l.i
{ I ,
ïï È!
!
I
/
\ rf
.
*.*
\r-
--i+
--tI
'-;nt,
h-,
j
rr
I
f
t
i"
j n
*,
,ïll ól'i3'
\, ,*
, t-.
T,
* tt u
> Religie is van oudsher het beste mediciin tegen doodsangst
<
tel: je buurman overlijdt onverwacht. Erg tragisch
natuur'lijk, Waarschijnlijk zul je op de een of andere manier je medeleven betuigen. En als jullie een goede band hadden. ga je vast naar zijn begrafenis of crematie.
,í'.-
?
Maar wat zou je ervan vinden om hem te moeten afleggen? En zijn lichaam velvolgens. samen met een paar andere buren. naar zijn laatste rustplaats te dragen? Voor ons is dat een vrij luguber'
idee. Toch was zoiets tot de negentiende eeuw in Nederland doodnormaal. Op veel plekken schreven de plaatsehjke verordeningen vool dat de buren zorg moesten dragen voot' een overledene. Diens laatste rustplaats was meestal een anoniem massa-
graf, midden in de stad of het dorp. Dat is wel even anders dan hoe het nu gaat. Natuurlijk, we
staan er uitgebreid
bij stil
ovel aan een professionele ondelneming. En de meeste
zoveel mogelijk
uit ons leven
willen bannen. Toch zullen we er vroeg of laat allemaal zelf aan
als
beglaafplaatsen hebben we in-
een dierbare heengaat. Maar de
middels buiten de stad aangelegd.
moeten geloven. Waalom zijn
uitvaart laten we toch liever
Het lijkt erop alsof we de dood
u'e dan zo bang vool de dood?
En was dat vroeger echt anders? Een ding is zeker': we weten de dood een stuk beter op afstand te houden dan een paar eeuwen geleden.
Sterven hoort erbij Wie nu in Nederland ter wereld
komt, heeft een
gemiddelde
levensverwachting van 78 jaar. Rond 1850 was dat nog geen veertig jaar. We leven dus massaal
langer. 'Hoewel je dat ook weer
niet moet overschatten. Zo'n cijfer is een gemiddelde. In de negentiende eeuw bereikten ook
veel mensen de zeventig jaar',
verduidelijkt Albert van der Zeijden.
Hij is als historicus
verbonden aan het Nederlands Centrum voor Volkscultuur in Utrecht. 'De kindersterfte lag veel hoger dan nu. Dat drukte het gemiddelde naar beneden.' Mede door die hogere kindersterfte waren Nederlanders tot in de negentiende eeuw een stuk
gevolgen vool' onze doodsangst. Want religie is de factor die door de eeuwen heen de voornaamste
rol lijkt te spelen bij de manier waarop we met de dood omgaan.
Sandel Koole kan zich daarin vinden. Hrj is als onderzoeker
in de experimentele existentiële psychologie verbonden aan de Vrije Univetsiteit Amsterdam en Stanfold Universiteit in Amerika. Koole: 'De moderne
mens maakt het zich
er
niet
gemakkelijker op. Religie is van oudsher het beste medicijn tegen
\ertl'ouwder met de dood dan te,eenwoordig. Van del Zerjden:
hct idee dat de dood niet iets
Maar het is ook lveer niet zo dat mensen de dood zonder r lees tegemoet traden. Dat licht Van der Zeijden toe: Angst vool de
je bang voor hoefde te
dood bestond natuurlijk *'el
'Kinderen werden opeevoed met u as waar
zijn. In huis waren el allellei
rituelen ter herinneling aan een erledene. Bijvoorbeeld kleine waarin het haar 'childerijtjes \an een dode was verwelkt. De dood was een veel not'maler r)\
onderdeel
van het
ler en dan nu.'
dagelijks
degelijk. Berucht was voór'al de
angst om levend beglaven te worden en zo alsnog aan je ei nde te komen.' (Ziekader Angst voor schijndood). 'Toch zagen veel mensen de dood niet als het definitieve einde. maal eerdet' als overgang naal hel eeuwige
leven.' In de jaren zestig van de tsintiqste eeur,v verandert onze kijk op de dood drastisch. Vanaf dan wordt de prominente rol
van de kerk minder. Van der' Zeijden:'Daarmee verdwenen ook veel rituelen rondont de
doodsangst. Dat is ook wel logisch: het geloof in een hiernamaals geeft mensen tijdens hun leven houvast.'
Doodsangst helpt ons
niet langs brj
Waarom zijn mensen eigenlijk zo bang voor de dood? Koole legt uit: 'De drang tot lijfsbehoud, tot overleven. zit in ieder dier. Alleen kunnen wij ons een voorstelling van onze
maar eng.' Een velandeling met
dood maken. Dat zelfbewustzijn heeft allellei voordelen. Het helpt
dood naar de achterqlond. In de jaren zestig en zeventig praatten
we niet gl'aag over de We gineen
dood.
een dode."ooral dat was allemaal
)
ons gedrag te ontwikkelen waar
we de dood zo lang mogelijk mee kunnen uitstellen. Maar de
is dat we daarmee tegehjkertrld ons einde kunnen voorzien. Daarmee gepaard gaat angst voor de dood.' Die doodskeerzijde
angst is van grote invloed op ons gedrag, zo toont steeds meer wetenschappelijk onderzoek aan.
Denk aan tandarts
effecten op.'Dat onderzoek gaat
Dat onderzoek wordt met name
als volgt: twee groepen klij_uen
die aan de dood zijn herinnerd gemiddeld veel fellel reageren
over
als vervolgens hun cultuur wordt
bepaalde zaken denken. Brj de ene groep begint de lijst met een paar vragen die ze herinneren
aangevallen. Laat twee groepen mensen brjvoorbeeld reageren op uitspraken van buitenlandels die het land van de proefpersoon
gedaan op het terrein van de experimentele existentiële psychologie. Een nog jonge, maar bloeiende tak binnen de psychologie. Existentieële psychologen onderzoeken hoe het besef van sterfelijkheid ons doen en laten beïnvloedt. Koole: 'Het idee dat angst voor de dood een flinke invloed heeft op ons gedrag, op
onze drang tot zelfbehoud,
is
niet nieuw. Dat idee leefde binnen de filosofie al eeuwen. Maar wij meten echt hoe mensen anders reageren nadat ze aan hun eigen dood zijn herinnerd. En dat
levert de meest uiteenlopende
een vragenlijst hoe ze
aan hun eigen
sterfehjkheid.
Bijvoolbeeld: denk je wel eens na over je eigen begrafenis? De
tweede groep krijgt ongeveer dezelfde h.;st. Alleen begint die met wat neutrale vragen. Of met vragen die aan iets anders vervelends dan de dood doen denken. zoals een wortelkanaalbehandeling. Vervolgens worden de verschillen tussen de twee
groepen gemeten. Koole: 'Het blijkt brjvoorbeeld dat groepen
bekritiseren. Je zult zien dat de groep die aan hun sterfelijkheid is herinnerd duidehjk heftiger
in de verdediging
schiet dan
de andere groep.' Volgens
de
zogeheten Terror Managemen! theorie (een invloedrijke stroming binnen de existentiële psychologie) zou dat verklaren waarom landen een ruk naar rechts
maken
na een
Kiezers stemmen dan eerder voor conservatieve of nationalistische politici. Die claimen dat hun cultuur in het geding is.
Maak jezelÍ onsteÍÍeliik Eenvoudig gezegd stelt die Terror
Management-theorie namelijk dat mensen hun sterfelijkheid als een onoplosbaar probleem beschouwen. We weten dat we doodgaan, maar we willen het niet echt onder ogen zien. Het liefst maken we onszelf op de een of andere manier onsterfelijk. Dat kan door kinderen te krijgen.
Maar ook door dingen na
te
terroristische
laten die voortbestaan als we
aanslag waarbij doden vielen.
zelf doodgaan. Daarom klampen
Uit; 'Kleine gecligten voor kinderen,(í778)
> Het biedt troost als je een dierbare wijst op wat hii oÍ zii achterlaat< Á-I
aantoonbaar. Koole:'Met Alnaud Wisman, een collega aan de VU, heb ik onderzoek gedaan naar sociaal gedrag. Hebben mensen meer behoefte om onderlinge
vetes of langslepende vriendenruzies wordt heengestapt.
banden aan
Toch is de dood van een geliefde of bekende een confrontatie met onze eigen sterfelijkheid. Koole: 'Een dierbare die doodgaat, heeft er baat bij als je diegene
te halen als ze
worden geconfronteerd met hun eigen dood? Dat bleek te kloppen. Bij een keuze tussen sociale relaties en eigen principes gooien nrensen zich vast aan culturele
*aarden. in de hoop dat die na hun dood blijven bestaan. Ook rn kleiner verband zijn effecten
mensen sneller hun principes overboord.' Dat maakt het ook logisch waarom in het zicht van iemands dood vaak over familie-
Soms werkt het niet Dood gaan we allemaal alleen.
erop wijst wat hij of zij allemaal achterlaat. Dat biedt troost.' Want de angst voor de dood zit in ons allemaal. Sterker nog: het
,-
maakt ons
tot
mens.
En
die
doodsangst heeft onmiskenbaar grote invloed op ons leven. Ook
op momenten dat je helemaal
niet bewust bezig bent met
de
dood. En ook op gebieden waarop je dat totaal niet zou
Af en toe zijn die effecten lastig te voorspellen. Koole: 'Iemand met de dood
verwachten.
confronteren kan zelfs leiden tot omgekeerde gevolgen. Je ztet
het bij heftige waarschuwingen tegen roken. Die hebben vaak alleen het gewenste effect op korte termijn. Op langere termijn gaan mensen soms zelfs meer roken. Als mensen met hun sterfelijkheid worden geconfronteerd. gaan ze niet zelden juist extra risicovol gedrag vertonen.
Op die manier proberen ze hun eigen dood symbolisch te overwinnen. Ze wanen zich onsterfelijk, met averechts gedrag
tot
gevolg.'
I
Tegen de zon in kijken: doodsangst en hoe die te overwinnen, lrvin Yalom, Uitgeverij Balans
(2008): boek van beÍaamde psychotherapeut over manieren om met angst voor de dood om te gaan. Het uur van onze dood: duizend
jaar sterven, begraven, rouwen en gedenken, Philippe Arriès, De
Arbeiderspers (2003):
baanbrekend handboek over onze veranderde blik op de dood door de eeuwen heen.
