangkat. Ing sawatawis dinten Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga tedhak ing panggènanipun ingkang putra. Radèn Sahida dipun damelaken tarapan saèngga gedhang salirang, kaanggè wadhah bekakasing dalem. Dumadakan ing salebetipun angadani dalem, Kangjeng Susuhunan Kalijaga angsal kaèlokan, èncèh isi rajabrana kebak.


73



Sanadyan manggih, kedah bayawarakaken dhateng tangga tepalih, sinten ingkang gadhah èncèh wau. Tangga tepalih, parpat manca lima sami matur, boten rumaos ndèkèk. Mila sareng sampun boten sami ngakeni, ugi rahadunya lajeng kawaridinaken dhateng para bekel ing ngriku. Mila kumrubut sami nuwun-nuwun. Mila para tetiyang

sakiwa-tengenipun

ngriku,

nadyan

ingkang

boten

kabawah, sedya atur bulu bekti, bau suku tumut ndandosi dalem, sarta badhè pasarèyanipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga. Kinaroyok ing kathah, lajeng ènggal dados. Istha masjid tur cèkli langgarè, ingubengan tirta wening. Mila lajeng karang ing Kadilangu. Makaten pangandikanipun: “Hèh Sahida, sira dèn ènak atetunggu pasarèyaningsun, lawan ingsun tinggal wewekas, dèn èstokna. Sapungkuringsun, sira aja wani-wani ngungkabi gendhaga wadhah wangkinganingsun. Saturun-turunira,

sing

sapa

langkah,

nganti

weruh

wangkinganingsun, pasthi tanpa mata.” Sabda pangandikanipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga dhateng Pangèn ing Kadilangu pinareng dèning Allah tangala. Sami sanalika kadi binarung ing swara gumeleger ngawiyat, lindhu gonjing, prahara gora rèh kagiri-giri. Saluwaring prabawa, punang gandhaga wadhah wangkingan kadi pinaku, karaket ing manah. Sarta ingkang dhinawuhan ugi ngèstokaken. Saturun-turunipun Pangèran ing Kadilangu sami ajrih sumerep dhapuring pusaka wangkingan wau. Dumugi sapunika kènging nyirami lisah cendhana nyumerepi dhapur tangguhipun. Suprandosipun ing nguni wonten ingkang sumedya badhè uninga. Margi mingkis sinjang gegubahan, saweg uninga sadlèrèngan kèmawon, tiyang wau mripatipun nyeplos. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

74



Mila tulus sapriki lajeng boten wonten ingkang wani uninga wangkinganipun Kangjeng Susuhunan Kalijaga. Wasana lajeng dipun dhawuhaken dados wewaton : sinten para ngulama tuwin para juru kunci ing pasarèyan Kadilangu, katamtokaken ing saben Anggara Kasih, ingkang nyirami Kyai wangkingan kedah mawi dipun tutupi mripatipun, kanthi tiniti boten kèngis maripatipun. Nadyan para ratu, boten kenging uninga wujuding wangkingan wau. Kacarita malih, Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga, sasampuning paripurna anggènipun yasa dalem dalah langgaripun, lajeng dhawuh dhateng ingkang putra, rèhning sampun sepuh, boten karsa angagem wangkingan. Amung badhè gebayakan kèmawon, ngagem teteken pucuk cis wesi cawang, sarta pamit ingkang putra, yèn badhè ngaluyur nuruti karsa. Amung rèhning boten ngagem wangkingan, ingkang putra wineling, njagi rumeksa boten kènging ngagem, boten kènging uninga. Ingkang liningan matur sandika ngèstokaken. Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga lajeng kèsah lelana, sapurugpurug, ngantos dumugi tanah ingatanah, pulo ingapulo, manca nagari, pasisir sampun kaancikan sadaya. Malah satengah kaoling carita, dumugining paran, ing saben saonjotan santun gelar, santun warni. 1. Ing nalika ngambah laladan pulo Pinang, Kangjeng Sunan Kalijaga sesilih Jaka Lonthang. Ing ngriku witipun wonten Serat Suluk ngilmi, dipun wastani Suluk Lonthang. 2. Ing nalika ngancik dhateng pulo Siyag, lajeng nama Kyai Dana. Ing ngriku witipun wonten Serat Suluk Besi, awit Kangjeng Sunan Kali kèlu dhateng pakartining tiyang pandhè wesi, laminipun kalih taun. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

75



3. Ing nalika ngancik pulo Bayan, ngantos dipun jajah saubenging nagari. Mangka pulo Bayan punika tigang jaman dipun kulinani :

ngambah

ing

Bayanmani,

lajeng

ngambah

dhateng

Bayanmaot, lajeng dhateng nagari Bayan Budiman. Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga ngalih aran kaping tiga. Duk nganggit Suluk Bayanmani nama Empu Hartati. Nalika nganggit Suluk Bayanmaot ngalih nama Empu Hartadaya. Sareng wonten nagari ing Bayan Budiman ugi nganggit Suluk Bayan Budiman. Kangjeng Susuhunan Kalijaga sesilih nama Sèh Ismangil Jatimalengis lamènipun ngambah jaman nagari tetiga wau tigang taun. Lajeng wisata sapurug-purug malih. 4. Nalika ngancik wonten ing nagari Ngacih, Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga ugi nganggit Serat Suluk Acih, jejuluk Sèh Sutabrit. Kalunta-lunta ngantos nagari ing Mekah, nanging Sèh Sutabrit awarni larè dolanan. Dènè ambah-ambahanipun dhateng masjid Mekah, adamel kaèlokan, dènè purun anglanggar ngilmi dhateng para jamhur Mekah. Inggih punika ingkang sampun kasebut wonten rahsaning Serat Suluk Sutabrit. 5. Ing nalika ngmabah pulo Siyem, Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga anganggit Serat Suluk Puji. Dènè sesebutaning nama : Kaki Linggapura. Wonten ing laladan nagari Siyem boten karsa anglajengaken.

Suprandosipun

dangu,

jalaran

kasengsem

aningali cara-caranipun tiyang anggènipun liru lambang urubinguruban. Kala samanten Kaki Linggapura kalanturipun nama Kaki Singgapura.

Dumugi

sapriki

lestari

dados

lambang-

lambanganing arta, kados ta : arta saking tanah jawi wonten nagari liyan boten ajeng, kedah lintu arta liyan. Pundi ingkang dipun purugi liyaning praja, badhè ngajawi ugi lintu arta tanah Jawi. Makaten ing caranipun. Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga wonten ing ngriku ngantos sakawan taun, jalaran dipun pupu dèning juragan, nama Kaki Glontor. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

76



Sanget asihipun, malah dipun ajak gegramèn dhateng pulo ing Bojong, inggih pulo Ciamis. Akathah lelangening nagari, karya senenging panggalih. Mila Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga lajeng nganggit serat Suluk Gontor, awit saking saweg tumut dagang Kaki Gontor. 6. Ing nalika kondur saking bawah Siyem, Sang Lelana lajeng kondur angajawi malih. Ing ngriku taksih andugekaken lelana jajah wana, wukir, jurang pèrèng sungil. Sang Lelalana karsa nganggit

Serat

Jaka

Rasul.

Ing

nalika

punika

kapareng

anggelaraken rahsaning ngilmi babaran wahananing Dat, tinunggilaken lawan panganggitipun Suluk Jaka Rasul wau. Mila Suluk

sareng

dados

gegebengan,

sakalangkung

gancar

piyambak. Sarta raosipun dhateng tèkad tetèla kathah meleng piyambak

rahsaning

ngilmi

kasampurnan.

Kapara

mawi

cecarangan angangit imbal-imbalaning swara, dipun wastani Suluk Burung, ingkang kadhapur pangartining para paksi gemak dènya rebat unggul, prakawis pambektaning jasat dalah kurunganipun. Sadaya wau sakalangkung ramèning pamicara. Ing ngriku witipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga lajeng anganggit Serat Suluk Burut. 7. Ing nalika punika Kangjeng Susuhunan Kalijaga lajeng karsa lelana malih dhateng tanah kidul, anjujug pinggiring samudra, inggih punika ingkang winastan ing Dalepih. Laminipun jagajaga satepining tasik kinten-kinten satengah wulan, saweg amuthuki

tiyang

satunggal,

tanpa

mangganggè

wastra.

Awakipun namung dipun ubeti oyod, sirahipun anyunggi sakathahing uwuh ron aking. Upami dèdè

Sinuhun Kalijaga,

tamtu mlajeng, awit sinengguh brekasakan ingkang rumeksa sapinggiring sagara Dlepih. Wasana sareng saya celak, dinangu sarana angagètaken. Ingkang nyunggi uwuh kagètipun sanget, ngantos andherodhog, andhèprok boten saged lumampah. Sambatipun amung mati. Tinanggenah ing pangandika, lajeng matur saparlunipun, “Kawula pun Wana, larè ing dhusun Dlepih www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

77



ngriki, badhè ngupados paksi mliwis, kasadè damel ngingoni anak putu.” Kangjeng Susuhunan paring sabda waluya, lajeng angandika : “Kaya kapriyè rèkanè amèt manuk mliwis ? Ingsun arsa uninga. Lakonana, aja kasuwèn.” Ingkang sinabdan manembah, lajeng malebet ing warih. Ririh lampahira. Dènè ingkang katingal amung ombyong-ombyongan uwuh. Dèrèng pati tebih, dumadakan anyarengi panebaning paksi maliwis, niyup saking nginggil mangandhap, lajeng angambang

ing

toya

bayak-bayakan.

Wana

marpeki,

tumandang. Punang paksi mèh telas. Saking kekebaken kapisipun, temahan rinèntèng ing tetali kang sinabukaken. Tali tampar, lulup, sampun kacakan sadaya. Kantun tigang iji, kagèt, muluk ing gegana. Dènè kagètipun paksi tetiga wau, awit pun Wana kuwalik badhè kelem, awit saking kawratan pambektanipun. Nanging Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga awas ing pandulu. Pun Wana pancen galagepan, lajeng sinaut ing teteken, ginanthol ing cis. Pun Wana saged minggir, lajeng dipun entasaken. Dupi sampun

sarèh napasipun, lajeng

dinangu. Pun Wana matur makaten, “O, Gusti, salami kawula pados peksi maliwis boten kados sapunika. Bok sampuna kawula kelem saking boten kuwawi mbekta, kados rampun tan akècèr. Katujunipun lajeng paduka entasaken. Sapinten ing panuwun kawula, Paduka paring gesang. Mangka kirang sakedhik kemawon, tamtu pejah. Boten langkung, rèhning Paduka ingkang nambak ing nyawa kawula, angsal-angsal kawula paksi maliwis kawula sumanggakaken.” Kangjeng Susuhunan Kali angandika : “He

Wana,

angentasakè,

sira

rumangsa

duk

sira

urip

awit

galagepan.

ingsun Iya

kang banget

panarimaningsun, sarta antuk-antukira maliwis sira aturakè maringsun. Ananging dadèkena sumurupira, maliwis kang www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

78



wus gawa, kabèh mabur, jalaran nalika sira kelep ing banyu, nganti lali pangangsilanira.” Pun Wana èmèk-èmèk kapisipun, nyata suwung. Nadyan ingkang sami cinancang ing tetali sabukan, sami mabur. Satunggil boten wonten ingkang taksih. Pun Wana dadya kaduwung sanget. Dangudangu lajeng mosik makaten, “Dhuh Sang Pinundhi, rèhning sampun kapotangan umur kula, kaparenga Paduka tumedhak ing pagriyan kawula, parlu badhè angaturi sesegah sakadarè tiyang dhusun, margi wanci sapunika sampun ngajengaken surup.” Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga amituruti. Dumugining wisma, ngancarani lenggah ing salu. Pun Wana lajeng medal, sanjang biyungipun, kapurih sesegah. Kang ingatag tanggap, angratengi badhè segah. Pun Wana lajeng dipun timbali dalah biyungipun. Saprataning ngarsa, dhinawuhan : “Nini, sira aja susah nyuguh sarana nganak-anakakè kang ora ana. Ingsun trima tanpa sugata, angger tangga teparomu padha teka kènè.” Pun Wana matur, “nDatengaken tiyang wau inggih kedah nyegah sawontenipun.” Kanjeng Susuhunan angandika : “Gampang prakara suguhing tangga teparomu kabèh. Ana pira kèhè?” Wana matur, “Cacahè eri kawandasa sèmah. Mangka adatipun, ing dhusun Dalepih ngriki, saben dipun undang, jaler-èstri dhateng sadaya. Wah sami bekta anak, margi sampun dados rerukunaning rembag ngajeng, sinten ingkang gadhah parlu, tangga tepalih sami rungkat sadaya, alih-alihan.” www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

79



“Yèn mangkono luwih becik. Pasthi mengko ana kamurahaning Pangèran kang kena sinuguhakè.” Ing nalika punika Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga lajeng maringaken waragad sacekapipun. Dadya kalampahan ing dalu punika saged ndhatengaken tangga tepalihipun sadaya. Warnaning sugata boten anguciwani, karana pinaringan waragad kathah. Sareng sampun ing wanci dhatengipun. Sami dinangu, arta anggènipun maringi waragad telas punapa taksih. Yèn telas, dipun paringi malih. Lumbung pari kalong pirang gèdhèng, yèn kathah lukaking pari, dipun jogi malih. Biyungipun

Wana matur makaten, “Arta ganjaran kablanjakaken

ulam, bumbu warni-warni, pirantosipun sekul ulam panganan. Panumbasipun langkung kathah, arta boten kalong. Wadhah uwos tanpa kèndel panakeripun, wasana ing padaringan boten lukak. Nadyan ing lumbung malah kebak. Mila arta kawula aturaken wangsul malih.” Kanjeng

Susuhunan

ing

Kalijaga

boten

karsa

anampèni.

Pangandikanipun makaten : “Bibi, mengko tamunira padha wratanana arta sacukupè. Kang liningan matur sandika. Ing sadalu punika dhatengipun para tamu langkung kathah. Dalah parpat mancalima anggili tumut manggihi. Pun Wana nyariyosaken kawasaning tamunipun, sarta anambak nyawa, amiwiti tumeka mungkasi. Dupi tekèng tengah dalu, Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga tumedhak ningali tamunipun, sarta tumut lelenggahan, lajeng paring pangandika makaten : “Kabèh

sanak

sadulur,

ing

mengko

padha

timbangan

saparlunè. Lelakonè si Wana enggonè ngupaya manuk maliwis, www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

80



wasana malah anemu papa. Marga saka maha kumawawa, wekasan mèh palastra, tur tuna sedyanira. Saka wus katrucut basanè, arep males kabecikan marang ingsun, uga banjur ingsun pitututi. Èwadenè saka karepku, becik mangan ènak lawan sanak sadulur, tangga teparo, anulusakè rukunè.” Ingkang sami dhinawuhan sakalangkung nuwun. Kacariyos malih, salebeting pajagongan, Nyai Wandawa kuma purun atur pratèlan makaten, “Dhuh Sang Pinundhi, sanget panuwuning manah kula, dènè saged marek ing Paduka, karana nguni pun patik sampun natè uninga, duk Paduka saweg birahi angadani sumur utawi masjid, wonten ing dhusun tanah Pajang. Awit kawula punika temenipun, biyung kawula sampun natè ngawula ibu Jengandika. Malah kadhawuhan nginyani putra kakung, nama Radèn Mas sahid, inggih punika ingkang tunggil sesepan kawula. Sareng pun biyung pejah, kawula lajeng imahimah, angsal Kaki Wandawa. Dupi semak kawula pejah, lajeng dumugi ngriki, kaanggè sepuh-sepuh, kapara dados dhukuning bebayi. Mila sadhusun punika sami ngalap kasagedan kula padhukunan wau. Mila pun patik nuwun deduka, dènè sumalonong purun sapocapan, parlunipun amung badhè matur, ingkang nama Radèn Sahid punika rayi Paduka punapa raka Paduka?” Kagjeng Sinuhun ing nalika punika dahat pangunguning galih, boten kanyanan yèn Nyai Wandawa punika kadang palihanipun. Dados lajeng sajarwa, yèn sariranipun. Mila Nyai Wadana lajeng pinaringan sih ganjaran saking luwesing atur, kalawan nyata. Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga ngandika : “mBakyu Wandana, wus ingsun anggep nyata caritanira. Ora luwih ing samengko sira ingsun paringi ular-ular, enggonen pawitan saurripira. Tampanana pasihaningsun, rupa kalpika. Kaksiyatè : sira bakal ginugu marang sasama-sama. Lawan ardana sawatara, tampanana.” www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

81

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com ===== AAK culture library I Ingkang

pinaringan

dahat


nuwun.

Sasampunipun

makaten,

Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga lajeng paring arta dhateng para ingkang sami tinimbalan wau. Amung kènging kanggè sesarat sawatara. Kados ta : arta tigang reyal ing dalem tiyang satunggal, sadangunipun boten saged suda. Para tetiyang sadaya naracak ganjaranipun. Wewelingipun Kangjeng Susuhunan Kalijaga ugi sami kèmawon. Ing nalika samanten Kangjeng Susuhunan kalijaga lajeng pamit, badhè andugèkaken ing lampahipun, lelana sapurug-purug. Rerancanging carita, Kangjeng Sultan ing Demak dahat angajengajeng rawuhipun Susuhunan ing Kalijaga, margi sampun dangu mboten anembah ing guru. Mila para wali sinebar, angupaya dhateng pundi purugipun. Sunan Punggung aturipun, “Boten susah dèn upaya. Manawi sanyata sungkemipun murid, dhateng piyambak. Dènè guru kangen tataning murid, pasthi saged katuju piyambak sarta sampèka sapiwarahing guru, yakti dugi sedyanipun.” Gantya kang cinatur malih. Arya Jipang salebetipun anata baris pendhem wonten ing dhusun Panolan, saweg lelenggahan kalih ingkang rayi ipè, nama Radèn Puspita. Ing rinten dalu tansah padudon karsa, jalaran Arya Jipang sedyan angkara murka. Radèn Puspita tansah ambolèhi atur, amrih rapih, pinapagaken ing karsanipun, “Kakang Arya, punapa saèstu angrampit prang dhateng Demak, punapa boten? Kantenan anggèn kula manah. Saupami boten saèstu ambebara prang, inggih sokur, margi kula badhè ngupadosi wekasaning kajat kula dhateng tanah bang wètan, nglantun anglantun dhateng tanah kidul, rèhning sampun boten saèstu prang. Dènè yèn karsa Paduka kenceng nglurug www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

82



prang dhateng nagari Demak, kula nyuwun pamit, boten ndhèrèk, jalaran kula gadhah parlu sakedhik. Anak-anak kula sampun sami diwasa, badheè kula suwitakaken dhateng Kadilangu, supados angaji tatakrami.” Arya Jipang mangsuli makaten, “Mungguh aturira iku wus ora kena pinikir sayekti. Pèdah apa ajurira iku? Yèn sida nglurug, sira pamit ora labuh maringsun. Yèn ora sida ngadani, ngalaga, sira bakal ngumbara, lunga sakarepira dhèwè. Dadi apa kang sira anti-anti nganggo cumandhang dhawuhingsun? Sarta wus mratandhani sira iku wedi mati. Luwih becik sira lunga samengko iki.” Ingkang rayi matur, “Ingkang makaten punika, Kakang, pamanggih kula, dados tiyang enèm inggih kedah matur ing kadang tuwa. Paèdahipun antuk sabda pangèstu, supados gampila ingkang kula sedya ayu.” Arya Jipang mangsuli radi sengol, “Mungguh caturira iku kabèh, ing ngatasè milu wong ngatuwa, tanpa gawè, awit sira iku mung lumuh, malumuh wedi campuh. Upama ingsun candheta, digawe apa, parlunè ora ana. Bara-bara angur aja katon mata, tur ora dadi klilip. Ananging supaya tan mandheg tumolèh, mboklunga pisan.” Radèn Puspita anampeni. Kadangipun lajeng dèn ajak kèsah. Sareng sampun sawatawis tebih, ingkang mbakyu jinarwan yèn Arya Jipang badhè boten tulus gesangipun. Tinimbang ing tmbè boten tulus kompra, luhung miruda. Sinten ingkang sotah mengku, angger boten dados manah mutawatiri. Ingkang raka Retna Paniwèn gentos anjarwakaken, “Iya, teka pasanga yoga, sira anggawa lunga raganingsun. Pancèn sadurungè sira mangkana, wus

dadi

pangèsthing

tyasingsun.

Sajatinè

ingsun

iki

ora

kinanggokaken kadi para garwa pangrembè Arya Jipang. Ananging saka tunaning pandon.” www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

83



Ingkang rayi matur, “Kadi pundi liring pandon tuna?” Retna Paniwèn mangsuli makaten, “Yayi, ingsun iki sanyata sipatè wadon, nanging satuhunè tiwas kalumrahanè, ora kena kinarya pasamuwan ing papreman. Dadi Arya Jipang mengku raganingsun iki mung ginawe genep waè.” Radèn Puspita dahat pangunguning galih. Wekasan suka sukur anarimah. Dadya

makaten ing aturipun, “Kakangmbok,

yèn

makaten Paduka luhung ndhèrèk tetruka ing Ratu Mas Kalinyamat. Saiba sukaning galih. Retna Paniwen nembadani, lajeng kadhèrèkaken. Boten winarna ing margi, sapraptaning wukir, laju marek manembah ing ngarsa. Dinangu, matur sajarwa sawewadinipun. Ratu Mas Kalinyamat dahat sukaning galih, lajeng pinatah tengga korining pratapan. Radèn

Puspita

tinanggenah

ing

sedyanipun,

matur

badhè

ngupados wewenganing manah. Ratu Kalinyamat lajeng paring pitedah, Radèn Puspita dhinawuhan ngupaya Kaki Walaka ingkang dhedhukuh ing dhusun Galinggang. Saupama suwung kinèn anganti, awit janggan Walaka iku araning rèrèh ing wisma. Karemenanipun lelana tanpa sedya. Raden puspita manembah, lajeng mangkat. Ing samargi-margi anggung kasangsaya sinangsaya, awit pakartining margi boten amiranti. Èwadènè Radèn Puspita mèrang, yèn balia. Tan ajrih bebayaning margi rumpil, sungil-sungil. Dumadakan sapraptaning wana kapethuk tetiyang, nama Kaki Janggalana. Duk tinakènan dhateng Radèn Puspita, temah sugal wangsulanipun, dènè boten dipun ajèni Kaki Jenggalana. Dangu-danguning rembag dipun ajèni Kaki

Janggalana.

Dangu-danguning

rembag

temah

dadya


84



pancakara, ngantos ramè, gentos kasora, nanging boten mawi gegaman. Radèn Puspita sakalangkung kaken ing galih. Badhè teluk, pakèwed

manawi

angauba

dhateng

sasami-sami.

Yèn

nanggulangaa, langkung kasoran, saha mèrang sanget. Dangudangu

Radèn

Puspita

lajeng

mitembung

angasih-asih.

Kyai

Janggalana awewarah yèn lana, dèn ajak ngumbara sapurugpurugipun, tan nana sinedya. Radèn Puspita anut, tan lenggana ing rèh. Kyai Janggalana lajeng lelana sapurug-purug. Ing saben surup surya atetaken : “Opa sira ora ngelih, lawan apa ora ngelak?” Radèn Puspita matur, “Boten.” Dumugi tengahing dalu Kyai Janggalana galundhung jurang, sarè asesengoran. Watawis dangu wungu, lajeng kaloyongan malih, balasakan ing bebondhotan. Watawis ing wanci gagat bangun enjing Kaki Janggalana nolih, tetakèn, “Apa sira ora arip?” Aturipun, “Boten.” Dados Radèn Puspita anggènipun anglampahi tut wuri wau sampun tèkad pejah, sarta boten angraosaken risaking sarira. Saweg tigang dalu Radèn Puspita sangsaya mempeng dènya tut wuri Kaki Janggalana. Parmaning Hyang paring rèh rahayuning titah. Radèn Puspita sampun katingal kuwungipun, awit bebasan ulat, karep, ati madhep dènya tèkad pati, sedya puruita. Kayi Janggalana kagèt aningali kuwunging nitya, asmu mancorong. Mila Kyai Janggalana welas ing galih, temah angandika : “Jebèng, boya ilang sira ngetutakè saparaningsun. Dibasakakè mokal kaluwèn, bakal ora wareg. Mesthi bakal ana sihing Pangèran maring kang kaluwèn. Mula dèn banget tarimanira.” www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

85



Kaliyan lumampah kèmawon pangandikanipun. Kaki Janggalana lajeng ngambah samadyaning wana tarataban. Boten wonten tiyangipun, tebih dhusun, tebih warung, tanpa toya, utawi kekajengan ingkang ageng-ageng. Radèn Puspita matur, “Punika pundi?” Sang lelana angandika : “Perluning wong anggeguru iku iya ing tembè tumekaning pati aja nganti kaliru ancasè. Aja nganti kasawar tibanè, aja nganti kasangsara lakunè ing dalem pati.” Radèn Puspita matur, “Tèkading kahanan jati punika punapa wonten bèda-bedanipun? Awit ing dalem pati punika badhè nyandhang tiwas ing tri prakara : 1. Bosoking jasad, awit sampun nunggil kaliyan luluhing siti kang lebet. 2. Risaking piranti dènè sampun koncatan anjing-anjinganing bayu otot, kulit daging, sami pisah adon-adonanipun. 3. Larating erah lawan rahsa, punapa dènè sampurnaning atma, nyawa, cahya, sapanunggalipun sami miruda tan kantenan. Kados pundi bèdaning tiyang wantun kaliyan ingkang sami anggeguru?” Sang Lelana aangandika : “Jebèng, upama ora ana bèdanè, pati-pati anggeguru apa gunanè? Ananging yèn dhasar sanyata pangèsthinè, iya bèda uga.” Radèn Puspita matur, “Nyuwun pitedah, supados radi saged tumindhak dhateng wewarahing guru satunggal-satunggal.” Sang Lelana mangsuli : “Jebèng, sira durung wanci anggayuh ngilmu kasampurnan. Marmanè gunemira durung turut. Pasthi wus dadi benerè gunem bocah. Upama sira kadereng arsa uninga tetalering www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

86



ngilmu kasunyatan, adat banjur kadhingan tuwuh. Tegesè, durung wayahè selak kasusu karepè. Ana dènè wewatesing wong kena ngeguru iku, yèn wus umur patang puluh tahun sapandhuwur. Awit manungsa durung patang puluh iku akèh kalirunè. Manawa wus patang taun iku, ginanjar kuwat, anampani kawruh kang sanyata. Marmanè sira milu ingsun, maksih ingsun ganjar anteping laku baè dhingin. Manawa sasuwenè sira tut wuri ingsun ana kalèjeme mantep tama temen, sarta sira yèn wus uninga gatra-gatraning ngilmu, ora èsuk ora sorè, wus pasthi ingsun kang maringi ing kawruh marang sira dhèwè. Aja kuwatir.” Sasampuning

makaten, Kaki Janggalana andugèkaken dènya

lelana. Radèn Puspita dipun warah kantun, katitipanken Dhoyok Pangangsalan. Tegesipun : pangagenging dhusun ing tanah ngriku, jalaran welas aningali Radèn Puspita dènya dèrèng wanci tumut lelana. Sang Lelana lajeng tedhak dhateng dhusun Katègan, ing nguni karan Sabaran. Ènggalipun Radèn Puspita lajeng tata-tata badhè dènya kari anggana. Sang Lelana nutug dènya ngunggar karsa, nurut pinggiring tasik. Antawis tigang lapan Sang Lelana wangsul dhateng unggyanè Radèn Puspita, atakèn : “Hè Jebèng, sira ingsun pitaya ana ing dèsa Waru. Ingsun paringi aran Ki Ageng Waru.” Radèn Puspita matur nuwun, Sang Lelana lajeng kèsah malih. Tigang lapan wangsul paring dhawuh makaten : “Jebèng, sira rabia antuk sutanè Sunan Panggung, aran Rara Subekti. Wus takjalukakè padha leganè. Mula saiki sira ingsun srahakè, supaya tumuli didhaupakè.” Ki Ageng lajeng tut wuri. Sampun kapanggihaken lawan sutanè Sunan Panggung. Radèn Puspita tulus nama Kyageng Waru. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

87



Kacarita Sang Lelana sampun ngumbara malih dumugi tanah Banjarmas. Sang Lelana mancala larè nem, karan Jaka Lelana. Ing saben guru-guru miluta Jaka Lelana. Mila ngirub pangawikaning tiyang Banjarmas. Sareng sampun ing antawis lami, Jaka Lelana malah antuk sihing para guru, pinaringan berkah. Dènè caranipun sadaya guru dipun elèr kemawon wejanganipun, boten wonten wonten ingkang dipun singid. Dènè ingkang dipun wejangaken

naracak

bangsaning

ngèlmi

sesorogan

nakisbandiyatul kak. Sawenèh anggelaraken ngilmi tapakurahman. Mila warni-warni wewedharanipun tiyang Banjarmas wau. Amung bangsaning ngilmi sorogan, mijèni sakaliring wewenang kaèlokan sadaya. Jaka Lelana lajeng kèsah, sawulan wangsul, sampun warni Kaki Janggalan, lajeng gentos anggelaraken ngilmi sorogan. Tiyang sakiwa panengen ngriku gilir tanpa sela, sami anggeguru dhateng Kaki Janggalana. Ing

nalika

punika

para

guru-guru

ing

Banjarmas

kathah

pangugunipun, dènè wonten satunggaling guru neneka, lajeng ngungkuli

ingkang

sampun

lami.

Mangka

kanyatahan

ing

wewulangipun. Dangu-dangu para guru ing Banjarmas ayon sedya, nyekabat dhateng kaki Janggalana. Sampun kalampahan panyakabatipun para guru Banjarmas wau, ugi sampun katampèn sadaya. Amung wonten satunggaling guru gumaib, nama Kyai Mangilhas, pugal boten purun sumuyud dhateng Kaki Janggalana. Malah ing saben dalu Kaki Mangilhan wau karsa ngalempakaken para juti pethut sadasa iji, anuju selaning dinten Kaki Janggalana wonten ing griya piyambak. Para pethut ingkang nyidra sami malebet griya. Tanpa prasaba lajeng amadung lawang, mengkang pager gedhah gedhèg. Pangrisakipun www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

88



tiyang sadasa wau ambek sura wani. Boten ajrih ingkang tengga griya. Dènè Kaki Janggalana wau amung èca-èca anggènipun pitekur ing kursi kemawon. Sareng sampun celak, pandung sadasa nempuh sura wani, tan ajrih ing pancabaya. Dupi saweg namakaken pedhangipun, sadaya pareng mangsah. Boten kalampahan mocok utamangganipun tiyang. Dangu-dangu Pangèran Ingkang Agung paring parimarma. Sèh Janggalana boten mawi pariwara, lawan Janggalana kesah tan nana kang uninga. Tegesipun : ngedalaken mangunah catur warna, saluguning Kaki Janggalana kèsah sakiwa tengening ngriku. Nanging tilar warni wujud sakawan. Ing wètan inggih Kaki Janggalana, kidul inggih Kaki Janggalana, kilèn inggih Kaki Janggalana, lèr inggih Kaki Janggalana. Nanging sakawan wau tinandukan ing gegaman, boten kènging. Kadi ameca wewayangan. Para pethut-pethut pothèt, kawèkan ing galih. Saking tunaning pangangkah lajeng sami lumpuh, boten saged lumampah. Wasana analangsa, atur tobat turun tumurun, boten sedya ngawoni. Kaki Janggalana ngandika makaten : “Apa nyata sira wus ora wani maringsun? Sapa kang ngajani sedya cidra iku?” Para

durjana

pothèt

matur

sajarwa,

pakènipun

guru,

Kyai

Mangilhas. Kyai Janggalana ngandika: “Yèn mangkono sira padha waluyajati, tanpa sangsaya.” Para durjana kècu sampun luwar saking papa, lajeng sami pinaringan arta busana, sarta kinèn bara griya ingkang saè, bebanjaran urut margi, patilasaning panyidra wau. Bandha bèbaya saking Sang Sèh Janggalana. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

89



Sasampuning tata reja, lajeng pinaringan aran dhusun Sidayu. Para durjana

kècu

angèstokaken

sadaya.

Sèh

Janggalana

paring

dhawuh : “Bènjang yèn sira maring tanah Jawa, angupayaa jenengingsun, Kangjeng

Susuhunan

ing

Kalijaga.

Wismaningsun

ing

Kadilangu, bawah nagara Demak.” Ingkang dinawuhan sadaya nuwun sandika, sèwu kapundhi. Para guru ing Banjarmas lajeng sedya tutwuri, boten kalilan. Amung pinaringan waragat arta busana, dhinawuhan anyedagar. Bandha bèya pinaringan. Kaki Janggalana, sapengkeripun saking Sidayu, wonten gisiking muwara pinarepekan dening tiyang ageng, inggil. Tinakènan, nama Kyai Mailhas. Gentos pitaken, jinarwan nama Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga. Mangilhas andheku, nembah sarwi matur ngasih-asih,

sajarwa

susahipun,

“Anggèn

kawula

lelèdhang

satepining muwara punika, sajatosipun nganti-anti patembayan kawula, tiyang pèthoting pethut. Kula resaya menahi tiyang nama Kaki Janggalana, margi ngendhih kabegyan kawula. Mangka tiyang nagari Banjarmas punika, pangungsèning rembag punapa dènè patakèning kawruh, sadaya ingkang dipun suhun-suhun sami dhateng kawula. Wasana sareng wonten tiyang neneka, nama Kaki Janggalana punika, sadaya tiyang ing Banjarmas sami balik pangidhepipun, ngantos supè dhateng kawula. Mila lajeng kawula resayakaken amejahi. Para pethut sadasa sagah entos-entosan wonten muwara ngriki. Wasana sampun sadasa dinten langkung, bilih Paduka saking sabda waskitha.” Kangjeng Susuhunan amangsuli makaten : “Ki sanak, kapasanga yogya pethuking manah kula kaliyan dika. Kula punika tiyang kasasar, saking Ngarab dumugi ngriki , margi saking kapancal ing baita kapal. Wusana wonten tiyang cariyos, yèn ing Banjarmas wonten guru saged, nama Kyai www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

90



Mailhas. Dados malah katuju temen. Kula nedha pitulung, sagedipun kula dumugi ing jaman kula, nagari ing tanah Jawi. Dènè yèn sanak sagah ngantukaken badan kula, bokmanawi kula saged angirit suruhan sampèyan para pethut.” Kyai Mailhas mangsuli, “Inggih leres, para tetiyang kathah sami nedahaken Kyai Mailhas tiyang saged, wah guru ageng, nalika dèrèng dipun sirep Ki Janggalana. Mila panedha sampèyan pitulung makaten kèmawon tamtu boten kawekèn manah kula. Sarèng dipun sarug tiyang neneka, dados badhè boten saged mitulungi, awit manah bingung, kalingan muring-muring.” Kangjeng Susuhunan amangusuli makaten : “Dados tiyang saged punika mawi kènging supè, utawi kenging kuwur muring-muring? Mangka atasing kagunan punika boten kèngin ical, boten kenging supè, awit sadaya kasagetan punika saking gaibing Pangèran, sasaringan saking sarining roh sadaya. Sarining roh katarik lampahing napas, anpas, tanapas, nupus, tumus dhateng rahsa. Rahsa sumarambah dhateng budi. Budi tumanem ing nguteg, turut mahanani dhateng manik, sumarambah dhateng karna, grana, lèsan. Sayèkti boten kenging kasupèn, awit punika wananing nugraha. Kèngingipun kalimput,

manawi

sampun

puput

yuswanipun.

Ingkang

makaten punika pepiridan saking punapa? Mangka kahananing ngaguna punika nadyan asal saking nugraha tuwin saking gaibing Pangèran, ananging sareng sampun gumelar ing ngakathah, tancebipun amung dhateng sarèngat kemawon. Saiba kaluwihan ingkang deles gaibipun. Yakti manjing dhateng rahsa rumasa, tur saged kawasa amurba.” Kyai Mailhas kawelèh wewadosipun, temah mojar. Anggènipun mangsuli saya boten tumaja. Wantuning tiyang pancèn jugul, dangu-dangu malah gangsul, “Kula dèrèng sumerep kadi sesorah www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

91

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com ===== AAK culture library I makaten

punika,

awit


boten

tunggil

cecepan.

Yakti

bèda

lanjaranipun.” Sang Lelana mèsem sarwi angandika makaten : “È ki sanak, lagi sapunika kula mireng, yèn ngelmi mawi gèsèhgèsè. Awit boten nunggil cecepan, badhè gèsèh lanjaranipun. Kados kèmawon ingkang sami mardhukun dhateng sampèyan sami balik paguron. Nadyan para pethut ingkang sami dipun resaya, yakti malah kèlu dhateng Kaki Janggalana. Tur kula dèrèng sumerep, ananging sasat sampun tetèla. Èwadènè kula saged

andhatengaken

Kaki

Janggalana

dalah

muridipun

sadaya.” Kyai Mailhas mangsuli, “Inggih yèn dhasar saged dinateng ngriki, pinten saratipun mangkè kula bayar.” Sang Lelana gumujeng latah : “Kula boten ngalap upah kados dhukun rucah. Boten guru aleman kados guru ngudi ragad. Andika nganti, kula tekakena.” Sakala Jeng Susuhunan andhatengaken, katarik saking purba wasèsaning Dat Kang Èlok. Mila sanalika mangunahing pandhita linuwih saged mujudaken sadaya. Kaki Janggalana ngadeg sakiwanipun Sang Lelana, tanpa ngandika, ginarbeg para muridipun jaler èstri tuwin para pothèting pethut ingkang

dipun

resaya

wau.

Sang

Lelana

lajeng

ngandika

masrahaken : “Allah. Andaweg dika sumerepi. Layak kèmawon sampèyan kalindhih, awit Kaki Janggalana guru gegedhug, jatmika, anteng. Yakti terus nyata ngilminipun, boten madal sumbi. Bèda sanget kalih andika. Tandha yektinipun para guru-guru sami sumungkem sadaya. Dalah kang andika resaya sami kèlu dhateng Kaki Janggalana. Yèn sumerepa ing ngriki wonten pandhita sidik, boten susah ngupadosi andika.” www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

92



Kyai Mailhas saya wimbuh mèrangipun. Bebasan kawelèh, meksa dèrèng

purun

ngalah.

Dangu-dangu

Kyai

Mailhas

anarik,

pedhangira, ngancari adegipun Kaki Janggalana. Dèrèng dumugi temah angacung bahunipun, boten uninga liding alad, kènging pangaribawanipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga. Mila sareng sampun kadung pamedhangipun. Kaki Janggalana dalah para sabatipun wangsul sadaya. Ingkang nama Kaki Janggalana wau inggih Sang Lelana. Menggah ungasing pangawasa ingkang mratandhani punika tetèla boten kènging kinira-kira. Sareng sampun sawatawis dangunipun Sang Lelana welas, temah linuwaran. Kyai Mailhas sakalangkung konjem ing galih, lajeng sedya tur wuri sapurug. Sang lelana angandika : “Iya ingsun lilani milu saparaningsun. Ananging èwuh lakunira. Nora bisa nututi. Becik lumebua lengenaning jubahingsun kènè. Kyai Mailhas manembah, sampun malebet ing jroning lengenan jubah. Sakala sumiyut kadi layaping anèndra. Sang Lelana sampun ngancik laladan ing Demak. Kyai Mailhas ingudhunaken sarta ingandikan: “Hè Mail, wruhanamu sira iki wus anèng praja Demak. Marma sira mituruta wewarahingsun, ngupayaa Sunan Giri lawan Sunan Kudus. Aja walèh saka ingsun. Dènè lakunira ingsun paringi waragat, supaya dadi sedyanira. Poma.” Kyai Mailhas matur, “Dhuh Gusti, kula kedah kaparingan pitedah taleripun rumiyin, supados wonten lambaranipun. Awit tiyang badhè puruita punika manawi dèrèng gadhah lambaran kawruh ingkang premati, tamtu tuna tuwas. Nadyan antuk pitutur kang sanyata, cepak mentahipun. Bèda kaliyan manawi lambaran saè, dhateng panggayuh boten uwas-uwas. Kawimbuhan pitedahaning guru saya seged anglimbang. Tur ing nguni kawula inggih sampun www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

93



midhanget pawarti, yèn Sunan Giri punika wali tungguling Demak. Mila

dipun

wenangaken

misèsani

praja,

jalaran

katandha

mangunahipun. Duk nagari Majapait wekasan, utusan wadyabala kinèn nyirnakaken Sunan Giri, karana dipun kinten amijèni nalar ingkang

prayogi

dhateng

Sultan

Demak,

anggènipunwani

nglanggar ingkang rama, pinrih manut ing agami Islam. Mila Prabu Brawijaya lajeng utusan wadya, kinèn mejahi Sunan Giri wau. Dupi kalampahan pinarbut ing prang, Sunan Giri tan lumawan. Amung èca-èca nyerat kèmawon. Dènè mangunahing pandhita tan kèwran ing upakarti. Kalam panyeratipun pinudya dados dhuwung ligan, kasebut Kyai Kalamunyeng, awit dhuwung asal saking kalam panyeratan. Lajeng ginetak marwasèng mengsah sirna tapis. Dhuwung wangsul dados kalam panyeratan. Mila tulus sapriki kadibyaning tiyang tanah wètan punika, sami saged ngemataken bangsaning tuju, tenung, teluh, taragnyana, saking mujijatan.” Kangjeng Susuhunan ing Kalijaganè sira bangkit carita?” Kyai Mailhan umatur sajarwa, “Dhuh Sang Pinundhi, temenipun kawula punika asal tiyang Ngampèldenta. Alitan kawula suwita dhateng Giri. Sareng kawula gadhah dosa, temah kapalajeng dumugi

Banjarmas.

Èwadènè

bapa

kawula

punika

nama

Mailtasnim, palihanipun rama Paduka, Kyai Tumenggung Wilatikta. Dados

pancèn

ulucumbu

Paduka.

Nanging

kawula

ajrih

rumengkuha, ila-ila punapa Gusti, asaling alit cumethaa ing ngarsa Paduka. Ajrih sesikuning Pangèran. Kados sanadyan Paduka boten kasupèn, duk alitan kawula, karan pun Pèthèk, rayi kawula pun Kuncung, rayi kawula ragil Gombak, sami ndhèrèk ing rama Paduka salaminipun.” Duk samana Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga, nalika dipun sorahi Kyai Mailhas, dahat sukaning galih, lajeng dhedhawuh : “Yèn mengkono, sira becik dadia kanthinè Pangèran ing Kadilangu, awit iku putraningsun kang pambarep. Lawan sira www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

94



ingsun elih aran Kaji Samangil. Tulusa dadi jimating Kadilangu, lawan narimaa dhingin. Kang dadi kuwajibanira, tunggu wangkinganingsun. Ingsun wenangakè dadi kamituwane wong Kadilangu kabèh. Purbawisèsanè metu saka Pangèran ing Kadilangu, minangka gegununganira. Dènè enggonira bakal ngupaya Sunan Giri, gampang katemu wuri, sedheng sira wus rada mateng pèmèning tèkad kang sajati.” Kaji Ismangil matur sandika, lajeng paringaken ingkang putra Pangèran ing Kadilangu, kinèn anuntuni sapakartining agami Islam. Pepancèring kaji sampun kaparingan, sarta kinèn gegriya ing iring kiwaning alun-alun, jalaran sampun kinarang, ing tembè kagem pasarèyan. Mila sami ajrih angadekaken. Para gegriya tinata uruting

ngalun-alun,

utawi

dhinawuhan

ngirub

rarè

sakiwa

tengening Demak, Kadilangu, kalilan dados pondhok. Tegesipun : kaanggè muruk ngaji. Dènè ingkang dados pangagengipun inggih Kaji Ismangil wau sarta sami rinilan anggaota saèngga sedagaran. Mila kataletuh sapariki iring-iringaning masjid punika sami lampah anggaota sedagaran, amèt sabda pangandikanipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga, supados tulus gangsaring anambut kardi. Ananging kala samanten dèreng wonten caraning ngupajiwa kados jaman sapunika. Duk bebakalaning Kadilangu, dèrèng wonten tiyang potang mawi sareman. Dèrèng wonten caranipun tiyang sadè barang ilang, mawi katempuhaken. Amung kinèn nalangsa, sarta ingkang darbè barang kedah ngudhuni barang malih. Dènè tiyang tumut gegriya, angger anut caraning ngulami, inggih kapareng. Tegesipun : anetepi agama. Ing

nalika

dhedhawuhan

punika tuwin

Kaji

Ismangil

adamel

lajeng

pranatan

ambayawarakaken

kukum.

Tegesipun


95

:



pengadilan ingkang leres. Nadyan prakawis rebatan waris, sarta gana-gini, Pangèrang Kadilangu tuwin Kaji Samangil kala samanten sampun kapasrahaken ingkang putra. Kangjeng Susuhunan ing Kadilangu lajeng lelana malih dhateng tanah Blambangan. Anjujug wismaning tetiyang gendhing sayang sapanunggilanipun, sami nggarap bangsaning kuningan utawi bangsa baloking gangsa. Dumadakan anuju satunggal dinten Sang lelana sumerep gangsa murub. Sareng dipun parpeki, tiyang nggarap gangsa calon kempul dinangu purwanipun saged murub. Ingkang nggarap boten uninga yèn murub. Amung wantah anggebeg balaka. Dènè aturipun sajarwa, yèn rimbakan gong ageng tilas risakan mongang, duk jaman Siyungwanara, awit ing nalika samanten kathah para bituwah ingkang risak. Èman, yèn botena dipun mulyakaken. “Dènè anggèn kawula damel kempul punika mituruti larè. Anak kawula jaka punika remen ringgit wayang. Alit mila pancèn majeng dhateng carita, dalah nyorèk anatah piyambak, saged. Dènè namanipun larè kawula punika pun Bicak.” Sang Lelana angandika : “Besuk sutanira iku loro, aranè sapisan karan dhalang Bicak. Kapindho : kempulmu iku ing tembè dadi pusakaning Ratu, katut aranè anakmu, kempul karaton : Kyai Bicak.” Ingkang dinawuhan matur nuwun sadarmi. Sang Lelana lajeng kèsah nasak wana, jurang terbis. Dumadakan wonten ing tengah wana

kapethuk

tiyang

nyangking

bendhè.

Dinangu,

matur,

“Bendhènè Kyageng Sèla, dipun sambut dhateng Kudus, awit bendhè punika kènging dipun anggè yèn wonten damel ageng. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

96



Kados ta : tandha apes-ungguling perang. Yèn taksih ngungkung, inggih tandha jaya. Sasamining pakèwed kènging dipun anggè tandha. Yèn budheg, apes.” Sang Lelana dhawuh anglajengaken. Aturipun ingkang mbekta, sampun sèlo, jalaran awrat sanget. Sang Lelana lajeng mingkis rasukanipun gebayak landhung. Tiyang dalah bendhe kalebetaken ing lengenan. Sami sanalika dumugi ing Kudus. Sang Lelana andugèkaken lumampah. Dèrèng tebih kapethuk tiyang nini-nini nyangking dhuwung ligan sampun risak. Duk dinangu matur makaten, “Ing wana lèr punika woten pogogan kajeng ageng, gapuk. Sadaya para tetiyang sami mendhet kajeng gapuk wau, hiyang dalu. Wasana singa mendhet, angropoh pejah. Dados kanca kula kathah pejah sadaya. Wantuning kula tiyang sepuh, lajeng kula waspadakaken, sadèrèngipun ngadeg, ligan. Kula uthik-uthik kènging, lajeng kula bekta mantuk punika.” Sang Lelana tetaken : “Duga-duganè, yèn sira weruh kayu iki, duk uripè kayu apa?” Kang dinangu matur, “Randhu wana. Nalika gesangipun inggih temen ageng, nanging duk gesangipun, kajeng punika taksih jaman Majapait. Amung kula ènget dedongènganipun bapa kawula. Randhu wana punika tanemanipun Janggan Sepang wau manggih dhuwung kalih. Ingkang satunggal dipun sukakaken putra Jenggala, nama Radèn Jaka Lalèyan, awit punika agemanipun ingkang rama. Dados pusaka kraton. Dènè ingkang satunggal pusakanipun Patih, nama Kyai Ragas. Rèhning dhuwung sampun risak, lajeng dipun dèkèkaken pangipun kajeng randhu ingkang saweg dipun tanem wau. Dènè wujudipun pancèn sampun kados eri. Makaten dongèngipun bapa.” Sang Lelana andangu malih : “Nini, apa ana tungalè dongèngè wong ngatuwamu?” www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

97



Nyai tuwa matur, “Inggih wonten, nanging radi kasupèn ukaraning tembung. Amung kacakètheh parlunipun kèmawon. Ing jurang sigrong ngajeng punika sakalangkung singit. Boten wonten ingkang purun ngambah. Kawarti ing kina, wonten gambangipun gangsa, malah kaliyan patrem. Nanging dhuwung patrem wau kangunganipun putri Kadhiri, Candrakirana. Patrem agemanipun wau nama Kyai Rambut Pamutung. Nanging ing jurang punika kantun

gambang

gangsa

ingkang

taksih.

Mila

sapunika

sakalangkung angkeripun. Malah saben malem Jumungah mungel piyambak.” Sang Lelana angandika malih : “Nini,

yèn

mangkono,

payo

ingsun

milu

mulih

marang

wismanira.” Nyai Tuwa lenggana, dumèh tuna tan atur sugata. Sang Lelana ngandika: “Nini, aja sumelang. Baya wis ana kang mirantèni saulihira.” Sang Lelana lajeng tur wuri. Dumugining wisma Nyai Tuwa kagyat ing manahipun, awit ing wisma wus sinaji-saji dhaharan sekul ulam, panganan. Nyai Tuwa tetakèn anak-putu, “Kang cecawis iki mau sapa?” Anak-putunira wewarah, yèn ingkang sesaji wau inggih kang kairit punika. Nyai Tuwa dahat pangungunipun, temah sami binukti. Dènè anak-putunipun sami kalubèran bukti, dalah tangga tepalih boten kaliwatan. Sareng

dumugining

dalu,

sami

rinembag

dènya

badhè

ngentasaken gambang gangsa. Para anak-putu tuwin tangga tepalih sami sagah angentasaken gambang. Saking leganing galih, www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

98



Sang Lelana lajeng karsa paring sih hardana, utawi Sang Lelana tanggel ing tiwasipun. Sareng sampun dumugi byar raina, lajeng tumandang. Wonten ingkang

mbabadi

garumbul

bebondhotan,

wonten

ingkang

anyingkiraken sèla-sèla, aanggè dalan. Dupi wus paripurna, padhang tan apeteng, punang gambang katingal tiyang kathah. Watawis tiyang kalih dasa boten kuwawi angangkat. Sang Lelana tedhak marpeki piyambak. Gampang gangsa dipun tarik asta kalih, sampun

kongkih.

Lajeng

tinampènan

para

bau-suku,

sarta

pirantining rembatan. Kala

samamanten

babad

dumugining

resik,

sadinten.

Pangangkatatipun dumugining pondhokan, sadinten. Dados kalih dinten

rampung.

dhinawuhan

Sasampuning

angakeni,

sarta

makaten, naminipun

Nyai kaelih

Tuwa nama

lajeng Nyai

Jelamprang. Ing tembè dados kabagyanipun piyambak. Nyai Jelamprang matur sandika. Ènggalipun,

Nyai

Jelamprang

sampun

wineling

saparlunipun

sadaya. Sakala gambang gangsa kalih Nyai Jelamprang bekta dhuwung

ligan sampun

winastan Kyai

Ragas. Sasampuning

rinasuk, lajeng kalebetan ing lengenan rasukan gebayak landhung. Sami sakala dumugi nagari ing Demak. Para wali sadaya atur uninga ing Jeng Sultan, yèn ingkang sami dhateng ugi pusaka karaton sadaya. Kangjeng Sultan suka anampèni, sarta sampun anginten yèn pandamelipun Kangjeng Susuhunan

ing

Kalijaga.

Mila

para

wali

lajeng

tata-tata

wilujenganing para pusaka dhateng para dupa-dupa langkung ageng. Dalah wilujenganipun angrumati para sakit, awit ing nalika dhatengipun

bendhè

wangkingan

Kyai

Kyai

Ragas,

Udan

Arum,

gambang

utawi

gangsa,

dhatengipun sadaya

wau


99

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com ===== AAK culture library I prabawanipun

lajeng

kathah


sesakit.

Nanging

boten

dados

punapa, awit Nyai Jelamprang pancèn saged angusadani, tuwin wasis andhukuni para tetiyang gadhah larè. Ing nalika punika Kangjeng Sultan Demak utawi para wali sakalangkung suka pirenaning galih, jalaran sadaya para pusaka karaton sampun kondur. Mangkana Nyai Jelamprang sampun ketetepaken dados lurahing para yaga, utawi dados lurah panggendèr sarta pinaringan wisma anèng

kilèning

masjid.

Sareng

anakipun

ngatingal,

lajeng

kadadosaken tukang gendhing kalang sapanunggalipun. Sarta sampun kasabdan dumugi sapunika, para abdi dalem yaga gendhing, dhalang, sami boten angsal sesebutan Ngabehi, amung nama Demang kèmawon. Pangkatipun inggih Mantri. Mangkana Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga saya mempeng dènira lelana. Tepis wètan dumugi ing Toyawangi, tepis kilèn dumugi Sumedhang, Mekah, Medina, ing Rum. Gubet mangalèr dumugi Keling, Indhu, Siyak, Siyem, Sokawana, Lampung, Cianjur. Gubet tepis ing lèr Limpur, Lipura, Banjar, Bandhung, Gubug, Bali, Surabaya. Gubet ing Kadhiri, Gresik, Panaragi. Dumadakan Kangjeng Susuhunan wonten sawètan radi Lawu kandheg tetakèn tiyang. Dipun wangsuli, punika ing Lodhaya. Sang Lelana tetakèn kang dipun pageri. Winangsulan, “Bendhè Kyai Pancajaknya, dhuwung Kyai Sengkelat. Ing nguni agemanipun Sang Hyang Wisnu, nanging saben masa wuku Dhukut sami dipun ujungi para sima kathah. Kaleresan ing dinten Jumungah èmbèn punika sami dhateng. Sakathahing sima saking kilèn, lèr, wètan, kidul, gumrudhug dhateng ing ngriku. Mila wiwit bènjing ènjing para tetiyang dhusun kiwa tengen punika sampun wiwit ngili, jalaran ajrih sima kathah.” www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

100



Sang Lelana ngandika, “Aku arsa uninga tekane para sardula. Apa sira tanduk, ingsun reremi wismanira?” Kang liningan nyumanggakaken. Ing sasampunipun kairit mantuk, lajeng sinugata sakuwasanipun. Dupi ing wanci tengah dalu lajeng dhinawuhan rumanti pangaron ènggal, kinebakan toya setaman, utawi dupa-dupa. Sang Lelana andhawuhaken : “Sapa panggedhènè ing dèsa? Cacah eri pira, padha tekakna ing ngarsaningsun. Kang liningan sampun ngrembagi. Para parpat ngamanca lima sami

sagad

dhateng

sadaya.

Sinugatan

menuhi.

Saking

kawasanipun Sang Lelana. Parpat manca lima ngungun wedaling sugata. Watawis bibaring sugata, Sang Lelana medal amanggihi. Lajeng andangu namanipun satunggal-tunggal. Sami matur balaka sadaya. 1. Nama Ki Jayapati, kamisepuh ing Lodhaya. 2. Ki Surawani, sosoranipun ing Lodhaya. 3. Ki Wanapada, ugi sosoranipun ing Lodhaya. 4. Ki Tariman, pangkat Petinggi sepuh ing Lodhaya. 5. Ki Wanatara, pangkat kuli kenceng ing Lodhaya. 6. Ki Jagur, ugi kuli kenceng ing Lodhaya. 7. Bagus Ubaya, sutaning pangageng lima ing Lodhaya. 8. Bagus Bondhan, sutaning Ki Wanatara ing Lodhaya. 9. Ingkang gadhah griya piyambak, nama Bolur, pangkatipun uluulu, ngilèkaken toya. Tiyang sasanga wau saben wuku Dhukut sami ngili saanakbojonipun. Pangandikanipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga makaten : “Sabecik-becikane lunga, becik mangun bujana. Samengko padha ingsun paringi pangkat naracak pradikaning Lodhaya www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

101



kènè. Saben masa wuku Dhuku, sira padha sedhiaa suguh iwak mentah sakuwasanira dhèwè-dhèwè, lawan padha nemonana tekaning macan. Anuta satabiyatè. Dènè sira ingsun sabdakakè padha bisa dadi mancala macan gegadhungan.” Ingkang dinawuhan matur sandika, lajeng kèrit malebet ing griya. Sesanga pisan kinèn raub ing toya setaman. Sakala tiyang sanga pisan saged dados sima, pating gelereng gegojègan. Sareng sampun sawatawis dangu lajeng winarah ngilo, sarwi anjepalik kaping tiga, wangsul dados manungsa malih. Dahat suka tiyang sanga, sampun kapatah badhè manggihi wonten sajawining pager. Dènè toya sekar sami andikakaken nulusaken sapanginggilipun. Dupi wusing ari Jumungah, wanci ènjing, tiyang sanga sampun mituhu weweling. Anjepalik kaping tiga dados sima. Luwaripun inggih

anjepalik

kaping

tiga

malih.

Ing

ngriku

pinaringan

pasugatanipun, tiyang satunggal maèsa satunggal. Dupi wusing antawis dhateng, Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga aningali pareking pager, nanging para sima tan wonten uninga. Duk mriksani patraping sima ingkang sami dhateng wau malebet ing bethèk urut-urutipun, sami ngambus bendhè kalih dhuwung ligan wau, ingkang medal rumiyin lajeng mangsa ulam mentah pinothèng-pothèng

urut

pinggir.

Sareng

sampun

rampung

pangisepipun, sima bibar pating salebar dhateng dhangkanipun piyambak-piyambak. Dènè sima gadhungan sanga lajeng mancala janma malih. Satirah-tirahipun maèsa sanga wau lajeng kalilan ambekta

mantuk,

katedha

saanak-bojonipun.

Sang

Lelana

angandika : “Hèh wong sanga gadhungan sesanga, sira ingsun tulusakè rumeksa ana ing Lodhaya kènè. Lawan saturun-turunira sing padha kaduga angalap satebiyatira kabèh, iya bisa dadi macan gadhungan.” www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

102



Sasampuning makaten sang Lelana langjeng angluru mancakaki sakiwa-tengening Lodhaya. Dumadakan amanggih tetiyang sepuh, nama Kyai Panjata, gegriya sapinggiring jurang. Dinangu, matur gancar, “Yèn bendhè punika temen pusaka duk Sang Hyang Wisnu, dalah wangkinganipun. Nalika Sang Hyang Wisnu angratoni sima, jejuluk Prabu Singawatara, ugi warni sima dados Jawata malih, pusaka kalih kinèn nulusaken dados sesembahaning para sira sadaya, dumugi sapriki. Amung kawula boten uninga; amung saking dongèngipun bapa kaki kawula. Malah kupiyanipun, boten kènging dipun pendhet. Manawi ngantos kaelih saking panggènan ngriku, sinten, ing pundi griyanipun, badhè karoban ing sima, damel risak.” Sang Lelana lenggah saya nganseg tetakèn : “Hè Kaki, mungguh panemunira kapriyè? Teka dadak ora mendha pangreksanè? Ingkang dinangu matur, dèrèng gadhah pamanggih. Sang Lelana angandika : “O, si Kaki, tuna temen anggonira urip, dènè ora bisa anggathukakè panemunira. Kapriyè mungguh panggayuhira, sarta pati-pati manggon pinggir jurang, adoh tangga teparo? Apa tapanira kang ginawè gegèyonganing awal akir?” Kang dinangu tumungkul sarwi matur, “Dhuh Sang Pinundhi, satuhunipun awit kuncung ngantos gelung boten natè dipun sanjangi dhateng tiyang sepuh. Temen yen suwung tanpa ujung. Mila bilih kapareng, kawula dipun paringana pitedahan, supados saged mangertos jatining pati kawula dumugining kahanan akir. Dados boten amung tuwa suwung, tanpa isi.” Sang Lelana anggènipun anguman-uman punika saking welas, aningali wujudipun sepuh, guguh. Utawi Sang Lelana temenipun aningali Kyai Panjata boten pangling, yèn punika paman, arinipun www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

103



ingkang rama wuragil. Ananging Sang Lelana dèrèng karsa sajarwa. Wekasan dhinawuhan geguru dhateng Giri. Kyai Panjata mopo, saking sampun jompo, boten kumawi lumampah. Sang Lelana lajeng maringaken ardana, kangge kandhutan. Dupi wus rinasuk, Sang lelana sigra ngingkis kebayakipun, Kyai Panjata tinarik malebet ing baju. Tan antara Kyai Panjata sampun dumugi ngarsanipun Sunan Giri. Dinangu matur sajarwa, nama Kyai Panjata, nyuwun ngalap berkahipun Kangkeng Sunan Giri. Boten sajarwa yèn kinèngkèn Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga, ngaken saking kajengipun piyambak. Dinangu, nama Kyai Panjata, wisma ing pinggiring jurang, sukuning ardi Lawu. Mila sowan, saking bodho, tanpa tuduhan. Kala samaten Sunan Giri boten pangling dhateng ingkang rayi naksanak, dhasar kumpul alit mila. Mila sareng sampun takèn-tinakèn, Kyai Panjata lajeng ingajak malebet ing dalem, sinuba-suba menuhi. Rèhning kadang lami tan kapanggih, pangandikanipun Sunan Giri makaten : “Yayi, muga aja kagèt ing atinira. Sajatinè sira iku ariningsun nak-sanak dhèwè. Sira arsa nggeguru maringsun, gampang. Èwuh apa, rèhning sira iku kadangingsun. Sedheng sarèh pulihrusaking badanira, yayi, baya wus lawas enggonira mesu budi, tapabrata anèng jurangè si Gandhul? Mangka sira tumeka ing kènè, banget rusaking badanira.” Ingkang lingan matur amemundhi, dènè kaaken kadang. Dadya dangu tansah ruinangkul lungayanira. Sareng sampun angsal www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

104

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com ===== AAK culture library I pendhak

dinten,

Kyai


Panjata

matur,

saèstu

kabarkahana.

Pangandikanipun Sunan Giri, badhè kaaturaken dhateng Demak, supados dipun kawulakaken ing Ratu. Ènggalipun, Kyai Panjata sampun umiring marek ing ngabyantara Nata. Dinangu, matur sadaya. Dènè pasuwitanipun Kyai Panjata wau sampun kadadosaken ngulami pradikan ing Kayu Apak, pinaringan nama Kyai Pangulu Jènal Kulisanil Kadir, tetep pangulu ing Kayu Apak. Ingkang nguwasani : Susuhunan ing Giri. Kala samanten Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga lajeng kondur dhateng

Kadilangu,

yèn

ingkang

èyang

paman

samangkè

kapasrahaken dhateng Giri, tetep pangulu ing Kayu Apak, sarta sinung aran Kyai Kalisanil Kadir. Pangèran ing Kadilangu sumerep yèn dipun pasrahi ingkang èyang paman. Wangsulanipun amung sandika. Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga lajeng karsa sarè wonten ing masjid, sarta paring dhawuh, ing dalem pitung dinten pitung dalu, manawi boten wungu piyambak, ingkang putra boten kapareng anggugah, sarta boten karsa dipun kintun dhahar ing sadintenipun. Ingkang putra matur sandika. Kangjeng Susuhunan sigra manjing jro

masjid.

Ingkang

kalilan

rumeksa

amung

Kaji

Ismangil

piyambak. Menggah karsanipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga makaten punika, parlunipun amung badhè tarèk ingkang kalayan terusing cipta hening. Mila ing nalika punika Kaji Ismangil sakalangkung panjaginipun. Bebasan amung sasat boten tumut bèla tarèk kèmawon. Ing saben dalu Kaji Ismangil boten sedya sarè. Wantuning saweg sapisan dèrèng sumerep pratikeling tarèk, tur amung tengga kèmawon, suprandosipun sarira risak. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

105



Watawis angsal tingang dinten tigang dalu pangreksanipun Kaji Ismangil, dumadakan lajeng kasaru wonten Kaji sepuh, nama Kaji Iskak, griya

ing dhusun Pangangsalan. Dhatengipun ngriku

mitembung tumut tengga ing masjid. Kaji Ismangil amangsuli, yèn salebeting masjid saweg kaagem sarè Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga. Boten kènging ambuka kori sarta mungu dènya sarè. Kaji Ismangil ajrih, Kaji Iskak adrèng badhè mungu. Pianambengan, meksa, lajeng adan wonten surambining masjid. “Allahu Akabar, Allhu Akbar, ashadu akla ilaha illallah, wa ashadu anna Mukamadan Rasulullah. Ayangalal salah, ayangalal salah. Aya ngalal palah, ayangalal palah. La ilaha illallah, Mukamadan Rasulullah, wal fadekumati salah. Allahu Akbar, Allahu Akabar. Adanipun Kaji Iskak ingkang makaten wau, mirena: 1. Bokmenawi

andadosaken

kagèting

galihipun

Kangjeng

Susuhunan dènnya sarè. Yakti Kaji Ismangil antuk deduka; 2. Adanipun Kaji Iskak kirang jangkep. Mila amung kèndel kèmawon, awit rumaos yèn badhè manggih tiwas sarta badhè angsal deduka, bokmanawi kagèt dèning swara. Wasana kori minep kèmawon, boten menga-menga, mangka majatipun ingkang sarè wungu, angrungu swaranipun Kaji Iskak wau. Mila Kaji Ismangil saya ribet tyasira. Temah sugal dènya imbal wacana, “Hè Kaji Iskak, andika lunga saking masjid ngriki. Mangkè yèn damèl kagètipun Gusti kula anggènipun sarè.” Wangsulanipun Kaji Iskak malah sora, “Tinimbang turu becik tangi. Yèn wis tangi, becik lungguh, yèn wis lungguh, becik ngadeg. Yèn wis ngadeg, becik lumaku. Yèn wis lumaku, becik angèsthi budi.” www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

106



Kaji Ismangil saya ketir-ketir manahipun. Winangsulan supados kèndel, awit saget kuwatiring manah. Kaji Iskak malah saya andadra sora ngumbar swara. Kaji Ismangil malah saya duka, lajeng tumubruk arsa kawedalaken ing jawi. Boten saged kacepeng, nedha tulung tiyang jawi, pinrih ngrubut, boten saged mikenani. Rinujak, indha nyepeng Kaji Iskak. Mila lajeng dipun unggar sakarsanipun, sami ajrih angaruh-aruhi. Kaji Iskak lajeng minggah ing langgar malih, mung andhodhogi korining masjid. Kaji Ismangil amung ngingetaken kèmawon, ajrih ngèngetaken. Kaji Iskak wuwusipun kumrusuk asesumbar, “Sapa bisa nyekel ingsun, sasat bisa nyekel angin.” Ingkang sami ngrungu inggih kèndel kèmawon. Wasana sareng anuju dalu, malem Jumungah, ing wanci tengah dalu, Kaji Iskak lerep kanepsonipun. Lenggah sèndhèn saka, sarwi maca Ayat Kursi. Kinè parek lenggahipun : “Kaji Ismangil, boten saking punapa, anggèn kula gambira kala wau punika, saking sayah badan kula supados radi lemes sakadhik. Wusana Jengandika kalintu tampi, malah ngajak pasulayan. Yakti mangsa lawana, atandhing kalih kula. Mila ingkang caplak kaliyan kula amung ingkang saweg sarè. Nanging kula kinten ajrih medal. Èwadènè yèn kula sampun boten wonten, inggih lajeng purun medal, awit tunggil paguron, sareng sadinten kalih kula.” Kaji Ismangil lanjeng andheku-dheku. Dangu-dangu mitembung, saged angsal barkah, “Margi sampun dangu dèrèng angsal berkahipun Kangjeng Susuhunan, mila mugi wontena sih kawlasan Andika, paring wewejangan ingkang parlu, kènginga kula anggè paitan ing tembè, manawi sampun angsal berkahipun Kangjeng www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

107



Sinuhun. Dados sampun gadhah lambaran. Awit tiyang anggeguru ngilmi kasampurnan punika manawi dèrèng gadhah lambaran tamtu kadangon anggènipun nampi.” Kaji Iskak anembadani panedhanipun. Kaji Ismangil lajeng kinèn amèt toya wulu, dalah niyatipun winulang kados ing ngandhap punika. Kaji Ismangil miturut : “Bimilllahirrahmanirrakim. Nawètu rabngal kadasil suharatawal kabirata. Niyatingusn amèt banyu khadas, angilangakè kadas cilik lan kang agung. Parlu karana Allah. La ilaha illa’llah. Mukhamaddan Rasulullah. Allhu Akbar.” Sasampuning wulu, lajeng majeng mangilèn, marbakuh konjem ing siti. Kaji Iskak majeng mangètan, sami dedupa. Ingkang rumiyin ing grana, lajeng talingan kiwa. Lajeng dedepa ing jaja, dupi wusing dedupa, Kaji Ismangil tineteg sadadipun, kadhedheg kahatemenanipun, sarwi pinetel jempolanipun kalih pisan, sarwi angandika : “Hè

Jebèng,

piyarsak-ena

kang

anglèng.

Mungguh

wewedharaningsun iki amung miturut rahsaning Kitab Daka Idayatul

Kakiki,

kaya

babaraning

ngilmi

Makripat,

kasampurnaning Ngatunggal. Tegesè : bisaa mulya urip. Nadyan tumekaning kahanan akir, kita iya uga urip, ora kena ing pati. Iya uga padha nukil saka Dalil, Kadis, Ijemak, Kiyas.” Makaten jarwanipun : 1. Tegesipun DALIL : anedahaken pangandikaning Allah. 2. KADIS : anyariosaken wewulanging Rasulullah. 3. IJEMAK : angumpulaken wewejanganipun para wali. 4. KIYAS : amencaraken wewerahing para pandhita. “Kabeh-kabeh kasebut ing ngilmi Makripat iku iya padha wiji saka Kangjeng Nabi Muhkamad Rasulullah, tinurut dèning para wali www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

108



sesanga, nanging padha kasrambahan saking berkahing Kangjeng Susuhunan ing Ngampèldenta karo Kangjeng Susuhunan ing Bènang. Iku kang wus binuka dèning Allah Tangala, pinaringan ilham,

rinilan

amedharakè

pambukaning

kekeran;

ingkang

pinareng anggelarakè rahsa gaib sajati, sarta ingkang waskitha marang sangkan paraning Tanajul Karki, mulya sampurna kahanan jati. Dènè kang dadi wijining ngilmi Makripat iku anurut kekiyasan, pangandikaning Pangèran Kang Mahasukci marang Kangjeng Nabi Muhkamad Rasulullah, karaos ing dalem Rahsa, kaya ing ngisor iki jarwanè. Piyarsakna. Ingkang kasebut ing dalil sapisan, pangandikaning Kangjeng Nabi Muhkamad marang Sayidina Ngali, kinèn angèstokakè. Hèh Jebèng, Kaji Ismangil, mara mènglènga kupingmu kang kiwa. Mangkènè wedharè.” Kaji Ismangil miturut, amènglèng talinganipun ingkang kiwa. Kaji Iskak lajeng bisik-bisik makaten jarwanipun : “Sejatinè ora ana apa-apa. Awit duk maksih awang-uwung, durung ana sawiji-wiji. Kang ana dhingin iku Ingsun. Ora ana Pangèran anging Ingsun. Sajatining Dat Kang Mahasukci, anglimputi

ing

sipatingsun,

anartani

ingasmaningsun,

amratandhani ing apngalingsun. Iya Ingsun kang wenang amurba amisèsa ing jagad iki kabèh. Byar padhang tarawangan saka ing Kudrat Iradatingsun. Mungguh kang angandika sajatinè Dat Kang Mahasukci iku iya urip kita pribadi, yakti katitipan rahsaning Dat Kang Agung. Anglimputi ing sipat iku iya rupa kita pribadi. Iku sayekti kalimputan wahananing Dat Kang Èlok. Anartani asma iku iya iku iya aranira pribadi. Iku yakti kaaken pasebutaning Dat Kang Wisèsa. Amratandhani apngal iku iya solah bawa kita pribadi. Pasthi anèlakakè pakartining Dat Kang Sampurna. Mula wahyaning www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

109



Dat kawasa anyamadi sipat. Sipat anartani asma. Asma wenang amratandhani apngal. Apngal iku kawasa dadi wahananing Dat. Marmane wus binasakakè Dat Kang Agung iku tegesè sipatè dènè bisa angebaki jagad kabèh. Dat Kang Èlok iku dènè ora lanang ora wadon, mesthi ananè. Mokal oranè. Dat Kang Wisèsa iku, dènè ora jeneng sapa-sapa. Dat Kang Sampurna iku dènè kawasa anggelar padha sanalika, ora nganggo sarana apa-apa. Dènè Dat enggonè kawasa anyamadi sipat iku kaya madu lawan manisè. Mesthi ora kena kapisahakè. Dènè sipat enggonè wenang anartani asma iku, upamanè baskara lawan prabanè. Yakti tan kena kabèdakakè. Dènè asma enggonè mratandhani apngal iku kaya paèsan jati, kang ngilo lawan wewayanganè. Pasthi sapakartinè kang ngilo iku weweyanganè anut kang ngilo. Dènè apngal enggnè dadi wahananing Dat iku, upamanè jalanidhi kinebur. Pasthi ombakè anut sasolahing samudra iku.” Dènè

urut-urutaning

dumadining

sipat

kawedharaken

malih

makatèn : “Sajatinè Ingsun kang murba amisèsa, kang kawasa anitahakè sawiji-wiji. Padha mulya sampurna saka ing kodratingsun. Ing kono wus kanyatahan pratandhanè apngalingsun, minangka bebukaning iradatingsun. Kang dhingin Ingsun anitahakè kayu Sajaratul Yakin, tumuwuh sajroning nglam Makmun Ajali Abadi. Nuli Ingsun nitahakè Cahya Nur Muhkamad. Nuli Nyawa Mir’atul Kaya’i utawa Roh Ilapi, sarta kandil utawa warah,

lawan

Dhindhing

Jalal.

Sajatinè

iku

minangka

warananingsun. 1. Kang dhingin : KAYU. Iku iya Kayun. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

110



Tegesè : urip, tumuwuh sajroning Ngalam Makmun Ajali Abadi. Iku tegesè : sajatining urip iku èlok sarta gaib, awit satuhunè urip iku ana ing alam suwung. Dènè kang diarani suwung mau sajatinè isi. Mulanè dèn ngibarati atining wuluh wungwang, iya iku kang amesthi rumuhun dadinè sipat sawiji. 2. Dènè kang diarani NUR MUHKAMAD iku cahya kang awening utawa cahya kang pinuji. Tegesè : teteping wiji saka pangarep-arepira dhèwè. Dadi bisa anganakekè gaib. Mungguh ing dalem Kadis, kang diarani NUR MUHKAMAD iku kaya manuk merak sarta kanyatahan ananè anèng pramana, kasat mata ing pandulu kadi kepyur-kepyuring panon saka panonton kita pribadi. Mungguh kahananing NUR MUHKAMAD iku dumunung ana sajroning sesotya kang mancur mancorong. Iya iku Dating atma, dadi wahananing alam akadiyat. Dènè kang dèn arani ATMA iku gregel. Tegesè : obahing Dat kang sapisan diarani ANGEN-ANGEN. Obahing

Dat

kaping

pindho

diarani

ATMA

utawa

PANGGAGAS. Obah kang kaping telu diarani SUKMA KAWEKAS. Iya iku sajatining KAJAT JATIWASÈSA. Krejet kang kaping pat diarani ROHILAPI, iya iku kang sinebut NYAWA, awit wus ambabar uripè, wus tumuwuh kajatè, wus kanyatan dumunungè, diarani AKSARA ALIP. Iya iku ALIP MUTTAKALIMU WAKIT. Wujudè wus ginambar anèng angganira. Tegesè

:

tetep

ana

ing

netranira.

Marmanè

dadi

lelantaraning panuwun kita, kasebut ana ing SALAT DAIM.


111



Iya iku kang pinenthang, kang pinentheng, andulu pucuking gunung

Tursina,

ngenengakè

ilining

banyu

jam-jam,

ngeningakè kajat Jatiwasèsa. Manawa wus bisa sipat kenceng, pamawasè saka ing pucuk grana, mili anarik napas kang sarèh. Aja nganti tumpang suh. Iya iku sajatinè kita wus anglakoni Salat Daim. Mangka nyatanè Salat Daim iku ratu-ratuning Salat, punjul-punjuling sembahyang, awit langgeng panalangsanè maring Pangèran, tanpa pedhot ing rina wengi. Nadyan ora nganggo sujud rukuk, wus kukuh. Nadyan turu utawa meneng, lungguh, lumaku, iya wus ana ing sira puji dhikirè, sujud rukuhè. Iya iku upama wong ambalang melèk cedhak elèsanè. Wallahu aklam, luputa pangarahè, mesthi kenanè. Bèda

lawan

sembahyang

salataing limang

kaum

waktu.

kaji, Iya

padha

iku

anglakoni

upamanè

wong

ambalang, kadohan lèsanè. Durung weruh prenah dunungè, pambalangè lawan nutupi nètra, pati kuping. Yakti wallahu aklam bisanè mèncok. Cepak luputè. Dadi kang sira lakoni salat limang wektu iku mung genepgeneping kukum. Mungguhing sarak, wajibè kudu anglakoni ngibadah

slat

limang

waktu,

iya

iku

mung

ginawè

panengeran sanyatanè kaum, ngulama, kaji, mukmin, santri ngaji, sapanunggalanè, kudu nenetepi limang waktu. Yèn tiningalana salah sawiji, kena dèn arani ambrubrah sarakè. Mulanè amung nemenakè kang dadi benerè ing urip kita. Yèn nyatanè, wus ora apa-apa. Parluning salat ana daimè. Tèkadè ana ing niyat kita.” Kaji Ismangil sumela atur, “Duk nguni kula antuk wewelinging bapa, manwi anggeguru, kinèn tetaken sajatining sastra kang www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

112



sanyata tuwa utawi sajatining Sadya, kalih Nun, akaliyan aksara tuwin Bè. Manawa ana guru kang bisa anggelar sajatining aksara kabèh wau.” Kaji Iskak amangsuli makaten : “Hè Jebèng, mungguh wewelinging sudarmanira iku mangkènè satuhunè : 1. Aksara SADYA, iku : sawiji. 2. Aksara NUN, tegesè : neptu. Dadi bener, sing sapa weruh neptu sawiji iku nyata wus ambontos ngilmunè, awit uninga sajatining sawiji. 3. Dènè aksara ALIP, iku mungguh ing dalem teturatanè nyata tuwa, dènè dhingin panggawenè. Wus kena kinarya gegenti, nyata sesilihing Dat Sawiji mau. Ananging

kabèh-kabèh

iku

mau

dadi

lelantaraning

ngibaratan baè. Manawa ing salugunè, aksara kang tuwa iku : BÈ. Nyatanè, sadurungè tumiba wus dadi aksara. Bareng tinibakakè, gatra aksara BÈ. Bareng wus ginelar tetalerè. Apa kang sinedya bisa dadi sarta wujudè kaya Dat Sawiji. Ceceg ingkang mangkènè iki wus bisa dadi aksara BÈ. Balik dilakokakè, pasthi banjur aran dhèwè-dhèwè. Mulanè awas, aja uwas-uwas. Kaji Ismangil matur malih, “Menggahing tèkad punika asal saking pundi? Purugipun punapa kanyatahaning rahsa? Ingkang ginaib punika pakarti, pangartinipun sinten ingkang minangkani? Kawula nuwun pitedah.” Kaji Iskak ngandika makaten : “Hè Jebèng, wruhanamu, mungguh angsaling tèkad iku saka nepsu. Nepsu iku saka budi. Dadi tumangkarè marang kuwanèn. Paraning tèkad iku marang lali. Luluhing lali iku marang èling. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

113



Dènè rahsa gaib iku asalè saka cipta pangrasa. Marmanè tinembungakè

PANGARTI.

Tegesè

:

ngawruhi

kang

dadi

tetarikanè. Dènè pakarti iku panggawè. Dadi kawruh iku weruhè saka panggawènè dhèwè. Witè ana pangrasa, saka karsa. Ing kono nyatanè ingdalem rahsa, bareng wus antuk piranti, panatanè ing pakarti. Tutugè sarana lawan pituduhè. Apa sira durung bisa anampani prakara iki?” Kaji Ismangil tansah angengudi budi, supadi dadi kang binudi, “Adhuh

Sang

Among

Brangti,

tetepipun

ing

dalem

rahsa,

sagedipun rumasa saking punapa?” “Hè Kaji Ismangsil, apa sira lali lantaraning gaib? Yèn pinikir sayekti, mokal tan weruha. Nanging sanyatanè iya uga nora angawruhi. Kaya ngibaratè geni mati tumrap marang ngendi? Dadinè kelawan èlok, lunganè kelawan gaib. Gaibè saka sira, èloke uga sira kang ngawruhi. Tegesè : sira iku Allah, Dat iku ganjaran. Dadi wujuding Dat iku saka Allah. Ganjaraning Allah iku saka Dat. Dènè dat iku ya adatè. Apa sira lali maring adatè? Teteping Dat iku ana paugeraning urip kita. Yakti ora owah ora gingsir. Upama nganti mingset saka kahanè, pasthi kena sinebut owah Datè. Mangka dunungè Dat, enggonè ana ing sipat. Kadi banyu kalawan karingetè, getih lawan ludira, tirta lawan warih. Yaktinè kudu nganggo angirih-irih. Lamun kalènan nganti uwal saka ancering Dat, pasthi mubeng kaya kitiran tanpa mendha. Marmanè sirikanè wong tinitah urip iku, kudu ajega adatè dhèwè, tetepa papanthenganing tèkad kang sajati. Tuwuhing Dat iku saka solah bawa kita ingkang sarèh. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

114



Cahyaning Dat mantheng tanpa owah gingsir iku saka dyatmikaning budi premati. Sentosaning Dat iku saka kendel kumandeling antepira dhèwè. Manawa sira wus bisa anampeni, sanyataning Dat iku saka iman. Mantepè iman iku saka èling. Dadi bandhuling ngilmi makripat iku saka awas èling. Lirè : dèn bisa weruh sajatining rahsa rumasa. Iya iku kang sinebut AWAS. Èling iku saka mantheng kenceng, heneng hening ing cipta rasa. Pasthi ing kènè kana ora bisa amisahakè. Teteping iman iku amung sajatining èling. Èling iku telenging budi premati. Marmanè kena dèn arani urip ora kena ing pati, mung waluyajati nirmala, tanpa sangsaya salawasè. Sanyata ora kacamburan ing cipta apa-apa. Empanè mung urip ing awal akhir. Awal akir iku iya uga saka ing kita. Kabèh-kabèh iku kapurba saka ing budi. Budi kawengku ing jinem. Jinem kasorotan ing cahya premana. Cahya premana kalimputan ing manubawa. Sajatinè kang aran manubawa iku kang meneng tanpa swara, kang dyatmika tanpa una, kang suwung tan na kothong.” Kala samanten Kaji Ismangil dahat suka, kadi binuka. Korining rahsa menga sadaya. Dalah pepanthenganipun sampun padhang tarawangan, nanging dèrèng sagèd keplok papaning cipta rasa. Tegesipun : sampun padhang, nanging dèrèng saged anggelar piyambak. Kaji Iskak atetanya, “Saupamanè sira sun tinggal, apa wus bisa ambabarakè dhèwè? www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

115



Kaji Ismangil matur, “Sampun menga, nanging dèrèng saged anggelar.” Ing ngriku Kaji Iskak lajeng amusthi daya prabawa ingkang amurbamisèsa ing kajat jatiwisèsa, angumpulaken sakathahing rahsa, pinisthi babaring musthika, iya iku mangunah ingkang sampun nyata wisèsaning gaibul guyub. Dupi wus amratandhani dhikir kaping satus, Kaji Ismangil winalik ciptanè, sasat sampun ngancik layaping ngaluyup, tumekeng jagad walikan. Kaji Ismangil katingal ngadhep Ingkang Sinuhun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga. Wonten ing alam walikan Kaji Ismangil dahat karuna, sarwi ngrungkepi padaning Sang Kinawasa. Andhawuhaken pangandika : “Hèh Kaji Ismangil, wus ora ana apa-apa. Kahanan jati kita iya kahanan jatiningsun. Sajatinè sira iku ingsun. Sajatinè sira sing angengkoki iku sira.” Sasampuning andhawuhaken makaten, Kaji Ismangil wangsul wonten palungguhanipun. Kaji Iskak boten katingal. Leng-leng kapileng tyasira Kaji Ismangil, sarwi lenguk-lenguk. Dahat

pangunguning

galih,

jalaran

katilapan

ing

gurunira.

Ananging Kaji Ismangil sampun gadhah osik, yèn ingkang nama Kaji Iskak wau inggih ingkang sarè, jalaran sareng karaos tarèk, kusuking cipta sampun ngadhep Ingkang Sinuhun Kalijaga. Sareng sampun luwar kusuking tarèk, gurunipun boten wonten. Mila ing nalika punika Kaji Ismangil lajeng luwar dènnya ndhekukul ngrangkul dengkul. Temah marbukuh, anyelaki korining masjid. Boten dangu Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga wungu sarè pungun-pungun. Lajeng andangu dhateng Kaji Ismangil. “Sajronè ingsun sarè, ing kènè ana apa?” www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

116



Kaji Ismangil matur kawontenanipun sadaya. Kangjeng Susuhunan lajeng paring wimbuhing ngilmu Makripat. Ing ngandhap punika amratèlakaken nalika Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga mentas maringi barkah dhumateng Kaji Ismangil, ingkang rumeksa masjid ing Kadilangu. Ing antawis dinten malem Anggarakasih, ingkang paman ing Kayupapak

miwah

Radèn

Puspita

ing

Galinggangan,

tiga

garwanipun Sèh Sitijenar, sakawan pisan sami pinaringan barkah, ngiras sarasèyanipun Kaji Ismangil. Dènè ingkang kagelaraken amedhar riwayatipun Susuhunan Bènang. Dènè ingkang dados pambukaning riwayat wau nukil rahsaning kitab Bayanbudiman. Makaten urut-urutanipun wewedharan satunggal-tunggal : Ingkang rumiyin anggelar Jatining Budiman. “Jebèng, sajatining manungsa iku paugeranè saka ing budi utawa iman, awit budi iku kang angobahakè jaba-jero. Iman iku kang anggawè benering cipta rasa. Iya wus kena dèn isbatakè wahananing Kawula-Gusti, jalaran iman

enggonè

langgeng,

ora

wenang kena

dadi owah

sesulihing gingsir,

Pangèran. dadi

Dènè

gegentining

kahenengan. Ing kono yèn wus winahyu, weruh sajatining meneng. Iya nyata èling, tan kena lali. Iya iku kang kasebut IMAM MAKSUM. Tegesè : kang nyata kang nugraha, kang amengku tan winengku, kang salagu telenging èling, kang melang tanpa lali, karana sajating Dat iku gumelenging Pangèran. Wahananing kang sapisan iku ÈLING. Wahananè kang kapindho : RAHSA. Wahyaning Rahsa kasebut ANGEN-ANGEN. Iya iku minangka warananing Dat. Mula kalebu ing larangan. Yen bisa aja nganti kawetu ing wicara saenggon-enggon. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

117



Tegesè : aja cuwèh dèn anggo rèpèh, aja wahhèh dèn gawè lèrpèh. Mungguh babarè telung prakara wau padha darbe wewenang dhèwè-dhèwè. 1. ÈLING. Iku telenging Dat sajati. Wewenangè iya kawasa agawè warana, bangsaning lelimput, amengku alam kanyut. Gumelarè anuwuhakè lali. Lali iku anenarik nepsu, iya iku warananing ÈLING. 2. RAHSA, warananing Dat, wenang agawè kaluwihan. Kaya ta : atma suksma, sakaliring urip utawa sarupaning roh, iya iku padha dadi aling-alingè Rahsa. 3. ANGEN-ANGEN.

Wenenangakè

anggelar

aling-aling,

sumarambah marang jantung, dadi aran BUDI. Mahanani lakuning getih, bayu sapanunggalanè, marma ana sesebutan : KARKAT, CIPTA, GAGASAN, sapanunggalaè MOSIK. Marmanè ana kaoling pandhita

luwih, mindha

kombang

angajap ing tawang, susuh angin ngendi enggonè; miwah atining wuluh wungwang; lan gigiring punglu; tapaking kontul nglayang; manuk miber uluke ngungkuli langit; kusumanjrah ing tawang. Kang agawè ngibarat sasmitaning ngilmu kang mangkono mau iya bener, awit anuduhakè gaibing Pangèran kang wus gumelar iku ANGEN-ANGEN, utawa CIPTA. Mangka kanyataning Pangèran iku muhung Angen-angen lawan Cipta. Yaktinè ana, nanging napi. Tegesè : ÈLOK. Èlokè lawan mokal. Mokalè saka gaib. Ingkang mangkono iku, rèhning sira wus padha lambaran, pasthi wus ora susah nganggo wisikan.” Ingkang

tanpi

nyatanipun

dhawuh

ingkang

matur, kaèsthi

“Nuwun

kapundhi.

Amung

kalayan

mèsthi,

sageda

kadhawuhaken.” www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

118



Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga gumujeng sarwi ngandika : “Jebèng Kadilangu, sira iku wis winenang asesilih araning Dat. Mangka Dat iku Pangèran Kang Mahasukci. Sira dadi Kalipah sangisoring

Ratu.

Apa

aran

Pangèran

iku

ora

bangkit

anggelarake wewadi kang wus ingsun dawuhakè kabèh? Yèn mangkono siri durung kadunungan nugrahaning Pangèran. Lagi katitipan pulung baè. Mangka sajatinè, pulung iku ala becik. Yèn ala, jumrunuh sangsaranè, tur ora karasa. Yèn becik, amung sinuyudan ing sasama baè. Yèn mangkono sira lagi kena dingèngèri wong cilik kang sawewengkonira dhèwè. Mungguh si paman Pangulu Kayuapak, sapanunggalanè kabèh, iku kaya ngapa panemunè? Aja ana kang pakèwuh, tutura sawantah baè. Manawa ana kang binuka antuk nugrahaning Pangèran, iya tulusa

dadi

gegunungan.

Nadyan

sira,

Rabiyahè

Sèh

Lemahbang, aja pakèwuh, dumèh wadon. Prakara gaibing Pangèran ora nganggo pilih lanang lan wadon. Pasthi tibaning nugraha padha baè. Mula aja sumedya nyumpet panemu, kudu apsah lawan barakanè. Ana dènè sira , Kaji Ismangil, utawa Jebèng Puspita, padha wetokna panemuning Cipta Rasa kang tumrap marang sira. Bokmanawa ingsun bisa anggelarakè kabeh pangèsthinira.” Kacariyos,

saking

pandangunipun

Kangjeng

Susuhunan

ing

Kalijaga dhateng para siswanipun, wasana sadaya sami kèmawon ing panampinipun. Amung Nyai Sèh Lemahbang piyambak ingkang saged matur, “Dhuh Pukulun pepundhèn kawula ing awal akir, kilap leres lepat, pun patik ing sasaged-saged kawula kedah matur. Mugi tinebihna ing sesiku, rèhning kawula èstri, dinangu ing Gusti Guru kawula. Menggah pamanggih kawula, ingkang www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

119



kadhawuhaken Dat punika witing gesang. Kawasa mahanani tigang kahanan : ÈLING, RAHSA, ANGEN-ANGEN. 1. Witing èling saking lali. 2. Witing Rahsa saking pangrasa. 3. Witing angen-angen saking pambukaning cipta Upaminipun makaten, sajatining ratu iku saka kawulanè kang ngarani. Ananè becik, saka ala lanjaranè. Witing ana, saka ora; witing kupur saka kapirè. Witè dadi saka ora. ”Apanjang yèn winuwusa aturipun Nyai Sèh Sitijenar. Winangsulan pangandikanipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga makaten : “Hè Rubiyahè Sèh Lemahbang, apa wewadinè sira kadunungan panemu kang mangkono?” Ingkang dinangu matur, “Saking wewarahing laki duk gesangipun, angancer-anceri makaten, Rubiyah, sajatinè dedalan kang bener iku saka bèngkong dhingin. Ananè padhang iku saka peteng. Sejatinè kang putih iku ireng. Sajatinè adoh iku saka cedhak. Tegesipun : adoh punika saking pandulu. Delesing pandulu punika nètra kang misèsani. Dados ing dalem kijab inggih asal saking kita pribadi. Teteping tebih inggih nètra ingkang amastani. Mila manungsa punika dipun isbataken jagad raya, inggih kahananing ratu mawi wenang adamel warana, dipun wastani nayaka wolu, njawi sakawan, lebet sakawan, sanga pepatih. Yèn nyata menang pamanthengipun,

inggih

sami

kaliyan

sapatemoning

Kawula

dhateng Ratu. Tataning kasunyatan inggih kumpuling Kawula Gusti punika saking sangang prakawis, marganipun saking babahan hawa sanga. Ing ngriku wonten wewakil nayaka wolu, njawi lebet : DAT, SIPAT, ASMA, APNGAL. Bupati njawi kasebut : SUKMA LUHUR, SUKMA WISESA, SUKMA PURBA, SUKSMA LANGGENG. Nanging Bupati njawi lebet punika sadaya tumusan saking wewenanging para nayaka wolu, sesanga patih, punika amung www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

120



kalih prakawis. Makaten saking kaèngetan kawula : ingkang rumiyin CAHYA NUR MUHKAMAD; ingkang kaping kalih : ROH. Manawi kacariyos duk tiyang jaler kawula taksih gesang ingkang dipun wastani CAHYA NUR MUHKAMAD wau cahya kang pinuji. Kawasanipun saged nyoroti kawan prakawis : 1. Saged sumorot dhateng cahya cemeng. 2. Saged sumorot dhateng cahya abrit. 3. Saged sumorot dhateng cahya jenè. 4. Saged sumorot dhateng cahya pethak. Dènè ugering ROH punika winastan ROHILAPI. Tegesipun : banyu wiji. Nanging amung

tumrap wijining

manungsa

piyambak, awit

ingkang nama ROHILAPI punika wau sari-sarining roh sadaya. Mila sakalangkung wening. Èwadènè ingkang nama ROH wau warniwarni. Kados ta : ROH JASMANI, ROH RABANI, ROH ROKANI, ROH KÈWANI. Sadaya wau inggih sami dados wiji, ananging amung dumunung dhateng sipating jim, utawi brekasakan, sato kewan saha para kutu-kutu walang ataga. Bèda lawan ROH WIJINING MANUNGSA. Manawi cacahing Roh ingkang badhè dados wiji, kathahipun satus kawan welas, nanging tanpa parlu dados wiji, kathahipun satus kawan welas, nanging tanpa parlu yèn kawula cacahaken sadaya.” Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga angandika dhateng ingkang paman, Pangulu Kayu Apak utawi kaji Ismangil tuwin Radèn Puspita. Pangandikanipun makaten : “Kaya apa mungguh gaibing Pangèran Kang Agung, teka sipating wadon angungkuli lanang lanciping panemu? Mangka bener-luput pasthi kudu amangsuli marang gelaraning guru. Marma saiki si Paman kalih Radèn Puspita, tiga Kaji Ismangil, sami mangkata dhateng Sunan Giri, puruitaa, supados saged padhang ing pamanggihipun tetiga pisan.” www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

121



Ingkang sami dipun dhawuhi amung tumungkul sarwi rawat waspa. Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga dhawuh makaten : “Gampang ing wuri, angger wus padha anglakoni sapakon. Lan sira, Rubiyahè Sèh Lemahbang, milua marang Giri pisan.” Aturipun makaten, “Dhuh Pukulun, bilih kepareng kawula nyuwun wangsul suwita dhateng ratumas Kalinyamat kèmawon, ngiras angrengcangi anak-putu kawula.” Dhawuhipun Kangjeng Susuhunan Kalijaga : “Iya Ingsun lilani, nanging sira lawan anak-putunira padha alihan saka kènè, supaya lestari ora dèn agru-agru enggonmu, awit ing tanah Pengging kènè bakal ana sikaraning nagara.” Nyai Lemahbang saanak-putunipun matur sandika, lajeng sami mangkat suwita dhateng Ratu Kalinyamat, prenah sakilening umbul Sungsang, tanah Pengging. Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga lajeng lelèdhang mangalor sakedhik. Sumerep tiyang sami angadhepi genthong, isi toya wening. Dinangu, “Sapa kang amarentah sira?” Ingkang dinangu matur, “Saking wewelingipun Sèh Lemahbang, sadaya kabekelan siti gangsal karya dipun mijkaken ngangsu ngebeki genthong urut margi, kinèn ndanakaken para tiyang langkung.” Kangjeng Susuhunan lajeng paring dhawuh : Desa iki padha aranana ing Banyudana. Tulusa ing salawasè.” Ingkang dhinawuhan matur sandika. Wonten pangageng ing dhusun ngriku angaturi rèrèh dhateng griya, rehning kadalon. Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga mituruti. Praptaning wisma sinugata ulam ayam gorèngan, dipun dhahar sacuwil, lajeng dhawuh: “Pitik weton Banyudana ènak. Bèda lan liyanè.” Sabdaning pandhita linuwih, dalah ulam ayam ing Banyudana kinaot raosipun. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

122



Dupi saged imbal wacana kaliyan tiyang Banyudana, watawis ing wanci tengah dalu, sakiduling dhusun Toyadana wonten swara tulung-tulung. Kalampahan sami tandang, ngantos dangu, jalaran saben para tetiyang dhateng, tanpa pariwara lajeng campuh prang kaliyan wanara kathah, ageng-ageng. Sareng dumugi gagat ènjang, tiyang ingkang sami tandang saantukipun adus erah. Punapa dènè tiyang ing ngriku kathah ingkang katiwasan, jinamah èstrinipun. Dènè ingkang kantun sadaya ngili dhateng Banyudana wau. Ing antawis sampun byar raina Kangjeng Susuhunan Kalijaga sigra nedhaki, jalaran welas aningali sambatipun tiyang kathah, sareng dumugining panggènan, sagung wanara umpetan ing jurang tuwin kekajengan ageng. Mila Kangjeng Susuhunan lajeng andangu dhateng

mancakakining

dhusun.

Ingkang

dinangu

matur

gancaraken, “Sakawitipun karajaning dhusun ageng kidul punika katingal kadhatonipun Prabu Kalana Batulata Pengging. Mila katelah ing dhusun Bantulan. Leresipun : Batulatan. Kala ing kina salèr-kilèning kadhaton tilas patamanan ageng. Ingkang tengga kethèh jaler èstri ageng, namung kalih. Sapunika sampun kathah. Manawi siyang boten kantenan enggènipun. Manawi dalu ngrebda, anjejamah tiyang èstri, misakit dhateng tiyang jaler.” Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga andhawuhaken pangandika makaten : “Ing desa tilas patamanan iki kang saparo degana, karana pasar Taman. Kang saparo iring lor-wètan aranana ing dèsa Wenara. Tulusa salawasè. Dènè kethèk kang padha ndhelik ana jurangjurang sarta kayu gedhè wus padha ingsun tundhung lunga saka kènè. Ingsun paringi prenah ana sakuloning Gresik, tanah Giri, dumunung pinggiring bangawan, ana randhu alas telung wit, dadi siji. Kang dadi panganè mung jejaluk, manawa ana sedagar dagang metu ing bangawan nunggang prau. Ing kono www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

123

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com ===== AAK culture library I kang

dadi

panganè.


Pangandikaningsun

iki

uga

wus

tinampanan ing wanara, karana ana ratunè wus bangkokan, bisa ngilang. Mula wus aja ana sumelang, jalaran ratunè loro lanang wadon wis mulih marang asalè, saka alas Roma, tanah Pagelèn. Amung ana wekasingsun marang wong Wenara kabèh, ing tembè wuri yèn ana wong darbè anak nganggo buntut, banjur ulihena marang alas Roma Pagelèn mau. Bokmanawa bakal ana wewalesè ing wuri, padha dadi lelantaraning kadonyan.” Sadaya ingkang dhinawuhan ngèstokaken. Mila dumugi sapunika tiyang

ing

dhusun

Menara

wau

yèn

kinadaraken

sugih,

katamtokaken nenepi dhateng Roma. Kala samanten Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga lajeng wangsul mangidul

malih.

Karsanipun

badhè

dhateng

dhusun

Palar,

amariksani anggènipun yasa sumur kaliyan masjid. Rèhning dèrèng binuka kijabipun, dados sumur kalih masjid wau dèrèng katingal. Ananging karsanipun Kangjeng Susuhunan Kalijaga badhè ngampiri Sunan Panggung, dhateng Jatinem. Wasana saweg dumugi sakiduling Pengging aningali tetiyang kasrakat, boten angsal tedha saking pailan, wah kasatan toya. Siti sami nela wiyar. Para tiyang jaler-èstri ageng-alit sami malebet ing tela, angisep rembesing siti. Kangjeng Susuhunan welas aningali, lajeng sami dipun wengkang teken cis. Tela lajeng mili toya. Para tetiyang dahat leganing galih, kailènan toya. Mila sami mentas sadaya sarta lajeng pinaringan pitedah enggèning tedha. Sami dhinawuhan mangidul. Ing dhusun punika temah pinaringan nama ing dhusun Telawong.


124



Lampahipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga ngidul ngilèn. Dènira lumampah anelasak ngambah sabin beran, tan karsa ngambah ing margi ageng. Galengan kang tinurut, tebeng-tebeng panasnya tumiling. Ing wanci lingsir surya Kangjeng Susuhunan kèndel wonten ing gubug. Kagyat ingkang darbè gubug wau, awit saweg nutu suket tuton. Tinapènan, inginteran saèngga gentang pantun. Ingkang Sinuhun andangu, “Kinarya apa?” Ingkang inter matur, “Kanggè nedha, rehning boten wonten pantun ingkang medal.” Kangjeng Susuhunan welas aningali, lajeng paring sabda : “Hèh Nini, pagènèa sira inter suket tuton? Becik muliha, lumbungmu wus kebak pari.” Ingkang liningan matur sandika. Dumugi ing griya nyata, yèn lumbungipun kebak. Mila sanget pamundhi panuwunipun. Dènè panutuning suket tuton lajeng badhè dipun bucal. Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga boten kapareng, malah kinèn angliwet pisan, kapundhut badhè mirsa raosipun. Ingkang dipun dhawuhi rikat angliwet. Tan adangu mateng, lajeng kaaturaken

kanthi

lelawuhan

sawontenipun,

sarta

krawon

bangsaning jamur-jamur, wedaling lèpèn sarta wader dipun pès. Kangjeng Susuhunan angraosaken èca, lajeng paring sabda pangandika : “Iwak wader pèpèsan utawa sega suket tuton tulusa. Tembè, sing sapa darbè parlu, yèn arep agung rijekinè, nganggoa sasarat sega suket tuton satakir, pèpèsan wader siji, kasajekna ana ing patanèn.”


125



Ingkang dhinawuhan matur sandhika. Kangjeng Susuhunan lajeng kèsah malih, mangidul leres. Wonten tigang onjotan uninga tiyang kathah sami rèntèp turut margi. Dinangu perlunipun, sami matur yèn saking dhawuhipun para wali, ing wekdal punika sami dipun dhawuhi nyadhiyani dawegan parasan, awit ing dhusun ngriku sèket karya badhè dipun paringaken dhateng para pamagangan wali, minangka ili-ili anggènipun sami kawengku ing ratu. Mangka pamagangan sadasa pinaringan seket karya. Dados ing dalem pamagangan satunggal angsal gangsal karya tedhanipun. Kangjeng Susuhunan angandika, “Apa ora bakal cecawis suguh sega sapanunggalanè?” Aturipun, boten kamedalan. Mila amung dawegan kèmawon sagedipun anyedhiyani. “Wus pirang dina?” Aturipun, sampun lami tansah tengga degan urut margi. Kangjeng Susuhunan angandika : “Yèn mangkono bakal dadi lantaraning kasangsara. Ing mengko wis aja nyadhiyani. Becik padha mangidula bener kènè. Bokmanawa bakal bisa sempulur rijekinira. Dèsanira ing kènè padha aranana ing Magangan. Manawa wis padha antuk ularular, balia manèh.” Ingkang

dhinawuhan

matur

sandika,

lajeng

sami

mangkat

aseluran, mangidul sadaya. Kangjeng Susuhunan lajeng tumindak malih. Dumugi sakiduling jurang wonten tiyang gumandhul ing oyod, mangongkang jurang. Lajeng dipun dhawuhi mudhun. Tiyang kalih dinangu, matur, “Ing jurang punika mentas bena ageng, kathah tetiyang kelem, sarta kabalak ing toya. Mila kawula gumadhul ing oyod ngriki.” Kangjeng Susuhunan angandika, “Yèn mangkono sira padha tut wuria, supaya tumuli wareg.” Ingkang liningan matur sandika, nanging suku kados dhèngkelen, margi ing dalem kawan welas dinten tanpa nedha, amung www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

126



gandhulan kèmawon. Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga angandika malih: “Watu ing wurimu ana sega salawuhè, wareg sira pangan lawan rowangira.” Lajeng kapendhet, nyata wonten sekul sawungkus salawuhipun. Temah sami pinangan kembulan. Sasampunipun sami nedha, suku mari lumpuh. Kangjeng Susuhunan angandika malih : “Jurang iki samengko wus ora bisa bena, anging ilinè ajeg cilik baè, lan jurang iki aranana Jurang Gundhul.” Rarè kalih matur sandika, lajeng mangkat. Dumugi sakidul jurang lajeng uninga embak-embaking toya mawi endhut. Para tetiyang kathah sami kembel, kantun sirahipun ingkang katingal. Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga lajeng ngobat-abitaken tekenipun. Sadaya tiyang ingkang kembel ing baladhu saged mentas sadaya. Embakembak sanalika lorot dhateng jurang Sigandhul. Para tetiyang sami matur piyambak-piyambak, “Ing nalika jurang bena, ladhu kèndhel sakiwa-tengen ngriku. Angoking jurang, embak angelebi dhusun dalah tiyangipun. Ing dalem sakawan dinten sami manthèngèl, kantun sirah kèmawon sarta tan anedha. Dènè sapunika Paduka angluwari papa sangsara kawula sadaya, sanget nuwun.” Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga lajeng paring tedha, luber sadhusun

kawaratan.

Sawusing

sami

nedha

lajeng

paring

pangandika : “Dèsa iki aranana ing Silem, lawan wong ing dèsa Silem kabèh aja padha kari, ngidul mangètana, yèn arsa wareg sandhang pangan. Aja mulih-mulih marènè, yèn durung antuk patang puluh dina.” Ingkang

liningan

umatur

sandika,

mangkat.

Sasampunipun

makaten, Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga lajeng tut wuri para tetiyang ingkang sami ngili tedha, sarta dhedheg angalempak www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

127



wonten ing sela-selaning pasabinan beran, parek ing dhusun ngriku. Saking kebaking tetiyang ngantos lubèr tebih. Badhè dipun lajengaken, ajrih jalaran wana ageng. Mila kèndel kados angentosi semayan. Kangjeng Susuhunan tan adangu rawuh, lajeng angandika, “Desa sawiji aranana telu, Ngendho, Janti, Koripan, awit dhedheg padha kadi nganti semayanè. Koripan, dènè kena dianggo ngungsi urip. Padha lerepa ing kènè. Ing dalem patang puluh dina, iki dèsa wus isi pari akèh kanggo pangan.” Kala samanten para tetiyang ingkang ngungsi tedha dhateng ing dhusun Koripan, Ngendho, Janti, sareng sampun dumugi ing wewangen dhawuhipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga, lajeng wangsul mantuk dhateng padhusunanipun piyambak. Sareng sampun bidhalan, kantun satunggal tiyang ingkang boten purun mendhet pantun. Dinangu, nama Kyai Dremawangsa. Anggènipun boten purun mantuk mbekta panduman pantun punika, amung sumedya tut wuri dhateng Kangjeng Susuhunan Kalijaga, ngantos dipun lampahi boten nedha boten tilem. Kangjeng Susuhunan lajeng tedhak dhateng wismanipun Ki Dremawangsa.

Pinariksa

banjar

pakaranganipun

sarta

isèn-

isènipun wisma pepak. Kangjeng Susuhunan andangu malih, sababipun sedya tut wuri, tuwin boten purun bekta pantun saking Ngendho Koripan, Kyai Dremawangsa aturipun makaten, “Nuwun, anggèn kawula sedya tut wuri ing Paduka utawi anggèn kawula boten purun mendhet pantun peparing Paduka wau, temenipun angèngeti wewelingipun Kyai Walaka, nalika pepanggihan wonten ing dhusun Ngares kilèn punika. Welingipun, kawula kapurih narima,

supados

katrima. Utawi kapurih ngandel,

supados

kumandel. Kapurih marsudi kawruh, supados weruh. Boten dangu ingkang nama Kaki Walaka wau kèsah, dumugi sapriki tansah kulo www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

128



raosaken, meksa dèrèng saged kraos parlunipun. Mila saking kodhengipun

manah

kawula,

ngantosa

ing

ngrasa

Paduka.

Tèkadipun manah kawula, ngantosa cèkoh règoh nyaketi jangan jambu, boten sedya mantuk, manawi dèrèng angsal dhawuh wewedharan Paduka saking saking wewelingipu Kaki Walaka wau. Upami kawula narima, supados katarima, punika ingkang paring katarimaning jasad kawula sinten? Kawula dipun warah ngandel, supados

kandel.

Ingkang

kawula

lampahi

ngandel

punika

ngandelaken punapa? Supados kandel punika ingkang kawula labuhi sinten? Kawula dipun purih marsudi kawruh, supados weruh. Anggèn kawula mbudi kawruh punika kawruh punapa? Ingkang nuntuni sinten? Supados weruh punika dhateng barang punapa? Ing dalem sadasa taun sapriki kawula tansah dipun kuyakuya sanak sadhèrèk kathah, dipun wastani èwah Dat kawula, jalaran ngantos kasupèn dhateng kuwajiban tetanèn, amung tansah kodheng gèdhèg-gèdhèg kèmawon. Mila mugi wonten sih kawelasan Paduka, sagedipun waluya, anggèn kawula linglung leng-leng, ngèling-ngèling wewelinganipun Kaki Walaka rumiyin, awit saking pamanah kawula mung Paduka ingkang saged majaraken ing kawidhengan kawula.” Kangjeng

Susuhunan

ing

Kalijaga

gumujeng

sarwi

paring

pangandika makaten : “Hè Dremawangsa, teka kukuh temen panggayuhmu. Santosa temen pangèsthimu. Mantep temen budimu, nganti labuh labuh rusaking jasad, kaèsi-èsi ing sasamaning urip. Apa sira wus nyata tumanem ing pangarahira marang telung prakara”? Kang liningan matur, “Sampun mantep, tan asedya mengèng sarambut.” Kangjeng Susuhunan lajeng medhar pangandika : “Dremanwangsa, satuhunè enggonè Kaki Walaka awèh wangsit mangkono iku bener, mung nuhokakè lakuning urip iku kudu nganggo telung prakara : www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

129



......................................................................... ................. Halaman 99 hilang.......................... ......................................................................... 4. Kaping patè, kang padha dèn arani mati iku tutup lawangè patang prakara. Tegesè : sirnaning pangucap, tulining pamiyarsa, wutaning paningal, sumpeting pangganda. Papat iku uga wus ngumpul dadi sawiji marang rahsaning Dat sajati, pakartinè mung kari tawekal. Tegesè : pasrah marang Kang Amurba Amisèsa, bisane tunggal lawan Idayatullahi. Iya iku sampurnaning Dat utawa mulya sampurnaning sipat Esa. Dadi weruh sangkan paraning Tanajultarki. Mungguh kang kasebut kabèh-kabèh mau kudu ngawruhana iman kang abangsa kukmi. Ing kono kari nyataning kukum balaka. Tegesè KUKUM iku bener. Dadi ngaurip iku wajibè nglakoni bener, kanthi awas èling. Manawa ora tinggal ing telung prakara iku, yakti tan prabèda ing dunya lawan ing kahanan akir. Manawa sir amaksih anyipta bèda, pasthi ing sedyanira bakal semu dudu. Tegesè : kaliru pangancasè. Lamun sira wus angarani ora loro tetelu, iya bokmanawa bakal tumeka jatining kahanan kita. Nyatanè iya uga salugunè. Manawa sira kurang piandel, takokena ing guru kang pinunjul kawruhè, awit wus kalebu ing bebasan : Karna binandhung, undhaking pawarta, sudaning titipan. Iku wus prakara mesthi, awit pituturingsun iki kena diarani temon ana dedalan. Katetepakè kawruh nenempil, iya wus benerè. Aja agè-agè nggugu yèn durung wruh galethekè. Aja maido, yèn sira durung weruh dadinè. Aja nemoni lan aja memadoni, yèn sira durung weruh wewadinè. Aja nepèkake, yen durung mangerti nyatahanè. Karana prakara kawruh siji iki lamun www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

130

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com ===== AAK culture library I maksih

semang-semang,


nemahi

sesiku,

karana

kasebut

maksih mentah ngilmunè. Marmanè wekasingsun marang sira, manawa tembè Kaki Walaka katemu lawan sira manèh, aja agè-agè tetakon, yèn sira durung bisa tetakon. Tegesè : wong anggeguru ing ngilmu iku lamun durung ana kang bakal kang bakal tinemu, aja agè-agè geguru. Lawan ana wewarah

kang

kena

rinasa

selawasè.

Kabèh

kang

dadi

sedyanira iku kudu katarik saka cipta rasa dhingin. Yèn wus katemu

pamanthenging

cipta,

karasa

ing

dalem

rahsa.

Sayektinè kena sira anggo gegujengan utawa geyonganing ngilmu salugunè. Lamun dira durung darbè cipta nganti karasa, kadi kakung kasengsem marang dyah ayu. Iya iku durung pinareng menga ngilmunè. Yèn wus mangkono panemunira, baya wus pinareng dèning Allah Tangala pepanthenganing cipta rasanira. Kena binasakakè kabulyakin. Tegesè : tumuwuh cahyaning nugraha.” Kala semanten Kaki Dremawangsa, duk miyarsa wasitanipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga, ènggaring galih kadi siniram ing tirta marta. Sumyar-sumyaring sarira lir taru tumaruna karirisan ing wasitotama. Sasampuning mangkana Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga sigra kondur. Kyai Dremawangsa badhè umiring dèrèng kapareng. Dhinawuhan amemulihaken badan, tuwin memulihaken pakaryan wajibing among tani, margi sampun lami anggènipun tilar kuwajiban, adamel bibrahing anak bojonipun, sarta risaking manahipun tiyang sepuh. Mila

Kaki

Dremawangsa

sareng

sampun

angsal

barkahipun

Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga, gugup para waris sadaya, angrungkebi

sarwi

mular,

dènè

boten

kanyana-nyana

Kaki

Dremawangsa saged waluya jati. Ananging rumiyin mangkè pancèn boten punapa-punapa. Nanging pamanggihipun tiyang www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

131



ingkang sami tuminggal, sayekti amastani èdan kèmawon, mila prakawis punika tetela angèl pamawasipun. Manawi tiyang ingkang sampun putus ngilminipun, inggih boten amastani èdan. Beda lawan para tetiyang ingkang dèrèng ngilmi, tamtu amastani yèn Kaki Dremawangsa ing Bungasa èdan. Ènggaling cariyos, Kaki Dremawangsa sampun mituhu dhawuhing guru, lajeng tapak ing kuwajibanipun tani, nggaru, mluku, macul sasaminipun. Dupi sampun antuk samangsa, Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga wangsul malih, pindha sudra papa, sesilih Kaki Walaka, marpeki anggènipun maluku Kaki Dremawangsa. Sajarwa nama Kaki Walaka ingkang sampun pulang saè. Kyai Dremawangsa pasabinanipun.

duk

andulu,

Malah

lajeng

angancarani

kèndel

dènya

dhateng

madamel

wisma,

sarwi

manembah. Kaki Walaka sinembah kipa-kipa, rèhning dèrèng wajib sinembah ing sasama. Kyai Dremawangsa mangsuli, “Ingkang kula sembah punika Gusti kula Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga, awit tilar weweling dhateng kula, singa wonga, manawi suku kekalih kadi tan anapak kisma, kawula boten kènging rusiya, awit sariraning Gusti. Mangka Paduka nyaplaki weweling ingkang sampun kadhawuhaken dhateng kula. Dados tetèla Paduka badhè nyobi kaantepan kawula. Dados Kaki Walaka rumiyin punika inggih Panjenengan Paduka.” Kangjeng Susuhunan dahat sukaning galih, lajeng angandika makaten : “Jebèng, sira wus katara yèn antuk sih nugrahaning Pangèran Kang Amahasuksci. Samengko temenana atetanèn, sarta sira ingsun paringi sabda, ing tembè wuri dadia pituwaning among tani . tegesè : sarupaning para tani, yèn ana tandur kena ama, sira wajib anulungana sesarat winih, supaya ora katrajang ama. Karo dènè sira ingsun paringi peparab Kyai Gedhè Kapinihan.” www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

132



Ingkang dhinawuhan matur anuhun. Badhè umiring mesa dèrèng kapareng. Taksih kinèn andugèkaken tetanèn, karana ing tèmbe badhè wonten babaranipun ingkang èlok. Nanging samangkè dèrèng binuka. Amung panaringan ancer-ancer kèmawon. Manawi sampun dumugi wewates tibaning nugraha kirang kalih turunan, Kyai Gedhè Pawinihan saged tumut nedha wahyuning karaton Jawi, wiji saking èstri. Mila Kyai Gedhè Pawinihan tinedahaken ingkang dados margining wahyu, kinèn angelih griya wonten ing Janti Ngendho Koripan. Ingkang dipun dhawuhi matur sandika. Kyai Gedhè Bungasan temah paring weweling dhateng ingkang putra makaten, “Hè kulup, sira bakal ingsun tinggal ngalih wisma marang Ngendho Janti, ngèstokakè dhawuh wewelingè Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga. Kaya mangkènè sabda pangandikanipun padha èlingana salawasè : “Sing sapa arep duwè turun bisa milu mikul nagara, dèn saranta traping sanggama, dèn saba santosa lawan tetimbanganira. Dèn meleng pepanthenganing cipta roroning atunggal. Tegesè : jalu èstri ing dalem pagedhongan andarbè cipta kang tan tumanja. Aja rasa rumasa ngalem amemada liyaning jiwangganira, lawan angrasani alaning wong, aja ngalem beciking lyan. Mung malenga sawiji, wadonè marang kakung, kakungè marang wadon, netepana budi sanubari. Yèn wus temempuh ing ngadilaga, aja agè-agè marwata suta. Kudu anyantosanana ing dalem telung atus pandulu. Manawa wus bangkit anembadani hardaning raras driya, nuli telenging cipta dèn sabayantu ing tokidira. Yakti sira bakal antuk nugrahaning Pangèran Agung. Sing sapa bisa netepi pakarti iku, Mansa Allah bisa mijèkake wiji

premati.

Pirabara

ambaboni

tanah

Jawa.

Tegesè

:

kinadarakè dèning Allah Tangala, bisanè urun wadon. Awit wiji www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

133



cilik iku yèn bapa biyungè taberi ngulik-ulik, temah landhu. Bokmanawa bisa marug becik thukuling winih mau. Manawa bisa mijil jalu, cepak antuk wahyuning wahyu jati. Adat luwangè, yèn ana wong bisa sabar santosa marang tataning among lulut, iya linulutan ing sasama-sama. Trekadhang milu mikul rubet rentenging praja. Marmanè èstokena.” Ingkang wineling dahat mituhu. Ingkang paring pangandika salugu. Mila nadyan sapelè tetalering cariyos ing nginggil wau, yakti

kènging

dipun

leluri,

jalaran

sampun

dados

sabda

pangandikanipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga. Ènggaling carita, kala samanten ing dhusun Ngendhok Janti Koripan sami dados pangungsèning tiyang dhusun kiwa tengen. Ingkang kekirangan wiji, kedah nedha tulung dhateng Ngendhok Janti Koripan wau. Boten kawursita ing dhusun Koripan, anuju satunggal dinten Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga karsa lelana mangètan, sedya sowan martuwi ingkang uwa, Kangjeng Susuhunan Lawu, awit midhanget pawartos yèn ingkang uwa ngulawisudha bangsa jim sakawan iji. Langkung kinasihan, awit awicarita : 1. Jim biru nama Arya Panji Gedhah. 2. Jim kuning nama Arya Panji Sumunar. 3. Jim wungu nama Arya Panji Jinggaharda. 4. Jim putih nama Arya Panji Puspita. Jim sakawan punika angaken darahing Jawata, teturutan saking Bathara Puspanjali. Manawi saking èstri, darah jim dadu, nama Prabu Adiwarna.


134

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com ===== AAK culture library I Dènè

jim

sakawan


anggènipun

sami

suwita

ing

Kangjeng

Susuhunan Lawu punika, awit taksih kalebet santana sangking ingkang ibu. Menggah pamilutanipun jim sakawan wau amung kaanggè wadya pamijènipun Kangjeng Susuhunan Lawu. Manawi pinuju sarè, jim sakawan ingkang ndongèng lelampahanipun para Jawata. Gentosgentos ingkang cariyos dedongèngan. Manawi ameng-ameng binusanan catur warna, ngapit ngajeng-wingkingipun Kangjeng Susuhunan Lawu. Sareng ingkang Sinuhun Kangjeng Susuhunan Lawu Kalijaga sowan, lajeng katamtokaken ngadhep. Kala samanten Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga tetakèn dhateng jim sakawan. “Kadi pundi panggayuhing para Jawata tuwin gèyonganing ngilmi? Punapa dènè para Nata duk jaman purwanipun. Manawi bangsa jim punapa ingkang dipun gayuh? Kula Andika tempili pingilipun.” Wangsulanipun jim sakawan, “Dhuh Pangèran ulun, Susuhunan ing Kalijaga, menggah pandangu Paduka sadaya wau, adèrengipun kula gadhah atur, kados Paduka sampun uninga talering agami Budha. Èwadenè rehning kadangu, inggih kedah sasaged-saged anggadhahi atur. Kados timbang kèmawon agamining para Nabi Wali kaliyan agami kadèwatan. Ingkang dados panutan ugi nenem. Gumelaring wewedharan utawi raosipun utawi raosipun yakti boten beda, amung miturut agami nenem. Nadyan kanabèan, ingkang rinilan mengku agami ugi nenem : 1. Kangjeng Nabi Adam, timbanganipun Sang Hyang Bathara Èndra. 2. Kangjeng Nabi Nuh, timbanganipun Sang Hyang Bathara Brahma. 3. Kangjeng Nabi Ibrahim, timbanganipun Sang Hyang Bathara Bayu. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

135



4. Kangjeng Nabi Musa, timbanganipun Dang Hyang Bathara Samba. 5. Kangjeng Nabi Ngisa, tetimbanganipun Sang Hyang Bathara Wisnu. 6. Kanjeng Nabi Muhkammad, Rasulullah, tetimbanganipun Sang Hyang Bathara Kala. Nadya wewedharanipun utawu sarèngatipun ing agami Islam inggih boten wonten bèdanipun. Makaten malih, nadyan pingiling raos, sami kèmawon. Kados ta : sarèngatipun Kangjeng Nabi Adam, ingkang dipun engkoki pantaraning Allah Tangala. Sang Hyang Èndra ugi angaken barakaning Jawata kang linuwih. Kangjeng Nabi Nuh anganggep gegenti, Sang Hyang Brahma inggih wewakiling Jawata. Kangjeng Nabi Ibrahim angaken prajuriting Allah. Sang Hyang bayu ingging sènapating Jawata. Kangjeng Nabi Musa kekasihing Allah. Sang Hyang Samba gegebenganing Dèwa. Kangjeng

Nabi

Ngisa

putraning

Allah.

Sang

Hyang

Wisnu

pitayaning Jawata. Kangjeng Nabi Muhkammad kaaken utusaning Allah. Sang Hyang Bathara kala ugi sapu kawating Suralaya. Dènè ancer-ancering wewejangan ugi tan prabèda : 1. Sajatinè ora ana Pangèran anging Adamapitratulah. 2. Sajatinè ora ana Pangèran anging Nuh Kalipatulah. 3. Ora ana Pangèran anging Mungsa Kalamulah. 4. Ora ana Pangèran anging Ibrahimakalilulah. 5. Ora ana Pangèran anging Ngisa Raohkulah. 6. Ora ana Pangèran anging Kangjeng Nabi Muhkamad Rasulullah. Menggah ingkang makaten punika bèdanipun punapa kaliyan wedharing para Jawata ? www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

136



1. Hong ilahèng nir Yang Kalamertyu, muhung Èndradimulya. Tegesipun : Hè kang Angagung kang Èlok, ora ana jawata muhung Bathara Èndra, wenang anglebur angkara murka. 2. Hong ilahèng Mangarcana Mataya : Hè kang asipat èlok, kang sinembah muhung Hyang Brahma sanyata. Amung Bathara Brahma satuhunè. 3. Hong ilahèng Sihyanamasaha : Hè kang asipat èlok, kang asih ing dunya muhung Hyang Bayu priyangga. Amung Bathara Bayu piyambak. 4. Hong ilahèng Mangarcanamataya : yakti Hyang Samba, dana. Tegesipun : Hè kang asipat èlok, kang wajib sinembah ing dunya amung Bathara Samba. 5. Oilahèng nir Hyang Kalamertyu Kabub, pamunahing satru jaya muhung Hyang Kèsawa. Sajatinè kang èlok, kang gaib, ora ana liya kang wenang nampurnakakè nepsu angkara murka, muhung Bathara Wisnu. 6. Hong bujèng bumi belah sirna, muhung Hyang Bèrawa mahanani ing bawana kasapta. È Allah, kang kasapta bumi lebur sirna. Muhung Bathara Kala kang angratoni bumi langit sap pitu. Sadaya wau amung kawula pendhet saparluning wewejangan kèmawon. Mila boten wonten bèdanipun ingkang dipun akeni, punapa malih ingkang dados gèyonganing raos. Bokmanawi sami kèmawon. Kangjeng Nabi Muhkamad Rasulullah inggih sampun winenang angrata agami Islam, tetep dados panutanipun para umat sadaya, waradin ingkang ngidhep Kangjeng Nabi Duta. Manawi agamining para Jawata, ingkang dados teturutanipun para titah sadaya inggih Hyang Bathara Guru. Èwadenè inggih wonten kaotipun.

Awit

Kanjeng

Nabi

Muhkamad

atas

saking


137



pangandikaning Pangèran kang Amahasuksci. Sareng Sang Hyang Bathara Guru amung tiron wewakiling Pangèran. . Èwadenè katarik ing tapabrata, dados saged sipat gaibul guyub. Kawimbuhan basaning jim sami ngunjuk toya gesang. Mila saged turun-tumurun kawasa aparing nugraha, awit sampun badan alus sadaya.” Dahat pangunguning galih Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga, dènè saged

anggancaraken

pingiling

kina-kina.

Wasana

Kangjeng

Susuhunan atetakèn malih. “Saking dahat suka bingahing manah kula dènè Jengandika anggancaraken pingiling kadèwatan utawi kanabèyan. Yèn makaten Jengandika punika kalebet sampun masuk agama Islam.” Atur wangsulanipun makaten, “Manawi kagalih Islam, kawula dèrèng, jalaran jim punika bangsa badan alus. Saged kawula gancaraken sadaya wau amung saking gethok tular. Ados kènging dipun

wastani kawruh nempil. Èwadenè sanadyan gethok tular

anenempil, saking karep sarawungan para pandhita tuwin para ngalim. Mangka bangsa jim wau boten kènging pejah, dados ujaring tiyang satunggal kalih kawula cathet. Dangu-dangu kathah pangertosan kawula. Mila tetèla tan prabèda dayaning budi Buda tuwin pangartining para Nabi. Manawi kawula dipun wastani bangsa kapir, inggih mèmper, jalaran jim punika bangsa lembat, tunggil pangawikaning Jawata. Mila amung nyumanggakaken ing karsa Paduka.” Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga angandika malih : “Mila kula kapiluyu, lajeng sowan Kangjeng Uwa Sunan Lawu, awit mireng pawartos, Panjenenganipun Uwa ngulawisudha satriya

jim

sakawan,

dipun

tetepaken

pujangga,

margi

awicarita. Yèn kapara nyata, kula badhè miyarsa pangarti Andika ingkang kènging kula anggè pusakaning karaton jawi.” www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

138



Ingkang dinangu matur, “Kula dèrèng pujangga awicarita. Amung dados tukang ndongèng. Awit ingkang Uwa Kangjeng Susuhunan Lawu samangkè kaparenging panggalih, saben badhè sarè, kawula dipun piji marek ing sahandhap pasarèyan, sami ndikakaken cariyos dedongèngan sasaged-saged kula. Kilap leres, kilap lepat, ugi kawula lampahi, gentos-gentos. Sambung-sinambung uruting cariyos, andongèngaken lelampahanipun para Jawata, awit Uwa Paduka punika saèngga tunggil darah saking rama, trahing Jawata deles. Mila remen cariyos Buda, awit ngandharaken leluhur saking rama. Manawi turutipun rama Paduka piyambak ugi darahing para Nata Binathara ing Pajang Pengging. Suprandosipun kaparenging galih anggayuh agami Islam. Tamtu kaangè kaot piyambak, amargi trahing Jawata punika kinadaraken lantip ing budi, lepas ing kawaskithan, trus ing tapabrata, tur ing tèkad tan ajrih ing pati. Kawimbuhan Jawata punika cecampuran bangsa jim. Tamtu yèn tiniti sayekti tanpa sama pangartining lair batin. Nadyan empaning kalepasan utawi kaluwihan ingkang èlok tamtu boten takèn malih. Ènggalipun kawruh bangsa Islam punika manawi sampun saged campur dados satunggal kaliyan pangawikaning Jawata, tanpa sama panitining ngilmi gaib.” Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga saya gregut patakènipun, awit sadaya karsanipun para jim sakawan saged amedharaken. Saweg imbal wacana, kasaru wonten timbalan dalem sami ngendikan, kinen sami angunjuk ing Balè Patani, inggih punika pasarèyanipun Kangjeng Susuhunan Lawu. Sadaya sampun kèrit ing parekan. Sapraptanipun ing Balè Patani, Kangjeng Susuhunan Lawu boten dangu lajeng tedhak pribadi, lajeng manjing tilam sari kèmawon. Ingkang putra Kangjeng Susuhunan Kalijaga sinapa ingkang Uwa, dinangu basukining margi, nembah anuwun basuki. Ing ngriku ingkang Uwa maringi sugata dhaharan ingkang pèni-pèni, èca-èca. Kinèn lajeng bukti lawan para jim sakawan wau. Sasampuning www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

139

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com ===== AAK culture library I bukti,

ingkang

putra


pinaringan

sumerep,

anggènipun

ngulawisudha jim sakawan, sami wasis medharaken cariyos ing kina-kina.

Ingkang

putra

temah

dhinawuhan

miyarsakaken

dedongèngipun para jim wau. Ingkang putra kadhawuhan amèngeti cariyosipun jim sakawan, supados kènging tinulad ugering karaton, kaanggè pepakeming cariyos padhalangan, rèhning Kangjeng Susuhunan Kalijaga saweg kasengsem yasa ringgit wayang wacucal. Sarta kacatheta pingilpingilipun ingkang anggepok dhateng bangsa ngilmi makripat. Ingkang putra matur sandika, lajeng mirantos panyeratan. Para jim sakawan lajeng dhinawuhan anglekasi cariyos, dedongèngan, sapamanggihipun piyambak, angger urut kèmawon. Para jim sakawan pisan matur sandika, amung kalilana dipun istha gineman kaliyan rowang. Amung mamrih suka senengipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga, rèhning saweg nembè amiyarsa. Kacariyos Arya Jim sakawan lajeng murwani lelampahan nalika tumuruning Hyang Naraddha dhateng nagari Purwacarita : “Ing salebeting taun Iwa, inggih punika taun ingkang kanggè para Jawata, ètanging taun Suryasangkala : 316, sinengkelan : OBAHING JAGAD TIGA, kaètang ing taun Cadrasangkala : angka 325, sinengkelan : TATANING PANEMBAH KAUNINGA, amarengi mangsa Manggasra, inggih punika wulanipun para jaman Dèwa. Kala samanten Sang Hyang Naraddha tumedhak dhateng nagari Purwacarita, inggih punika tilas karaton Jawi saweg kaping kalih. Ingkang rumiyin : pangèjawantahipun Sang Hyang Bèrawa, inggih punika Bathara Kala, lajeng kagentosan dèning Mahaprabu Raja Budakresna, inggih punika Bathara Wisnu. Prenahing karaton wonten sukuning wukir Mahèndra, inggih punika redi Lawu. Tumedhakipun Sang Hyang Naraddha wau angemban dhawuhipun Sang Hyang Pramesthi Guru, rèhning samangkè katetepan dèning www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

140



Sri Maharaja Kano. Mila lajeng dhinawuhan amranata tataning agami Buddha, awit katingal bibrah tatanipun. Resah lampahing para titah, wor-suh pepèranganipun. Mila ing nalika tinedhakan dèning Sang Hyang Naraddha, lajeng wiwit tata patrapipun. Ing saben sagolongan kinen amaringi pangulu. Tegesipun : pangageng. Sarta sakarèrèhipun sami dhinawuhan anganggè tetenger

piyambak-piyambak.

Pangandikanipun

Sang

Hyang

Naraddha dhateng Raja Kano wau makaten : “Hè Raja Kano, wruhanamu, iki pusaka panetep panata agama. Ingkang dadi purbawisèsanira ambawani bawana, pangawasa kang wenang sira parèntahakè, dadi wewatoning karatonira ana ing marcapada. Hèh, Raja Kano, rahayu wong kang santosa lawan mungkul marang agamanè. Marma sira agè angleksanana panataning agama sawijiwiji. Kang dhingin : panghulunè. Kapindho : tetengerè. Kaping telu : panembahè. Kaping pat : tapabratanè. ......................................................................... ................... halaman 109 hilang...................... ......................................................................... Yèn ari raya, pangolahè kudu kang sarwa legi. Laranganè : ora kena ngrabèni leluri kang saka lanang, lan ora kena mapas wiji kang lagi thukul. Ora kena matèni geni, ora kena mangan daging sapi, ora kena manganggo bangsa timah, lan ora kena ngrabèni anaking inya, ora kena ngrabèni anaking guru. Wenangè mung yèn ginawè tanba lang ginawè sesarat. Dènè wewatonè, yèn wong wadon ontang-anting, pepalinè kudu disunati lawan ditetaki. Pakartinè wong laki-rabi, nganggo www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

141



badhudhakan. Para warganè pangantèn nganggo langen taya. Jogèdan bèsan sami bèsan. Yèn

mati,

layonè

ingobong.

Paliyanè

pasucèn,

dinusan

banyuning godhong dalima. Yèn memulya sarana beburuh. Hèh Raja Kano, wadayanira kang agama Èndra, panghulinè aranana SAKRANA. Sasèwasugatanè padha anganggoa

Èkal

Bajra, galihing kayu, rining bajra, dèn anggo sangga gelung. Panembahè marang gunung lan marang rembulan. Lakunè : lila, marta, anarima. Tapanè yèn masa Naya, ora kena angemban bocah. Yèn masa Asuji, ora kena asanggama. Yèn ari raya, kang sarwa pait. Laranganè : ora kena mangan antelu, ora kena ambuwang sesuker ing bumi, ora kena matèni dwipangga, ora kena nganggo dembaga. Wenangè dianggo tamba lan kaanggo sarana. Lan wenang cinukur wadon kang kedhi. Wenang wong wadon bèla mati lakinè, yèn jaka lara. Wenang disunati, yèn dadi pangantèn. Yèn lanang, tinetakan nalika lair, lan anaking dhukun. Pepalinè yèn laki-rabi, nganggo sintèn lan ènjèr. Para warganè pangantèn padha prang catur. Nggonè nandukakè pralambang sasmitaning pasugata. Yèn mati, layonè kapethak, kapendhem, lan kaluweng, kadokok guwa utawa jurang. Paliyasanè dinusan ing leri. Yèn memulya sarana urup. ......................................................................... ................... halaman 111 hilang....................... .........................................................................


142



Tekèk, cecak kemaga. Wenangè yèn kinarya tamba lan sarana. Wadon cinukur, yèn randha anyar. Lan wenang wong wadon ditetaki, manawa dadi panghuluning agama. Pepalinè yèn laki-rabi, nganggo baoyang. Pangantèn angarak. Warganè

pangatèn

wadon

nganggo

angadhangi

warana

dhingdhing. Manawa rubuh, sida ngarak. Manawa ora rubuh, salin dina pangarakè. Yèn mati, layonè kasètra, kadunungakè ana ngara-ara utawa agunungan. Paliyasanè dinusan banyu udan. Yèn memulya sarana ambarang. Hè Kano, wadyanira kang agama Kala, panghulunè agama aranana KALANA. Sasèwasogatanè padha anganggoa tetenger Èkal Purusalingga, gadhung utawa balung rining palanangan, dèn anggo kalung. Panembahè

marang

satupanè

kang

aèng,

kayu,

watu,

sapepadhaè. Lakunè : wirangi. Tapanè, manawa mangsa Manggakala. Manawa lelungan ora kena nginep. Yèn mangsa Padrawana ora kena mangan uyah. Yèn ari raya, kang sarwa pedhes. Laranganè : ora kena ngrabèni kang kaprenah tuwa, ora kena ngrabèni anaking inya, anaking guru, ora kena ngrabèni sèjè bangsa, kaya ta : bangsa rahmana ora kena ngrabèni bangsa Waisya, sapepdadhanè. Lan ora kena matèni sona, kalabang, kala jengking. Ora kena mangan kalapa, ora kena nganggo emas. Wewenangè : kena ngrabèni sanak enom, ngrabèni tunggal bangsa. Kaya ta : bangsa Brahma pada bangsa Brahma, bangsa Waisya padha bangsa Waisya, bangsa Satriya padha bangsa Satriya,

bangsa

Danuja

padha

bangsa

Danuja,

bangsa


143



Daniswara padha bangsa Daniswara, bangsa Sudra padha bangsa Sudra, bangsa Raksasa padha bangsa Raksasa. Kenanè, dianggo tanba lan sarana. Pepalinè : yèn laki-rabi, nganggo lempeng. Warganè pangantèn padha gelut, endi kang kalah, didhega. Lan pangaraking pangantèn nganggo èdan-èdanan. Yèn mati layonè katarap, kapakakakè sato galak. Paliyasanè pasucen, layon dinusan banyuning godhong widara. Yèn memulya sarana laku dhusta. Hè Kano, mungguh agama enem mau, endi kang dipilih dadi senenge

wadyabalanira

kabèh.

Padha

sira

dhawuhana

ngathokake pangandikaningsun kang wus dhumawah ing sira. Sapa kang ora netepi tatanè agama sawiji-wiji, kena ing sapu dhendha. Agama Sambo, kasulah. Agama Brahmana, kaobong. Agama Mahendra, kaluweng. Agama Wisnu, kalabuh. Agama Bayu, katarang. Agama Kala, katarap. Sri Maharaja Kano matur sandika. Sang Hyang Naraddha muksa. Lajeng kadhawuhaken waradin. Nalika punika kawastanan AGAMA PAKUHAN, mirit Raja Kano inggih PRABU PAKUKUHAN. *****@@@*****


144



Pèrangan III SERAT SILACALA Kaanggit dèning : EMPU HARTATI ing MAMENANG Panganggitipun nalika Taun Suryasangkala 852 Taun Cabdrasangkala 878. Ing salebetipun taun Wandaniya, Ètanging taun Suryasangkala 386, Tinengeran : WEWAYANGANING BRAHMANA KATON MUKSA. Kaètang ing taun Candrasangkala 397 Tingeran : PANDHITA TRUSING GUNA. Amarengi mangsa Kartika, kacariyos ing nalika punika Brahmana Raddhi katuran lintang surya, wanci dalu angsung wangsit sipta sasmita makaten :

MAWISATA KADALUWARSA WALUYA LAYA Tegesipun : tiyang kèsah kalungsè ing taun, mantu bilai. Brahmana Raddhi anyandhak ing sipta sasmita punika wau. Rumaos sampun lami anggènipun wonten ing madya pada. Sareng ènjingipun

lajeng

memulya

kancana.

Kang

dèn

memulya

srengèngè, sarta dinten punika kawastanan dinten RADITE. Tegesipun : dinten Srengèngè. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

145



Dumadi ing mangkè kawastanan dinten Ngahat. Dalunipun malih Brahmana Raddhi, katurunan lintang candra, angsung sipta sasmita makaten :

WAKTRA KANISAN RI NÈTRA ADINÈ BUDAYA. Tegesipun ; muka kaicalan nètra, ametengi budi. Brahmana Raddhi nyandhak damel peteng wonten ing ngracapada, anasabi padhanging kaswargan. Sareng ènjing memulya salaka. Kang dèn memulya rembulan. Dumugi ing mangkè kawastanan dinten Senèn, ing ngajeng dinten Soma. Tegesipun : Dinten Rembulan. Kala

samanten

Kangjeng

Susuhunan

Lawu

nyelani

dedongènnganipun para jim, lajeng nimbang budi kaliyan ingkang putra Kangjeng Susuhunan Kalijaga, bab pusaka. Sangking dhawuh pangandikaning

ingkang

uwa,

Kangjeng

Susuhunan

Lawu

dhumateng Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga makaten : “Hè Jebèng, sasuwenè sira simiwi ana ngarsaningsun, apa wadinè sira ora nganggo keris pusaka? Baya sira tinggalakè sutanira Pangèran ing Kadilangu, apa sira ulungakè kang amengku praja? Yèn, mangkono sira ora mituhu saka dhawuh wewekasingsun duk nguni.” Ingkang putra matur : “Boten kasukakaken sinten-sinten. Taksih kawula

simpen

piyambak, wonten patileman kawula ing masjid Kadilangu, katengga jurukunci Kaji Ismangil.” Kangjeng Susuhunan ing Lawu angandika malih : “Kulup, mungguh keris kang dadi pusakanira iku, manawa ora kaonggo, becik ulihena maringsun, yèn katinggal saenggonenggon, durung wancinè. Besuk manawa sira wus malandhang dhèwè, kena tinunggu ing wong jurukunci masjid. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

146



Tegesè : yèn sira tinggal, ing wektu iki ijèh akeh wong kang arep

ngayoni

kagunanira.

Nadyan

wus

padha

mungkul,

ananging durung kena kabatin, awit atining wong iku luwih lembutè. Yèn gedhè , sasat ngebaki jagad. Niyating wong iku lir samudra, tanpa tepi, tanpa watesan jajaganè. Ing kono sira kurang prayitna, karana salugunè baè sira memaron rong prakara. Tan kena lèna. Yèn katinggal prayitna, tiwasè mung sadhèla. 1. Maru Ratu. Tegesè : kawengku ing Ratu iku bakal kapurba kawisèsa. Samangsa-mangsa ana karsanè, kerisira dicidra rukun lawan kang rumeksa. Yakti Kaji Ismangil ora wani ngukuhi. 2. Maru kanca. Tegesè : para wali iku saikinè durung kena dibatin karepè. Durung kena diulungi wewadi, awit wewedi iku mangkènè, Jebèng : Panggedhènè wali kabeh iku, yèn tata lahirè wus padha sumungkem marang sira, ana katarik saka ratunè, utawa nyatanè dhasar kasoran kawruhè. Balik batinè, saèngga dadi mungsuh baè. Ing kono, rèhning sira tansah lelana baè mangka ana kang ngrungu pusakanira, Kaji Ismangil iku gandra pira? Upama rinuda rinupaksa, apa bisa lawan? Marmanè yèn padha sembada, becik ulihena marang ingsun baè. Yèn wus salin alamè para wali kena angarepakè ing sira, pusaka jaluken manèh. Apa maningè, bokmanawa sutanira dhèwè wanuh wani arep sumurup, rèhning pusakaning bapa. Amesti gawè sangsara.” Kanjeng Susuhunan ing Kalijaga nalika di dhawuhi ingkang uwa lajeng ènget manawi kalènan. Kula nyumanggakakè ingkang uwa, www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

147



punapa wangsul mendhet piyambak, punapa utusan duta ing ngriki. Ingkang uwa pangandikanipun makaten : “Hè Jebèng, manawa sira kang bali mulih dhisik nadyan sakedhèp netra bisa tumeka, nanging ora prayoga, jalaran katara yèn sira kang ora lali Galibetè temah dadi kira-kiraning wong akeh karana wruhanamu, ing wektu iki Sultan Demak utusan para punggawa amundhut pusaka darbèkira keris kang tinunggu jurukunci, jalaran Sultan Demak dibebangusi para wali, yèn sira wus asengguh mati, awit wus lawas ora katon ana praja sarta tanpa warta ing kanyatanè yèn sira ana. Marmanè ingsun dhèwè kang utusan mundhut pusakanira, supaya bisa ngangkat dalah gen-engenè. Dènè kang dadi dutaningsun iya jim papat iku. Pasthi laku sandi caraning jim, manawa weruha.” Ingkang putra nyumanggakaken. Kangjeng Susuhuna ing Lawu sigra matah duta pamungkas. Jim sakawan dhinawuhan dheteng Kadilangu lampah sandi, amendhet gendhaga wadhah pusaka ing Kalijaga. Wineling saliring wewadi sami sampèka sawusing sampat wewelinging Nata, tanpantara dangu jim sakawan mangkat. Saking wukir lawu ngambah ing gegana. Ènggaling cariyos, jim sakawan sampun dumugi ing Kadilangu, pinuju aningali padudon. Para wadya bala ing Demak kautus mundhut

pusakanipun

Sunan

Lèpèn.

Pangèrang

Kadilangu

ngekahi. Wasana ngantos ramè arerejegan. Ramè rebat-rinebatan gandhaga, gentos tampi-tinampènan. Pangèran ing Kadilangi, Kaji Ismangil sakancanipun sadaya karèpotan. Gandhaga kabekta ing wadya bala Demak. Ing sawatawis onjotan saking Kadilangu para punggawa sadaya sami rèrèh amasanggrahan sarta amangun suka-suka ngenting. Wantuning tiyang boten mawi dedugi, sukanipun ngantos mendem www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

148



bebungah. Para wadya punggawaning Nata sakawan lumancang ambukak gendhaga. Sedyanipun amung badhè uninga dhapur tangguhing

dhuwung

pusaka

ing

Kalijaga.

Duk

tinarik

katungkulan, wadya catur mau lajeng sami nyeplos maripatipun. Sanget aminta tulung rowangipun. Ing ngriku sareng dhuwung sampun manjing warangka sarta sampun kalebetaken gendhaga, jim sakawan pisan dhateng. Tanpa pariwara

lajeng

nyandhak

gendhaga

pinanggul.

Ganti-ganti

mahawan ing jumantara. Rikating jim sami sanalika dumugi ing wukir Mahèndra, lajeng marek ing ngabyantara Nata. Sawusing dinangu basukining marga, jim sakawan angaturaken gendhaga

sarwi

umatur

cacariyosipun

ing

nalika

wonten

Kadilangu. Aturipun para jim sakawan amiwiti ngantos amungkasi. Narèndra ing wukir Mahèndra miwah Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga dahat pangunguning galih. Wekasan suka anarima, lajeng dhawuh para wadya bala jim palamporan, kinèn angudanaken usadaning kasangsayan dhateng Kadilangu. Ing antawis dinten malih kekasih dalem jim sakawan wau lajeng kajunjung pangkat raja sakawan pisan : 1. Jim wungu kaparingan nama Prabu Bra Markata. 2. Jim Biru kaparingan nama Prabu Wulangun. 3. Jim Kuning kaparingan nama Prabu Kanaka. 4. Jim pethak kaparingan nama Prabu Setana. Dadaos ratu sakawan wau tetep ratu tampingan, angrèhaken para lelembat brakasakan ing sawewengkon ardi Lawu sadaya, punapa dènè kaanggè sesulih tedhakan saparluning karsa-dalem. Mila manawi wonten swara kemrusuk dipun elokaken lampor, punika boten

mesthi

Kanjeng

Susuhunan

Lawu

piyambak

ingkang

tedhakan. Tamtunipun para ratu sakawan wau. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

149



Dènè titikanipun manawi Kangjeng Susuhunan Lawu mawi obor, cahya saèngga lintang alihan. Dènè manawi lampor mawi tulung tiyang bumi nedha obor, inggih punika tandha para ratu sakawan wau

ingkang

paèdahipun

tedhakan

sesarat,

salah

supados

satunggal. boten

Èwadènè

kandhegan

wonten kampiran

lampahing brakasakan. Saking sabda pangandikanipun Kangjeng Susuhunan Lawu, sami kinèn sesarat Rajah Kalacakra, pinasang saginggiling kori, utami wonten griya. Punapa dènè manawi kathah sesakit, ing saben surup surya kinèn sami memujia makaten : “NIR HYANG KALAMERTYU KUTUP”. Utawi griya dipun ubeti benang lawè wenang salembar. Ingkang sampun kalampahan kalis ing sesakit salah. Wonten wasiyating pangandika-dalem Kangjeng Susuhunan ing Lawu, utawi sabda pangandikanipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga, punapa dènè wewangsitipun para ratuning jim sakawan wau, kacathet nalika janggan Utara, pandhita ing wukir Semèru. Pratèlanipun makaten : 1. Yèn

wonten

kajampènana

neneka,

mawi

murus

utawi

ising-isingen,

sampun malahi, lajeng dipun usadanana

:

gendhis kalapa sarta santen kanil. Dipun parudaken kunir saempu,

cinampuran

tinjanipun

piyambak,

amung

kadumukaken jenthih kiwa, dipun unjukaken ingkang sakit. Adat lajeng mantun. 2. Mawi wonten tiyang nandhang sakit warni-warni, kados ta : sakit wawratan erah umbel, sasaminipun sakit, kaèngetana dhatenging sesakit wiwit dinten punapa. o

Yèn wiwit sakitipun wau dinten Akat, dipun usadani roning sangkèt, adas polowaras.


150

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com ===== AAK culture library I o


Yèn wiwit Senèn, kajampènana sarta kinonyohan roning saruni, ugi mawi adas pulowaras.

o

Yèn wiwit Selasa, kajampènana roning kara legi kaliyan adas pulowaras.

o

Yèn wiwit Rebo, kajampènana roning tundhung kaliyan adas pulowaras.

o

Yèn wiwit

dinten Kemis, kajampènana

roning

waung

satekem, ugi mawi adas pulasari. o

Yèn wiwit Jumungah, ron kremah, adas pulasari, sami kalawan borèhipun.

o

Sabtu, godhong jambu satekem, mawi roning alang-alang satekem, adas pulasari.

Sadaya wau wajib sami dipun èngeti, awit punika kalebet sabda. Wonten wimbuhipun Janggan Utara wau, manawi mangsanipun kathah sesakit punika, saben surup surya sami wineling angobong roning tanjung, walirang, sarem, sarta kadèdèkaken sangajenging konten. Pepujinipun wantah kèmawon : “NYUWUN SEGER KUWARASAN ING SALÈNIPUN ANAK PUTU KAWULA, ATAS SAKING SABDA PANGANDIKA DALEM KANJENG SUSUHUNAN

LAWU

KALIH

PANGESTUNIPUN

KANGJENG

SUSUHUNAN ING KALIJAGA. YAHUDANYENG 3X (kaping tiga) AKADUN KUPU-AN LAHUYAKUN, WA YA LITLAM, WA YU LATLAM,

AKADULAH,

SAMADULAH,

KULHU

KUL-LEKUL

WANGSUL.” Atasing kawula, boten wonten awonipun angagungaken sesarat punika. Anuju satunggaling dinten malih Kangjeng Susuhunan Lawu paring pangandika dhateng ingkang putra makaten : www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

151



“Jebèng, Susuhunan Kalijaga, wruhanamu sasuwènè sira anèng kènè, praja ing Demak dalah para wali wus umum pawartining wong, sira dèn arani mati. Marmanè nganti kalakon anyidra patrap marang sutanira ing Kadilangu. Kang iku kulup, becikè sira mulih marang Demak, supaya Kaki Prabu pulih susahè, lan para wali padha kawelèh karepè baè. Bèsuk sedheng salin alaming praja, jaluken manèh.” Ingkang putra amangsuli atur dhumateng ingkang Uwa, “Ingsun sapunika dèrèng purun mantuk. Taksih kasengsem dongèngipun jim sakawan, parlu kaanggè lelimbangan rahsaning ngilmi wijining kanabèyan kaliyan wijining kadèwatan.” Kala samanten ingkang Uwa lajeng dhawuh dhateng para ratu sakawan pisan, kinèn andugèkaken cariyos, sasambetipun ingkang sampun kawedharaken ing ngajeng. Sarta dhinawuhan amèngeti Kangjeng Susuhunan Kalijaga, supados kacathet raosipun. Dènè Kangjeng Susuhunan Lawu sampun amitadosaken ingkang putra kèmawon. Mila para jim sakawan dahat leganing galih, jalaran sampun boten gadhah pakèwed sarta pancèn tresna ningali Kangjeng Susuhunan Kalijaga. Para Ratu sakawan anggènipun imbal wacana kados ing ngandhap punika : “Hè anggèr Kangjeng Susuhunan Lèpèn, lega temen raosing manah kula, saged wawan wicara kalih Jengandika, awit manawi Uwa Paduka anjenengi, kathah pakèwed kula, jalaran saking kawon luhur. Dados wedaling wicara mawi wangwang. Trekadhang dhompo, awit kawon prabawa. Bèda kaliyan Paduka. Anggèr, temenipun kula punika nadyan bangsaning jim utawi darahing Jawata, nanging boten bèda kalih Jengandika, ugi sampun manjing agami Islam. Turun-rumurun darah kula, ratuning www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

152



jim duk janam Ngajrak ing Èyang Dèwi Kurasin, alamipun Sayidina Kamjah, Mènak Jayèngrana ing Mekah, punika raja jim sami anut sarèngat Nabi Ibrahim. Tamtu boten bèda ing agami karasulan. Mila sampun mawi èwet-pakèwed Paduka gelaraken rahsaning ngilmi

makripat.

Dados

saèngga

musawaratan,

supados

kumpuling pamanggih.” Kangjeng Susuhunan ing Kalijga mangsuli : “Inggih leres sampun sami kalebet Islam, amung inggih bènten ugi menggahing agami. Kènging dipun basakaken ANYARLAWAS. Nadyan sahadatipun inggih wonten kaotipun tumraping raos.” Para ratuning jim lajeng sami gadhah atur makaten : “Manawi kapareng pun bapa mugi dipun barkahana satataning agami

Karasulan,

supados

saged

apasahing

Islam

kula.

Èwadènè manawi Panjenenganipun Anggèr asmu sandèyaning galih, maiben agami kula sarèngat Nabi Ibrahim, suwawi kapiyarsakaken

kula

mungel.

Manawi

kirang, kaleresena.

Manawi dèdè agami Islam, kula dipun kapirena..” Wangsulanipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga mrayogèkaken. Ing ngriku raja jim sakawan panebutipun sareng rikat, boten tumpang suh, sanyata tan adhompo, kados ing ngandhap punika : “Ashadu an la ilaha illa’llahu, wa ashadu anna Ibrahimakilullah. Tegesipun : aneksèni ingsun, satuhunè ora ana Pangèran anging Allah, lan aneksèni ingsun, sajatinè Kangjeng Nabi Ibrahim iku sumitraning Allah. Anggèr, amung punika ingkang kula èngeti. Mila manawi taksih kirang

utawi

jangkepipun.

lepat, Manawi

anggèr sampun

kaparenga

maringi

tambah

jangkep,

punapa

sampun

kènging dipun anggep Islam punapa dèrèng? Pun bapa nyuwun www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

153



pitedah ingkang kènging kula angge pusaka salami kula gesang.” Wangsulanipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga : “Inggih, temen punika sahadad agami Islamipun duk Kangjeng Nabi Ibrahim. Dumugining sapunika Islam Mubham, awit sampun katumpangan agaminipun Kanjeng Nabi Muhkamad rasulullah, inggih punika Nabi sinelir. Mila sanadyan sampun sami

Islam,

nanging

boten

maning.

Èwadènè

rèhning

Jengandika kedah kepèngin tunggil ing agami, kula ugi boten badhè selak. Suwawi para ratu, kula aturi sesuci rumiyin.” Para nata sakawan pisan miturut, lajeng sesuci. Sasampuning amèt banyu kadas, sigra sareng dènya dedupa. Kangjeng Susuhunan Kalijaga awewarah makaten : “Hè para ratu sakawan, sajatosipun agami Islam punika inggih witing agami karasulan. Tebiyating sarèngatipun inggih nunggil misak kèmawon. Wewedharaning sahadad makaten : ASHADU AN LA ILAHA ILLALLAH, WA ASHADU ANNA MUHKAMADAN RASULULLAH. Tegesipun : sami naksi ing

Datullah. Aneksèni ingsun,

satuhunè ora ana Pangèran anging Allah, lan aneksèni ingsun, sejatine Kangjeng Nabi Muhkamad iku rahsaning Allah. Sarèngatipun kedah anglampahi ngibadah sembahyang gangsal wektu ing dalem sadinten sadalu. Bakal-karamipun sami kèmawon. Amung kaot atasing sesebutan. Kangjeng Nabi Ibrahim punika kaaken rahsaning Allah utawi dutaning Allah, punapa dènè rinilan amengku panetepan nata agami Islam sajagad pramudita. Winenangaken jumeneng Kalipatullahi. Tegesipun : wewakiling Allah, rinilan amengku cahya tigang prakawis : 1. Cahyaning wahyu Nubuwah. Tegesipun : wahyu cahyaning karaton. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

154



2. Rinilan amengku wahyu Kukumah. Tegesipun : wahyuning pangadilan leres. 3. Wahyuning Wiliyah. Tegesipun : rinilan amengku wahyaning wahyu Kuwalèyan, tur sampun nama pinunjul ing para wali sadaya. Yekti boten wonten ingkang saged anyamèni.” Raka sakawan matur malih dhateng Kangjeng Sunan Kalijaga, “Anggèr, menggah bèdaning wewejangan kaliyan sahadad jati punapa?” Kangjeng Susuhunan mangsuli. “Bèdanipun angengkoki asmaning Pangèran. Sahadad jati punika amung taksih sumèndhè.” Para raja sakawan lajeng nembah sumungkem ing pada, sarwi rawat waspa makaten aturipun : “Anggèr pepundhèn kula ing dunya ngakir, bok kaparenga pun patik angraub suku, saking kedah-kumedah kawula angsala barkah Paduka. Karana satuhunipun kawula punika mituhu wasitanipun

Dèwi

Rukamawati,

inggih

punika

widadari

ngèjawantah, manjalma wonten ing wana Kardhayana. Kawula saksadhèrèk sakawan punika sami nyuwun pitedah ingkang kènging kula suwitani lair-batin. Wasana tinedhahaken uwa Paduka, pasuwitan lair. Atasè tunggil wangsa, pasuwitan batin dumunung wonten Paduka. Mila pareng boten kapareng pun bapa nyuwun suwita, pasrah ing pejah gesang kawula, sumangga Panjenengan Paduka, anggèr. Dènè pun bapa ugi badhè ngaturaken ing sasagedsaged kawula, anggeripun bangsa seserepanipun para Jawata sapiturutipun.” Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga angandika : “Inggih prayogi, manawi paman dhasar sami mantep ing tèkat. Yakti boten wonten prabèdanipun kula kalih Jengandika. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

155



Senadyan kutu-kutu wong alang ataga, inggih boten kula sèlaki. Mila paman samengkè kula ajak mahas ing asepi. Tegesipun : daweg angiwa panggènan ingkang kiwa, ingkang sepi samun.” Raja sakawan lajeng umiring dhateng sukuning wukir Mahèndra, iring kidul wètan. Wonten ing ngriku Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga lajeng angagem cara kaji. Mawi sarban wulung, jubah wulung, nyamping wulung. Agemipun teken cis katancepaken, dipun angge lelendhèyan. Ngantos dangu boten angandika, karana Kangjeng Susuhunan aneges parengipun Pangèran. Mila sareng sampun amratandhani kapareng, Sang Manekung lajeng angandika, nimbali raja sakawan : “Paman, para ratuning jim, tampanana anggoningsun amijèni marang sira. Mangkènè : Sajatinè ora ana apa apa-apa, awit duk maksih awang-uwung, durung ana apa-apa. Kang ana dhingin iku Ingsun. Ora ana Pangèran anging Ingsun. Dat

kang

anglimputi

ing

sipatingsun,

anartani

ing

asmaningsun, mratandhani ing apngalingsun. Iya Ingsun kang wenang amurba amisèsa ing umatingsun kabèh, kang abangsa rohilapi, kang abangsa roh kèwani, sapanunggalanè

kang

gumelar

ing

alam

kabèh

iku

pakartiningsun. Padha sanalika byar, gumelar padhang terawangan. Ora ana apa-apa. Dadi saciptaningsun. Teka sasedyaningsun. Ana sakajatingsun, kalawan ing kudratingsun. Ing kono wus kanyataan pakartining wewenangingsun. Kang dhingin Ingsun anitahakè Kayun Belaraukin, iya iku kang sumarambah sagung dumadi ing alam dunya, kang aurip tanpa roh, gumelarè kabèh kang abangsa kekayon sapanunggalanè. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

156



Kaping pindho, Ingsun anitahakè Kayun Pitarèni, iya iku sakathahing

dumadi

kang

asipat

roh.

Ing

kono

wus

kanyathahing dumadi kang asipat roh. Ing kono kanyatahan padha katitipan ing rohingsun. Ing kono rahsaningsun padha nyakramanggilingan, teteptinetepan, panjing-pinanjingan, awit nèlakakè yèn Kawula iku isbat. Dadi kalawan kumpuling telung prakara, saka : adhèm, panas, angin. Iya iku sajatining surya, rembulan, lintang. Telung prakara iku kawasa mahanani marang bumi-langit sap pitu. Dènè kang tumitah dadi manungsa iku uga saka telung prakara. Bareng wus cumithak ing bumi, temah ana sesebutanè manèh. Diarani anasir patang prakara : saka sarining bumi, sarining geni, sarining angin, sarining banyu. Dadi sawiji, kasamadan saka Datè dhèwè. Dènè kang dadi jim, sètan brakasakan sapanunggalanè iku abangsa lelembut : 1. Kang asipat jim abang iku asale saka nepsu. 2. Kang asipat jim biru iku bangsa ireng. Iku asalè saka sungkawa. 3. Kang asipat jim kuning iku asalè saka ngumbar budi pepènginan. 4. Jim putih iku asalè saka lali. Mula patang prakara iku pagolongan alam panasaran. Yèn manungsa kang wus pasah ciptanè, wus dadi ngilmunè, ora karep kaya sira iku kabèh. Pamorè patang prakara iku muhung saka kudrating Datingsun. Ing kono sarupaning panasaran amung narukrama bisanè. Ananè iya uga mung nunggal saka wisuna baè ing dalem sakaratil maot mangkènè : 1. Kang dhingin, manawa ana manungsa kang wus tinekakakè janjinè, lamun durung dadi ngilmunè, ing dalem sakaratil maot ilang bungahè, kari susahè. Temah nuwuhakè cahya ireng, iya iku bangsanè jim ireng. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

157



2. Kaping pindho, andulu cahya abang, awit metu nepsunè. Iya iku kang dadi jim abang. Wekasaning sasar, nunggal sato kewan. 3. Kaping telu, cahya kuning. Iya iku kang dadi jim kuning, awit kari ngarpakè pepingananè, karana larating bebayu sapanunggalanè. Tumanjaning panasaran dadi pitik iwèn miwah bangsanè iber-iberan iku kabèh. 4. Kaping pat, cahya putih, iya iku kadadèanè jim putih, awit ing alam panasaran ambarengi larating sungsum, bakal ambawur lakuning roh. Mulanè tancebing tèkat pasthi korut marang alaming ataga. Tegesè : dadi beburon banyu sapanunggalanè. Patang prakara iku ana aranè dhèwè-dhèwè, tumuwuh saka manungsa kabèh. 1. Kang ireng iku diarani cahyaning nepsu LUAMAH. Marmanè bagèanè jim ireng kang wenang agawè goragodha. 2. Kang abang, iya iku cahyaning cahya abang, saka nepsu AMARAH.

Mulanè

jim

abang

kang

darbè

bubuhan

cahyaning

nepsu

SUPIYAH,

anggodha. 3. Kang

cahya

kuning

iku

wahananing sedya kangdadi jim kuning. 4. Kang cahya putih diarani cahyaning nepsu MUTMAINAH, wahananè

dadi

jim

putih.

Iya

iku

kahananing

alam

panasaran kabèh. Marmanè yèn manungsa kang wus ambaotos ngilmunè, ora temu-tinemu prakara patang prakara, karana wus bangkit amibirat pakarti kang dudu, wus weruh marang panggawè kang sasar. Awit wus ora darbè uwas sumelang. Jalaran witing ana alam panasaran kabèh mau iya saka kareping tèkadè dhèwè, awit nganggo kadunungan uwas sumelang. Iya iku anggon-anggonè wong kang durung antuk pitutur. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

158



Mangka sadajatinè wus kasebut ing kitab-kitab. Salugunè kang aran TUWA iku : atinè, titi patitis panggayuhè. Ora jedhok barang kang sinedya.” Telas pangandikaning wewedharan. Para ratu duk umiyat cahyane Kangjeng Susuhunan Kalijaga, dahat sukaning galih. Aturipun makaten : “Dhuh anggèr, pepundhèn kula, pun bapa kumedah atur tetanya. Salami kula gesang punika, kula rumos kalindhih soroting cahya ngulama. Mangka pakartining jim punika boten wonten ingkang nyamèni. Mila pun bapa nyuwun pitedah, cahya punapa ingkang nglimputi Paduka? Pangandikanipun makaten : “He paman, wruhanamu iya iki kang dèn arani cahya NUBUWAH, iya kang dadi panengeraning karaton Jawa. Watekè, sing sapa katitipan cahyaning wahyu NUBUWAH iku bisa jumeneng ratu Tanah Jawa.” Sasampuning makaten, sasirnaning cahya maya-maya, gumilanggilang tanpa wewayangan, lajeng santun paningaling para jim sakawan. Sami andulu cahya mancur, mancorong sasada lanang, ngadeg ing papasunipun Kangjeng Susuhunan Kalijaga. Para jim angandhika malih, sarwi matur tetanya : “Dhuh

sang

pinundhi,

punika

katingal

cahya

mancur,

mancorong sasada lanang. Prabaning cahya anelahi, nglimputi sapramudita. Kawula rumaos kalindhih malih. Mila pun bapa nyuwun pitedah, kasiyatipun punapa?” Kangjeng Susuhunan Kalijaga amangsuli : “Iya iki kang ingaranan cahya KUKUMAH. Watekè kawasa agawè tama, temen, adil paramarta marang sagung dumadi. Sing sapa kanggonan, winenang angadili nagara.”


159



Sasirnaning cahya sasada lanang, lajeng santun pandulu. Para jim aningali cahya maya-maya ijem amuyek. Mila tetaken malih : “Kados pundi kasiyating cahya wilis punika?” Kangjeng Susuhunan mangsuli pangandika : “Wruhanmu, iya iku kang ingaran cahya WALIYAH. Watekè jumeneng waliyullah gaib. Tegesè gaib iku : èlok. Kang èlok iku sipatè. Dènè ora lanang, ora wadon, dudu wandu. Mesthi ananè, mokal oranè.” Ing

nalika

punika

para

jim

sakawan

wau

duk

miyarsa

pangandikanipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga lajeng sami rawat waspa. Sarwi matur karuna amelas arsa. “Dhuh anggèr, pangidhepan kula, mugi pun paman dipun cangkinga ing kahanan jati. Sanadyan dados endheg-endheging amun-amun, manawi Paduka ingkang bekta, sampun narimah, sarta sampun rumaos lebur ing sadosa-dosa kawula. Èwadènè kadi pundi karsanipun putra kula, pun bapa amung andhèrèk kèmawon.” Kangejng Susuhunan ing Kalijaga ngandika : “Hè paman, mungguh pamintanira supaya ingsun anglebura saka asalira dhèwè-dhèwè, ingsun iya bisa akarya dedalan kang bisa nunggal lawan manungsa. Angger sira manut sarta trima, pasthi sarira milu nikmat, tunggal lawan kahananingsun. 1. Raja Bramarkata, tumacepa cipta sawiji lawan arinira si paman jim biru. 2. Jim biru sumarambaha cipta sawiji lawan kahananing arinira, paman jim kuning. 3. Si paman jim kuning nunggala cipta lawan jim putih. 4. Paman jim putih, yèn wus ngumpul dadi sawiji, nuli ingsun kukut dadi sawiji, tunggal lawan cahyaningsun kang metu saka

ing

pramana,

dadi

wahananing

cahya

pancadriyaningsun, saka ing kudratingsun. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

160



Kala samanten jim catur sampun saèngga rasa, gumilang-gilang dados satunggal. Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga sigra angracut pangawasaning jati wisèsa makaten : “Ingsun amusthi jati wisèsaningsun dhèwè. Wahyaning cahya patang prakara ingsun racut dadi sawiji, katarik saka

wewenanging

Kajat

jatiwisèsaningsun,

saka

ing

kudratingsun.” Kala samanten para ratu jim sampun manjing dhateng Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga, ananging amung dumunung dados wimbuhing cahya pramana kèmawon, sarta amimbuhi pangawas, tuwin kènging dipun anggè rowang. Saupami kabentus ing awangawang,

kasandhung

ing

warata, jim

sakawan

pisan taksih

mahanani kasubdibyan. Tegesipun : manawi dipun pesu taksih saged medal dados rowang. Mila

Kangjeng

Susuhunan

ing

Kalijaga

saya

wimbuh

kaluwihanipun. Saupami karsa matek pangawasa, saged warni sadasa. Ingkang satunggal pramanajati, ingkang sakawan jim. Warni sampun saengga Kangjeng Susuhunan Kalijaga. Dènè ingkang gangsal, kadangipun piyambak. Ugi saged warni nunggil Ingkang Sinuhun. Makaten malih Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga wiwit kawimbuhan wewenangipun para jim. Sampun boten sedya katingal kaliyan sipating janma balaka. Sareng

sampun

kacakup

ing

guna

kasaktènipun,

Kangjeng

Susuhunan lajeng sowan ingkang uwa. Kangjeng Susuhunan Lawu kagyat ing galih, lajeng tetanya : “È jebèng, ana pangunguning tyasingsun marang sira, dènè wimbuh mancur mancoronging cahyanira, ora kaya adatè.” www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

161



Ingkang putra matur sababipun. Para jim ratu sakawan aturipun amiwiti amekasi. Ingkang uwa duk miyarsa dahat sukaning galih. Malah lajeng aparing wimbuhan manik kumala retna, pinasang sanginggiling pepasu. Pangandikanipun ingkang uwa makaten : “Kulup, iki kumala retna, ingsun paringakè marang sira, dadia kekembanging warna sucahya. Iya iku susuk ingsun pasang sandhuwuring pepasunira. Watekè, sira bisa nampani caturing lelembut brakasakan, sarta sira kinadarakè kacèk sasamining urip. Ing kono aja nganti ngaton dhingin, karana sira wus dibayawarakakè ngakèh, padha angarani mati, ananging aja nganti cidra wancinè, aja bèda tekaning lara tutuging pati. Dènè ing dalem sapanggonan, aja nganti katarecet pasang semunira. Lawan ingsun amemarah marang sira, kulup, manawa ana pakèwuhing budinira, banjur ngusapa bebathukmu kaping telu. Èpèk-èpèk karo kausapena ing bathukmu mandhuwur, wiwit ing nètranira.

Ing kono wus dadi ila-ila, yèn kapetengan ati,

asring pinarengakè padhang atinè. Yèn ana karepira kang anawa lali, asring pinaringan èling. Mula sarana iku waratakna marang sarupaning anak-putunira miwah para kawulanira kabèh, padha anggoa kupiya sesarat angusapi bathuk kaping telu. Sing sapa peteng atinè, padhang. Sing sapa kalalèn, èling. Lawan maningè kulup, supaya awèting lelakon, tulusing panganggonira iku, sira aja nganti dhahar roning kèlor utawa ketèla gantung. Karo aja wani-wani mangan bangsa eri. Watakè angudhari kekeran kung sinengker. Apadènè sira ambabarena ukara kang èlok-èlok. Kaya upamanè sira ajejagongan lawan para luhur utawa para ahli ngilmu, nganggo atatarèna lawan kang ajaga rumeksa ing jasatira. Kang sira. Kang sira ajak tetarèn sakajatira iku aja liya pamanira jim papat ingkang ingkang nunggal lawan cahya pramana. Utamanè kadangira papat lima pancèr. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

162



Èwadènè manawa sira arep andadar kadibyaning kumala retna, bisa anekakakè sarupaning lelembut, brakasakan apadènè jim liya-loyanè, pèjèten susukira kumala retna, sarya angundang apa karepira ing satuhunè ana swara kang andadèkakè kaèlokan.” Ingkang putra lajeng nyatakaken pangandika makaten : “Hèh paman raja catur, padha nutugena dedongènganira ing nguni.” Sakala lajeng carita : “Taksih salebeting tau Suryasangkala, taun Jawata dipun wastani

WAKDANIYA,

angka

386,

kaètang

ing

taun

Candrasangkala 397, taksih amarengi mangsa Kartika. Andumugèkaken cariyos dedongèngan ing ngajeng, anuju dalu, Brahmana Raddhi antuk sipta sasmita wewangsitaning Jawata, anyarengi tumuruning lintang anggara. Kados makaten ujaring wangsit : HÈ SEWARITAYÈSOGATA, TAMBANGGANA URA. Tegesipun : sakabat kècalan guru, nemahi pancabangkah, dados ura. Brahmana Raddhi rumaos gènipun wonten madyapada, ing Suralaya, swarga, sami sulaya. Ènjingipun amemulya gangsa. Kang dèn memulya latu. Sarta dinten punika dipun wastani dinten ANGGARA. Tegesipun : dinten latu. Dumugi ing mangkè dipun wastani dinten Selasa. Dalunipun malih Brahmana Raddhi katurunan lintang Buddha, angsung wangsit sipta sasmita makaten : SAKATHANIRA DARUKI PANGIRA DALAYUN. Tegesipun : pedhati tanpa kusir, pangiridè salèwèngan. Brahamana Raddhi rumaos, salaminipun wonten madyapada, lampahing surya èwah-èwah. Èjingipun amemulya tosan. Kang dèn memulya bumi, sarta dinten punika dipun wastani dinten BUDDHA, tegesipun : dinten bumi. Saminipun ing jaman mangke dinten Arbo (Rebo). www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

163

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com ===== AAK culture library I Daluning

malih

Wrahaspati,

asung


Brahmana wangsit

Raddhi sipta

katurunan sasmita

lintang

makaten

:

MAMINGKARÈ NGADIKARA DADYA TUNA. Tegesipun : Tiyang nilar pandamelan perlu, punika dados margining katunan. Brahmana Raddhi rumaos, anggènipun nilar kuwajiban tan pakantuk. Ènjingipun memulya parungka dipun wastani dinten Wrahaspati. Tegesipun : dinten gelas, inggih dinten Kamis. Dalunipun malih Brahmana Raddhi katurunan lintang Sukra, angsung wangsit sipta sasmita makaten : INTEN TINUTI JUGA YA MURKKAMA DURHYAKA. Tegesipun : Anuruti karsa punika ugi murka, ugi nemahi duraka. Brahmana Raddhi rumaos, salaminipun wonten madyapada, kasebut murka. Ènjingipun memulya dembaga. Kang dèn memulya toya. Sarto dinten punika kawastanan dinten SUKRA. Tegesipun : dinten jawah. Saminipun ing mangkè : dinten Jumungah (Jumat). Dalunipun malih Brahmana Raddhi katurunan lintang Saniscara, angsung wangsit sipta sasmita makaten : SAMADI MASA LAYA NOPA LAKSANA. Tegesipun : Asemados mangsanipun dumugi jangji, tetep kalampahan. Brahmana

Raddhi

rumaos,

kala

rumuhun

aprajangji,

anggènipun tumurun ing madyapada amung satus taun. Brahmana Raddhi semu mèrang. Ènjingipun memulya timah. Kang dèn memulya angin. Sarta dinten punika dipun wastani dinten SANISCARA. Tegesipun : dinten angin. Saminipun ing mangke dinten Saptu (Sabtu). Sasampuning jangkep pitung, Brahmana Raddhi matur ing Prabu Sèlacala, katuran ngagem saha nglimrahaken dinten pitu wau, nanging karangkepan pekenan gangsal, kangge dumugi sapunika, kalebet pulo Bali, Madura. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

164



Nunten Brahmana Raddhi muksa, dados Sang Hyang Surya malih.

Prabu

Sèlacala

langkung

sungkawa,

dènè

katilar

gurunipun. Babaripun cariyos SERAT MAHARAJA kapèrang dados gangsal lampahan. Pèrangan I nama SERAT DYITAYANA, kaangit dèning EMPU RAGARANA, ing Mamenang. Panganggitipun

nalika

taun

Suryasangkala

853,

taun

Candrasangkala 879. Wiyosipun, menggah ingkang dados bebuka rumiyin, dèrèng ngucapaken angayuh

babaripun

SERAT

panunggilanipun

DYITAYANA,

cariyos

SERAT

margi

taksih

SUMANTAKA,

lampahanipun Rsei Satmaka, Sang Hyang Wisnu anggènipun dados dhukun, tuwin lampahanipun Prabu Silacala, kados ing ngandhap punika : Salebeting taun Wijaya, ètanging taun Suryasangkala 401, tinengeran : JANMA ANGRUSAK PAKARTI. Kaètang ing taun Candrasangkala 413, tinengeran : GUNANING WONG DADI BARAKAN. Amarengi mangsa Kartika, kacariyos Prabu Silacala anuju lenggah akaliyan garwanipun, kinèn amètani. Dèwi Sinta waspada, mustakanipun Prabu Silacala buthak. Dèwi Sinta matur mula bukanipun, Prabu Silacala prasaja. Timuripun kathuthuk ènthong ibunipun, Dèwi Basundari, lajeng kèsah dumugi jumeneng Nata ing Gilingwesi. Ing ngriku Dèwi Sinta amidhanget cariyosipun Prabu Silacala, angungun sarta ènget wewèntèhan, nalika kèsahipun ingkang putra Radèn Wudhug, inggih Radèn Raditè, amargi kathuthuk ing ngèthong. Dèwi Sinta nggarjita boten samar bilih Prabu Silacala punika putranipun pambajeng piyambak. Dèwi Sinta kaduhung lajeng matur dhatenf Prabu Silacala. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

165

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com ===== AAK culture library I “Pukulun,

Panjenengan


Paduka

punika

saèstu

tresna

dhateng kawula.?” Prabu Silacala anon, lajeng wungu, garwa pinondhong. Prabu Silacala angandika : “Dununging sihingsun tan liya amung sira. Pagènè sira maksih sandèya?” Aturipun Sang Dèwi Sinta makaten : “Pukulun, manawi Paduka saèstu tresna, kalilanana kawula boten nembah ing Paduka, sarta manawi wonten ngoko kawula, kaaksama. Utawi dinten punika mugi sampun kakarsakaken among rarasing asmara turida, karanten kawula badhè lelampah tapabrata, laminipun sakatarima kawula dhateng Sang Hyang Jagatkarana.” Duk ing wau Dèwi Sinta kaudhunaken saking pondhongan, angarasi putranipun, Radèn Radèya, sarwi arawat waspa. Aturipun: “Pukulun, putra Paduka Radèn Radèya kaparingana peparab Radèn Sindhula. Tegesipun : kama salah.” Dèwi Sinta dhateng pamelengan, anuwun sudanipun ing sih Prabu Silacala. Salebeting taun Jaywana, ètanging tau Suryasangkala 402, tinengeran : NEMBAH MESAT WAHANA SIRNA. Kaètang ing taun Cadrasangkala 414, tinengeran : pakartining janma warna muksa. Dèwi Sinta kinèn wudhar ing tapabrata. Dèwi Sinta amangsuli, “Pukulun, dununging tresna punika rila.” Pangandikanipun Prabu Silacala, “Apa karepira, yayi? Jarwaa.” “Pukulun, sayektinipun kawula kapèncut darbè maru widadari kasapta ing Suralaya, supados kasusra mewah kaluhuran Paduka.” Prabu Silacala anyagahi. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

166



Prabu Silacala miyos, animbali kang rayi, Patih Arya Suwèlacala kaliyan Brahmana Suktikna. Prabu Silacala andhawuhaken, krama widadari kasapta ing Suralaya. Aturipun Brahmana Suktikna : “Pukulun, karsa ingkang makaten wau kedah linampahan tapabrata, binujung ing darmastuti, jinemparing ing cipta pranawa, winawas ing panalangsa. Lepasipun boten pegat aminta aksama. Manawi patitis kang cinipta, saèstu dados. Kang sinedya wonten, kang kinarsan dhateng.” Pangandikanipun Prabu Silacala : “Hè

Brahmana

Suktikna,

dalan

mangkono

iku

luwih

runggut.” Arya

Suwèlacala

matur,

“Pukulun,

runggut

punika

pambabatipun kalayan sengkut. Jangji taberi, lami-lami saged sakapti.” PrabuSilacala linggar, tedhak ing patamanan. Salebeting taun Tambi, ètanging taun Suryasangkala 406, tinengeran : ANGGANA MUKSANING YOGA, kaètang ing taun Candrasangkala

418,

tinengeran

:

ANGESTHI

TUNGGAL

PAKARTI. Amarengi mangsa Kartika, kacariyos Bathara Laksmana, Bathara Satyawaka,

Bathara

Srita,

Panyarikan,

tumurun

dhateng

Kayuwan, sowan ing Rsi Satmata, Sang Hyang Wisnu, umatur : “Pukulun, kang satuhu Sang Hyang Wisnu ingkang mulya, ratu-ratuning

swarga,

ingkang

boten

pegat

angayomi

titahing Hyang Wisèsa ingkang tumuwuh ing jagad. Kawula kumedah umanggahi karsa, anggèn Paduka anglampahi dados dhukun. Saking pamanah kawula, badh anenungkul panalangsa, awit pangrapuning deduka punika sarana mawi anenuwun pangaksama.” Resi Satmata, nadyan sampun amumpuni guna kasantikan sarta ingkang

sampun

boten

kasamaran,

sareng

amidhanget


167



aturipun ingkang rayi tetiga, anuwuhaken raosing galih. Pangandikanipun makaten : “Dhuh yayi kabèh, tuturira iku teka bener, nanging rèhning ingsun wus kasura, paran baya goningsun anyinggahi?” Patakoning wong, “Dhuh Pukulun, manawi makaten, wontena karsa Paduka angalih padhepokan, ingkang ragi tebih saking ngriki.” Pangandikanipun Resi satmata, Yèn mangkono, payo yayi padha maring pucaking wukir Candrageni, Marapi, ngiras amemuja nuwun pangaksama, karana wukir iku enggon katarimaning memuja.” Bathara tiga mangayubagya, andhèrèk mangkat. Salebeting taun Wikari, ètanging taun Suryasengkala 407, tinengeran : RESI MUKSA WARNA SUNYA, kaètang ing taun Candrasengkala 419, tinengeran : GAPURA TUNGGAL WAHANA SIRNA. Amarengi mangsa Pusa, kacariyos Sang Hyang Kala anitis dhateng Prabu Silacala. Sanalika Prabu Silacala kagungan galih angkara

murka.

Paribasan

GAJAH

ELAR

MIYOS

SAKING

PAHOMAN. Andhawuhaken badhè nyalirani piyambak nglurug dhateng Suralaya. Patih Arya Suwèlacala sandika, nanging ing batos angemu sungkawa. Mambeng sampun boten kapadhan. Ing ngriku Bengawan Buddha, Bagawan Sukra, midhanget pawartos, Prabu Silacala arsa mbedhah Suralaya. Bagawan kalih makidhupuh ngarsanè Prabu Silacala, umatur : “Pukulun kang binathara ing jagad, karsa Paduka ambedhah Suralaya, kados kirang mengsah. Ila-ila pinanggih?

Punapa

ingkang

kaajap,

punapa

dènè

ingkang

memengsahan

pepundhèn? Bebaya punapa ingkang pinanggih? Boten wandè badhè tampi sapu dhendhaning Dèwa.


168



Dhuh Pukulun, samukawis pratingkah kedah dipun angkahangkah. Manawi boten makaten badhè kasebut TIYANG INA, dènè kaduk purun kirang dedugi.” Prabu Silacala sampun korup ing pangirupanipun hawa murka. Murang ing pangèrang-èrang, boten pasah ing pangampah. Dados pasrah sumèndhè ing titah. Bagawan kalih wau sami mundur dhateng ing Ngandong Dhadhapan, ing Gadhing Mawukir.

Patih

Suwèlacala

kaliyan

Brahmana

Sutikna

tinanggenah tengga praja. Boten kacariyos wonten ing margi. Salebeting taun Sarwari, ètanging taun Suryasangkala 408, tenengeran : MANGGALA BARAKAN DADI, kaètang ing taun Candrasangkala 420, tinengeran : BARAKAN KEMBAR WARNA. Amarengengi mangsa Padrawana, Bathara Guru kacariyos tumedhak dhateng

Suralaya, paring wangsit dhateng Sang

Hyang Endra. Pangandikanipun makaten : “Kaki Prabu Surapati, ing mengko wus mangsanè si Silacala teka ing apes. Wus kapanjingan budi angkara murka, nanging kang kawasa nglawani mung Resi kang mangun tapa ana ing Wukir Candrageni. Iku kinonen mapag perangè si Silacala. Manawa sanggem, sun apura sadosanè.” Sang Hyang Naraddha anambungi : “È Kaki Prabu Surapati, sajatinè kang tapa ana pucaking Wukir Candrageni, arinira si Wisnu. Ingsun dhèwè baè kang nimbali. Manawa kurang piandelè, temah lenggana.” Sang Hyang Èndra nembah, rumojong ing karsa. Sang Hyang Naraddha

mesat.

Sarawuhipun

lajeng

rinangkul,

sarwi

winangsit ingkang dados timbalanipun Sang Hyang Jagadnata. Resi Satmata matur sandika, nanging badhè wewartos dhateng garwanipun ing Ringinsapta. Sang Hyang Naraddha anglilani, lajeng wangsul ing Kahyangan.


169



Resi Satmata anyipta titihan sembrani, katitihan kadangipun tetiga : Barhara Laksmana, Bathara Satyawaka, Batara Srita, sakawan Resi Satmata. Kuda sembrani mesat angambara. Dumugi padhèpokan ing Ringinsapta

sami

anyèluman,

awit

badhè

angawasaken

sasolahing garwa, Dèwi Sri Yuwati kaadhep ingkang putra, Radèn Srigati. Pangandikanipun Resi Satmata : “O jiwa ulun rari menak tambek nala nityasira.” Tegesipun : “Dhuh nyawaningsun, yayi, teka ing tansah ing kapainak ing tyasira.” Dèwi Sriyuwati boten samar pangandikanipun ingkang raka, umatur makaten : “Dhunan kyindung nirta, nglening manih anggenupaka karti tala.” Tegesipun : “Dhuh Pangèran kula, angicalna sengkelipun ing cèthi Paduka kados siti lebu.” Nunten

Radèn

Srigati

umatur,

“Sinten

lawanan

Paduka

angandika punika?” Radèn Srigati nuwun sumerep. Resi Satmata andangu, “Iku yayi sapa?” Dèwi Sriyuwati umatur : “Pukulun, punika putra Paduka pun Srigati rumuhun. Kala Paduka tilar ing Lokadhaya taksih jabang.” Nunten Resi Satmata ngatingal, dalah ingkang rayi tetiga. Dèwi Sriyuwati tuwi Radèn Srigati lajeng ngestu pada. Dèwi Sriyuwati umatur : “Pukulun, sinten ingkang sami andhèrèk paduka punika?” Resi Satmata angandika : “Iku kadangingsun kaprenah ipè telu pisan. Kang sawiji aran Bathara Laksmana, arinè garwaningsun Dèwi Srilaksmita. Sawiji aran Bathara Satyawaka, arinè garwaningsun Dèwi www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

170



Setyawama. Sawiji aran Bathara Srita, panyarikan, arinè garwaningsun Dèwi Sriyati.” Dèwi Sriyuwati umatur : “Pinten kathahipun garwa Paduka, Pukulun?” Resi Satmata angandika : “Garwaningsun lelima, nenem sira iki.” “Pukulun, saweg sekawan kawula.” Resi Satmata mangsuli : “Bakyunè

garwaningsun

Dèwi

Srilaksmita,

aran

Dèwi

Srilaksmi, padha putranè Sang Hyang Rasi Wiksmaka, patutan sawiji muksa, anuksma sajroning bumi. Ujarè, ing tembè bakal dadi garwaningsun manèh, putranè Sang Hyang Resi Satyaka, aran Dèwi Sri Satyawana. Nuli krama maneh putranè Sang Hyang Resi Surèngrana, aranè Dèwi Sriyati. Arinè Dèwi Sriyati kang antuk Bathara Laksmana iki. Dadi garwaningsun lelima pisan mau padha wayahè Sang Hyang Pancaresi.” Dèwi Sriyuwati umatur : “Pukulun, menggah kang bok gangsal wau, sinten ingkang sampun patutan?” Resi Satmata ngandika, “Yayi, lelima pisan wus padha patutan, nanging padha dadi Dèwi. Kang wadon dadi widadari.” Wijangsamanipun. Dèwi Sriyuwati nolèh kang putra, “Kulup, Radèn Srigati andheku. Dèwi Sriyuwati umatur malih, “Pukulun, sadangunipun linggar saking waringinsapta wonten pundi”? Resi Satmata ngandika : “Dadi dhukun, yayi.” “Kados pundi, Pukulun?” “Ana wong aran Buyut Gopa ing dèsa Sèwu, anakè lanang aran Pastima, lara kalenglengan, kena kemayan gonè anglangkahi rajabrana kang kapendhem, tinengeran watu tampir. Ingsun kon jukuk, bakal dadi kamulyanè. Si Pastima www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

171



disabetana sapu kawat, sapu gerang, diborèhana trasi winor kukusing cangkring, godhong legundhi putih lan tungtungè atinè diusapana lenggoning winong, godhong karamèan, godhong giyanti, angemuta babakan turi, rinemus winor lan marica sulahsih. Nètrane dipupuhi kumkuman larah larah kawak, winoran godhong

pèpè,

lan

matanè

lempuyang

sayodè

sarta

legoning walesah. Irungè diusapana godhong gandarasa keling, lagundhi oyoding silungu. Kuping dipupuhana telèking pitik abang, sininjong lan daringo benglè, winora mataning jaè walang watu lumut watu, laler wilis. Yèn wis sun kon mindhang antelung pitik ireng sakelarè, anjupuka banyunè aja kongsi obah, winorana enjet lan pucuking alang-alang, godhong daringo, bawang putih, uyah windhahan bathok bolu, karaupna ing raine. Iki mantranè : SANG

KALA

DURGA,

GOLANG-GALING, AMAKNA,

KITANGGURUANGKU,

WEHEN

TEKENG

PALARANGKU,

OSADANGKU,

SANG KITA

PANIRANAPA,

MANTANA SAWUNGKU. Sawusè mangkenè, yayi, Buyut Gopa mulih, anamakakè. Balinè manè wus sugih rajabrana, malah puruita pisan. Ingsun uga mituruti. Pastima uga wus waras. Salebetipun taun Manmata, ètanging taun Suryasangkala 403, tinengeran : GUNA TANPA DADI, kaètang ing taun Candrasangkala

415,

tinengeran

:

WISAYA

NUNGGAL

WARNA. Amarengi ing mangsa Sitra, kacariyos tiyang dhusun Mandira, wasta Paniwaka, dhateng ing Kayuwan, matur www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

172



gadhah pangangkah dhateng èstri nama Kèn Wresti, sutaning

Umbul

Warsaya,

inggih

umbulipun

dhusun

Mandira. Rèhning tiyang alit, gadhah pangangkah dhateng bendaranipun,

anenuwun

sagedipun

kènging.

Pangandikanipun Resi Satmata, “È Paniwaka, sira mancinga. Yèn antuk mina, aturna Umbulira.” Sandika, mangkat. Boten dangu Umbul Warsaya dhateng, matur gadhah kajeng pawèstri, wastra Rantam. Punika lenggana, boten kongkih saking pamrih, botena saking warna. Dèrèng ngantos dangu pun Puniwaka dhateng ambopong mina. Resi Satmata angandika : “Hè Paniwaka, iku iwak dhuyung, akèh kang katut iku, saka katètèsan ilunè, karana mina iku saben kaentas ing samudra, kaya karuna. Kayu watu kang katètèsan banjur manut.

È,

Paniwaka,

minamu

lilakna

marang

Umbul

Warsaya. Hè Warsaya, iluning mina iku tadhahana, woren lan lenganè,

nuli

cangkaruking

endelen ketan

lan

lenganè,

pengantèn,

kalèthang

malaning

tawon

turi, sih,

gendheking kenanga, wohing pepulutan, talutuhing kayu rubung jebug tolih, lenganè uler lulud. Iku padha endelen dadi sawiji, nuli tamakna kang kagepok awakè.” Umbul Warsaya sandika. Pun Paniwaka umatur : “Pukulun, pun Warsaya sampun tanpi kagunan, sarta badhè kathah tiyang kènging dhuyung.” “Hè Paniwaka, aja sumelang atimu. Sira dadia jurugina. Tegesè : angruwat guna. Ngupaya wijèn ireng, balarak pucang, laos, pala, cengkèh pitung galintir lan karok tuwut, dukut kamarunggi pitung lembar. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

173



Godhong pala lar nem punggel, kayu jaè, kayu areng, kayu kamadhuh, padha keriken. Lan gadhung sarta suruh aking.” Pun

Paniwaka

ngaturaken

sandika.

kawontenan.

Pendhak

dinten

Pangandikanipun

dhateng Resi

malih

Satmaka,

“Gadhungè benemen.” ............................................................ ............. halaman 137 hilang................ ............................................................ Sanalika Resi Satmata medal perang. Prabu Silacala kacandhak. Pangandikanipun Resi Satmata : “Sayekti sira bakal mati saka naraka.” Prabu Silacala amangsuli : “Swarga naraka iku wus pacanganingsun dhèwè. Yèn ingsun duraka, sayekti tibèng naraka. Yèn ingsun katarima, yekti manjing swarga. Nanging swarga naraka iku marganè saka antaka. Dènè antakaningsun, ujaring wacana gampang baè.” Resi Satmata mangsuli : “Kaya paran ujaring weca?” Prabu Silacala mangsuli : “Ingsun duwè cangkriman telung kecep. Bisa ambatang weruh werdinè sarta anyanggemi, iya ingsun jatèni ujaring weca.” Resi Satmata mangsuli : “Kaya paran cangkrimanira?” “SUPI LAPI LAPA, SUPI LAKU PALA, KUPI LASU PALA. TEGESIPUN : Wit dhakah woh dhakah, wit dhakah woh dhikih, wit dhakah woh dhikih.” Pambatangipun Resi Satmata : “Wit dhakah woh dhakah : kalapa. Kajengipun

:

putra-wayahipun

Prabu

Silacala

kapurih

mulyakaken. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

174



Wit dhakah woh dhikih : waringin. Kajengipun : pawestrinipun sampun kaalap. Wit dhikih woh dhakah : semangka. Kajengipun ; anak-putuning wadya ingkang pejah prang kapurih anggentosna.” Sareng Rsei Satmata sampun ambatang sarta sangem, Prabu Silacala awewarti, sèdanipun saking numpak padhatinipun Sang Hyang Bathara Surya sakedhap dhateng, lajeng katrap ing padhati, kabekta mangilèn leres. Kadhawahaken satelenging samudra tanah Sumedhang. Kacariyos lajeng dados tosan wesi brani. Dènè para kadangipun ingkang pejah ing rana sami dados redi alit-alit wonten ing marpat Kapanasan. Dènè wasèsaning ngayuda sadaya sami anungkul.” Kacariyos ing nalika punika Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga, duk miyarsa

gremeng-gremenging

caritanipun

para

ratuning

jim

sakawan pisan wau, dahat suka leganing galih. Rumaos sampun wonten aling-alingipun dènya lampah sesiluman. Pangandikanipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga makaten : “Hè paman raja catur, dahat suka bingah kula dènè si paman sami saged andongèng caritaning para Jawata. Yakti badhè dados lantaraning katarima dhateng para ratu ing tanah Jawi, awit ing nagari Demak punika kaècalan sajarah uruting caritanipun para ratu ing tanah Jawi. Mila ngantos sapariki anggènipun ngupaya PUSTAKA RAJA, pusaka karaton ingkang saged gancar dalah taun, wulan, masa, dinten Buddha, supados wontena ingkang dados teturutan. Jalaran awit Demak sapisan utusan pujangga, wali,

nama

Kalinyamat, boten saged dumugi pangupayanipun. Sunan Kalinyamat kaselak pejah, mila boten saged kalampahan angimpuni PUSTAKA RAJA. Mila saupamikula dumugi ing nagari www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

175



Demak, mangka taksih angupadi carita bituwahing praja, si paman punapa boten balèjani?” Aturipun jim sakawan kados ing ngandhap punika : “Dhuh Sang Pinuji ing bawana, sadèrèngipun kula manjing ing pramana, èsthining manah kula sami ngidhep ing Paduka. Asrah pati-urip. Sakarsa sumangga. Mangka ing mangkè kula sampun nunggil sajiwa-raga, yakti badhè boten saged èwah gingsir saking sarira Paduka. Èwadènè purbawasèsa sampun dumunung wonten ing kajat jatiwasèsa Paduka. Tegesipun makaten : Pramana

punika

kawimbuhan

asal

saking

prabaning

atma,

wahyaning kalunturan

pranawa, wahyaning

Suksmajati. Dènè ingkang lumampah ing dalem tinten utawi dalu, sami katarik saking wewenanging Nur Muhkamad. Tegesipun : cahya kang pinuji. Dènè ingkang muji inggih saking Paduka piyambak. Ingkang pinuji inggih boten liya saking Paduka. Mila prabaning Nur Muhkamad kawasa anglimputi dhateng manon, tumancep wonten wewadining manubawa. Temah asisilih aran SANG HYANG MANU MANONTON, inggih punika kahananing Manik Sajati. Ingkang makaten wau tetep wonten ing Paduka. Sorotipun sumarambah dhateng kawula. Mila cahyaning pramana punika sampun kènging dipun basakaken Manikmaya. Menggah

wisèsaning

prangawasa

kados

makaten

pamanggih kula : MANIK

punika

teteping

dadya,

dumadining

sipat,

wujudullahi. Inggih punika dènè sampun kaaken rahsaning Dat sajati. Menggah ingkang nama MANIKMAYA : MANIK punika Paduka, MAYA punika kawula. Mila katetepaken dados satunggal kaliyan pramana, amimbuhi purwbawisèsaning www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

176



pancadriya. Yakti boten kènging yèn kapisaha, awit MANIK tanpa sorot, kados pundi pamawasipun? Sorot tanpa MANIK, punapa ingikang kadamel gèyongan? Mila kaupamèkaken SOROT lawan SOROTIPUN. Mila sampun tetèla, kawula punika dados piranti Paduka ing salaminipun. Saupami Paduka badhè nyorog ing pangawasa kawula, yakti anut sacipta Paduka. Manawi kirang meleng pamanthenging

cipta,

yakti

sorotipun

boten

saged

mahanani sedya. Èwadènè pamanthenging cipta Paduka meleng, boten sumorot dhateng pundi-pundi. Yakti saged dados saciptanipun, teka sedyanipun, ana sakajatipun. Menggah

ingkang

kawula

andharaken

makaten

wau

tegesipun, sadaya ingkang kawula lampahi inggih amung anut miturut sakrejeting kajat Paduka kèmawon. Dados ing sasolah bawa, sacipta rasa Paduka, kawula amung darmi anandukaken. Nadyan awon-saè, inggih kantun ngleluri ing sakarsa Paduka kèmawon, awit sampun nunggil sarasa ing awal-akiripun. Mila tangèh yèn mlèsèta. Boten langkung kawula sadaya punika amung anut sakrejeting caipta Paduka. Menggah sadaya

atur

kawula

ingkang

makaten wau,

sanadyan Paduka sampun andhawuhaken asal kawula sadaya wau : saking cahya cemeng, saking cahya abrit, saking cahya jenè, saking cahya pethak, sareng sampun katunggilaken pancadriya,

kaliyan

punpa

pramana,

inggih

sumarambah

medala

saking

dhateng

Muhkamad

Maja...... katancepaken dhateng Muhkamad Sajati? Sababipun ing kawula sampun manjing Isbat. .......ratipun sampun dados warangkaning rahsa.


177



Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga suka penggalihipun. Mila lajeng sowan ingkang uwa...................... .................................................... ..........halaman 141 hilang............ .................................................... Kaki Walakas amangsuli, “Paèdahipun tiyang lelana punapa ? Dadak wareg anak-bojonipun? Bèdha kalih kula, sampun guguh taksih kluyuran angupaya bukti. Nemahi beberah garu maluku macul, saking ajrih kaluwèn.” Kaki Walaka mangsuli, “Iya iku wong ora ngandel marang kamurahaning Pangèran. Nandhakakè tipising ati.” Wangsulanipun

Kyai

Walakas

makaten,

“Inggih

leres

tiyang

kumendel punika badhè kandel, awit nyata yèn Pangèrang punika mirah, angudanèni sakajating tiyang sarta sampun kanyatahan dhateng saliring dumadi. Nadyan salebeting kayu, watu, tamtu tinaning tedhanipun, pinanci sasedyanipun dumadi sadaya dèning Pangèrang Kang Maha Kuwasa. Nanging, kurubing kawula punika sampun rinilan punapa kajatipun awon-saè. Balik anak-bojo ing wingking ugi kedah kula saranani bausuku, awit wajibing kawula kedah istiyar. Dados kènging tinembungaken : KUMLAWET PUNIKA KEDAH KUMLAWE. Sandyan sampun angsal kamirahaning Allah, yèn boten angluluh jasatipun, tamtu inggih amung sapancèn kèmawon. Tegesipun, inggih amung mangan-manganan, awit dipun bektanibausuku boten kalampahaken. Dipun paringi matakuping-cangkem-irung, boten kaanggè ningali sarta boten kaanggè ngrungu, ngambu, angucap. Yèn makaten badhè ngicalaken wewenanging Pangèran. Mangka cariyosipun bapa kula, Gusti Allah punika boten saged ningali. Ingkang dipun agem aningali inggih mripat kula punika. Boten www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

178



saged miyarsa. Ingkang dipun agem mirengaken angagem talingan kula. Boten saged ngandika. Manawi angucap angagem lèsan kula punika. Boten sage angganda, muhung angagem grana kawula. Mila

saupami

boten

kula,

yakti

malah

angicalaken

pangawasanipun. Badhè sapinten dosa kula ing Pangèran? Jer bèda kaliyan lampahipun para wali. Nandyan nganggur pitekur wonten griya kèmawon, yakti nedha, awit sampun angsal pepancèn tedha saking ratu Jawi. Tur kathah. Punapa dènè inggih kados kèmawon meleng tèkadipun, dados ngilmunipun, awit lenggah siti sèwu karya punika kathah. Botenè kula puniki, kuli ngolak-alik galengan, amung salupit, nanging jalimet pamardi kula, inggih nyekapi. Amung tetimbangan : apsah pundi nganggur kaliyan angupakara? Ingkang nyamèni tiyang èbah bausukuning kados boten wonten, awit apngal punika pirantining ngagesang, tuwuhipun saking pundi. .................................................... ..........halaman 143 hilang............ .................................................... Kayai Walakas boten suka, ingkang sedya uninga meksa. Dados kalampahan

udreg-undregan.

Dangu-dangu

Kyai

Walakasngulungaken jenthikipun, katingal cumlorot saèngga cahya purnama. Kakai Walaka kagyat sigra anungkemi pada, sarwi sesambat lara-lara, dènè ingkang uwa karsa nyobi kasudiraning sedya. Ingkang uwa ngandika, “Aja dadi tyasira. Sajatinè mung arsa nyatakakè

katemanira

kanyatahan

sira

marang

ngèstokakè

wewekasingsun.

pituturing

wong

Wasana

wus

ngatuwa.

Yèn

mangkono, sira wus tetèla dadi pandam pangaubaning para umat www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

179



kabèh. Anjaba iku kulup, sira dèn ènggal marang prajèng Demak, awit samengko wus ana anataranè sireping lelakonè nagara. Ingsun darbè sumitra, wong wadon, aran Nyai Purnamasiddhi. Iku rada matjenun tèkadè, awit kapanjingan wadyaningsun. Ing kono sira anjujuga, supaya bisa angalingi raganira. Tur biyèn wus kulina lawan duk timurira. Awit iku arinè si Mandhapa, sutanè Rekyana Patih Lagung, gedhana-gedhini mung loro,

lanang

wadon.

Marmanè

sira

angakua

yèn

sutanè

Tumenggung Wilatikta ing Tuban. Dadi sira kaprenah bibi. Èwa samano sira wus anggawa rowang, jim papat baè dadi obor, supaya akèh piyandelè marang sira. Hèh jim papat pisan, ing samengko sira wus kapisah lawan ingsun. Poma kang bener, becik enggonira njaga rumeksa saparanè sutaningsun

Jebèng

Purnamasiddhi,

Kalijaga.

Jujug

panggonanè

Nyai

ananging supaya akèh piyandelè, ing samangsa

wus teka panggonan, sira banjur miwitana swara dedongèngan. Ènggaling carita, mangkat, wus tekèng gon, lajeng carita. Mangkana

lampahipun

Kangjeng

Susuhunan

ing

Kalijaga.

Sapengkeripun saking wukir Mahèndra, lajeng terus kapanggih Nyai Purnamasiddhi. Wantuning jim widadari, dados boten kasamaran rawuhipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga. Sigra ingacaran lenggah, sarwi matur tetakèn. Wangsulipun, ngaken saking Wukir Mahèndra, mituhu dhawuhipun wewelinganipun ingkang uwa. Nyai Purnamasiddhi lajeng grahita, yèn pangojokipun Kangjeng Susuhunan Lawu. Mila aturipun amung sandika.


180



Boten dangu Nyai Purnamasiddhi temah ngukut ing cipta rasa, sinungku ing pudya. Tan pantara Nyai Purnamasiddhi lajeng ngracut

ing

tèkat.

Dadya

sakala

muksa,

manjing

wonten

wentisipun Kangjeng Susuhunan Kalijaga ingkang kiwa, sarwi atilar pangandika makaten : .................................................... ..........halaman 145 hilang............ .................................................... Nyai Purnamasiddhi aturipun makaten, “Ing nalika kula taksih kenya, kapundhut dados garwa pangrembènipun uwa Paduka, Kangjeng Susuhunan Lawu. Wasana sareng kula dipun timbali, pamit, margi boten natè sumerep sarèkaning sanggama. Uwa Paduka kadereng ing karsa, temah tumedhak angruda peksa. Dupi uninga ing wewadon kawula wuntu, lajeng boten saèstu ngrurah asmara. Kapara dinangu mula bukanipun. Kawula atur sajarwa, yèn tanpa bapa tanpa biyung. Ing nalika jaman nagari Makukuhan kawula punika bangsa widadari, kadadosan saking soroting wulan anuju purmanasiddhi. Amarengi grahana, dumadakan soroting wulan

tanggal

gangsalwelas,

wonten

cahya

malebet

saking

rembulan, dhawah dhateng woh kelapa wulan. Sareng ing wanci kering, kalapa rentah mangandhap, dipun pendhet ing tetiyang. Pinacakan, kalapa wau mripatipun boten wonten. Sareng dipun ocak-ocak, sampun garing. Dupi badhè dipun kepruk lajeng dados janma, inggih eujud kawula punika, asal saking kalapa wungkul, jalaran

tanpa

mripat.

Wah

nalika

taksih

wujud

kalapa,

sakalangkung atosipun, ngantos dipun kepruk ing alu meksa boten pecah. Sareng dumugi dalu pecah piyambak, dados widadari, nama Dèwi Wungkulan. Sareng kagarwa ing uwa Paduka, dipun namèkaken Retan Purnamasiddhi. Sareng sapunika amung Nyai Purnamasiddhi dipun dhawuhi angadhang walitama, kinèn anuksma wentis kiwa, supados anambahi kasektèn Paduka.” www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

181



Kangjeng Susuhunan angandika, anedha narima, “Ing mengko apa sira ènget prenahè galugu duk dadi uwiting krambil wuntu mau?” Aturipun Nyai Purnamasiddhi, “Taksih ènget. Kapara galugu wau ing saben awoh taksih anèh, jalaran ingkang limrah kalapa punika mripatipun tiga. Manawi uwit tunggil kawula wau kalapa mripat satunggal. Menggah kagunanipun inggih kathah. Manawi ngantos saged

ngenthos,

pangawasaning

ingkang

kalapa

mripat

nedha

asring

satunggal.

katumbusan

Trekadhang

saged

gadhah wijing kraton. Dènè ingkang sami bibit cikalipun, inggih kathah kèmawon, ananging manawi boten dados panengeran tamtu boten cukul. Saking pawartining kathah, satunggal kalih ugi wonten ingkang tuwuh,

sapariki saged dados witing kalapa.

Kawula dèrèng uninga pangawasaning woh mai. Bokmanawi badhè wonten babaripun : 1. Kyai Babul. 2. Kyai Gedhè ing Giring. 3. Kaki Jaladara, ing dhusun Ngawèn. .................................................... ..........halaman 147 hilang............ .................................................... ........... dhawuhing sasmita. Bèda temen kaliyan duk Paduka ingkangvrawuh. Kula pètangi dhawah saè, tur kanyatahan kaliyan wangsitipun ingkang uwa. Punapa dènè kadugèn sakajat kawula. Yakti bonten langkung kawula anung sarèh Paduka.” Kangjeng Susuhunan ing kalijaga saya sukaning galih sareng miyarsa aturipun Nyai Purnamasiddhi wau. Mila pangandikanipun dahat arum manis dhateng Nyai Purnamasiddhi, “È Nyai, mungguh kang dadi pojaranira iku kabèh wus ora ana kang nalisir, sarta www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

182



banget tanceping ngati, lawan saparlunè karepira wus dadia sawiji lawan cahya Murcahyaning Kajat jati wasèsa. Lan sira wus ingsun lilani nunggal ana wahyaning pancadriya, anumusana baè marang kadibyaningsun. Soroganè iya saka ing pupu kiwa.” Nyai Purnamasiddhi sampun kapareng anunggil rahsaning Dat Kang Agung, gumadhuh wonten salebeting westisipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga. Ing nalika samanten lajeng amratandhani wimbuhing kasudibyan utawi kawicaksananipun, angungkuli sasamining para wali sadaya. Ananging

karsanipun

Kangjeng

Susuhunan

ing

Kalijaga

angèstokaken dhawuhipun ingkang uwa. Dados samangkè sampun boten sedya ngatingalaken sariranipun. Kacariyos malih Sang Mangun Lelana anuju kondur dhateng ing Kalijaga. Saweg sadinten sadalu aleleson salebeting masjid. Ing wanci gagat bangun ènjing Kangjeng Susuhunan karaos ing dalem rahsa kumenyut, angandika sinarengan swara arum makaten : “Wus netepakè Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga pinaringan kayun pidarènè, rinilan amurba amisèsa sèsining jagat raya. Tegesè KAYUN PIDARANI : urip ing awal akir, langgeng boten kènging èwah gingsir, sajati-jatining tunggal ing dalem ANI’AN MARI’AN. Tegesipun : kantun ènak kapènak, nikmat lawan manpangat, awit sampun boten kagungan cipta punapa-punapa, boten pilih kasih. Boten kagungan arip, luwè, lupa, èwan, panastèn, sapanunggilanipun sampun boten tinolih. Suka sungkawa, nistha madya utama, minep, tan nedya cidra-cinidran, tan paran-pinaran, tan ngidhep, tan kaidhep, tan minep, nora menga. Tegesipun : ngeblak, tanpa aling-aling, nanging pilih kang uninga manawi boten kanugrahan. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

183



.................................................... ..........halaman 149 hilang............ .................................................... Ing ngandhap punika amratèlakaken cariyos reringkesan, ing nalika Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga tedhak dhateng Kadilangu gerah, dumuginipun sèda, awit tanggal sapisan dumugi tanggal sadasa Mukharam. Kangjeng Susuhunan Kalijaga sèda, sumarè ing Kadilangu, lajeng ngaturi wuninga dhateng Demak. 1.

Susuhunan Panggung katamuan gurunipun, awit tanggal sapisan dumugi tanggal kaping sadasa Mukharam. Kangjeng Susuhunan Kalijaga gerah lajeng sèda, sumarè nunggil luhuripun Sunan Panggung, wonten ing Toyajenè. Dadya atur uninga dhateng Demak.

2.

Sunan Ngudung katamuan gurunipun, awit tanggal sapisan dumugi tanggal sadasa Mukharam. Kangjeng Sunan ing Kalijaga gerah dumugi sèda, sumarè ing Kasènapatèn, dhusun Ngudung.

3.

Sunan Pandhanarang ingkang wonten ing wukir Tembayat katamuan gurunipun, awit tanggal sapisan dumugi tanggal sadasa Mukharam, Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga gerah dumugi sèda, sumarè ing Tembayat.

4.

Sunan ing Gunungjati katamuan putra mantu, awit tanggal sapisan

dumugi

tanggal

sadasa

Mukharam.

Kangjeng

Susuhunan ing Kalijaga gerah dumugi sèda, sumarè ing Gunungjati. 5.

Sèh Molana Ibrahim Jatiswara, katamuan guru, wiwit tanggal sapisan

dumugi

tanggal

sadasa

Mukharam.

Kangjeng

Susuhunan ing Kalijaga gerah dumugi sèda, sumarè ing Wukir Pantaran. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

184

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com ===== AAK culture library I 6.


Sèh Molana Mahribi katamuan ipè, awit tanggal sapisan dumugi tanggal sadasa Mukharam. Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga gerah lajeng sèda, sumarè nunggil luhuripun ipè wonten Ardi Merapi.

7.

Kyai Ageng Getas Pandhawa ing Sèla.

8.

Adipati Dayaningrat, Pengging.

9.

Kyai Mrisen ing delanggu.

10. Kyai wanabaya ing Semuyan. 11. Radèn Arya Widanangga, Dalepih. 12. Nyai Gèmbèl ing Pakisdadu. 13. Ratu Mas kalinyamat. 14. Nyai Sèh Lemahbang. 15. Kyai Mretawangsa, Galinggangan. 16. Radèn Puspita, Galinggangan. 17. Kyai Tangguru, ing Pringtulis. 18. Jaka Mandhapa ing Godhèyan. 19. Kaji Muryani ing Caruban. 20. Kyai Soda ing Randhukuning. .................................................... ..........halaman 151 hilang............ .................................................... .............sanagari, tuwin para wali sadaya gègèr pepuyengan. Dadya ing siyang dalu malebet ing pura, ngengimur sungkawaning Nata, ananging boten saged malebet sapocapan. Aturing para wali amung saking sajawining kori gupit pasarèyan kèmawon. Dènè para wadya bupati, patih tansah tuguran wonten ing Srimanganti. Watawis antuk tigang dinten tigang dalu Kangjeng Sultan

sebawa

dhinawuhan

pangandika

matedhakaken

dhateng pepulih

pramèswari arta

Natadèwi,

waragadipun

para

tetiyang ingkang sami kabrokan. Patedhan-dalem naracak tan na www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

185



kinacèk. Ing dalem tiyang satunggal satus rupiyah. Amung Pangèran ing Kadilangu piyambak gangsal atus rèyal, sarta lenggahipun siti ingkang sèda dipun lestantunaken dhateng ahliwaris ing wingking. Kala

samanten

para

wadya

punggawa

sampun

mangkat

amaradinaken peparing-dalem liruning waragad sadaya, sampun waradin. Kalanipun dhawuh amung sabawa kèmawon, wasana lajeng dhedhep sirep malih. Ngantos salebetipun kawandasa dinten Kangjeng

Sultan

sampun

boten

sabawa,

boten

kapiyarsa

kalesetipun saking jawi. Mila sadaya ingkang rumeksa saha nginten manawi nglalu lampus ambèlani guru. Kala smanten malah sangsaya geng sungkawanipun para garwa putra tuwin para wali. Lubèr dateng patih, bupati, wadana, ingkang sami tuguran ing Srimanganti. Kapara sampun sami ndandosi kardha ingkang badhè kagem tabela. Utawi sampun amatah-matah wadyabala gung saput gegaman, sarta sakathahing bau nagari sampun ingaweran sadaya, boten kènging kesah, awit badhè nyadhang damel parlu. Kacariyos Adipati Panangsang ingkang sampun dangu pacak baris pendhem, sareng miyarsa warta ing Demak kapaluh kapalupuh, sami retu kataman dhukita dahat, Arya Panangsang lajeng ngerapaken baris. Kebut angrampit prang, nanging boten kacarita, margi laladaning Serat Babad. Mila kaanggè bèda, boten nunggil kaliyan bangsaning ngilmi raos. Amangsuli

lelnglenging

para

wali

ingkang

sami

nglelipur

sungkawa, malah tan amiguna. Mila para wali milalu nglèrèg anggènipun tugur. Nunggil para bupati ingkang jagi rumeksa wonten ing Srimanganti. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

186



Kala samanten Kangjeng Sultan ing Demak, saking genging sungkawa dahat, temah sapatemon lawan Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga. Ing ngandhap punika amratèlakaken sapatemonipun Kanjeng Sultan ing Demak akaliyan Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga, wonten salebeting pasarèyan. Dènè pramèswari Nata tuwin para wali, patih, bupati, para wadya punggawa ingkang sami tugur ing lebet

kadhaton,

punapa

dènè

ingkang

sami

wonten

ing

Srimanganti, boten anginten manawi katamuan. Ciptanipun amung saking sangeting sungkawa kèmawon. Mila ing rinten dalu taksih ajeg tinengga. Sareng sampun lami, Kangjeng Susuhunan dhawuh mengakaken sarta para tugur kinèn ambibaraken. Sultan Demak winarah ajeg padataning karaton, amung salebeting pasarèyantansah kaagem pasarèyan tumunipun. Mila boten rinilan anata tinebahan, amung sinaji-saji ing dedupa miwah sarwa suganda mrik arum. Nadyan pramèswari, boten kalilan parek ing pasarèyanipun Sang Nata. Mila kapatuh dumugi sapunika, ing saben para ratu, pasarèyanipun kedah pisah, boten kapareng tunggil pasarèyan. Anjawi manawi kagungan

karsa,

wajib

kakungipun

ingkang

nedhaki,

awit

dhawuhipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga makaten : “Sing sapa arep katekan sedyanè, aja nunggal paturon lawan wadonè. Becik pisah enggon dhèwè-dhèwè. Iku wajibing ratu. Nadyan wong cilik, manawa kinadarakè bisa, uga becik angiribiriba. Watekè awèt kabejanè.” Kacariyos sareng sampun angsal dhawuh, sadaya wau dipun laksanani, sarta angger-anggering nagari, wewatoning karaton boten dipun èwahi. Punapadènè tatakramaning para putra santana taksih ajeg kadi sabenipun. Nadyan pasowananing para wali tuwin para

kriya

tulus

sami

nambut

kardi.

Wimbuhipun

amung


187



ngudanaken dana ing saben malem Jumungah, Anggarakasih, sarta tanggal sapisan. Ingkang majibi maradinaken hardana, bupati kekalih, jawi lebet, kanthi punggawa anggandhèk kiwa tengen. Lami-lami amung kajibahaken wadya pethilan saking bupati

wolu,

anyatunggal.

wimbuh Inggih

pethilan punika

wadya

wiwitipun

prajurit

jawi

wonten

lebet

punggawa

Jaganagari, tulus sapariki. Mila kramanipun Adipati Panangsang saweg sawulan kèmawon sampun kauningan, inggih saking palapuranipun wadya Jaganagari ingkang maradinaken hardana. Ananging jaman sapunika boten maradinaken hardana. Malah Jaganagari madosi durjana. Sampun boten kapratèlakaken sapakartining karaton Jawi taksih ajeg. Gantya ingkang winursita, salebetipun Kangjeng Sultan ing Demak

pepanggihan,

Kangjeng

Susuhunan

ing

Kalijaga

anggelaraken wasitajati tiniti kados ing ngandhap punika : “Jebèng, sajatinè kang diarani URIP iku rong prakara, padha dadi paugeran kabèh. 1. Kang dhingin : URIPING BUDI. 2. Kapindho : URIPING NGATI. Mungguh URIPING BUDI iku, kabeèh kang obah, kabèh kang swara, kabèh kang piyarsa, kabèh kang kadulu, kabèh kang kawacana, kabèh kang ginanda; sapanunggalanè iku tanda saking

purbawisèsaning

Apngal.

Iya

iku

tetep

uriping

panggawè. Dadi wus kena dèn arani WAHYANING KAJAT JATIWASÈSA, kasorotan saka angen-angen kita dhèwè. Mungguh kang sinebut URIP KAPINDHO iku kabèh tetèla metu saking garuneging ngati. Marmanè anuwuhakè gagasan, ambabar cipta kang uwas sumelang, panastèn, panasbaran, sungkanan,

èwanan,

gumunan,

èraman.

Marmanè

bisa


188



angarani tembung durung karuwat, kurang piyandelan, jailan, pathakilan. Kabèh iku iya padha kena diarani URIP PRIBADI, nanging kasorotan saking wasèsaning napsu patang prakara : CAHYA LUAMAH, AMARAH, SUPIYAH, MUTMAINAH. Marmanè urip kawasa agawè rahsa patang prakara : LEGI, GURIH, PEDHES, ASIN; sapanunggalanè wau iya padha saka wahyaning patang prakara kabèh ing kauripanira. Dènè yèn wis padha ngumpul dadi sawiji, yakti banjur darbe harkat ingkang anuwuhakè prihatin utawa kanggonan bungah. Tetep suka sungkawa iku sajatinè uriping Apngal kabèh. Dadi amung mirid saka uriping Apngal, iya saka obahing budi, gagasaning ngati kabèh. Mangka satuhunè urip iku saka heneng. Tegesè : malah kang wus ora obah. Iya iku sanyata uripdhèwè, ora ana kang nguripi, awit nyata uriping Pangèran kang èlok. Tetep, ora owah gingsir. Iku iya kang wus ora obah. Ing kono kang anglimputi tan lyan saka rahsa kita pribadi. Marmanè bisa agawè tumangkaring cipta kang tanpa sinedya. Kabèh kang kadulu, kang karungu, kang angucap, pada kalimputan pakartining heneng. Marmanè èlok yèn anaa, mokal tan ana. Nyatanè ana ing sira; oranè iya saka ing sira; osikè muhung sira. Ora kacamburan urip kang saka patang prakara iku. Nyatanè wus mratandhani, dèn arani SENENG. Tegesè : nyata sawiji kang wus heneng, iya iku kang ora obah. Yakti ora kena winor lawan uriping budi lawan ati. Sarta wus mratandhani kahananing seneng iku tanpa suka sungkawa, tanpa lara, tan amati. Mung waluya nirmala jati. Ananging salugunè HENENG iku URIPING PANGÈRAN PRIBADI. Èwadènè babaring urip kang sanyata mau kawasa anyoroti ing cipta rasa, nyipta kang heneng pasthi tumeka, anggagas dadining angen-angen. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

189



Tandha heneng iku winenang, andadèkaken kang ora. Ora iku bisa ngakakè kang nyata. Mula ngibarate tinembungakè ATINING WULUH WUNGWANG. Dadi kang diarani WULUH WUNGWANG iku saka gaibè. Ananè nganti sinengguh ora ana, karana wus padha anandhani Allah iku dhasar suwung, Pangèran iku ora sanyata.” Kala samanten Kangjeng Sultan ing Demak, duk ingandika makaten wau, manawi dèrèng sumerep, inggih sinengguh raosan bangsaning ngilmi Makripat, dalah babaranipun pisan, awit inggih sanyata

anggelaraken

pingiling

raos.

Ananging

saluguning

pangandika asmu deduka, winor ing pituduhaning ngilmi. Mila ing nalika

punika

Kangjeng

Sultan

ing

Demak

kados

pinecat

nyawanipun. Temah apariwara ing batos, ngamungena sariranipun kèmawon katambetan tyas gugon tuhon. Nalika kagega aturipun para wali, yèn Kangjeng Susuhunan duk winartakaken sèda, wasana

kawelèh,

taksih

sugeng.

Dados

salebeting

sakalangkung mèrang dhateng guru. Wasana

lajeng

galih matur,

“Nyuwun sagedipun sadinten punika ndèrèk ing Paduka.” Wangsulanipun makaten : “È Jebèng, teka dadak gampang temen antaraning pati. Yèn kena pinathèkaken pati jinaluk, saiba kènè wong padha njaluk mati. Awit saka cupet sedyanè, tuna uripè, pepet sandhang panganè, anjaluk mati baè. Wus ora sumurup obah asiking jagad. Balik sira durung wancinè, amesthi malah tandha bèma, salah tunjangan,

awit

andadak

kapatènira

dhèwè.

Èwadènè

mungguhing wirang iku mung wus ing sawatara baè. Tegesè : iya kang bisa ngantep sapakartining obah. Tegesè : manungsa kang ora obah iku iya kena diarani MAJENUN,

karana wus

weruh ing kènè-kana. Dadi birahining budi kang bakal andadèkakè cipta maya. www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK culture library

190



Lamun sira wus bisa minangkani kanthining pamenthang ing dalem pepanthengan, pasthi ora nista ing tibanè, sarta amimbuhi manubawa ing dalem enggon kita, ambawani bawana. Manawa sira ora mituhu kang dadi wewekasingsun yakti walam uk’alam sira nunggal lawan ingsun. Ora luwih mung padha andum raharja. Ujer sira bangkit anjajah jroning budi, iya bokmanawa bisa dadi saciptanira. Mungguh wasitaningsun kang wus sira anggo, titikanè kaya wong kalebu ing warih. LAMUN BISA ANEBADANI OMBAKING BANYU, PASTHI WERUH SAJRONING RANU KABÈH.” TAMAT www.alangalangkumitir.wordpress.com Disadur ulang oleh : Mas Kumitir Selesai pada jam 21.30 WIB, hari Selasa, 15 Nopember 2011 Di Sidoarjo Jatim Cathetan : Titi rampunging panedhak mawi Aksara Latin kala dinten Selasa, 12 Januari 1988, Wanci jam 9 dalu, ing Jakarta. Katindakaken dening : ASTUTI HENDRATO – DARMOSUGITO.

Catatan : Bagi para pembaca blog yang budiman, saduran Serat Kaki Walaka ini ada beberapa halaman yang tidak ada/rusak dan apabila diantara para pembaca yang mempunyai koleksi Serat Kaki Walaka yang masih utuh mohon dengan segala hormat untuk mau berbagi dengan kami agar naskah ini utuh kembali dan para pembaca yang lain bisa mengetahui urutan ceritanya secara lengkap dan tidak terputus-putus. Trimakasih atas kepeduliannya. Bisa dikirim di email : [email protected]


191

===== ===== SERAT KAKI WALAKA

Recommend Documents