Zzzip2 Onderzoek naar de levenskwaliteit van Vlaamse holebi’s
Dr. Dagmar Versmissen (SGKB - Universiteit Antwerpen)
Promotoren Dr. Alexis Dewaele (Universiteit Gent) Prof. dr. Petra Meier (Universiteit Antwerpen) Prof. dr. Mieke Van Houtte (Universiteit Gent)
In samenwerking met:
Steunpunt Gelijkekansenbeleid
Steunpunt Gelijkekansenbeleid Consortium Universiteit Antwerpen en Universiteit Hasselt 2011
ISBN 978 90 7727 163 6
Wettelijk Depot: D/2011/3680/06
NUR 740, 756
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, geluidsband of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Druk- en bindwerk: Drukkerij Lithos
ii
Zzzip2 Onderzoek naar de levenskwaliteit van Vlaamse holebi’s dr. Dagmar Versmissen (SGKB – Universiteit Antwerpen)
Promotoren dr. Alexis Dewaele (Universiteit Gent) Prof. dr. Petra Meier (Universiteit Antwerpen) Prof. dr. Mieke Van Houtte (Universiteit Gent)
In samenwerking met:
Steunpunt Gelijkekansenbeleid - Consortium Universiteit Antwerpen en Universiteit Hasselt
iii
Inhoudstafel Inhoudstafel ..................................................................................................... 5
1.
Situering van het onderzoek ................................................................... 11
2.
Executive summary ................................................................................ 13
3.
2.1.
Samenvatting ................................................................................. 13
2.2.
Conclusies ..................................................................................... 14
2.3.
Aanbevelingen ................................................................................ 14
Theoretische inleiding ............................................................................ 15 3.1.
Inleiding ........................................................................................ 15
3.2.
De levenskwaliteit van holebi’s in Vlaanderen en de wereld ................... 15
3.3.
Holebispecifieke kwetsbaarheidsfactoren ............................................ 16 3.3.1.
Gender en genderidentiteit ................................................... 17
3.3.2.
Homonegativiteit ................................................................. 18 Discriminatie omwille van de minderheidsstatus .................. 18
3.3.2.2.
Stigmabewustzijn ........................................................... 18
3.3.2.3.
Geïnternaliseerde homonegativiteit.................................... 18
3.4.
Wie is de Vlaamse holebi? ................................................................ 18
3.5.
De houding van de Vlaamse bevolking ............................................... 19 3.5.1.
3.6. 4.
3.3.2.1.
Percepties over bedrijfscultuur en schoolcultuur ....................... 19
Samenvattend ................................................................................ 20
Methode.................................................................................................. 21 4.1.
Introductie ..................................................................................... 21
4.2.
Het onderzoeken van een verborgen populatie .................................... 21
4.3.
De feitelijke dataverzameling ............................................................ 23 4.3.1.
Potentiële deelnemers? Verleid ze! ......................................... 23 4.3.1.1.
5.
De rekrutering van kandidaten: Waar en hoe? .................... 25
4.3.2.
Het gebruik van een online survey om data te verzamelen ........ 27
4.3.3.
De gebruikte vragenlijst ....................................................... 28
4.3.4.
Statistische methodes .......................................................... 29
Socio-demografie ................................................................................... 31 5.1.
Geslacht ........................................................................................ 31
5.2.
Leeftijd .......................................................................................... 31
5.3.
Nationaliteit ................................................................................... 32
5
6.
5.4.
Geloof .......................................................................................... 33
5.5.
Een progressieve heterosteekproef? .................................................. 34
5.6.
Samenvattend ................................................................................ 34
Werk & Studie ........................................................................................ 35 6.1.
7.
Opleidingsniveau niet-studerende deelnemers ......................... 35
6.1.2.
Opleidingsniveau en studierichting studenten .......................... 35
Tewerkstellingsgraad ....................................................................... 37
6.3.
Beroepstaken ................................................................................. 38
6.4.
Leidinggevende functies ................................................................... 39
6.5.
Samenvattend ................................................................................ 39
Relaties, seksuele identiteit, partner & gezin ......................................... 41
7.2.
7.3.
7.4.
9.
6.1.1.
6.2.
7.1.
8.
Opleidingsniveau ............................................................................ 35
Seksuele identiteit .......................................................................... 41 7.1.1.
Samenstelling van de steekproeven ....................................... 41
7.1.2.
Coming-out ........................................................................ 42
Relatie en Partner ........................................................................... 43 7.2.1.
Seksuele contacten ............................................................. 43
7.2.2.
Vaste partner ..................................................................... 43 Samenlevingsvorm.......................................................... 44
7.2.2.2.
Meer dan één vaste partner .............................................. 44
7.2.2.3.
Kwaliteit van de relatie .................................................... 44
Kinderen en kinderwens................................................................... 45 7.3.1.
Kinderwens ........................................................................ 45
7.3.2.
Afkomst van de kinderen ...................................................... 45
Samenvattend ................................................................................ 46
Stigma, attitudes & stereotypieën .......................................................... 47 8.1.
Homonegativiteit door hetero’s ......................................................... 47
8.2.
Waardering van het holebi-ouderschap en -huwelijk door onbekenden.... 48
8.3.
Waardering van het holebi-ouderschap door familie en omgeving .......... 49
8.4.
Perceptie van schoolcultuur en bedrijfscultuur ..................................... 51
8.5.
Samenvattend ................................................................................ 51
Minderheidsstressoren & discriminatie ................................................... 53 9.1.
Discriminatie .................................................................................. 53 9.1.1.
6
7.2.2.1.
Daders van discriminatie tegen holebi’s .................................. 54
9.2.
Minderheidsstressoren ..................................................................... 55 9.2.1.
9.2.2.
Genderidentiteit .................................................................. 55 9.2.1.1.
Genderidentiteit bij lesbische en biseksuele vrouwen............ 57
9.2.1.2.
Genderidentiteit bij homoseksuele en biseksuele mannen ..... 57
Genderidentiteit en discriminatie ........................................... 57 9.2.2.1.
Genderidentiteit en discriminatie bij lesbiennes en biseksuele vrouwen ......................................................... 57
9.2.2.2.
Genderidentiteit en discriminatie bij homoseksuele en biseksuele mannen ......................................................... 58
9.2.3.
Geïnternaliseerde homonegativiteit ........................................ 58 9.2.3.1.
9.2.4.
Stigmabewustzijn ................................................................ 59
9.2.5.
Zichtbaarheidsmanagement .................................................. 61 9.2.5.1.
9.2.6. 9.3. 10.
Geïnternaliseerde homonegativiteit en discriminatie ............. 58
Zichtbaarheidsmanagement en discriminatie ....................... 61
Sociale identiteit ................................................................. 62
Samenvattend ................................................................................ 62
Mentaal welbevinden & middelengebruik ............................................... 63 10.1. Mentaal welbevinden en kwaliteit van leven ........................................ 63 10.1.1. Stemming .......................................................................... 63 10.1.1.1. Subklinische symptomen ................................................. 64 10.1.1.2. Klinische symptomen ...................................................... 64
10.1.2. Psychosomatiek .................................................................. 65 10.1.3. Kwaliteit van leven .............................................................. 65 10.2. Mentaal welbevinden en minderheidsstressoren................................... 65 10.2.1. Mentaal welbevinden en stigmabewustzijn .............................. 66 10.2.2. Mentaal welbevinden en geïnternaliseerde homonegativiteit ...... 66 10.2.3. Mentaal welbevinden en genderidentiteit ................................ 66 10.2.3.1. Genderidentiteit & mentaal welbevinden bij lesbische en biseksuele vrouwen ......................................................... 66 10.2.3.2. Genderidentiteit & mentaal welbevinden bij homoseksuele en biseksuele mannen ..................................................... 67
10.2.4. Mentaal welbevinden en zichtbaarheidmanagement.................. 67 10.2.5. Het gebruik van tabak.......................................................... 67 10.2.6. Het gebruik van alcohol ........................................................ 68 10.2.7. Het gebruik van drugs.......................................................... 68 10.3. Samenvattend ................................................................................ 68
7
11.
Algemene conclusie ................................................................................ 71 11.1. De mening van de hetero ................................................................. 71 11.2. Mentale gezondheid en middelenmisbruik ........................................... 72 11.3. Kinderen van holebi’s ...................................................................... 72 11.4. Aan het werk ................................................................................. 72 11.5. Discriminatie .................................................................................. 73 11.6. Minderheidsstressoren ..................................................................... 73
12.
Aanbevelingen voor beleid, middenveld & onderzoek ............................. 75 12.1. Tolerantie ...................................................................................... 75 12.2. Mentale gezondheid en welzijn .......................................................... 76 12.3. Kinderen en kinderwens: adoptie, draagmoederschap en pleegzorg ....... 76
Bijlagen .......................................................................................................... 79 Bibliografie ..................................................................................................... 99
8
9
10
1.
Situering van het onderzoek
In Vlaanderen kennen we een lange traditie van holebi-onderzoek. De eerste grootschalige kwantitatieve studies gebeurden onder leiding van prof. dr. John Vincke (1956-2009) en kwamen tot stand binnen de vakgroep Sociologie van de Universiteit Gent. In 2004 zag daar het eerste Zzzip-project, dat werd uitgevoerd in opdracht van de Vlaamse minister voor Welzijn, Gezondheid en Gelijke Kansen, het levenslicht. De publicatie volgde in 2006. In navolging van dit project werd in 2010 en 2011 gewerkt aan het Zzzip²-project. Waar de eerste Zzzip-studie werd omschreven als “een statistisch onderzoek met het oog op het verzamelen van basismateriaal over de doelgroep holebi’s”, werd voor het Zzzip²-project tot doel gesteld de levenskwaliteit van de Vlaamse holebi’s in kaart te brengen. De Vlaamse minister voor Gelijke Kansen, Pascal Smet, is opdrachtgever voor het onderzoek waarover we hier rapporteren en de studie werd door het Steunpunt Gelijke Kansenbeleid (S-GKB) uitgevoerd. De onderzoekster van het Steunpunt Gelijkekansenbeleid, dr. Dagmar Versmissen, en de promotor-coördinator van het Steunpunt Gelijkekansenbeleid, prof. dr. Petra Meier, vormden samen met dr. Alexis Dewaele, faculteit Psychologie en Pedagogische wetenschappen van de Universiteit Gent, en prof. dr. Mieke Van Houtte, vakgroep Sociologie van de Universiteit Gent, het onderzoeksteam. Voor de Zzzip2-studie werd een survey samengesteld door het onderzoeksteam, in samenwerking met de stuurgroep. Deze stuurgroep was samengesteld uit experten uit het middenveld, het beleid en de academische wereld. Concreet maakten volgende personen deel uit van de stuurgroep: Agna Smisdom (Gelijke Kansen Vlaanderen), Bob van den Broeck (raadgever Gelijke Kansen – Kabinet Smet), Eva Dumon (çavaria), Jo Noppe (Studiedienst Vlaamse Regering), John Lievens (UGent), Josee Lemaitre (Studiedienst Vlaamse Regering), Marc Hooghe (KULeuven), Mark Sergeant (Sensoa), Sara Vissers (KULeuven), Nico Steegmans (Steunpunt Gelijkekansebeleid), Wim Vanden Berghe (Instituut voor Tropische Geneeskunde), Yves Aerts (çavaria) en Nele Cox (UGent). Nele Cox, die nauw betrokken was bij de eerste Zzzip-studie, leverde bovendien een belangrijke bijdrage tot het samenstellen van de Zzzip²-survey. In dit onderzoeksproject baseren we ons grotendeels gebaseerd op de vragenlijst van het eerste Zzzip-onderzoek. Op deze manier is het mogelijk bepaalde tendensen over de tijd te observeren. Aanvullend werden er vragen toegevoegd aan de survey om de levenskwaliteit van holebi’s gedetailleerder in kaart te brengen. Concreet start dit rapport met een theoretische inleiding en een beschrijving van de gehanteerde onderzoeksmethode, waarna zes inhoudelijke hoofdstukken aan bod komen. Deze hoofdstukken behandelen socio-demografie, werk en studie, relaties, seksuele identiteit, partner en gezin, stigma, attitudes en stereotypieën, discriminatie en minderheidsstressoren, mentaal welbevinden en middelenmisbruik. We sluiten het rapport af met een concluderend hoofdstuk en beleidsaanbevelingen.
11
12
2. 2.1.
Executive summary Samenvatting
Het Zzzip²-project werd uitgevoerd met tot doel de levenskwaliteit van Vlaamse holebi’s in kaart te brengen. De Vlaamse minister voor Gelijke kansen, Pascal Smet, is opdrachtgever voor het Zzzip²-onderzoek dat werd uitgevoerd door het Steunpunt Gelijkekansenbeleid. Dit project is een vervolg op eerder grootschalig kwantitatief holebi-onderzoek, de Zzzip-studie. Iedereen, zowel holebi als hetero, kon deelnemen aan de Zzzip²-studie. Hetero’s werden gebruikt als controlegroep en om stigma, attitudes en stereotypieën te bevragen. De vragenlijst werd samengesteld door een stuurgroep die bestaat uit experten uit het middenveld, het beleid en de academische wereld. De data werden verzameld via een online survey die werd voorafgegaan door een sociale marketingcampagne. Verschillende analysemethoden werden op de data toegepast. Hiebij werd telkens gecontroleerd voor leeftijd, geslacht en opleidingsniveau. De Zzzip²-steekproef is samengesteld uit 3400 respondenten, waarvan 2397 holebi’s en 1003 hetero’s. De holebisteekproef en de heterosteekproef zijn gelijk verdeeld op vlak van opleidingsniveau, leeftijd, nationaliteit en levensbeschouwelijke strekking. De holebisteekproef bestaat voor 62% uit mannen, bij de heterosteekproef bedraagt hun aandeel 40%. De totale steekproef is niet representatief voor de Vlaamse bevolking, maar is wel zeer vergelijkbaar aan de eerste Zzzip-steekproef. De Zzzip²-respondenten zijn jong, hoog opgeleid en op de spreekwoordelijke uitzondering na, autochtoon. Een kwart van de respondenten zijn scholier of student en iets meer dan 65% heeft betaald werk. Na het bevragen van de respondenten met betaald werk (vroeger of nu) over hun beroepstaken blijkt een significant groter aandeel van de holebi’s leidinggevende taken uit te voeren in vergelijking met hetero’s. Meer holebi’s (60,3%) dan hetero’s (50,3%) hadden op het ogenblik van deelname een vaste partner. Holebi’s (25,6%)met een vaste partner zijn minder vaak gehuwd in vergelijking met hetero’s (40,1%) met een vaste partner. Op het ogenblik van deelname had 15,4% van de holebisteekproef één of meerdere kinderen of verwachtte hij/zij een kind. Van al deze kinderen is 61% afkomstig uit een heterorelatie. De waardering van het holebihuwelijk en holebi-ouderschap werd bevraagd bij hetero’s en een inschatting van deze waardering werd nagevraagd bij holebi’s. Deze inschatting sluit aan bij de werkelijke waardering. Op lesbiennes en biseksuele vrouwen die moeder zijn wordt significant beter gereageerd door personen in de directe omgeving in vergelijking met de reactie op homomannen en biseksuele mannen die vader zijn. Op beide wordt noch positief, noch negatief gereageerd. De perceptie van de schoolcultuur en de bedrijfscultuur is dat deze tolerant is ten aanzien van holebi’s. Toch wordt er nog homonegativiteit gerapporteerd. Zo vindt 16,7% van de heterosteekproef dat holebi’s abnormaal zijn. Er werd gepleid naar subtiele en expliciete discriminatie. Van de holebisteekproef gaf 17,7% aan in de afgelopen zes maanden gediscrimineerd te zijn geweest omwille van hun seksuele oriëntatie. De daders van deze discriminatie waren hoofdzakelijk van West-Europese afkomst, al was er een oververtegenwoordiging van Noord-Afrikaanse daders rekening houdend met het aandeel dat deze groep vertegenwoordigt in de
13
algemene Vlaamse bevolking. Het ervaren van discriminatie omwille van de seksuele oriëntatie bleek geassocieerd te zijn met alle minderheidsstressoren (genderidentiteit, geïnternaliseerde homonegativiteit, stigmabewustzijn, zichtbaarheidsmanagement en sociale identiteit) die werden bevraagd, zowel bij mannen als bij vrouwen. Het mentaal welzijn van holebi’s werd via verschillende parameters bevraagd. Holebi’s zijn kwetsbaarder voor subklinische symptomen van depressie, schatten hun kwaliteit van leven lager in en hebben een groter risico tot het ondernemen van een suïcidepoging in vergelijking met hetero’s. Het suïciderisico is met name verhoogd bij jonge lesbische en biseksuele vrouwen. Problemen op vlak van mentaal welbevinden zijn geassocieerd met holebispecifieke minderheidsstressoren zoals geïnternaliseerde homonegativiteit, genderidentiteit, sociale identiteit en stigmabewustzijn. Als indicator voor mentaal welbevinden werd eveneens het gebruik van genotsmiddelen geïnventariseerd. Holebi’s gebruiken vaker tabak in vergelijking met hetero’s. Lesbiennes en biseksuele vrouwen gebruiken vaker drugs en lijken een verhoogd risico te hebben op het overmatig consumeren van alcohol.
2.2.
Conclusies
In grote lijnen zijn er twee conclusies te trekken uit het Zzzip²-onderzoek. Hoewel de holebisteekproef en de heterosteekproef vergelijkbaar zijn aan elkaar op vlak van leeftijd, opleidingsniveau en etnische herkomst, worden er toch duidelijke verschillen gevonden tussen beide groepen. Deze verschillen situeren zich op diverse levensdomeinen zoals gezin, discriminatie en mentaal welbevinden. Verder blijkt homonegativiteit nog steeds voor te komen bij een deel van de Vlaamse bevolking.
2.3.
Aanbevelingen
Op basis van de onderzoeksresulaten worden enkele aanbevelingen geformuleerd. Aangezien homonegativiteit nog steeds gerapporteerd wordt en heteronormativiteit nog steeds de norm blijkt te zijn, blijft sensibilisering noodzakelijk. Sensibilisering en vorming dient niet enkel te gebeuren bij de algemene bevolking, maar ook en vooral bij hulpverleners en welzijnswerkers.
14
3. 3.1.
Theoretische inleiding Inleiding
De term holebi verwijst naar iedereen die zich aangetrokken voelt tot personen van hetzelfde geslacht. Deze seksuele aantrekking hoeft niet exclusief tot personen van hetzelfde geslacht te zijn, maar kan ook afwisselend voorkomen met aantrekking tot personen van het andere geslacht. Holebi is een verzamelnaam voor iedereen met homoseksuele fantasieën en/of contacten. Concreet behoren alle homoseksuele en biseksuele mannen en lesbische en biseksuele vrouwen tot de holebipopulatie. Daarnaast behoort iedereen die zich niet volledig man of vrouw voelt en homoseksuele fantasieën en/of contacten heeft tot de holebipopulatie. In deze studie ligt de focus bewust op seksuele aantrekking en fantasieën, dus niet enkel op daadwerkelijke seksuele contacten. Iedereen die homoseksuele fantasieën heeft zonder deze te uiten in homoseksuele gedragingen willen we eveneens betrekken in de studie. Het afgelopen decennium is er veel veranderd op beleidsvlak voor holebi’s in België. Er is een inhaalbeweging gerealiseerd met betrekking tot gelijke rechten voor holebi’s in vergelijking met hetero’s. Belangrijke voorbeelden hiervan zijn de antidiscriminatiewet van 10 mei 2007, de openstelling van het burgerlijk huwelijk voor koppels van hetzelfde geslacht (wet van 13 februari 2003) en het recht om kinderen te adopteren (wet van 18 mei 2006). Maar hebben deze veranderingen op beleidsvlak er ook voor gezorgd dat de levenskwaliteit van holebi’s is verbeterd?
3.2.
De levenskwaliteit van holebi’s in Vlaanderen en de wereld
Wereldwijd zien we twee belangrijke tendensen met betrekking tot de acceptatie en de rechten van holebi’s die ontegensprekelijk een invloed hebben op hun levenskwaliteit. Aan de ene kant bestaat er nog steeds erg veel homofobie. In enkele landen is deze homofobe houding ingebed in de wetgeving. Naast het uitspreken van gevangenisstraffen die levenslang kunnen zijn en het toedienen van lijfstraffen zijn er landen waar holebi’s worden veroordeeld tot de doodstraf. De wetgeving sluit aan bij de homohaat die in veel landen wijdverspreid is onder de algemene bevolking. Zo werd in januari van dit jaar de Oegandese homorechtenactivist David Kato door onbekenden vermoord in zijn eigen huis nadat zijn foto was verschenen in een krantenartikel getiteld ‘Hang them’. Dit artikel maakte de namen van tientallen Oegandese holebi’s bekend met de toevoeging van de niet mis te verstane titel. Maar ook dichter bij huis zijn holebi’s het slachtoffer van geweld en discriminatie omwille van hun seksuele geaardheid. In GrootBrittanië werd zelfs een acteur het slachtoffer van agressie, omdat hij een homoseksuele man speelt in een serie. Het fysiek molesteren van holebi’s zien we in Vlaanderen vooral in grootsteden als Brussel en Antwerpen. Recent nog werd een man aangevallen in Schaarbeek omdat hij homo is. Naar aanleiding van deze gebeurtenis werd de discussie omtrent geweld tegen holebi’s opnieuw aangewakkerd. Maar ook andere, niet-fysieke, vormen van discriminatie hebben natuurlijk een niet te onderschatten invloed op iemands mentaal welbevinden. Om discriminerend gedrag gebaseerd op seksuele oriëntatie te kunnen inventariseren en alle vormen van discriminatie te melden, richtte het Centrum voor Gelijkheid van Kansen en
15
Racismebestrijding dit jaar de website www.meld-it.be op. Iedereen die gediscrimineerd wordt omwille van zijn of haar seksuele geaardheid kan de feiten melden bij dit laagdrempelig meldpunt. Aan de andere kant zien we een zeer gunstige tendens in zowel de Europese regelgeving als internationale conventies. Er wordt gestreefd naar een samenleving waarin de rechten van homo’s, lesbiennes en biseksuele personen beschermd worden en holebi’s een gelijkwaardige behandeling krijgen. Zo zijn er al zeven Europese landen (België, IJsland, Nederland, Noorwegen, Portugal, Spanje en het Verenigd Koninkrijk) waar het burgerlijk huwelijk werd opengesteld, en koppels van hetzelfde geslacht mogen huwen. Daarnaast zijn er 13 bijkomende EU lidstaten waar officieel geregistreerd partnerschap voor koppels van hetzelfde geslacht bestaat. Vlaanderen lijkt een goede plek te zijn voor holebi’s om te leven gezien de reeds vermeldde wettelijke verwezenlijkingen. Want naast de antidiscriminatiewet, het openstellen van het burgerlijk huwelijk en de mogelijkheid voor koppels van hetzelfde geslacht om een kind te adopteren is het beleid niet opgehouden met de regelgeving aan te passen ten gunste van holebi’s. Zo werd via de wet van 13 april 2011 het geboorteverlof van 10 dagen ook opengesteld voor meemoeders (vrouwelijke partner van de moeder van het kind die ook ouder is van het kind, hoewel er geen biologische verwantschap bestaat). Toch resulteren gelijke rechten niet altijd in een gelijkwaardige situatie en in een gelijk niveau van kwaliteit van leven. Volgend voorbeeld concretiseert één en ander. Een meemoeder uit Vlaanderen die gehuwd is met haar partner is niet onmiddellijk na de geboorte de tweede ouder van het kind. Dit is wel het geval bij gehuwde heterokoppels. Om een juridische band met het kind te verkrijgen zal de meemoeder een traditionele adoptieprocedure met maatschappelijk onderzoek moeten doorlopen. Deze procedure is dezelfde als diegene die adoptiekoppels die geen enkele band met het te adopteren kind hebben, dienen te doorlopen. Ten vroegste na zes maanden kan de feitelijke adoptie door de meemoeder plaatsvinden. Dit houdt ook in dat de meemoeder de geboorte van het kind niet kan gaan aangeven bij de burgerlijke stand zoals bij heterokoppels traditioneel gebeurt. Voor homokoppels is het verhaal nog vele malen complexer. Indien zij graag een biologische band willen hebben met hun kind is draagmoederschap de enige optie. In België bestaat geen wettelijk kader voor draagmoederschap met alle gevolgen van dien. Homoparen die kiezen voor adoptie moeten nog steeds op de goedkeuring van de biologische moeder rekenen vooraleer een kind aan hen zal worden toegewezen. In de praktijk blijkt dit ervoor te zorgen dat weinig tot geen kinderen bij homoparen terecht komen. Het is logisch dat deze ongelijkheid implicaties heeft op de kwaliteit van leven van personen die dit soort situaties doormaken. Omdat dus blijkt dat gelijke rechten niet automatisch resulteren in gelijkwaardige situaties en dit ongetwijfeld een invloed zal hebben op het leven van een individu, werd besloten de kwaliteit van leven van de Vlaamse holebi’s grondig te bestuderen.
3.3.
Holebispecifieke kwetsbaarheidsfactoren
De noodzaak om de levenskwaliteit van holebi’s te onderzoeken blijkt eveneens uit een aantal eerder uitgevoerde nationale en internationale studies. Een algemene conclusie op basis van dit eerder gevoerd onderzoekswerk is dat homoseksualiteit nog steeds niet als ‘normaal’ wordt beschouwd (Dewaele, 2009, Keuzenkamp, 2010). Heteroseksualiteit blijft ook in onze, relatief progressieve, maatschappij de norm. Het niet beantwoorden
16
aan deze norm zorgt bij holebi’s voor problemen op allerlei levensdomeinen, waaronder op vlak van mentaal welbevinden (Dewaele, 2010). Studies toonden knelpunten aan op vlak van stemming, angst en middelenmisbruik bij zowel homo’s, lesbiennes en biseksuelen (Siever 1994; Friedman 1999; Herrell 1999; van Heeringen 2000; Sandfort 2001; Mustanski 2010). Deze problematiek op vlak van mentale gezondheid beïnvloedt significant de kwaliteit van leven (Masthoff, 2006). Ook in Vlaanderen werd specifiek onderzoek gedaan naar het mentaal welbevinden van holebi’s (Schoonacker et al, 2009). Deze Welebi-studie focust op jonge lesbische en biseksuele meisjes tussen 18 en 23 jaar oud. De resultaten van de Welebi-studie tonen aan dat deze groep bijzonder kwetsbaar is. Uit een hele reeks onderzoeksresultaten is de onderzoeksbevinding over zelfdoding de meest opmerkelijke. De kans om een suïcidepoging te ondernemen blijkt 14 maal hoger te zijn (14,4% versus 1 %) bij jonge lesbiennes en biseksuele vrouwen in vergelijking met hun heteroseksuele leeftijdsgenoten. Hierbij moet nog rekening gehouden worden met het feit dat de suïcideaantallen voor de algemene populatie in Vlaanderen al 1,5 maal hoger liggen dan het Europese gemiddelde voor zowel mannen als vrouwen (WHO/EURO multicentre study of suicidal behaviour, 2008). Maar ook homoseksuele en biseksuele mannen hebben een verhoogd risico tot het ondernemen van een suïcidepoging. Toch is hun risico minder groot dan het risico van lesbiennes en biseksuele meisjes. Dubbel zoveel jonge homoseksuele mannen als jonge heteroseksuele mannen gaan over tot zelfdoding (Van Heeringen & Vincke, 2000; Brown, 2006; D’Augeli, 2005). Aangezien verscheidene factoren invloed hebben op de levenskwaliteit en het mentaal welzijn van holebi’s werd een uitgebreid spectrum van potentiële kwetsbaarheidsfactoren meegenomen in deze studie. Hieronder worden de meest belangrijke factoren opgesomd. 3.3.1.
Gender en genderidentiteit
Naast het biologische geslacht heeft ieder persoon ook een gender. Gender duidt dus niet op dit biologische geslacht, maar op de identiteit die iemand ervaart en de gedragsaspecten die hieraan gekoppeld zijn. Zoals de term geslacht wordt geassocieerd met het biologische, wordt de term gender geassocieerd met het psychologische en socio-culturele. Wanneer gender niet overeenkomt met geslacht wordt er gesproken over gendernonconformiteit. Bij holebi’s wordt er over het algemeen meer gendernonconfrom gedrag geobserveerd dan bij hetero’s (Skidmore, 2006). Dit kan zich uiten in bewegingen of spraak die meer overeenkomen met bewegingen of spraak die je verwacht te zien bij het andere geslacht (Ambady, 1999) of het uitoefenen van hobby’s en professionele activiteiten die eerder door personen van het andere geslacht worden uitgeoefend (Lippa, 2002). Maar natuurlijk gedraagt niet iedere holebi zich gendernonconform. Zucker (1994) schreef dat vooral gender nonconfrome personen gestigmatiseerd worden. Gendernonconformiteit is geassocieerd met psychologische onrust (Skidmore, 2006) wat op zijn beurt geassocieerd is met mentaal welzijn. In internationaal onderzoek werd eerder de relatie tussen gendernonconformiteit en mentaal welzijn aangetoond (Garofalo, 1998; Fitzpatrick, 2005).
17
3.3.2.
Homonegativiteit
Alle negatieve opvattingen en attitudes over homoseksualiteit, alsook negatieve gedragingen ten opzichte van holebi’s vallen onder de noemer homonegativiteit. Naast homonegativiteit die afkomstig is uit de samenleving bestaat er ook geïnternaliseerde homonegativiteit. Zowel de externe als de interne vorm van homonegativiteit worden in dit onderzoek bestudeerd. 3.3.2.1.
Discriminatie omwille van de minderheidsstatus
Verscheidene internationale studies tonen aan dat holebi’s een hogere kans hebben om geconfronteerd te worden met discriminerend gedrag in vergelijking met hetero’s (Mays, 2001). Discriminatie van holebi’s wordt gerapporteerd op verschillende domeinen variërend van kleine dagdagelijkse gebeurtenissen tot ervaringen die impact hebben op de meest belangrijke gebeurtenissen in het leven zoals het krijgen van een baan of het vinden van een huis om te huren (Badgett, 1996, Corliss, 2011). Het ervaren van discriminatie is geassocieerd met indicatoren voor psychiatrische morbiditeit (Mays, 2001). Het ervaren van discriminatie leidt tot stress en deze stress verhoogt de kans op het ontwikkelen van stress-sensitieve psychiatrische problemen. Deze relatie werd aangetoond in verscheidene minderheidsgroepen (Kessler, 1999), waaronder holebi’s. 3.3.2.2.
Stigmabewustzijn
Stigmabewustzijn refereert naar effecten door een minderheidsstatus. Iemand die deel uitmaakt van een minderheidsgroep (bv. holebi’s) verwacht door personen die geen deel uitmaken van deze minderheidsgroep stereotiep behandeld te zullen worden. De perceptie over de te verwachten effecten door zijn of haar minderheidsstatus is individueel verschillend (Pinel, 1999). Holebi’s zijn kwetsbaarder op vlak van mentaal welzijn indien ze zich in hogere mate bewust zijn van stigmatisering (Lewis et al, 2003). Naast het effect op mentaal welzijn blijkt een hoge mate van stigmabewustzijn een negatief effect te hebben op verschillende mechanismen en levensdomeinen zoals schoolresultaten en zichtbaarheidsmanagement (Pinel 2005, Pinel 1999). 3.3.2.3.
Geïnternaliseerde homonegativiteit
Geïnternaliseerde homonegativiteit wordt veroorzaakt door het ervaren van negatieve attitudes ten opzichte van homoseksualiteit in de samenleving waarin holebi’s functioneren. Dit beïnvloedt het zelfbeeld van een persoon negatief (Mayfield, 2001). Zowel groepsidentiteitprocessen als individuele seksuele identiteitsontwikkeling bepalen de mate van geïnternaliseerde homonegativiteit (Mayfield, 2001). Indien holebi’s te kampen hebben met geïnternaliseerde homonegativiteit (Meyer, 1995, Horowitz, 2001) zijn ze kwetsbaarder voor problemen op vlak van mentaal welzijn.
3.4.
Wie is de Vlaamse holebi?
Vlaanderen is in vergelijking met de rest van de wereld een progressieve regio. Hoewel de coming-out (de eerste keer dat iemand zijn seksuele voorkeur bekend maakt aan belangrijke personen uit zijn of haar omgeving) nog steeds veel moed blijkt te vragen van holebi-jongeren (Dewaele, 2009), komen de meeste holebi’s uit voor hun holebi-
18
zijn. Dit in tegenstelling tot vroeger toen holebi’s nog in veel sterkere mate dan nu een verborgen bestaan moesten leiden. Het is daarom belangrijk om regelmatig een inventarisatie te doen bij Vlaamse holebi’s om een correct beeld over deze populatie te krijgen. Een populatie in kaart brengen is pas echt zinvol indien je ook een andere (controle)populatie in kaart brengt. Op deze manier kunnen de gevonden resultaten met elkaar vergeleken worden. Daarom werd naast de holebipopulatie in deze studie ook de heteropopulatie onderzocht. Aangezien er werd getracht een zo volledig mogelijk beeld van iedere deelnemer te krijgen, werden verschillende levensdomeinen onderzocht. Zo stelden we bijvoorbeeld tot doel via de verzamelde gegevens het stereotiepe beeld over homomannen en lesbische vrouwen te toetsen. Is het inderdaad zo dat homomannen allemaal creatief bezig zijn en voor beroepen als kapper, acteur of interieurarchitect kiezen? En kiezen lesbiennes voor een meer mannelijke opleiding en baan dan heterovrouwen? Deze en andere stereotiepe ideeën werden onderzocht. Aangezien in de afgelopen jaren op beleidsvlak veel veranderd is voor holebi’s in Vlaanderen wilden we via deze studie inventariseren in welke mate deze juridische veranderingen invloed hebben op de keuzes die holebi’s maken in het leven. Is het huwelijk even populair bij holebi’s als bij hetero’s? Hoeveel kinderen groeien er op in een holebigezin? En wat is de afkomst van deze kinderen? Kiezen holebi’s voor adoptie, voor een eigen biologisch kind of voor een pleegkind?
3.5.
De houding van de Vlaamse bevolking
Hoe is het gesteld met de houding van de Vlaamse bevolking tegenover holebi’s? Rekening houdend met de veranderingen op beleidsvlak en ervan uitgaand dat deze een weerspiegeling zijn van de algemene opinie zou je kunnen veronderstellen dat ook de houding van de algemene bevolking verbeterd is. Anderzijds zijn er alarmerende verhalen over geweldincidenten in grootsteden. Naar alle waarschijnlijkheid verschillen personen in hun attitudes die ze aannemen over homoseksualiteit. Zou het niet zo zijn dat jonge mensen over het algemeen progressiever zijn dan oudere personen? Eerder onderzoek toont in ieder geval aan dat flagrante homonegatieve uitingen zeldzaam zijn bij jongeren (Dewaele, 2010). Bestaat er een effect van geslacht of opleidingsniveau? En heeft etniciteit een invloed op heersende ideeën over homoseksualiteit? Naast het schetsen van de algemene houding van de Vlaamse bevolking en het maken van een inventarisatie van bestaande stigma’s en stereotypeën willen we dus ook nagaan of er groepen in Vlaanderen bestaan met een afwijkende houding tegenover homoseksualiteit in vergelijking met de algemene houding. We willen nagaan in welke mate kenmerken als leeftijd, geslacht of afkomst de attitude over homoseksualiteit beïnvloeden. Verder willen we eveneens nagaan welke mening holebi’s denken dat hetero’s over hen en hun leven hebben. Denken holebi’s dat ze onvoorwaardelijk aanvaard worden in onze maatschappij of zijn zij van mening dat de algemene populatie misschien wel helemaal geen voorstander is van het holebihuwelijk en adoptie door een holebikoppel? 3.5.1.
Percepties over bedrijfscultuur en schoolcultuur
Het dagelijks leven speelt zich voor veel personen voor een aanzienlijk deel af op het werk of op school. Uit eerder onderzoek blijkt dat uitingen van homofobie en homohaat in scholen en bedrijven niet frequent voorkomen (Dewaele, 2009), maar dit geldt niet
19
voor meer subtiele vormen van homonegativiteit (Dewaele, 2010). Het is dus niet volledig duidelijk of er in bedrijven en scholen een open, positieve houding en acceptatie aanwezig is. Dit is nochtans belangrijk omdat we kunnen veronderstellen dat een positieve, open sfeer en acceptatie die uitgaat van een school of werkomgeving sterk van invloed zal zijn op de zelfacceptatie van holebi’s. Vooral binnen onderwijs is geweten dat homoseksualiteit een precair onderwerp blijft, hoewel holebileerlingen zich niet gediscrimineerd voelen door hun leerkrachten en zich evenzeer thuis voelen in de school als heteroleerlingen (Dewaele, 2008). De gemiddelde Vlaming vindt zichzelf in theorie misschien wel erg ruimdenkend, maar aanvaarden alle ouders een homoseksuele leraar als onderwijzer voor hun kinderen? Zijn Vlamingen van mening dat aan kinderen aangeleerd moet worden dat homoseksualiteit heel normaal is? En mag er in een handboek naast het voorbeeld van het klassieke gezin een voorbeeld over een homogezin als alternatief worden aangeboden?
3.6.
Samenvattend
-
Het onderzoek richt zich op levenskwaliteit en levenskeuzes van holebi’s in Vlaanderen.
-
Factoren die hierop van invloed kunnen zijn werden eveneens onderzocht.
-
Zowel holebi’s als hetero’s werden onderzocht.
-
Hetero’s werden betrokken bij het onderzoek als controlegroep en om attitudes en stigmatisering in kaart te brengen.
20
4. 4.1.
Methode Introductie
In navolging van het Zzzip-project uit 2004 werd het Zzzip²-project uitgewerkt met als doel de kwaliteit van leven van holebi’s in Vlaanderen te inventariseren. Het Zzziponderzoek uit 2004 was het meest grootschalige onderzoek naar de levenskwaliteit van holebi’s in Vlaanderen. Ook dit eerste Zzzip-project (voor een grondige omschrijving van de opzet van de studie zie Dewaele, 2006) was ontwikkeld in vervolg op eerder onderzoek naar de leefsituatie van holebi’s in Vlaanderen en beide studies werden onder leiding van prof. dr. John Vincke van de vakgroep Sociologie van de Universiteit Gent (Dewaele, 2006; Vincke & Stevens, 1999) uitgevoerd. De Vlaamse minister voor Gelijke Kansen is opdrachtgever voor het Zzzip onderzoek. De Zzzip²-studie, waarover we hier rapporteren, werd door het Steunpunt Gelijke Kansenbeleid (S-GKB) uitgevoerd. De naam ‘Zzzip’ werd overgenomen van eerdere studies naar de levenskwaliteit van holebi’s in Vlaanderen. Naast de eerste Zzzip-studie werd ook het Zzzip@youth onderzoek uitgevoerd waarbij de focus lag op jongeren. ‘Zzzip’ slaat op het openritsen van een persoon tot op de kern en deze naam werd gekozen omdat respondenten zich moeten blootgeven door antwoorden te geven op vragen over erg intieme thema’s zoals seksuele identiteit en emoties. Aangezien de huidige studie een vervolg is op eerder onderzoek zonder een longitudinale studie te zijn, werd voor de naam ‘Zzzip²’ gekozen. Aangezien de term Zzzip intussen bij de holebipopulatie en middenveldorganisaties zeer bekend is, leek het ook weining zinvol om voor een andere naam te kiezen. Voor de eerste maal in de Zzzip-geschiedenis werden naast holebi’s ook hetero’s bevraagd. Om vergelijkende uitspraken te kunnen doen, moeten de gegevens van de onderzoeksgroep (holebi’s) afgezet kunnen worden tegen gegevens van een controlegroep (heteropopulatie). Hetero’s werden eveneens ingesloten om de acceptatie van homoseksualiteit in Vlaanderen te bestuderen. Voor holebispecifieke factoren zoals coming out en minderheidsstressoren werden de gegevens van de huidige studie vergeleken met onderzoeksresultaten uit eerdere Zzzip-studies naar levenskwaliteit bij holebi’s in Vlaanderen. Gezien de specifieke moeilijkheden die gepaard gaan met een steekproef uit een verborgen populatie zal in onderstaande paragrafen uitgebreid de methodologie van de Zzzip²-studie beschreven worden.
4.2.
Het onderzoeken van een verborgen populatie
De meeste kenmerken die een persoon heeft, zijn voor iedere buitenstaander gemakkelijk waarneembaar. Zo kan je je huidskleur of je leeftijd niet zomaar verbergen. Met betrekking tot seksuele voorkeur ligt dit heel anders. Niet iedere persoon die een seksuele voorkeur heeft voor personen van hetzelfde geslacht of voor zowel personen van hetzelfde geslacht als personen van het andere geslacht uit zichzelf als holebi. Zelfs als we iedere Vlaming over zijn of haar seksuele voorkeur zouden kunnen bevragen, zou het dus alsnog onmogelijk zijn om 100% juiste cijfers over de
21
prevalentie van homoseksualiteit in Vlaanderen te verkrijgen, aangezien een deel van de holebipopulatie ervoor kiest om zijn of haar seksuele oriëntatie in alle anonimiteit te beleven en dus niet publiekelijk bekend te maken. Daarnaast zijn er individuen die zichzelf als hetero beschouwen, maar (sporadisch) een zuiver seksuele relatie aangaan met een persoon van hetzelfde geslacht. Bij deze groep vallen het seksueel verlangen (je seksueel aangetrokken voelen tot personen van hetzelfde geslacht), het seksuele gedrag (het uitvoeren van seksuele handelingen met een persoon van hetzelfde geslacht) en de seksuele identiteit (jezelf omschijven als holebi) niet samen (Lauman, 1994). Het is daarom belangrijk niet louter op basis van zelfidentificatie personen toe te wijzen aan een holebi-onderzoeksgroep. In de huidige studie werd hiervoor naast zelfidentificatie, ook informatie over seksuele contacten en fantasieën gebruikt. Anders sluit je namelijk a priori iedereen uit die zichzelf niet tot de holebigroep rekent. Mede daarom is er in de huidige studie voor gekozen om naast holebi’s ook hetero’s op te nemen. Ook iedereen die zichzelf als hetero beschouwt, maar toch seksuele contacten heeft met personen van hetzelfde geslacht, kon daardoor toch deelnemen. Op deze manier hebben we ook van deze groep (voornamelijk mannen die seks hebben met mannen) gegevens kunnen verzamelen. De hierboven vermelde kenmerken van de holebipopulatie maakt dat we deze beschouwen als een verborgen populatie (Baert & Cockx, 2002). Hierdoor is het voeren van kwantitatief onderzoek naar holebi’s moeilijk en kan er nooit een perfect representatieve steekproef bekomen worden. Echter, voor het verzamelen van kwantitatieve onderzoeksresultaten waarmee je uitspraken wil doen over een ganse populatie is het belangrijk om de diversiteit van de volledige populatie weerspiegeld te zien in de steekproef. We weten dat de prevalentie van holebi’s wordt geschat op drie tot acht procent van de totale populatie (Vincke, 2002). We kunnen veronderstellen dat de verhoudingen met betrekking tot leeftijd, geslacht en opleidingsniveau binnen de holebipopulatie dezelfde zijn als de verhoudingen die aanwezig zijn in de totale populatie, maar zekerheid hierover hebben we niet. Toch werd er in de huidige studie naar gestreefd om zoveel mogelijk diversiteit in te bouwen en deelnemers te laten variëren in bovengenoemde kenmerken (geslacht, leeftijd en opleidingsniveau). In de hoop subgroepen waarvan verwacht werd dat zij ondervertegenwoordigd zouden zijn toch in voldoende aantallen te bereiken, werd aan actieve dataverzameling gedaan. Het fenomeen van zelfselectie is in holebi-studies helaas niet onbekend (Vincke, 1999). De meeste steekproeven van verborgen populaties bestaan uit jonge, gemotiveerde deelnemers. Bij holebi-onderzoek zijn de respondenten vaak hoogopgeleide, jonge mannen uit een verstedelijkte omgeving die hun homoseksualiteit out and proud beleven (Savin-Williams, 1995). De subgroepen die extra aangemoedigd werden om deel te nemen aan de Zzzip²-studie waren oudere holebi’s, allochtone holebi’s en laag opgeleide holebi’s. Ook lesbiennes en biseksuele vrouwen werden actiever gerecruteerd. Het zou namelijk weining zinvol zijn om enkel onderzoek te doen bij een zeer homogene groep holebi’s wanneer je generalistische uitspraken wenst te kunnen doen op basis van de onderzoeksgegevens. Rekening houdend met de deelnemersaantallen van voorgaand holebi-onderzoek in Vlaanderen (Dewaele, 2006), in het bijzonder de eerste Zzzip-studie waaraan 2931 holebi’s deelnamen, werd tot doel gesteld 3000 holebi’s te bevragen. Voor de eerste maal in Vlaanderen zou een dergelijk grootschalig holebi-onderzoek zich niet enkel richten op holebi’s, maar ook hetero’s laten deelnemen. Bij de eerste Zzzip-studie
22
werden de verzamelde gegevens vergeleken met de gegevens van een steekproef van de survey ‘Sociaal-culturele verschuivingen in Vlaanderen’ uitgevoerd door de Administratie, Planning en Statistiek (APS). Het grote voordeel van de aanpak die voor de Zzzip²-studie werd gehanteerd, is dat beide steekproeven dezelfde vragen beantwoorden, op dezelfde manier en hetzelfde tijdstip. Daardoor zijn beide groepen beter vergelijkbaar. Een nadeel van deze aanpak is dat de heterosteekproef niet representatief is, wat wel het geval was bij de APS steekproef. Aangezien het erg moeilijk was de motivatie om deel te nemen van de heterogroep in te schatten, werden hiervoor geen streefcijfers vooropgesteld.
4.3.
De feitelijke dataverzameling
In onderstaande paragrafen wordt, na de toelichting van de gevoerde sociale marketingcampagne, een overzicht gegeven van de recruteringskanalen en middelen, het gebruik van een online survey toegelicht en globale informatie over de gebruikte vragenlijst gegeven. 4.3.1.
Potentiële deelnemers? Verleid ze!
Om deelname aan de Zzzip²-survey te promoten en bijgevolg het respondentenaantal te verhogen, werd de lancering van de survey voorafgegaan door een grootschalige sociale marketing campagne. Het doel van deze campagne was het verkopen en promoten van een sociaal product, namelijk het invullen van de online survey. Potentiële deelnemers moesten warm gemaakt worden om de survey effectief volledig in te vullen en niet enkel een kijkje te gaan nemen op de site. Het marketingbureau kIKOF, een specialist in zowel online als offline communicatie (www.kikof.eu), had de taak een campagne te ontwikkelen die ervoor zou zorgen dat zoveel mogelijk personen uit onze doelgroep de survey zouden invullen. In tegenstelling tot de eerdere Zzzip-studies werden dit maal ook hetero’s gerecruteerd, naast holebi’s. Het marketingbureau werd gebrieft dat de campagne voorafgaande aan de survey een hoge verleidingsfactor moest hebben. Daarnaast moest de campagne spraakmakend en opvallend zijn zodat de nieuwsgierigheid van potentiële deelnemers (dus zowel holebi’s als hetero’s) geprikkeld zou worden. Aangezien de survey niet à la minute ingevuld kon worden, moest de boodschap blijven hangen of op een later moment opnieuw onder de aandacht gebracht worden. Deze doelen werden bekomen door een grootschalige affichecampagne 1, het plaatsen van banners op holebispecifieke en algemene websites en de aanwezigheid op facebook. Dit alles werd aangevuld met de verspreiding van gadgets 2 door promoteams, aangepast aan de sekuele voorkeur van het publiek, op allerlei algemene zowel als holebispecifieke evenementen in verschillende grote steden. De gadgets werden ook
1
Er werden 10.000 affiches verspreid in Vlaamse bibliotheken en culturele centra (in volgende steden werd promotiemateriaal verspreid: Antwerpen, Mechelen, Turnhout, Geel, Mol, Aalst, Gent, Herentals, Lier, Aanrschot, Diest, Tienen, Leuven, Bree, Lommel, Tongeren, Leopoldsburg, Sint-Truiden, Hasselt, Genk, Oostende, Kortrijk, Brugge, Ieper, Poperinge, Eeklo, Zottegem, Lokeren, Sint-Niklaas, Dendermonde, Oudenaarde). Verder werden er affiches bezorgd aan algemene en holebispecifieke horeca, holebiverenigingen, centra voor algemeen welzijnswerk, universiteiten en hogescholen. 2 Het gadget was een lanyard met daaraan bevestigd een houder met oordopjes. De lanyard was bedrukt met het logo van Zzzip² en een verwijzing naar de website.
23
verspreid in roze huizen. Verder werden de gadgets, voorzien van een flyer met daarop de nodige informatie over Zzzip², uitgedeeld in stations en fabrieken. Het uitzetten van zo een grootschalige marketingcampagne beoogde een diverse steekproef te bekomen met betrekking tot geslacht, leeftijd, religie en opleidingsniveau. Specifiek voor de holebisteekproef wilden we ook deze mensen die zich niet 100 procent als homoseksueel identificeren recruteren. Vandaar de keuze voor een brede campagne. De campagnebeelden waren een concrete vertaling van het idee waar de campagne op gestoeld was, namelijk verleiden en mysterie creëren en zodoende de toeschouwer prikkelen en nieuwsgierig maken. De vier personen die werden afgebeeld op de affiches waren een jonge man, een jonge vrouw, een man van middelbare leeftijd en een vrouw van middelbare leeftijd. Deze foto’s werden telkens van een tekst voorzien die gebaseerd werd op de typische tekst die gebruikt wordt bij contactadvertenties, bijvoorbeeld: “Jan zoekt: een openhartige m/v voor een intiem gesprek op www.zzzip2.be”. Doordat ieder persoon op de affiches zich tot zowel mannen als vrouwen richt, kon iedere toeschouwer zich aangesproken voelen door de persoon van zijn of haar voorkeur. Deze keuze voor de afbeelding van een allochtone vrouw werd gemaakt om potentiële allochtone deelnemers aan te moedigen om deel te nemen. Afbeelding 1: De Zzzip² campagnebeelden
24
4.3.1.1.
De rekrutering van kandidaten: Waar en hoe?
De rekrutering had tot doel zoveel mogelijk potentiële deelnemers, namelijk Vlaamse holebi’s en hetero’s, op de link www.zzzip2.be terecht te laten komen. Hier konden zij dan de online survey invullen. Om dit doel te verwezenlijken werden heel wat rekruteringmiddelen ingezet. Hier volgt een opsommig van de gebruikte middelen. -
Aanwezigheid en mogelijk om de survey ter plekke in te vullen op holebispecifieke evenementen (bv. L-day)
-
Verspreiding van 10000 affiches in holebspecifieke lokaties en algemene lokaties (café’s, discotheken, bibliotheken, culturele centra)
-
Aanschrijven van verenigingen en organisaties met een oproep tot deelname voor hun leden (bv. Wel jong niet hetero)
-
Zowel holebispecifieke als algemene pers en media (o.a. artikel in De Standaard, advertentie in Zizo, radio uitzending bij Pinkwave)
-
Het plaatsen van banners en oproep tot deelname op holebispecifieke en algemene websites (bv. Sensoa, çavaria)
-
Sociale netwerken (bv. Facebook)
-
Uitdelen van het Zzzip²-gadget op grote evenementen (bv. voor concerten in Sportpalies), aan fabrieken (bv. Ford Genk), in de grootste Vlaamse stations en in roze huizen.
Om deelname extra te stimuleren waren incentives te winnen na het volledig invullen van de survey. De incentives waren proefabonnementen voor Zizo, (een pluralistisch blad dat ruimte wil bieden aan alle homo’s, lesbiennes, biseksuelen en transgenders en wordt uitgegeven door çavaria), een iPod nano en een iPad. Op het einde van de websurvey werd aan de deelnemers gevraagd via welke bron ze op de site terecht gekomen waren. Dit was bij de eerste Zzzip studie ook bevraagd. Op deze manier is het voor het projectteam mogelijk te evalueren welke rekruteringsmiddelen interessant zijn om in de toekomst opnieuw te gebruiken. Doordat 22,9% van de deelnemers niet hebben meegedeeld hoe ze op de site terecht kwamen, is het moeilijk de gegevens te vergelijken met deze van de eerste Zzzip-studie. Wel blijkt uit beide studies dat online-informatie en informatie via de pers een belangrijk aandeel hebben in het bereiken van respondenten.
25
Tabel 1: Via welke bron bent u op de site geraakt? Bron
Zzzip 1 (2004)
Zzzip² (2010)
Via affiche
3.5%
0.9%
Via ander persoon
12%
12.5%
--
1.7%
5.1%
1.6%
Via online info (bv. banner)
42.3%
28.8%
Via pers
33.8%
21.2%
Via school/klasse
0.1%
3.7%
Via vereniging
1.7%
6.0%
Via werk
0.3%
0.7%
Geen informatie
1.2%
22.9%
TOTAAL
100%
100%
Via facebook Via gadget/evenement
Aangezien uit eerder onderzoek is gebleken dat homomannen eerder geneigd zijn deel te nemen dan lesbiennes (Vincke, 1999) is ervoor gekozen een promoteam van de Zzzip²-studie op enkele evenementen specifiek gericht op lesbiennes en biseksuele vrouwen aanwezig te laten zijn. Daarnaast waren er nog drie groepen waar in het bijzonder de aandacht op gevestigd werd bij het inzetten van rekruteringsmiddelen. Deze groepen waren ouderen (50+), allochtonen en laag opgeleide personen. De drie groepen vertegenwoordigen elk een belangrijk deel van de algemene populatie in Vlaanderen. Gezien het feit dat deze specifieke subcategorieën elk met hun eigen noden en problematiek te kampen hebben, werd ernaar gestreefd voldoende grote subgroepen op te nemen om statistisch zinvolle analyses uit te kunnen voeren. Concreet werd er voor de rekrutering van potentiële respondenten uit deze subcategorieën contact opgenomen met verschillende organisaties die zich richten op werking met deze groepen. Om de deelname van ouderen te promoten werd de mogelijkheid gecreëerd om te kiezen voor een papieren versie in plaats van de online versie. Ouderen die in de mailinglijst van holebi-organisaties waren opgenomen werden per brief door de coördinator van de respectievelijke vereniging geïnformeerd over de studie en een papieren versie van de enquête bezorgd aangezien zij minder vaak actief zijn op internet of een online survey een te grote drempel kan betekenen. Helaas moesten we vaststellen dat en aantal belangrijke organisaties voor oudere holebi’s sinds de eerste Zzzip-studie werden ontbonden om allerlei redenen. Een toename in deelname van personen met een lagere opleiding werd gestimuleerd door de studie kenbaar te maken bij grote fabrieken, maar ook via de organistie ‘de Roze Joker’, gericht op holebi’s met een verstandelijke handicap. Allochtone holebi’s hebben we geprobeerd te bereiken via organisaties als Merhaba en Shouf Shouf.
26
4.3.2.
Het gebruik van een online survey om data te verzamelen
De keuze voor een online survey werd gemaakt om twee belangrijke redenen. Ten eerste is een online enquête de meest effectieve methode om in een korte periode een groot aantal gegevens te verzamelen wat belangrijk was aangezien de tijd voor de dataverzameling beperkt was tot iets minder dan vier maanden. Ten tweede geeft een online vragenlijst iedereen met toegang tot internet de mogelijkheid om deel te nemen. Toegang tot internet kan via de eigen PC dan wel via die van een ander persoon en op de plaats en het tijdstip dat de persoon in kwestie het beste uitkomt wat onder andere de privacy kan garanderen. Omdat dit onderzoek zich richtte op een verborgen populatie waren we genoodzaakt alternatieve selectiemethoden te gebruiken die de anonimiteit van iedere deelnemer kunnen garanderen. Ook personen die geen deel uitmaken van een groepering of deelnemen aan het verenigingsleven konden op deze manier toch geïnformeerd worden over de studie en toegang krijgen tot de enquête. Uit eerder onderzoek is namelijk gebleken dat dataverzameling via papieren enquêtes doorgaans een zeer selecte steekproef oplevert van personen die openlijk holebi zijn en daarnaast ook actief zijn in het holebimilieu (Vincke & Van Heeringen, 2002). Er dient opgemerkt te worden dat het gebruik van een online survey steeds resulteert in een niet representatieve steekproef. Toch werd dit niet als een bezwaar gezien om gebruik te maken van een online bevraging gegeven het eerder vermelde verborgen karakter van de holebipopulatie als geheel. De enige optie is dus om te werken met een zogenaamd ‘convenience sample’, aangezien werken met een ad random steekproef niet mogelijk is. Uitgaande van een ratio van maximaal 8 op 100 holebi’s ten opzichte van hetero’s (Vincke, 2002) zouden er minimaal 30.000 subjecten geïncludeerd moeten worden in een aselecte steekproef om iets meer dan 2000 holebi’s te kunnen bevragen, zoals in de huidige studie gebeurd is. Aangezien 75% van de huishoudens van het Vlaamse gewest beschikt over een computer en 73% van deze Vlaamse huishoudens tevens beschikt over een internetverbinding (cijfers van het Nationaal Instituut voor Statistiek, 2009) mag dit geen obstakel meer vormen om te kiezen voor een online survey. Vooral omdat de mogelijkheid werd geboden de enquête op papier in te vullen indien dit gewenst werd. Deze mogelijkheid werd aangeboden omdat we weten dat leeftijd en opleidingsniveau de drempel tot het gebruiken van een online applicatie verhogen. Bijkomende voordelen van een online survey zijn de lage werkingskost, de snelheid, de gebruiksvriendelijkheid voor de deelnemer en de onderzoeker. Deze laatste kan tussentijds eventuele fouten corrigeren en ook de verwerking van de data is vele malen eenvoudiger aangezien ze reeds digitaal aangeleverd worden. De belangrijkste nadelen van het werken met een online survey zijn de toegenomen kans op zelfselectie, het niet representatief zijn van de verzamelde steekproef, eventuele technische problemen waardoor de survey op een bepaald ogenblik niet ingevuld zou kunnen worden en een verhoogde non-repons. Dit laatste is meestal te wijten aan het feit dat in een online survey kan worden ingebouwd dat een vraag beantwoord moet worden vooraleer de respondent naar de volgende vraag kan overgaan. Hierdoor kan de respondent beslissen te stoppen met het invullen van de survey wanneer hij/zij een vraag echt niet wenst te beantwoorden. Bij een papieren instrument kan een deelnemer steeds beslissen een bepaalde vraag blanco te laten en toch verder te gaan met de survey. De website waarop de survey kon worden ingevuld was opgemaakt in dezelfde keuren als de gadgets, affiches en flyers. Op deze manier wilden we de bezoekers van de site
27
onmiddellijk een gevoel van herkenning geven. Een aantal tabbladen kon worden geopend. Een tabblad ‘info’ bevatte alle nuttige informatie ter introductie van de enquête, opgebouwd uit de alinea’s ‘Wat?’, ‘Waarom?’ en ‘Wie?’. De overige tabbladen bevatten de eigenlijke enquête, nuttige links en een contactformulier waarlangs vragen of opmerkingen aan het onderzoeksteam konden worden voorgelegd. Wie de enquête startte, kreeg eerst een aantal algemene en demografische vragen over onder andere leeftijd, opleiding en/of geslacht. Nadien werden enkel vragen gesteld over de seksuele oriëntatie van de deelnemer. Op basis van deze zelfidentificatie en aanvullend op basis van vragen over seksuele fantasie en seksuele contacten werd de holebi-enquête, dan wel de hetero-enquête aangeboden. Iedere vraag moest worden ingevuld vooraleer naar de volgende vraag kon worden overgegaan. Er was wel vaak de mogelijkheid ‘niet van toepassing’ aan te vinken. Het invullen van de volledige enquête duurde tussen 20 en 40 minuten, afhankelijk van de antwoorden die iemand gaf. Tijdens het invullen van de enquête was steeds een indicatiebalk in beeld die aangaf hoeveel procent van de enquête al was ingevuld. Op deze manier kon de deelnemer makkelijk inschatten hoe lang het afronden van de volledige enquête nog zou duren. De mogelijkheid werd geboden om het invullen van de enquête te onderbreken en op een later tijdstip verder te gaan. Concreet werd een mailadres gevraagd naar waar een code werd verstuurd die de deelnemer de mogelijkheid gaf opnieuw in te loggen en verder te gaan waar hij of zij gebleven was. 4.3.3.
De gebruikte vragenlijst
De Zzzip² vragenlijst bevat vragen over verschillende levensdomeinen die allen betrekking hebben op kwaliteit van leven. Volgende domeinen werden opgenomen in de survey: socio-demografische gegevens, seksuele oriëntatie, partner & gezin, mentaal welbevinden, discriminatie, zelfdoding & automutulatie, sociale steun, zichtbaarheidmanagement en genderidentiteit. De holebiversie en de heteroversie verschilden op enkele subschalen, namelijk ‘stigma, attitudes & stereotypieën’ werd toegevoegd aan de heteroversie van de enquête en enkele schalen waren specifiek voor holebi’s zoals items over coming-out en stigmabewustzijn. Voor het overgrote deel waren de twee instrumenten identiek aan elkaar. De volledige vragenlijst is te raadplegen in bijlage (zie bijlage 1). De items en schalen uit de Zzzip² vragenlijst werden geselecteerd door een stuurgroep die is samengesteld uit experten, zijnde beleidsactoren, academici en actoren uit het middenveld. De leden van de stuurgroep zijn opgelijst in hoofdstuk 2 ‘Situering van het onderzoek’. De thema’s die in de vragenlijst aan bod komen, zijn voornamelijk gebaseerd op de thema’s uit de eerste Zzzip-studie. Op deze manier kunnen bepaalde tendensen over de tijd onderzocht worden. Maar ook nieuwe thema’s werden toegevoegd, aangezien het niet om een longitudinaal onderzoek gaat. Volgende thema’s komen zowel in de vragenlijst van de eerste Zzzip-studie als van de Zzzip²-studie aan bod: socio-demografie, seksuele identiteit, minderheidsstressoren, studie & werk, kinderen & kinderwens, kwaliteit van leven en stemming. De thema’s fysieke gezondheid, hulpverlening, sociale contacten en sociale netwerken werden in de Zzzip²-studie niet meer of veel minder gedetailleerd bevraagd. Ter compensatie werden een aantal nieuwe thema’s toegevoegd zoals genderidentiteit, zelfdoding en discriminatie. Deze thema’s werden waar mogelijk gelinkt aan andere lopende studies om op deze manier zoveel mogelijk vergelijkingsmateriaal te creëren.
28
Sommige schalen uit internationale studies die werden opgenomen in de survey werden oorspronkelijk in het Engels opgesteld. Deze schalen werden vertaald naar het Nederlands, door een onafhankelijk vertaalbureau terug vertaald naar het Engels, en vervolgens werd de Nederlandstalige formulering gecorrigeerd om dichter bij de oorspronkelijke itemformulering te blijven. Om er voor te zorgen dat de vragen die gesteld werden in de survey voor iedereen begrijpbaar waren, werd samengewerkt met Toemeka (www.toemeka.be). Toemeka is een organisatie die streeft naar een begrijpbare samenleving voor iedereen. Zij waren verantwoordelijk voor het ‘hertalen’ van de vragenlijst zodat deze voor iedereen duidelijk begrijpbaar zou zijn. 4.3.4.
Statistische methodes
Om te verifiëren of gevonden verschillen tussen de holebisteekproef en de heterosteekproef significant van elkaar afwijken, werden een aantal verschillende analysetechnieken toegepast. Hetzelfde geldt wanneer de holebisteekproef van de huidige Zzzip²-studie vergeleken wordt met eerder verzamelde Zzzip-data. Waar nodig werden somscores gemaakt op basis van bestaande en gespiegelde items. Om gemiddelden te vergelijken van meetbare items (bv. leeftijd) gebruikten we t-toetsen om na te gaan of de gemiddelden van twee groepen uit dezelfde populatie van elkaar verschillen. Niet-meetbare items (bv. geslacht) worden in frequentietabellen en kruistabellen gepresenteerd. Om na te gaan of deze verhoudingen significant van elkaar verschillen (bv. de holebigroep bestaat wel/niet uit significant meer mannen dan de heterogroep) wordt de chi kwadraattoets gebruikt. De chi kwadraattoets is een parametervrije toets waarbij geen rekening gehouden moet worden met het meetniveau aangezien er enkel met aantallen rekening gehouden wordt. De chi kwadraattoets is een niet-parametrische toets die ook gebruikt is wanneer de variabele niet normaal verdeeld is. Waar mogelijk werd een regressieanalyse toegepast. De analyses werden steeds gecontroleerd voor leeftijd, geslacht en opleidingsniveau. Een gevonden verschil tussen de holebisteekproef en de heterosteekproef kan dus niet het gevolg zijn van een verschil in één van deze kenmerken tussen de twee groepen.
29
30
5.
Socio-demografie
Een overzicht van de socio-demografische gegevens van de beide Zzzip²-steekproeven, holebi’s en hetero’s wordt hier gegeven. Waar mogelijk wordt de Zzzip²holebisteekproef vergeleken met de eerste Zzzip-studie.
5.1.
Geslacht
De totale Zzzip²-steekproef bestaat uit 3400 respondenten. De steekproef is samengesteld uit 2397 holebi’s en 1003 hetero’s. De holebigroep bevat 2196 homo’s en lesbiennes. Daarnaast omvat de holebi steekproef 201 biseksuelen, wat neerkomt op iets meer dan 8% van de totale holebisteekproef. De holebisteekproef bestaat voor 62% uit mannen. Bij de heterosteekproef daarentegen zijn vrouwen oververtegenwoordigd met 60%. Een half procent van de totale steekproef, zowel bij de hetero’s als bij de holebi’s, waren transgender. Aan de eerste Zzzip-studie namen 2931 holebi’s deel, waarvan 66,6% mannen. Ook in de Zzzip²-studie namen meer homoseksuele en biseksuele mannen deel dan lesbische en biseksuele vrouwen, al is de verhouding dit maal iets minder extreem.
5.2.
Leeftijd
De jongste deelnemer was 13 jaar oud, de oudste 92. De gemiddelde leeftijd van de holebisteekproef was 35. De heterosteekproef was gemiddeld een half jaar jonger. Van de totale steekproef was 24% jonger dan 25 jaar. Het aandeel van 45 plussers in de totale steekproef bedraagt 22%. Deze verhouding geldt zowel voor de holebisteekproef als voor de heterosteekproef. Wanneer we deze groep 45 plussers meer in detail bestuderen, blijkt dat slechts 4,4% van de totale steekproef 60 jaar of ouder is. In tabel 2 wordt een overzicht gegeven van de verdeling tussen de verschillende leeftijdscategorieën. Beide steekproeven waren zeer vergelijkbaar met elkaar. Er dient wel opgemerkt te worden dat de Zzzip²-steekproef, zowel de holebisteekproef als de heterosteekproef, afwijkt van de verdeling van de algemene Vlaamse bevolking. In de eerste Zzzip-studie was de steekproef samengesteld uit 42% personen jonger dan 27 jaar, 43,8% tussen 27 en 45 jaar oud en 14,3% was ouder dan 45. Op basis hiervan kunnen we stellen dat beide Zzzip-steekproeven met elkaar vergelijkbaar zijn, al beschikt de huidige Zzzip²-studie beschikt over een steekproef die iets meer in overeenstemming is met de algemene vlaamse populatie.
31
Tabel 2: Leeftijdscategorieën naar steekproef Leeftijd
Holebi
Holebi
Hetero
Hetero
t-toets
N
%
N
%
(p-waarde)
10-19
153
6,4
42
4,2
1,39 (0,08)
20-29
821
34,2
419
41,8
0,39 (0,35)
30-39
670
28,0
255
25,4
-0,02 (0,49)
40-49
393
16,4
130
13,0
0,88 (0,19)
50-59
220
9,2
105
10,5
-0,26 (0,40)
60-69
115
4,8
34
3,3
-0,46 (0,32)
70+
25
1,0
18
1,8
-0,24 (0,41)
Totaal
2397
100%
1003
100%
5.3.
Nationaliteit
De nationaliteit en etnische herkomst van de Zzzip²-steekproef werd bevraagd via de nationaliteit(en) van de biologische ouders van de deelnemers. In onderstaande tabellen (tabel 3 & 4) wordt een overzicht gegeven van zowel de nationaliteit van de biologische moeder, als deze van de biologische vader. De nationaliteit(en) van de biologische vader verschillen niet significant van elkaar voor de holebisteekproef en de heterosteekproef (p=0,40). De nationaliteit(en) van de biologische moeder verschillen wel significant van elkaar (p=0,02). Tabel 3: Nationaliteit biologische vader naar steekproef Holebi
Holebi
Hetero
Hetero
N
%
N
%
2211
92,2
912
90,9
0,22
16
0,7
6
0,6
0,82
Europeaan
125
5,2
61
6,1
0,38
Marokkaan
5
0,2
6
0,6
0,07
Turk
2
0,1
2
0,2
0,37
Belg/Marokkaan
0
0
2
0,2
0,03*
Belg/Turk
0
0
0
0
--
Anders
38
1,6
14
1,4
0,99
Totaal
2397
100%
1003
100%
Belg Belg/Europeaan
32
p-waarde
Tabel 4: Nationaliteit biologische moeder naar steekproef Holebi
Holebi
Hetero
Hetero
N
%
N
%
2236
93,3
916
91,3
0,18
9
0,4
4
0,4
0,77
Europeaan
116
4,8
53
5,3
0,61
Marokkaan
1
0,04
2
0,2
0,16
Turk
1
0,04
2
0,2
0,16
Belg/Marokkaan
0
0
2
0,2
0,03*
Belg/Turk
1
0,04
0
0
0,52
33
1,4
18
1,8
0,22
0
0
6
0,6
--
2397
100%
997
100%
Belg Belg/Europeaan
Anders Niet ingevuld Totaal
5.4.
p-waarde
Geloof
Twee grote groepen waren vertegenwoordigd in de Zzzip²-steekproef met betrekking tot geloof of levensbeschouwelijke strekking, namelijk ‘vrijzinning’ en ‘katholiek, niet praktiserend’. Voor een volledig overzicht, zie tabel 5. De verhouding tussen de holebisteekproef en de heterosteekproef is enigszins vergelijkbaar, met uitzondering van het percentage vrijzinnigen dat hoger ligt bij holebi’s dan bij hetero’s. Beide steekproeven verschillen significant van elkaar (p<0,001). Hierbij dient wel opgemerkt te worden dat het aantal niet ingevulde antwoorden veel hoger lag bij de heterosteekproef, wat mogelijk dit verschil kan verklaren. Verder werd de deelnemers gevraagd hoe belangrijk hun geloof of levensbeschouwelijke strekking voor hen is. Er waren vijf antwoordmogelijkheden met een score ‘1’ voor ‘helemaal niet belangrijk’, ‘3’ voor ‘neutraal’ en ‘5’ voor heel erg belangrijk’. De gemiddelde score voor de holebisteekproef was 2,6 ten opzichte van 2,8 voor de heterosteekproef. Wanneer we kijken naar de uiterste scores zien we de volgende resultaten. Van de holebisteekproef vindt 32,9% geloof of levensbeschouwelijke strekking helemaal niet belangrijk. Bij de heterosteekproef bedraagt dit 25,3%. Het percentage van respondenten dat geloof of levensbeschouwelijke strekking heel erg belangrijk vindt, is 8,3% van de holebi’s, ten opzichte van 10% van de heterogroep.
33
Tabel 5: Geloof of levensbeschouwelijke strekking naar steekproef Holebi
Holebi
Hetero
Hetero
N
%
N
%
Katholiek, praktiserend
116
4,8
60
6,0
0,17
Katholiek, niet-praktiserend
895
37,3
351
35,0
0,20
Christen
18
0,8
4
0,4
0,57
Joods
10
0,4
3
0,3
0,61
Islam
4
0,2
6
0,6
0,20
1235
51,6
394
39,3
0,00*
111
4,6
24
2,4
0,02*
8
0,3
161
16,0
--
2397
100%
997
100%
Vrijzinnig Anders Niet ingevuld Totaal
5.5.
p-waarde
Een progressieve heterosteekproef?
De heterosteekproef is samengesteld uit individuen die op de hoogte waren van de Zzzip²-survey. Dit kan via één van de rekruteringmiddelen die beschreven werden in hoofdstuk vier. Daarnaast gaan we ervan uit dat een deel van de respondenten zijn geïnformeerd over de survey door een holebi uit de familie of vriendenkring. Van deze laatste groep kan een tolerante houding ten opzichte van homoseksualiteit verwacht worden. Aanvullend zijn er de socio-demografische kenmerken van de holebisteekproef (jong en vrijzinnig) die ons doen veronderstellen dat de heterosteekproef van de Zzzip²-studie gemiddeld progressiever is dan de doorsnee Vlaming.
5.6.
Samenvattend
-
De Zzzip²-steekproef bestaat uit 3400 respondenten, waarvan 2397 holebi’s (70,5%) en 1003 hetero’s (29,5%).
-
Van de holebisteekproef is 8% biseksueel.
-
De holebisteekproef is voor 62% samengesteld uit mannen, de heterosteekproef voor 40%.
-
Meer dan 90% van de deelnemers is afkomstig uit België.
-
De holebi- en de heterosteekproef uit de Zzzip² zijn vergelijkbaar.
-
De totale Zzzip²-steekproef is vergelijkbaar met de steekproef van de eerste Zzzip-studie.
34
6. 6.1.
Werk & Studie Opleidingsniveau
In Vlaanderen is er een scala aan onderwijstypes en diploma’s. De deelnemers konden in de Zzzip²-survey hun hoogst behaalde diploma aangeven. Indien de persoon in kwestie nog studeerde werd het hoogst behaalde diploma geïnventariseerd, evenals de studie die momenteel wordt doorlopen. Al deze gegevens werden omgevormd tot drie opleidingsniveaus, namelijk ‘laag’, ‘midden’ en ‘hoog’. Een laag opleidingsniveau komt overeen met een getuigschrift lager onderwijs, een getuigschrift lager secundair onderwijs of geen diploma. Indien de respondent hoogstens het middelbaar onderwijs heeft afgerond, valt deze in de categorie ‘midden’. Iedereen die een diploma hoger dan middelbaar onderwijs heeft behaald, bijvoorbeeld een universitair diploma, werd toegewezen aan de groep met een hoog opleidingsniveau. 6.1.1.
Opleidingsniveau niet-studerende deelnemers
Van de holebisteekproef beschikt 4,9% over een laag opleidingsniveau, bij de heterosteekproef is dit 4,1%. Van de holebi’s valt 13,4% en van de hetero’s 11,0% in de categorie ‘midden’. Van de holebirespondenten heeft 59,3% een diploma hoger onderwijs. Bij de heterorespondenten heeft 58,5% een diploma hoger onderwijs. Beide steekproeven vertonen een gelijke verdeling met betrekking tot opleidingsniveau (p=0,25), maar de Zzzip²-steekproef is gemiddeld een stuk hoger opgeleid dan de algemene Vlaamse bevolking. Dit leiden we af uit de gegevens van de eerste Zzzipstudie. Deze gebruikte namelijk de representatieve APS steekproef. Hieruit kwam naar voren dat in Vlaanderen 23,6% een hogere opleiding heeft genoten. Verder was 45,8% laag opgeleid en 30,7% viel in de categorie ‘midden’. Van de Zzzip²-heterosteekproef was 25,6% op het ogenblik van de survey student, versus 23% van de Zzzip²-holebisteekproef. Ook in de eerste Zzzip-studie zagen we een oververtegenwoordiging van hoog opgeleide respondenten. Daar was 4,5% van de steekproef laag opgeleid en 69,1% had hoger onderwijs gevolgd. Van deze laatste groep had 29,2% een universitair diploma behaald. 6.1.2.
Opleidingsniveau en studierichting studenten
Zoals in voorgaande paragraaf beschreven bestaat een kwart van de totale Zzzip²steekproef uit scholieren en studenten. Naast het hoogst behaalde diploma werd bij deze respondenten het huidige onderwijsniveau en de specifieke studierichting van hun huidige opleiding bevraagd. Van de holebisteekproef had 20% enkel een getuigschrift lager onderwijs of lager secundair onderwijs op zak op het ogenblik van de survey versus 9,5% van de heterosteekproef. Een diploma hoger secundair onderwijs werd behaald door 53% van de holebisteekproef en 61,5% van de heterosteekproef. 27% van de studerende
35
holebi’s beschikt al over een hoger universitair of niet-universitair diploma. Bij de hetero’s bedraagt dit 29%. Om een algemene indicatie te bekomen van het opleidingsniveau van de personen die op het ogenblik van de survey studeerden, werd de onderwijsrichting nagevraagd. Een kleine groep van de jonge deelnemers volgt nog secundair onderwijs. Bij de holebisteekproef zien we de volgende verdeling: algemeen secundair onderwijs 45,1%, beroepssecundair onderwijs 16,7%, kunstsecundair onderwijs 3,9% en technisch secundair onderwijs 34,3%. De cijfers voor de heterosteekproef zijn: algemeen secundair onderwijs 68,2, beroepssecundair onderwijs 0%, kunstsecundair onderwijs 4,5% en technisch secundair onderwijs 27,3%. De studenten werden onderverdeeld in twee groepen, met name universitair onderwijs en hoger niet-universitair onderwijs. Van de holebistudenten volgt 48,2% hoger niet-universitair onderwijs en 51,8% universitair onderwijs. Voor de heterosteekproef zijn deze percentages 53,7% voor nietuniversitair hoger onderwijs en 46,3% voor universitair onderwijs. Van de Zzzip²steekproef kiezen dus meer holebi’s dan hetero’s voor een universitaire opleiding. De verschillen tussen de holebisteekproef en de heterosteekproef zijn niet significant (p<0,001). De studierichting van de huidige studenten werd nagevraagd omdat het idee bestaat dat holebi’s eerder voor andere studierichtingen zouden kiezen dan hetero’s. Concreet leeft het idee dat holebi’s meer kiezen voor creatieve en verzorgende beroepen en minder voor technische en economische richtingen. Voor de totale Zzzip²-steekproef blijken de meest populaire studierichtingen terug te vinden in het sociaal-cultureel onderwijs, het medisch/paramedisch onderwijs, het technisch onderwijs, het economisch/commercieel onderwijs en de lerarenopleiding. Iets minder populair, maar toch nog aanzienlijk vertegenwoordigd zijn opleidingen in het kunstonderwijs en juridisch/bestuurlijk onderwijs. In tabel 6 ziet u een volledig overzicht van het aandeel studenten per steekproef en per studierichting. Uit tabel 6 kan worden afgeleid dat de verdeling van de onderwijsrichtingen zeer gelijk verdeeld is voor de holebisteekproef en de heterosteekproef (p=0,47). Enkele kleine verschillen zijn waarneembaar. Een kleiner percentage van de holebisteekproef kiest voor sociaal-cultureel onderwijs en de lerarenopleiding in vergelijking met de heterosteekproef. De holebistudenten uit de Zzzip²-steekproef kiezen iets vaker voor een medische/paramedisch opleiding of juridisch/bestuurlijke opleiding dan de heterostudenten. Er werden geen studierichtingen gevonden die vaker door holebi’s worden gekozen in vergelijking met hetero’s rekening houdend met geslacht (p=0,44 voor mannen en p=0,45 voor vrouwen).
36
Tabel 6: Studierichtingen naar steekproef Holebi
Holebi
Hetero
Hetero
p-
N
%
N
%
waarde
88
16,3
52
23,9
0,002*
83
15,4
25
11,5
0,54
82
15,2
34
15,6
0,37
64
11,9
28
12,8
0,59
Lerarenopleiding
49
9,1
26
11,9
0,08
Kunstonderwijs
41
7,6
14
6,4
0,89
Juridisch en bestuurlijk onderwijs
38
7,0
12
5,5
0,83
Scholier
24
4,4
3
1,4
0,19
Agrarisch onderwijs
10
1,8
6
2,8
0,85
Openbare orde en veiligheid
6
1,1
1
0,4
0,47
Transport en verkeer
3
0,5
3
1,4
0,28
Horeca, bakker, slager, voeding
2
0,4
0
0
0,40
Kleding, textiel
2
0,4
0
0
0,40
Geschiedenis
1
0,2
3
1,4
0,11
Wijsbegeerte
1
0,2
2
0,9
0,11
Sociaal-cultureel onderwijs Medisch en paramedisch, verzorging, opvoeding Techniek Economisch, administratief en commercieel onderwijs
Niet ingevuld Totaal
6.2.
-540
100%
218
100%
Tewerkstellingsgraad
Om de tewerkstellingsgraad van beide steekproeven na te gaan werd de vraag gesteld of deelnemers op dit moment betaald werk hebben. Er werd aan toegevoegd dat zwartwerk niet meetelt. De antwoordopties op deze vraag waren ‘ja’, ‘nee’ en ‘ik combineer studeren met werken’. Van de holebisteekproef heeft 66,9% betaald werk, bij de heterosteekproef is dit 65,6%. Het percentage deelnemers dat studeren combineert met werken is 5,0% bij de holebisteekproef en 5,8% van de heterosteekproef. Indien het antwoord op de bovenstaande vraag ‘nee’ was, werd een bijkomende vraag gesteld naar de reden waarom de persoon in kwestie geen betaald werk heeft. Voor de holebisteekproef leverde dit volgende resultaten op: 10,6% van deze groep is werkzoekend, waarvan 2,1% op zoek naar een eerste job. Voor het overige is deze groep samengesteld uit 63,5% scholieren en studenten, 2,1% huisvrouwen/huismannen, 6,8% arbeidsongeschikte personen en 13,5% gepensioneerden of bruggepensioneerden. De antwoordcategorie ‘andere reden’ werd
37
door 2,8% aangevinkt. Voorbeelden hiervan waren personen die vrijwilligerswerk doen, tijdskrediet opnemen en kunstenaars. De heterosteekproef is als volgt verdeeld: 6,3% is werkzoekend, waarvan 1,8% op zoek is naar een eerste baan, 59,9% is scholier of student, 3,8% huisman of huisvrouw, 10,5% gepensioneerd, 7,0% is arbeidsongeschikt en 1,4% anders. Zowel bij de holebisteekproef als bij de heterosteekproef was een klein percentage niet ingevuld.
6.3.
Beroepstaken
Het is niet omdat iemand een hoog diploma heeft dat zij/hij daarom ook werkt op het niveau dat je verwacht en vice versa. Daarnaast komt het voor dat mensen in een hele andere sector werkzaam zijn dan waarvoor ze oorspronkelijk hebben gestudeerd. Daarom werden de beroepstaken bevraagd. Respondenten konden aangeven in welke mate ze in hun beroepsleven met de taken opgesomd in onderstaande tabel (zie tabel 7) in aanraking kwamen. Hiervoor kon de respondent gebruik maken van een zevenpuntsschaal waarbij ‘1’ staat voor nooit en ‘7’ voor voortdurend. Tabel 7: Beroepstaken Holebi
Hetero
t-toets
gemiddeld
gemiddeld
(p-waarde)
Bevelen/aanwijzingen opvolgen
4,6
4,6
Paraktisch/uitvoerend werk
4,7
4,5
Mensen helpen
5,0
5,0
Financiële taken
3,3
3,0
Onderneming besturen
3,3
2,8
Creatieve/artistieke taken
2,2
2,2
Nieuwe ideeën/technieken ontwikkelen
3,6
3,8
Vorming/onderwijs/begeleiding
4,2
4,5
-0,34 (0,37) -1,52 (0,06) -0,26 (0,40) -4,11 (0,00)* -5,10 (0,00)* -0,89 (0,19) 1,57 (0,06) 2,87 (0,002)*
Significant meer holebi’s dan hetero’s besturen een onderneming (p<0,001) en ze besteden meer tijd van hun professionele leven aan financiële taken (p<0,001). Verder werden er verschillende worden gevonden met betrekking tot uitvoerend werk als beroepstaak. Holebi’s krijgen hier vaker mee te maken in hun professionele leven dan
38
hetero’s, maar dit verschil is net niet significant (p=0,06). Holebi’s ontwikkelen minder vaak nieuwe ideeën en technieken. Ook dit verschil is net niet significant (p=0,06).
6.4.
Leidinggevende functies
De vraag werd gesteld of iemand in het huidige of vroegere beroepsleven leiding gaf aan andere personen. Dit was het geval bij 36,2% van de holebisteekproef en bij 29,4% van de heterosteekproef. Voor leiding geven als beroepstaak scoorde de holebisteekproef gemiddeld significant hoger dan de heterosteekproef (t=-3,03; p=0,001). Aan de personen die tijdens hun beroepsloopbaan een leidinggevende functie uitoefenden werd de vraag gesteld over hoeveel personen het ging. Diegene met een leidinggevende functie uit de holebisteekproef gaven gemiddeld aan 14,2 personen leiding. Voor de heterosteekproef bedraagt dit cijfer 15,5. Dit verschil is niet significant (t=0,17; p=0,43). Het aantal personen waaraan leiding wordt gegeven varieert tussen 4 en 798.
6.5.
Samenvattend
-
De totale Zzzip²-steekproef is hoog opgeleid. Nett geen 60% heeft een hogere opleiding genoten.
-
Een kwart van de totale steekproef is scholier of studeert.
-
Populaire studierichtingen zijn sociaal-cultureel onderwijs, medisch/paramedisch, technisch, economisch/commerciëel en de lerarenopleiding.
-
Iets meer dan 65% heeft op het ogenblik van deelname betaald werk.
-
Significant meer holebi’s geven leiding aan andere personen en besturen een onderneming in hun beroepsloopbaan in vergelijking met hetero’s.
39
40
7. 7.1. 7.1.1.
Relaties, seksuele identiteit, partner & gezin Seksuele identiteit Samenstelling van de steekproeven
Zoals eerder vermeld werden alle deelnemers op basis van onder andere zelfbenoeming ingedeeld in de holebisteekproef dan wel de heterosteekproef. Dit resulteerde in 2397 holebi’s en 1003 hetero’s. Er werd gebruik gemaakt van een continuümschaal voor zelfbenoeming met volgende antwoordcategorieën: heteroseksueel, meer hetero dan homoseksueel/lesbisch, biseksueel, meer homoseksueel/lesbisch dan hetero, homoseksueel/lesbisch en anders. De volgende antwoordcategorieën werden samengevoegd tot de holebigroep: ‘homoseksueel/lesbisch’, ‘meer homoseksueel/lesbisch dan hetero’ en ‘biseksueel’. De heterogroep zijn die personen die zichzelf hebben benoemd als ‘heteroseksueel’ en ‘meer heteroseksueel dan homoseksueel/lesbisch’. Van de totale holebisteekproef was 8,4% biseksueel. De groep biseksuelen bestaat voornamelijk uit vrouwen (60,7%). Van de biseksuele respondenten zijn 37,8% mannen en 1,5% transgender. De resultaten die werden bekomen op basis van zelfbenoeming werden vergeleken met de gegevens over seksuele fantasieën en seksueel gedrag. Bij eventuele discrepanties tussen zelfbenoeming en het gestelde gedrag werd de respondent door de onderzoekers toegevoegd aan de correcte steekproef. Ook voor de deelnemers die de antwoordcategorie ‘anders’ hadden gebruikt en hierop een onbruikbaar antwoord hadden geformuleerd werden de categorieën ‘seksuele fantasieën’ en ‘seksueel gedrag’ gebruikt om de deelnemer te kunnen toeschrijven aan één van beide groepen. Een onbruikbaar antwoord op het zelfbenoemingsitem kon zijn: ‘mens’, ‘man’, ‘vrouw’, ‘nieuwsgierig’, enz. Aan alle deelnemers werd de vraag gesteld over wie ze seksuele fantasieën hebben. De antwoordmogelijkheden op deze vraag waren: ‘enkel mannen’, ‘enkel vrouwen’, ‘vooral over mannen’, ‘vooral over vrouwen’, ‘net zoveel over mannen als over vrouwen’ en ‘over geen van beide’. Voor de holebigroep vonden we volgende verdeling: 58,6% heeft seksuele fantasieën over enkel mannen of enkel vrouwen; de groep die vooral, dus niet exclusief, seksuele fantasieën heeft over één van beide geslachten bedraagt 30,9% van de totale holebisteekproef; 9,1% geeft aan over beide geslachten seksuele fantasieën te hebben en 1,3% heeft geen seksuele fantasieën. Hoewel we vanuit een conservatieve benadering zouden kunnen verwachten dat de meerderheid van de heteropopulatie enkel over één van beide geslachten seksuele fantasieën heeft, blijkt dit absoluut niet het geval te zijn. Slechts 48,6% van de heterosteekproef heeft seksuele fantasieën over enkel mannen of enkel vrouwen en 24,7% heeft fantasieën over vooral mannen of vooral vrouwen. Evenveel seksuele fantasieën van zowel mannen als vrouwen komt voor bij 4,2% van de heterosteekproef, 4% rapporteert geen seksuele fantasieën te hebben. Bijna 20% van de heterosteekproef heeft deze vraag niet beantwoord. Zoals eerder vermeld, gebeurde de verdeling van de proefpersonen naar de holebisteekproef dan wel de heterosteekproef op basis van zelfbenoeming. Enkel voor de personen die zichzelf niet als holebi dan wel als hetero konden of wilden labelen
41
werd er door de onderzoekers nagegaan op basis van het seksuele gedrag en de seksuele fantasieën in het verleden tot welke steekproef ze behoorden. Het is noemenswaardig dat van de personen die zichzelf (voornamelijk) heteroseksueel noemen 10,4% niet exclusief seksueel contact heeft gehad met mannen of vrouwen. Bijna 1% geeft aan evenveel seksueel contact met mannen als met vrouwen te hebben gehad in zijn of haar leven. 7.1.2.
Coming-out
Op basis van de vragen over seksuele identiteit kregen proefpersonen de holebivragenlijst of de heterovragenlijst. Aan de deelnemende holebi’s werden volgende extra vragen gesteld: ‘Hoe oud was je toen je je voor het eerst aangetrokken voelde tot personen van hetzelfde geslacht?’, ‘Hoe oud was je toen je voor het eerst aan je holebivrienden je seksuele voorkeur bekendmaakte?’ en ‘Hoe oud was je toen je voor het eerst aan iemand anders dan aan je holebivrienden je seksuele voorkeur bekendmaakte?’. Er werd gevraagd de leeftijd te schatten en bij benadering op te geven indien de respondent niet meer wist om welke leeftijden het exact ging. Naast het aangeven van de leeftijd kon een deelnemer ook antwoorden dat hij of zij dit nog niet gedaan heeft of dat een bepaalde vraag niet van toepassing is (bv. de persoon in kwestie heeft geen holebivrienden of had deze niet op het ogenblik van zijn of haar coming-out). Het overgrote deel van de homoseksuele en biseksuele mannen was jonger dan twintig jaar toen ze voor het eerst merkten dat ze zich aangetrokken voelden tot iemand van het zelfde geslacht. Voor bijna de helft van de mannelijke holebisteekproef was dit op het ogenblik dat ze jonger dan 14 jaar oud waren (41,8%). Voor 25,6% was dit gevoel van aantrekking tot een persoon van hetzelfde geslacht er op 14- of 15-jarige leeftijd. De groep van 16 jaar tot 19 jaar omvatte 22,2%. Slechts 10% voelde zich na zijn 20ste levensjaar voor het eerst aangetrokken tot een persoon van hetzelfde geslacht. Van deze groep gaf slechts 1% aan 30 jaar of ouder te zijn geweest toen ze zich voor het eerst aangetrokken voelde tot een persoon van hetzelfde geslacht. Voor de lesbische en biseksuele vrouwen vonden we enigszins vergelijkbare cijfers. 77% van de vrouwelijke holebi’s was jonger dan twintig jaar toen ze zich voor het eerst aangetrokken voelden tot een andere vrouw en 26% van de totale groep was jonger dan 14 jaar. 21% van de vrouwelijke holebisteekproef was 20 jaar of ouder toen ze zich voor het eerst aangetrokken voelde tot iemand van hetzelfde geslacht. Van deze groep was 4,6% 30 jaar of ouder toen ze zich voor het eerst aangetrokken voelden tot een andere vrouw. De gemiddelde leeftijd (16,6 jaar) waarop personen aan hun holebivrienden hun seksuele voorkeur bekend maken ligt significant lager (p<0,001) dan de gemiddelde leeftijd (21,6 jaar) waarop ze aan iemand anders dan aan de holebivrienden hun seksuele voorkeur bekendmaakten. Meer dan de helft van de deelnemende holebi’s informeerde zijn of haar holebivrienden voor hun 25ste levensjaar. Bijna de helft (49,8% van de mannen en 45,4% van de vrouwen) maakte voor het eerst zijn of haar seksuele voorkeur bekend aan holebivrienden tussen de leeftijd van 16 en 24 jaar. Slechts 8,6% van de homoseksuele of biseksuele mannen was jonger dan 16 jaar toen ze voor het eerst aan iemand anders dan de holebivrienden hun seksuele voorkeur
42
bekend maakten. Bij de lesbische en biseksuele vrouwen bedroeg dit aandeel 12,6%. De meerderheid van de holebisteekproef informeerde niet-holebivrienden of familieleden tussen de leeftijd van 16 en 24 jaar. Bij de mannen gaat het om 63,3%, bij de vrouwen om 59,2%. Hoewel er in totaal slechts 17 personen (0,7%) van de totale holebisteekproef 40 jaar of ouder waren toen ze voor het eerst merkten dat ze aangetrokken waren tot een persoon van hetzelfde geslacht, is er toch nog een behoorlijk aandeel personen van ongeveer drie procent die pas op later leeftijd holebivrienden en andere personen informeren over hun seksuele voorkeur. Hier zien we geen verschil tussen mannen en vrouwen.
7.2. 7.2.1.
Relatie en Partner Seksuele contacten
Het aantal partners waarmee een persoon seksueel contact heeft gehad gedurende de laatste zes maanden werd bevraagd, evenals het aantal seksuele partners gedurende het hele leven. Er werd voor de deelnemers verduidelijkt dat er met seksueel contact allerlei manieren van vrijen bedoeld wordt waarbij er contact is met de geslachtsorganen. Dus niet enkel geslachtsgemeenschap. De holebisteekproef wijkt hier significant af van de heterosteekproef (p<0,001). Het aantal seksuele partners gedurende de afgelopen zes maanden bedraagt gemiddeld 4 voor holebi’s tegenover 1,4 voor hetero’s. Het aantal seksuele partners gedurende het ganse leven bedroeg gemiddeld 61,1 voor holebi’s en 11,8 voor hetero’s. Ook deze aantallen zijn significant verschillend van elkaar (p<0,001). 7.2.2.
Vaste partner
Aan de deelnemers werd gevraagd of ze momenteel één of meerdere vaste partner(s) hebben. Conform de definitie van een vaste partner die in deze studie werd gehanteerd, is het perfect mogelijk om meer dan één vaste partner te hebben. Denk maar aan een persoon die gehuwd is met een persoon van het andere geslacht en deze relatie blijft behouden en daarnaast een vaste relatie aangaat met een persoon van hetzelfde geslacht. De definitie die in deze studie werd gebruikt, luidde als volgt: ‘Met een vaste partner bedoelen we een persoon met wie je een stabiele relatie hebt en met wie je je verbonden voelt. Je hoeft niet samen te wonen. Sommige mensen hebben meer dan één vaste relatie (bv. een huwelijkspartner en daarnaast een langdurige relatie).’ Meer dan de helft van de totale steekproef had op het ogenblik van deelname een vaste partner. Bij de holebisteekproef gaf een significant hoger percentage van 60,3% aan een vaste partner te hebben ten opzichte van 50,3% van de deelnemende hetero’s (p<0,001). Holebi’s hebben vaker een vaste partner dan hetero’s, zowel bij mannen als bij vrouwen. Wanneer we de totale steekproef van hetero’s en holebi’s bestuderen, zien we dat vrouwen significant vaker (p<0,001) een vaste partner hebben dan mannen. Bij de homoseksuele of biseksuele mannen heeft een significant groter aandeel van 57,5% een vaste partner tegenover 42% bij de heteromannen (p<0,001). Van de lesbische of biseksuele vrouwen heeft 65% een partner. Bij heterovrouwen bedraagt dit 60,5%. Ook dit verschil is significant (p=0,04). Na controle voor leeftijd blijkt dit laatste verschil net niet significant te zijn (p=0,08). Het gevonden verschil is dus deels te verklaren door het leeftijdsverschil tussen beide groepen. Van de transgenders gaf 61,1% aan geen
43
vaste partner te hebben. Al deze bevindingen werden gecontroleerd voor het effect van leeftijd. 7.2.2.1.
Samenlevingsvorm
Aan de personen met een vaste partner werden enkele bijkomende vragen gesteld over de kwaliteit en de vorm van de relatie. Het huwelijk blijkt significant vaker voor te komen bij hetero’s dan bij holebi’s (p<0,001), ook na controle voor leeftijd en geslacht. Van de holebi’s is 25,6% getrouwd met hun vaste partner. Bij de hetero’s bedraagt dit aantal 40,1%. Het huwelijk blijkt vooral de meest populaire samenlevingsvorm te zijn bij heteromannen: 45% van de heteromannen met een vaste relatie is getrouwd. Bij homoseksuele of biseksuele mannen bedraagt dit 23,9%. Dit verschil is significant (p=0,007). Bij vrouwen is het verschil tussen holebi’s en hetero’s kleiner, maar nog steeds significant (p=0,02): 27,9% van de lesbische of biseksuele vrouwen en 37,6% van de heteroseksuele vrouwen met een vaste partner zijn getrouwd. Voor het overige blijkt 11,4% van de holebisteekproef wettelijk en 32,2% feitelijk samen te wonen, 30,6% woont niet samen. Bij de heterosteekproef woont 26,2% niet samen. Het verschil met de holebisteekproef is significant, ook na controle voor leeftijd en geslacht (p<0,001). Voor wettelijk of feitelijk samenwonen kiezen respectievelijk 8,9% en 24,8% van de personen uit de heterosteekproef met een vaste partner. Het verschil met de holebisteekproef is significant bij mannen voor zowel wettelijk (p=0,02) als feitelijk (p<0,001) samenwonen. Voor vrouwen zijn de verschillen niet significant voor wettelijk (p=0,06) en feitelijk (p=0,51) samenwonen. 7.2.2.2.
Meer dan één vaste partner
Zoals vermeld, werd er ook geïnventariseerd hoeveel vaste partners een persoon heeft. Het hebben van meer dan één vaste partner werd frequenter gemeld bij holebi’s dan bij hetero’s. Net geen 2% van de holebi’s (N=46) en 0,5% (N=5) van de hetero’s hebben twee vaste partners. Van deze 46 holebi’s met meer dan één vaste partner is 72% van het mannelijke geslacht. Het verschil tussen de holebisteekproef en de heterosteekproef is hier significant, ook na controle voor leeftijd en geslacht (p=0,006). 7.2.2.3.
Kwaliteit van de relatie
Aan iedere deelnemer met een vaste relatie werd de kwaliteit van deze relatie bevraagd aan de hand van de ‘Quality Marriage Index’ (Norton, 1983). De onderstaande resultaten hebben betrekking op de vaste partner die als eerste gerangschikt werd door diegene die meer dan één vaste partner hebben. Volgende items van de QMI werden nagevraagd: ‘We hebben een goede relatie’, ‘Mijn relatie met mijn partner is zeer stabiel’ ,‘Mijn relatie met mijn partner is sterk’, ‘Mijn relatie met mijn partner maakt me gelukkig’ en ‘Ik voel me echt deel van een team met mijn partner’. De antwoordmogelijkheden op deze items varieerden van ‘1’ wat staat voor niet akkoord tot ‘5’ akkoord. Hoe hoger de gemiddelde score, hoe beter de kwaliteit van de relatie wordt ingeschat. Zowel de holebisteekproef als de heterosteekproef beoordeelt hun relatie als goed met een gemiddelde score van 4,7 op 5. Ook met betrekking tot de overige items scoren de holebisteekproef en de heterosteekproef zeer gelijklopend. De somscore voor alle items resulteert in een iets hogere/betere inschatting van de eigen relatie door holebi’s (22,8) in vergelijking met hetero’s (22,6), maar dit verschil is niet significant (p=0,12).
44
7.3.
Kinderen en kinderwens
Van de deelnemende holebi’s had 15,4% op het ogenblik van deelname kinderen. Bij de heterosteekproef was dit aandeel significant groter (p<0,001), ook na controle voor leeftijd en geslacht. Daar had op het ogenblik van deelname 37,6% kinderen. Ter introductie van de vragen over kinderen werd verduidelijkt dat we in deze studie met kinderen ook kinderen bedoelden die mogelijk momenteel geen deel (meer) uitmaakten van het gezin of meerderjarig waren. Ook kinderen die verwacht werden, werden meegeteld. Tabel 8: Kinderen naar steekproef Holebi
Hetero
Wel
15,4%
37,6%
Niet
84,6%
62,4%
Totaal
100%
100%
7.3.1.
Kinderwens
Zowel aan de personen die al kinderen hebben als aan de personen die (nog) geen kinderen hebben, werd gevraagd of ze nog kinderen zouden willen. Bij de holebi’s zegt 24,9% van de deelnemers die al kinderen hebben dat ze nog kinderen willen in de toekomst, 8,7% weet nog niet of ze in de toekomst nog kinderen willen. De overige groep (66,4%) wil in de toekomst geen kinderen meer. Dezelfde vraag werd gesteld aan holebi’s die geen kinderen hebben. Dit leverde volgende resultaten op: ‘ja, ik wil nu kinderen’ (3,7%), ‘ja, ik wil in de toekomst nog kinderen’ (23,6%), ‘ja, vroeger wel maar nu niet meer’ (16,4%), ‘er mogen kinderen komen, maar het hoeft niet’ (9,7%), ‘ik weet nog niet of ik kinderen wil’ (16,5%) en ‘nee, ik heb/had geen kinderwens’ (30,1%). Bij de heterosteekproef heeft/had 10,8% van de personen die geen kinderen hebben geen kinderwens. Er is een significant verschil (p<0,000) in kinderwens bij de respondenten uit beide steekproeven die geen kinderen hebben. Bij holebi’s zonder kinderen zien we een significant verschil in kinderwens (p=0,006): 19,4% van de vrouwen aangeeft geen kinderwens te hebben en deze ook nooit gehad te hebben. Bij de mannen bedraagt dit aandeel 35,1% (p<0,001). Er is een duidelijk verschil tussen de kinderwens bij homoseksuele en biseksuele mannen enerzijds en lesbische of biseksuele vrouwen anderzijds. Van de mannen die al kinderen hebben, geeft 17,3% aan zeker nog kinderen te willen en 5,8% weet het nog niet zeker. Bij vrouwen die al kinderen hebben wil 29,6% nog kinderen en 10,9% weet het nog niet precies. Het verschil tussen homoseksuele en biseksuele mannen met kinderen en lesbiennes en biseksuele vrouwen is verschillend wat betreft de toekomstige kinderwens (p<0,001). 7.3.2.
Afkomst van de kinderen
Er werd bevraagd of kinderen afkomstig zijn uit een holebirelatie, een heterorelatie, adoptie, een nieuwe partner (stiefkinderen) of pleegzorg (pleegkinderen). In tabel 9 wordt een overzicht gegeven voor beide steekproeven. Aangezien sommige deelnemers
45
meer dan één kind hebben en deze kinderen niet altijd dezelfde afkomst hebben, kon een deelnemer hier meer dan één antwoord aanduiden. Van alle holebi’s met kinderen antwoordde 61% dat er één of meerdere van hun kinderen afkomstig zijn uit een heterorelatie. Van deze kinderen werd 17% verwekt binnen een holebirelatie, 18% werd geadopteerd, 9% zijn stiefkinderen en 2% pleegkinderen. De bevinding dat 61% van de kinderen die worden opgevoed door één of meerdere personen met een homoseksuele oriëntatie werd meer in detail onderzocht met betrekking tot de leeftijd van de ouders. Er werd namelijk gekeken naar het aantal kinderen afkomstig uit een heterorelatie per leeftijdscategorie waartoe de holebi-ouder behoort. Holebi-ouders van 70 jaar of ouder geven aan dat 100% van hun kinderen afkomstig is uit een heterorelatie. Voor de 60- tot 70 jarigen is dit nog steeds het geval voor 98% van de kinderen. Ook 81,7% van de ouders tussen 50 en 60 geven te kennen dat hun kind werd verwekt binnen een heterorelatie. Verder blijkt dat 63,4% van de 40- tot 50 jarigen, 26,9% van de 30- tot 40 jarigen en 44,8% van de 20- tot 30 jarigen kinderen te hebben die afkomstig zijn uit een heterorelatie. Eén holebi jonger dan twintig heeft een kind. Dit kind is eveneens afkomstig uit een heteroseksuele relatie. Tabel 9: Afkomst van kinderen naar steekproef Holebi
Hetero
Uit holebirelatie
17%
0%
Uit heterorelatie
61%
94,4%
Adoptie
18%
0,8%
Stiefkinderen
9%
4,4%
Pleegkinderen
2%
0,4%
7.4.
Samenvattend
-
Coming-out gebeurt zelden na de leeftijd van 30 jaar.
-
Holebi’s hebben meer seksuele partners tijdens hun leven dan hetero’s.
-
Meer holebi’s (60,3%) dan hetero’s (50,3%) hadden op het moment van deelname een vaste partner.
-
Holebi’s (25,6%) met een vaste partner zijn minder vaak gehuwd dan hetero’s (40,1%).
-
Meer dan 60% van de kinderen die worden opgevoed door een holebi zijn afkomstig uit een heterorelatie.
46
8. 8.1.
Stigma, attitudes & stereotypieën Homonegativiteit door hetero’s
We gaan ervan uit dat homoseksualiteit steeds meer geaccepteerd wordt, dit blijkt ook uit onderzoek (Keuzenkamp, 2010). Uit eerder onderzoek weten we dat flagrante vormen van homonegativiteit zeldzaam zijn (Dewaele, 2010). We zien twee mannen of twee vrouwen vaker dan vroeger hand in hand over straat lopen. De meeste hetero’s gaan er ook van uit dat ze tolerant zijn ten opzichte van holebi’s en homoseksualiteit accepteren. Hoewel we op gezette tijden berichten kunnen lezen over agressie tegen holebi’s in grote steden is België op wereldschaal een erg holebi-tolerant land. Vroeger werd homonegativiteit door hetero’s gemeten aan de hand van het aantal uitingen en uitlatingen die zeer ernstig zijn zoals iemand openlijk beledigen of fysiek lastigvallen (bv. spugen op mensen). Vandaag de dag zullen veel minder mensen dan 50 jaar geleden van mening zijn dat holebi’s niet mogen trouwen of zullen bijvoorbeeld veel minder ouders er een probleem mee hebben dat de leerkracht van kun kind homo of lesbisch is omdat de ouderwetse, traditionale homonegativiteit die vaak gebaseerd was op religieuze ideeën heeft plaatsgemaakt voor een moderne variant van homonegativiteit, die vaak implicieter en subtieler is (Morrison, 2002). Een voorbeeld van moderne homonegativiteit zou kunnen zijn: ‘Ik heb niets tegen homo’s, maar waarom moeten ze zich altijd zo aanstellen.’ In deze studie werden een aantal opinies bevraagd die eerder werden bevraagd en beschreven in Vlaamse en Nederlandse rapporten (Keuzenkamp, 2006; Noppe, 2007). De minimale score van ‘1’ komt overeen met ‘helemaal oneens’ en maximale score van vijf komt overeen met ‘helemaal eens’. De gemiddelde score voor de totale steekproef bedraagt 14,13 met een standaarddeviatie van 2,36. De interne consistentie (α) voor de gebruikte schaal is 0,57. Vrouwen (13,6) scoren gemiddeld lager dan mannen (15,2) op deze homonegativiteitschaal. Het verschil tussen mannen en vrouwen is significant (t=2,25; p=0,01) wat wil leggen dat mannen negatiever staan dan vrouwen ten opzichte van homoseksualiteit en holebi’s. In tabel 10 worden de resultaten voor de verschillende items weergegeven. Uit deze resultaten kunnen we besluiten dat heteromannen over het algemeen iets minder tolerant zijn ten opzichte van holebi’ en een iets hogere mate van homonegativiteit vertonen dan heterovrouwen.
47
Tabel 10: Homonegativiteit bij heteromannen en heterovrouwen
Er is over het algemeen te veel aandacht voor homoseksualiteit Holebi’s moeten niet zo overdrijven
Man
Vrouw
Gemiddeld
Gemiddeld
(SD)
(SD)
3,19 (0,87)
2,36 (0,91)
2,75 (1,14)
2,24 (1,06)
2,69 (1,13)
2,33 (1,15)
2,33 (1,26)
1,80 (1,07)
2,13 (1,52)
2,20 (1,47)
2,79 (1,53)
3,10 (1,67)
Als holebi’s net zo behandeld willen worden als iedereen moeten ze niet zo veel drukte maken over hun seksuele voorkeur Holebi’s zijn abnormaal Kinderen zouden in België moeten leren dat het normaal is om holebi te zijn Ik vind dat gelijke rechten voor holebi’s een bedreiging zijn voor onze normen en waarden
t-toets (p-waarde) 3,52 (0,0004)* 2,80 (0,003)* 2,39 (0,009)* 2,74 (0,003)* -0,25 (0,40) -1,14 (0,13)
We willen per stelling ook meegeven hoeveel procent van de heterosteekproef het eens of helemaal eens is aangezien dit het percentage weergeeft van Vlamingen met een extreme houding ten aanzien van homoseksualiteit. Met de eerste stelling ‘Er is over het algemeen te veel aandacht voor homoseksualiteit’ is 3,3% het helemaal eens en 8,5% het eens. Met de stelling ‘Holebi’s moeten niet zo overdrijven’ is 4,5% van de heterosteekproef het helemaal eens en 12,5% het eens. Ten derde was er de stelling ‘Als holebi’s net zo behandeld willen worden als iedereen, moeten ze niet zo veel drukte maken over hun seksuele voorkeur. Meer dan 20% van de heterosteekproef is het eens of helemaal eens met deze stelling. De vierde stelling was ‘Holebi’s zijn abnormaal’. Met deze stelling is 16,7% van de heterosteekproef het eens of helemaal eens. ‘Kinderen in België zouden moeten leren dat het normaal is om holebi te zijn’ was de volgende stelling. Bijna de helft (49,9%) van de heterosteekproef gaat er helemaal niet mee akkoord dat kinderen dit zouden moeten leren. De laatste stelling was ‘Ik vind dat gelijke rechten voor holebi’s een bedreiging zijn voor onze normen en waarden’. Minder dan de helft van de heterosteekproef (46%) is het hiermee niet eens.
8.2.
Waardering van het holebi-ouderschap en -huwelijk door onbekenden
De waardering van het holebihuwelijk en holebi-ouderschap werd nagevraagd bij hetero’s. Aanvullend werd aan holebi’s gevraagd een inschatting te maken van deze waardering. Volgend item werd daarom voorgelegd aan de deelnemende holebi’s. ‘We vroeger aan 10 hetero’s wat zij vinden van het holebihuwelijk. Hoeveel van de 10 hebben geantwoord dat zij voorstander zijn van het holebihuwelijk?’ Alle holebi’s samen scoren gemiddeld 5,33 op 10. Zij denken dus dat iets meer dan de helft van de
48
Vlamingen voorstander is van het holebihuwelijk. Na het opsplitsen naar geslacht zien we dat voor homoseksuele of biseksuele mannen de score 5,25 op 10 is en voor lesbiennes en biseksuele vrouwen 5,47 op 10. We leggen de cijfers van de heteroseksuele deelnemers hiernaast. Zij kregen dus de vraag gesteld hoe ze tegenover het holebihuwelijk staan en of ze hun mening te kennen wilden geven door het geven van een score tussen 1 en 10, met een score 10 die staat voor ‘volledig mee eens’. Alle hetero’s samen geven een gemiddelde score van 4,64. De heteroseksuele mannen staan negatiever tegenover het holebihuwelijk (4,26) dan de heterovrouwen (4,81). Over het algemeen staan hetero’s dus minder positief tegenover het holebihuwelijk dan holebi’s denken. Het verschil tussen deze twee scores is zelfs significant (p < 0,001). Dezelfde vragen werden ook gesteld met betrekking tot adoptie door een holebikoppel, homo-ouderschap en lesbienne-ouderschap. Met betrekking tot adoptie door een holebikoppel kwam de waardering van de hetero’s (4,56 op 10) bij benadering overeen met de inschatting van deze waardering door holebi’s (4,63). Deze twee cijfers verschillen niet significant van elkaar (p=0,26). Heteromannen (4,29) staan minder positief tegenover adoptie door een holebikoppel dan heterovrouwen (4,67). De perceptie van holebimannen (4,45) over de waardering door hetero’s is ook lager dan deze van holebivrouwen (4,9). Ook hier schatten holebi’s in dat hetero’s positiever staan ten opzicht van adoptie door een holebikoppel dan ze in werkelijkheid doen. De waardering van lesbienne-ouderschap door hetero’s komt uit op 4,51 op 10. Dit is significant afwijkend van de inschatting die holebi’s hierover geven van 5,05 op 10 (p<0,001). De waardering wordt dus hoger ingeschat door holebi’s dan ze in werkelijkheid is. Hier zien we opnieuw het fenomeen dat vrouwen een hogere score dan wel inschatting van de score (holebi’s: 5,1 en hetero’s: 4,57) geven dan mannen (holebi’s: 5,02 en hetero’s: 4,33). We zien het omgekeerde fenomeen met betrekking tot homo-ouderschap, namelijk dat holebi’s een lagere waarderingsscore verwachten (4,18 op 10) dan diegene die effectief gegeven wordt door de hetero’s (4,56 op 10). Deze cijfers zijn significant verschillend van elkaar (p<0,001). Het waarderingscijfer van hetero’s voor homo-ouderschap ligt zelf iets hoger dan dit voor lesbienne-ouderschap. Heteromannen (4,31) scoren iets lager dan heterovrouwen (4,66) in hun waardering. Bij holebi’s kunnen we een omgekeerde trend vaststellen. Lesbiennes en biseksuele vrouwen verwachten een minder goede waardering van het homo-ouderschap door hetero’s (4,14) dan homoseksuele of biseksuele mannen (4,21).
8.3.
Waardering van het holebi-ouderschap door familie en omgeving
Een individu en een familie maken steeds deel uit van een groter geheel. De rollen die een persoon te vervullen heeft, worden deels gekleurd door de omgeving waarin hij of zij functioneert en de personen die deel uitmaken van deze omgeving. Er werd aan de deelnemers met kinderen van de holebisteekproef gevraagd hoe personen uit hun omgeving reageren op hen als holebi-ouder. Deze vraag werd gesteld met betrekking tot een aantal belangrijke sleutelfiguren. Naast het bevragen van de reactie van ouders en andere familieleden werd ook de reactie van de eventuele ex-partner, leerkrachten, medeleerlingen van de kinderen, andere ouders en buren bevraagd. Er kon een score gegeven worden die varieert van 1 tot en met 5 waarbij 1 staat voor ‘erg negatief’, 3 voor ‘neutraal’ en 5 voor ‘erg positief’. Indien een bepaalde persoon of groep niet voorkomt in het leven van een deelnemer of iemand uit de directe omgeving niet weet
49
dat hij of zij holebi is, kon de antwoordcategorie ‘niet van toepassing’ gebruikt worden. In onderstaande tabel (zie tabel 11) wordt een overzicht gegeven van de gemiddelde scores en de scores per geslacht. Tevens blijkt dat het verschil in reageren door personen uit de omgeving ten opzichte van homoseksuele en biseksuele mannen en lesbische en biseksuele vrouwen significant verschillend is. Significant verschillende reacties voor mannen tegenover vrouwen werden gevonden voor moeders, vaders, broers en zussen, andere familieleden, collega’s, andere ouders, leerkrachten op de school van het kind, leerlingen op de school van het kind en buren. Al deze groepen reageren significant positiever op lesbiennes en biseksuele vrouwen in hun rol als ouder dan dat ze reageren op homoseksuele en biseksuele mannen die ouder zijn van één of meer kinderen (p waarde overal kleiner of gelijk aan 0,001). Enkel de gemiddelde reactie van de eventuele heteroseksuele ex-partner is niet significant lager voor homoseksuele of biseksuele mannen in vergelijking met de gemiddelde reactie van de ex-partner op lesbische of biseksuele vrouwen in hun rol als ouder. Tabel 11: Hoe reageren mensen in de omgeving op een persoon als holebi ouder? Een overzicht gemiddelde scores. t-test Holebi
Holebi
Holebi
vrouwen versus
algemeen
mannen
vrouwen
mannen
(p-waarde) Moeder
3,67
3,35
3,87
Vader
3,46
3,06
3,71
Broers en zussen
3,91
3,60
4,10
Andere familieleden
3,70
3,40
3,90
Collega’s
3,95
3,69
4,12
Heterosexuele ex-partner
3,15
3,05
3,23
Andere ouders
3,39
3,15
3,56
Leerkrachten op school kind
3,44
3,19
3,61
Leerlingen op school kind
3,37
3,19
3,50
Buren
3,58
3,38
3,71
50
-3,41 (p<0,001)* -4,24 (p<0,001)* -3,86 (p<0,001)* -3,65 (p<0,001)* -3,82 (p<0,001)* -1,41 (p=0,08) -3,63 (p<0,001)* -4,03 (p<0,001)* -3,32 (p<0,001)* -3,31 (p<0,001)*
8.4.
Perceptie van schoolcultuur en bedrijfscultuur
Aan iedere deelnemer, los van het feit of ze tot de holebisteekproef dan wel tot de heterosteekproef behoren, werd gevraagd naar de schoolcultuur of de bedrijfscultuur ten opzichte van holebi’s. Heel concreet werd er aan iedereen die voordien had aangegeven dat hij of zij nog studeert gevraagd of ze een tolerante schoolcultuur ervaren ten opzichte van holebi’s in zijn of haar onderwijsinstelling. Er werd gespecificeerd dat we met een tolerante schoolcultuur bedoelen dat alle leerlingen met verschillende kenmerken zich gewaardeerd voelen op school. Voor deelnemers die voordien hadden aangegeven dat ze werken, werd dezelfde vraag gesteld over de bedrijfscultuur. Er kon een antwoord gegeven worden op een schaal van 1 tot en met 5 waarbij 1 staat voor ‘niet akkoord’ en 5 voor ‘akkoord’. Holebi’s en hetero’s scoren voor zowel schoolcultuur als voor bedrijfscultuur ongeveer 4 op 5 gemiddeld. Deze verschillen zijn niet significant afwijkend van elkaar (schoolcultuur, p=0,31 en bedrijfscultuur, p=0,56). We kunnen dus stellen dat het klimaat in de Vlaamse scholen en bedrijven als tolerant wordt ervaren.
8.5.
Samenvattend
-
Van de heterosteekproef is 16,7% het eens dat holebi’s abnormaal zijn.
-
De waardering van het holebihuwelijk door hetero’s wordt te positief ingeschat door holebi’s.
-
De directe omgeving en familie reageren significant beter op holebimoeders dan op holebivaders in hun rol als ouder.
-
De perceptie van de schoolcultuur en de bedrijfscultuur is dat deze tolerant is ten aanzien van homoseksualiteit.
51
52
9. 9.1.
Minderheidsstressoren & discriminatie Discriminatie
Met enige regelmaat wordt er in de pers melding gemaakt van homofoob geweld. Maar in het dagelijks leven van de Vlaamse holebi is het niet voldoende relevant om enkel met deze zeer extreme gevallen rekening te houden bij het voeren van onderzoek naar discriminatie. De prevalentie van deze extreme vorm van discriminatie is namelijk in absolute aantallen relatief laag. Naast deze extreme vorm van geweldadige discriminatie worden holebi’s in het dagelijks leven op veel frequentere basis geconfronteerd met meer subtiele vormen van discriminerend gedrag. Omdat een opeenstapeling van deze subtielere discriminerende ervaringen ook een zeer ingrijpend effect kan hebben op een persoon, voornamelijk op zijn of haar mentaal welbevinden, onderzoeken we deze subtiele vormen van discriminatie. We stelden een aantal vragen over het meemaken van verschillende vormen van discriminatie tijdens de afgelopen zes maanden. Deze vragen waren een selectie uit het ‘Experiences Of Discrimination’ (EOD) instrument dat werd ontwikkeld door Nancy Krieger (Krieger, 2005). De interne consistentie (α=0,86) werd berekend, evenals het algemene gemiddelde van alle items voor de volledige steekproef (14,74) en de bijbehorende standaarddeviatie (6,5). De tien items die werden geselecteerd waren deze die dagdagelijkse onterechte en ongelijke behandeling in kaart brengen, zoals “je bent met minder respect behandeld dan anderen”. Het betreft vooral passieve en subtiele manifestaties van discriminatie. Door te peilen naar deze subtiele vormen van discriminatie krijg je een hoger aantal respondenten dat aangeeft de laatste zes maanden slachtoffer te zijn geweest van discriminatie dan wanneer je enkel zou peilen naar pure verbale en fysieke agressie. De variabelen die het dichtst aansluiten bij verbale en fysieke discriminatie en/of geweld zijn (i) je bent uitgescholden of beledigd (verbale discriminatie) en (ii) je bent bedreigd of lastiggevallen (fysieke agressie). De holebisteekproef en de heterosteekproef wijken niet significant af van elkaar met betrekking tot de totale cijfers van het ervaren van discriminatie. Iedereen heeft wel eens het gevoel gediscrimineerd te worden in de looptijd van een half jaar. De somscore voor negen discriminatie items (item 4 werd niet meegenomen in de analyses omdat dit slechts door 10% van de repondenten werd beantwoord) was 13,05 voor de holebisteekproef. Voor de heterosteekproef was de somscore 13,86. Deze somscores voor discriminatie in de afgelopen zes maanden verschillen significant van elkaar (p=0,009). Voor een gedetailleerd vergelijkend overzicht voor beide steekproeven, zie tabel 12. In deze studie wilden we specifiek onderzoeken hoe vaak het voorkomt dat personen gediscrimineerd worden omwille van hun seksuele oriëntatie. De cijfers die hier gerapporteerd worden zijn de cijfers van de holebisteekproef en zijn enkel van toepassing op de afgelopen zes maanden. In deze steekproef was 40,6% één of meerdere keren minder vriendelijk behandeld dan anderen, 39,4% gaf te kennen één of meerdere malen met minder respect dan anderen behandeld te zijn geweest en 19,7% rapporteert één of meerdere keren een slechtere dienstverlening dan anderen te hebben gekregen in openbare gelegenheden zoals bijvoorbeeld een restaurant of een winkel. Verder heeft 42,9% ervaren dat mensen zich tegenover hen gedroegen alsof ze
53
niet slim waren, ze bang waren van hen (24,7%), ze dachten dat ze oneerlijk waren (18,3%) of alsof ze beter waren dan hen (47,1%). Van de volledige holebisteekproef werd 35,3% in de laatste zes maanden één of meerdere malen uitgescholden of beledigd en 18,4% werd bedreigd of lastiggevallen. Nadien werd gevraagd of de ervaren discriminatie gedurende de afgelopen zes maanden toegeschreven kon worden aan seksuele geaardheid. Op deze vraag antwoordden 17,7% positief. Deze 17,7% bevat dus personen die op subtiele en/of expliciete wijze discriminatie ervaren hebben. Hoewel lesbiennes en biseksuele vrouwen iets meer discriminatie rapporteren (13,11) dan homoseksuele en biseksuele mannen (12,97) verschillen deze somscores niet significant van elkaar (p=0,29). Tabel 12: Gemiddelde score per item voor de holebisteekproef en de heterosteekproef en de vergelijking van beide gemiddelden (* = significant) Holebi
Hetero
Gemiddeld
Gemiddeld
(SD)
(SD)
1,63 (1,01)
1,84 (1,09)
1,62 (1,02)
1,82 (1,15)
1,28 (0,68)
1,37 (0,66)
1,5 (0,55)
1,59 (0,95)
1,42 (0,92)
1,37 (0,75)
1,28 (0,74)
1,32 (0,62)
1,93 (1,32)
2,24 (1,31)
Je bent uitgescholden of beledigd
1,54 (0,94)
1,57 (0,99)
Je bent bedreigd of lastig gevallen
1,25 (0,63)
1,23 (0,59)
Je bent gevolgd in winkels
1,06 (0,38)
1,07 (0,45)
Je bent minder vriendelijk behandeld dan anderen Je bent met minder respect behandeld dan anderen Je kreeg een slechtere dienstverlening dan anderen in openbare ruimtes Mensen gedroegen zich alsof ze dachten dat je niet slim bent Mensen gedroegen zich alsof ze bang waren van jou Mensen gedroegen zich alsof ze denken dat je oneerlijk bent Mensen gedroegen zich alsof ze beter waren dan jou
9.1.1.
t-toets (p-waarde) 3,32 (0,0005)* 3,15 (0,0008)* 2,18 (0,01)* 0,22 (0,4) -0,81 (0,21) 0,91 (0,18) 3,581 (0,0001)* 0,38 (0,35) -0,53 (0,30) 0,22 (0,41)
Daders van discriminatie tegen holebi’s
Aan de holebi’s die de afgelopen zes maanden gediscrimineerd werden, werden enkele vragen gesteld over de dader van het meest ernstige voorval. Naast het geslacht van
54
de dader werd de leeftijd (bij benadering) en de afkomst van de dader nagevraagd bij het slachtoffer van het delict. De antwoordcategorieën met betrekking tot afkomst waren: West-europees, Oost-Europees, Noord-Afrikaans, Zuid-Afrikaans, Aziatisch, anders en ik weet het niet. Aangezien deze informatie het meest ernstige voorval van discriminatie betrof, werden de daderprofielen opgesteld van de daders van verbale uitlatingen en daarnaast van de daders die slachtoffers bedreigd hadden of lastiggevallen. Algemeen kan worden gesteld dat de daders jong zijn. Van de personen die iemand hebben uitgescholden of beledigd is 54,7% jonger dan 30 jaar. De leeftijdsgroep tussen 30 en 50 vertegenwoordigt 38,5%. Slechts 6,8% is 50 jaar of ouder. Ook de daders die een persoon hebben bedreigd of lastiggevallen omwille van zijn of haar seksuele geaardheid zijn jong: 56,9% is 30 jaar of jonger, waarvan 26% zelfs jonger is dan 20 jaar. Ook hier is de groep van 50 jaar en ouder ondervertegenwoordigd met 7,8%. Met betrekking tot de etniciteit van de dader kunnen we vaststellen dat het grootste deel van West-Europese herkomst is (58,3% voor verbale discriminatie en 57,8% voor de fysieke variant). Er is een oververtegenwoordiging van Noord-Afrikaanse daders voor zowel verbale discriminatie (24%) en fysieke discriminatie (25%) in vergelijking met het aandeel dat deze groep vertegenwoordigt in de totale Vlaamse bevolking. Ook Noord-Europese en OostEuropese daders zijn met ongeveer 4% oververtegenwoordigd.
9.2. 9.2.1.
Minderheidsstressoren Genderidentiteit
Naast het biologische geslacht heeft ieder persoon ook een gender. Gender duidt dus niet op dit biologische geslacht, maar op de identiteit die iemand ervaart en de gedragsaspecten die hieraan gekoppeld zijn. In de meeste gevallen sluiten geslacht en gender van een persoon op elkaar aan. Bij een minderheidsgroep kunnen we vaststellen dat geslacht en gender niet of niet volledig overeenkomen. Sommige mannen gedragen zich bijvoorbeeld niet mannelijk volgens de normen die ons zijn aangeleerd. In onze maatschappij wordt bepaald gedrag namelijk als typisch mannelijk of typisch vrouwelijk bestempeld en er wordt van iedereen verwacht zich conform deze ongeschreven regels te gedragen. Deze genderstereotiepe ideeën zijn dat vrouwen zich verzorgend en vriendelijk moeten gedragen en mannen eerder stoer en macho. Indien een persoon zich niet gedraagt of voelt conform zijn of haar biologische geslacht wijkt zijn/haar genderidentiteit af van dit geslacht. Zoals eerder vermeld, wordt dit als afwijkend beschouwd en kan het uiten van een niet-conforme genderidentiteit leiden tot het viseren van de persoon in kwestie. Geviseerd worden zal voor vele personen een stressor zijn. Deelnemers werd gevraagd aan te geven in hoeverre ze het eens zijn met een reeks uitspraken over hun mannelijkheid en vrouwelijkheid. De items werden geselecteerd uit de Welebi-studie die eerder in Vlaanderen werd uitgevoerd (Schoonacker, 2009). De interne consistentie voor de gebruikte items is 0,94, het gemiddelde voor alle items 25,4 en de bijbehorende standaarddeviatie 2,2. De antwoordcategorieën varieerden van helemaal oneens wat overeenkwam met een score ‘1’ tot helemaal eens wat overeenkwam met een score ‘5’. In tabel 13 wordt een overzicht gegeven van de gemiddelde scores per item voor mannen en vrouwen, per steekproef. De items over mogelijke negatieve reacties omdat de respondent te mannelijk of vrouwelijk is/was, werden beantwoord met nooit, soms zelden of altijd waarbij “1” overeenkwam met nooit en “5” met altijd.
55
Tabel 13: Gemiddelde scores en significantieniveau op de items voor genderidentiteit bij de holebisteekproef en heterosteekproef onderverdeeld naar geslacht. Mannen Holebi
Hetero
Gemiddeld
Gemiddeld
(SD)
(SD)
Ik voel me vrouw
1,19 (0,54)
1,08 (0,27)
Ik voel me man
4,82 (0,47)
4,83 (0,53)
Ik gedraag me “vrouwelijk”
1,69 (0,88)
1,49 (0,76)
Ik gedraag me “mannelijke”
4,04 (0,82)
4,34 (0,76)
Ik zie er “vrouwelijk” uit
1,29 (0,60)
1,11 (0,48)
Ik zie er “mannelijk” uit
4,28 (0,78)
4,49 (0,86)
Ik wou dat ik meer “vrouwelijk” was Ik wou dat ik meer “mannelijk” was Kreeg je ooit negatieve reacties omdat je te vrouwelijk was? Kreeg je ooit negatieve reacties omdat je te mannelijk was?
1,44 (0,83)
1,29 (0,65)
2,64 (1,35)
2,35 (1,33)
1,75 (0,96)
1,30 (0,75)
1,15 (0,43)
1,37 (0,71)
Vrouwen t-toets (p-waarde) -2,08 (0,02)* 0,03 (0,49) -2,13 (0,02)* 3,44 (0,0003)* -2,90 (0,002)* 2,53 (0,006)* -1,77 (0,04)* -2,04 (0,02)* -1,16 (0,12) 4,46 (0,001)*
Holebi
Hetero
Gemiddeld
Gemiddeld
(SD)
(SD)
4,58 (0,73)
4,80 (0,52)
1,39 (0,79)
1,10 (0,42)
3,77 (0,95)
4,40 (0,71)
2,23 (1,03)
1,59 (0,84)
3,87 (0,93)
4,48 (0,73)
1,95 (1,00)
1,23 (0,51)
2,72 (1,34)
2,68 (1,32)
1,51 (0,86)
1,27 (0,76)
1,06 (0,69)
1,24 (0,57)
1,96 (0,90)
1,42 (0,70)
t-toets (p-waarde) 3,89 (0,0001)* -5,05 (0,001)* 8,90 (0,001)* -8,27 (0,001)* 8,79 (0,001)* -10,17 (0,001)* -0,39 (0,35) -3,66 (0,001)* 0,60 (0,72) -8,02 (0,001)*
9.2.1.1.
Genderidentiteit bij lesbische en biseksuele vrouwen
Lesbische en biseksuele vrouwen verschilden duidelijk in hun genderidentiteitsbeleving in vergelijking met heterovrouwen. Uit tabel 10 kan worden afgeleid dat lesbische en biseksuele vrouwen enerzijds en heteroseksuele vrouwen anderzijds significant van elkaar verschillen op het merendeel van de items. Er werd een somscore gemaakt van alle items met betrekking tot vrouwelijke genderidentiteit en een somscore van alle items met betrekking tot mannelijke genderidentiteit. De items over mogelijke negatieve reacties werden niet mee opgenomen in de somscores. Lesbiënnes en biseksuele vrouwen (som=10,06) scoren significant hoger (p<0,001) op de mannelijke items dan heteroseksuele vrouwen (som=8,65). Voor de vrouwelijk items scoren de vrouwen van de holebisteekproef significant lager (p<0,001) met een gemiddelde somscore van 15,5 wanneer we vergeleken worden met het vrouwelijke deel van de heterosteekproef die een gemiddelde somscore heeft van 16,99. 9.2.1.2.
Genderidentiteit bij homoseksuele en biseksuele mannen
Het verschil in de beleving van genderidentiteit lijkt iets kleiner te zijn tussen homoseksuele en heteroseksuele mannen dan het verschil dat gevonden werd bij vrouwen. In tabel 10 wordt een overzicht gegeven van de verschillen tussen homoseksuele en biseksuele mannen enerzijds en heteroseksuele mannen anderzijds. Op meer dan de helft van de items wordt een significant verschil gevonden tussen homoseksuele en biseksuele mannen en de heterosteekproef. De somscore van alle mannelijke items is gemiddeld lager bij homo’s en biseksuele mannen (16,49) in vergelijking met heteroseksuele mannen (17,30). Dit verschil is significant (p<0,001). Ook voor de somscore van alle vrouwelijke items zien we een significant verschil tussen beide steekproeven (p=0,01). Hierop scoort het mannelijk deel van de holebisteekproef gemiddeld iets hoger (8,73) dan de heterosteekproef (8,38). 9.2.2.
Genderidentiteit en discriminatie
De relatie tussen genderidentiteit en discriminatie werd onderzocht bij de holebisteekproef. Er werd voor gekozen om de analyses apart uit te voeren bij de homoseksuele en biseksuele mannen enerzijds en de lesbische en biseksuele vrouwen anderzijds. De relatie tussen de somscore van alle discriminatie items en genderidentiteit werd onderzocht. Verder werd ook de relatie tussen discriminatie omwille van seksuele oriëntatie en genderidentiteit onderzocht. 9.2.2.1.
Genderidentiteit en discriminatie bij lesbiennes en biseksuele vrouwen
Het ervaren van discriminatie gedurende de afgelopen zes maanden blijkt geassocieerd te zijn met een hogere score op mannelijke genderidentiteit bij lesbiennes en biseksuele vrouwen (p=0,003). Deze relatie is niet significant voor discriminatie specifiek omwille van de seksuele oriëntatie p=0,16). Lesbische en biseksuele vrouwen die minder hoog scoren op de vrouwelijke genderidentiteit rapporteren vaker discriminatie (p<0,001), maar niet specifiek omwille van de seksuele oriëntatie (p=0,09). Een hogere score op het item ‘ik voel me man’ bij lesbische en biseksuele vrouwen blijkt significant geassocieerd te zijn met een groot deel van de bevraagde discriminatie-ervaringen gedurende de afgelopen zes maanden. Lesbische en biseksuele vrouwen die zich meer man voelen, geven te kennen de afgelopen zes maanden
57
significant vaker met minder respect behandeld te zijn geweest dan anderen (p=0,006), uitgescholden of beledigd te zijn geweest (p=0,02) en bedreigd of lastiggevallen (p=0,05). Daarnaast rapporteert deze groep vaker dat mensen zich gedroegen alsof ze bang waren van hen, alsof ze dachten dat ze oneerlijk zijn en alsof ze dachten beter te zijn dan henzelf. Nadien werd gevraagd of de ervaringen van discriminatie in de afgelopen zes maanden gebeurd zijn omwille van de seksuele geaardheid. Hieruit blijkt dat er een relatie bestaat tussen discriminatie specifiek omwille van de seksuele geaardheid en genderidentiteit bij lesbische en biseksuele vrouwen (p=0,01). 9.2.2.2.
Genderidentiteit en discriminatie bij homoseksuele en biseksuele mannen
Ook bij de mannelijke holebisteekproef werd de relatie tussen discriminatie in de afgelopen zes maanden en genderidentiteit onderzocht. Bij homoseksuele en biseksuele mannen blijkt een hogere score op de somvariabele voor vrouwelijke genderidentiteit significant geassocieerd met het ervaren van discriminatie gedurende de afgelopen zes maanden (p=0,008). Deze relatie wordt ook waargenomen voor discriminatie omwille van de seksuele oriëntatie (p<0,001). Verder wordt een omgekeerde relatie gevonden tussen een “mannelijke” genderidentiteit en discriminatie. Hoe mannelijker een man zijn genderidentiteitsbeleving, hoe kleiner de kans om gediscrimineerd te worden. Deze associatie geldt zowel voor algemene discriminatie tijdens de afgelopen zes maanden (p<0,001) als voor discriminatie omwille van het holebi zijn (p<0,001). 9.2.3.
Geïnternaliseerde homonegativiteit
Geïnternaliseerde homonegativiteit is een concept dat wijst op het eigen maken van de heteronormatieve en holebinegatieve ideeën die in onze maatschappij bestaan. Dit toeeigenen of internaliseren kan plaatsvinden door in een heteronormatieve maatschappij te leven. Om geïnternaliseerde homonegativiteit te meten werd de “Internalized Homonegativity Inventory” van Mayfield gebruikt (IHNI, Mayfield, 2001). Negen items werden voorgelegd. De interne consistentie (α) voor deze items is 0,75. De gemiddelde score op de som van deze items 33,8 met een standaarddeviatie van 5,0. De homoseksuele en biseksuele mannen scoorden iets lager (33,3) dan de lesbische en biseksuele vrouwen (34,2), maar dit verschil is niet significant (p=0,99). Verder blijkt geïnternaliseerde homonegativiteit positief geassocieerd te zijn met leeftijd (p<0,001). Eén item werd ook voorgelegd aan de heteroseksuele respondenten, namelijk ‘Ik vind dat mijn seksuele geaardheid een belangrijk deel van mezelf is’. Hierop zien we geen significant verschil tussen holebi’s en hetero’s (p=0,84). 9.2.3.1.
Geïnternaliseerde homonegativiteit en discriminatie
Geïnternaliseerde homonegativiteit verwijst naar het eigen maken van negatieve ideeën over homoseksualiteit door holebi’s. We wilden onderzoeken of er een verband bestaat tussen het ervaren van discriminatie omwille van seksuele oriëntatie en geïnternaliseerde homonegativiteit. Alle afzonderlijke items met betrekking tot geïnternaliseerde homonegativiteit werden samengevoegd. Geïnternaliseerde homonegativiteit is gerelateerd aan het ervaren van discriminatie in de afgelopen zes maanden. Deze somscore voor geïnternaliseerde
58
homonegativiteit bleek niet significant (p=0,1) geassocieerd met het ervaren van discriminatie omwille van de seksuele oriëntatie. Deze associatie is niet significant, noch voor homoseksuele en biseksuele mannen (p=0,1), noch voor lesbische en biseksuele vrouwen (p=0,5). 9.2.4.
Stigmabewustzijn
Stigmabewustzijn werd bevraagd bij de holebisteekproef aan de hand van de ‘Stigma Consciousness Questionnaire’ van Pinel (Pinel, 1999). Tien stellingen werden voorgelegd aan de deelnemers. De gemiddelde score op deze tien stellingen tesamen bedraagt 31,73, met een standaarddeviatie van 5,5. De interne consistentie voor deze schaal is 0,75. De antwoordmogelijkheden varieerden van “niet akkoord” (1) tot “akkoord” (5). Enkele voorbeelden van stellingen zijn “hetero’s die weten dat ik holebi ben, interpreteren mijn gedrag in termen van mijn seksuele geaardheid” en “de meeste hetero’s hebben er problemen mee holebi’s te zien als hun gelijken”. De score per item en de vergelijking tussen de gemiddelde score voor mannen en vrouwen zijn af te lezen in tabel 14. De algemene tendens is dat lesbische en biseksuele vrouwen zich in hogere mate bewust zijn van stigma dan homoseksuele en biseksuele mannen. Verder werd er een schaalscore gemaakt op basis van de antwoorden op alle geponeerde stellingen. De totale score was 31,6 voor mannen en 32,1 voor vrouwen. Dit verschil is significant (p=0,005).
59
Tabel 14: Stigmabewustzijn bij holebi’s, onderverdeeld per geslacht
Vooroordelen over holebi’s hebben mij persoonlijk niet beïnvloed
Mannen
Vrouwen
Gemiddeld
Gemiddeld
(SD)
(SD)
3,05 (1,25)
3,13 (1,28)
3,32 (1,26)
3,44 (1,25)
2,73 (1,10)
2,60 (1,13)
3,01 (1,02)
3,05 (1,02)
3,42 (1,12)
3,65 (1,08)
3,67 (1,19)
3,81 (1,16)
3,42 (1,10)
3,64 (1,03)
3,07 (1,00)
2,94 (0,98)
2,92 (0,88)
2,99 (0,86)
3,02 (1,05)
2,88 (1,08)
Ik maak mij geen zorgen dat mijn gedrag gezien zal worden als typisch homoseksueel of typisch lesbisch Hetero’s die weten dat ik holebi ben, interpreteren mijn gedrag in termen van mijn seksuele geaardheid De meeste hetero’s veroordelen holebi’s niet op basis van hun seksuele geaarheid Het feit dat ik holebi ben, beïnvloedt niet hoe hetero’s met me omgaan Ik denk bijna nooit na over het feit dat ik holebi ben als ik omga met hetero’s Het feit dat ik holebi ben, beïnvloedt niet hoe mensen met me omgaan De meeste hetero’s hebben veel meer gevoelens van angst en afkeer ten aanzien van holebi’s dan ze eigenlijk tonen Ik denk vaak dat hetero’s er ten onrechte van beschuldigd worden angst en afkeer te hebben
om holebi’s te zien als hun gelijken
-1,51 (0,07) -2,08 (0,02)* 2,64 (0,004)* -0,73 (0,23) -4,57 (0,001)* -2,61 (0,005)* -4,52 (0,001)* 2,93 (0,002)* -1,80
van holebi’s De meeste hetero’s hebben er problemen mee
t-toets (p-waarde)
(0,04)* 2,85 (0,002)*
Een aanzienlijk aantal deelnemers heeft zeer slechte scores. Zo gaat meer dan 6% van de totale holebisteekproef er volledig mee akkoord dat de meeste hetero’s er problemen mee hebben om holebi’s als hun gelijken te zien en geeft meer dan 10% toe dat vooroordelen over holebi’s hen beïnvloeden in hun dagelijks leven. Verder werd de relatie tussen stigmabewustzijn en discriminatie onderzocht. Er werd een somscore berekend op basis van alle items die betrekking hebben op stigmabewustzijn. Deze somscore bleek significant (p<0,001) geassocieerd met het ervaren van discriminatie omwille van de seksuele oriëntatie. Deze associatie is significant voor homoseksuele en biseksuele mannen (p<0,001) en lesbische en biseksuele vrouwen (p=0,007).
60
9.2.5.
Zichtbaarheidsmanagement
De term zichtbaarheidsmanagement verwijst naar het permanente proces dat holebi’s doormaken waarbij ze in iedere omgeving en situatie waarin ze functioneren moeten beslissen of ze al dan niet zullen uitkomen voor hun seksuele oriëntatie. Holebi’s managen continu hoe zichtbaar ze zijn als holebi. Iedere situatie waarin holebi’s terechtkomen, moet door hen geëvalueerd worden en op basis van deze evaluatie zullen ze beslissen of het gunstig is om in deze specifieke situatie een coming-out te doen of niet. Het proces van zichtbaarheidsmanagement is erg belangrijk in de identiteitsontwikkeling van holebi’s. De schaal die werd gebruikt om zichtbaarheidsmanagement te meten werd ontwikkeld door Jon Lasser (Lasser, 2010). Uit de oorspronkelijk ‘Visibility Management Scale’ werd een selectie gemaakt van items in samenspraak met de auteur. De interne consistentie voor deze items is 0,90. De gemiddelde score voor de holebisteekproef op alle items is 57,3 met een standaarddeviatie van 10,9. Enkele voorbeelden van gebruikte items zijn “Als ik nieuwe mensen ontmoet, wil ik niet dat ze weten dat ik holebi ben” en “Ik vind het bevrijdend om er openlijk voor uit te komen dat ik holebi ben”. De zichtbaarheidsmanagement- schaal werd logischerwijs enkel aan holebi’s voorgelegd. In totaal werden 15 items afgenomen. De antwoordcategorieën varieerden van ‘helemaal niet akkoord’ wat overeenkwam met een score van één tot ‘helemaal wel akkoord’ wat overeenkwam met een score van zes. Enkel het eerste item ‘Geef aan in welke mate je open bent over je holebi-zijn’ werd anders gescoord. Hier kon iedere deelnemer een score van één tot tien geven waabij één overeenkomt met ‘volledig gesloten’ en tien met ‘volledig open’. Vrouwen scoorden gemiddeld hoger dan mannen, maar dit verschil is niet significant (p=0,7). Wanneer we kijken naar de respondenten die helemaal niet akkoord, niet akkoord of eerder niet akkoord gaan met de uitspraken over zichtbaarheidsmanagement zien we dat dit over 15,4% van de totale holebisteekproef gaat. Het overgrote deel van de holebisteekproef gaat dus (eerder) wel akkoord met de zichtbaarheidsmanagement items. Concreet wil dit zeggen dat het grootste deel van de holebisteekproef in veel situaties openlijk uitkomt voor zijn of haar seksuele geaardheid. We staan nog even stil bij het item ‘Geef aan in welke mate je open bent over je holebizijn’ aangezien dit het item is dat het algemene niveau van zichtbaarheid als holebi weergeeft. Hierop is de gemiddelde score 7,22 op 10. Vrouwen scoren enigszins hoger (7,34) dan mannen (7,16). Dit verschil is significant (p=0,03). 9.2.5.1.
Zichtbaarheidsmanagement en discriminatie
In bovenstaande paragraaf werd zichtbaarheidsmanagement omschreven als het dagdagelijks managen van coming-out in verschillende situaties en tegenover verschillende personen. Het ervaren van discriminatie omwille van je seksuele geaardheid zou dus best van invloed kunnen zijn op de mate waarop en wanneer een individu zich aan de buitenwereld presenteert als holebi. Aan de andere kant zou het ook zo kunnen zijn dat een persoon die zich openlijk als holebi ‘out’ in verschillende situaties een hoger risico loopt om geconfronteerd te worden met discriminerend gedrag.
61
Het algemene zichtbaarheidsmanagement item waarbij holebi’s moeten aangeven in welke mate ze open zijn over hun holebi-zijn is geassocieerd met het ervaren van discriminatie omwille van seksuele oriëntatie, hoewel deze associatie net niet significant is (p=0,06). Verder werden alle afzonderlijke items met betrekking tot zichtbaarheidsmanagement samengevoegd. Deze somscore bleek net niet significant (p=0,06) geassocieerd met het ervaren van discriminatie omwille van de seksuele oriëntatie. Deze associatie is noch voor homoseksuele en biseksuele mannen (p=0,4), noch voor lesbische en biseksuele vrouwen (p=0,1) significant. 9.2.6.
Sociale identiteit
De sociale identiteit van een persoon is zijn of haar bewustzijn tot een bepaalde groep te behoren. Bij de holebirespondenten werden een aantal vragen met betrekking tot hun sociale identiteit als holebi voorgelegd. De interne consistentie voor deze items bedraagt 0,84. De gemiddelde score voor alle items is 13,15 met een standaarddeviatie van 4,06. Deelnemers konden aangeven in welke mate ze akkoord gaan met de voorgelegde stellingen. De minimale score correspondeert met ‘niet akkoord’ en de maximale score van vijf correspondeert met ‘akkoord’. De gemiddelde somscore op de sociale identiteitsitems is dus 13,15, met een minimale score van 4 en een maximale score van 20. De somscore voor homoseksuele en biseksuele mannen bedraagt 13,01 en deze voor lesbische en biseksuele vrouwen bedraagt 13,39. Dit verschil tussen mannen en vrouwen is niet significant (p=0,98). Meer dan 40% van de holebisteekproef voelt zich niet verbonden met andere holebi’s en voelt geen sterke band met de holebigemeenschap.
9.3.
Samenvattend
-
Discriminatie omwille van de seksuele oriëntatie in de laatste zes maanden wordt gerapporteerd door 17,7% van de holebisteekproef.
-
Daders van discriminerend gedrag zijn voornamelijk van West-Europese herkomst, maar Noord-Afrikaanse daders blijken oververtegenwoordigd in vergelijking met hun aandeel in de totale Vlaamse bevolking.
-
Alle minderheidsstressoren zijn geassocieerd met discriminatie omwille van de seksuele oriëntatie, bij mannen, vrouwen of beide.
62
10. Mentaal welbevinden & middelengebruik 10.1. Mentaal welbevinden en kwaliteit van leven 10.1.1.
Stemming
Deel uitmaken van een minderheidsgroep verhoogt het risico op het ontwikkelen van mentale gezondheidsproblemen. Holebi’s vormen een minderheidsgroep in onze maatschappij. Ook bij deze minderheidsgroep werd via eerder onderzoek aangetoond dat de kans op psychiatrische pathologie verhoogd is in vergelijking met het risico van de algemene bevolking (Fergusson, 1999). Een groot aantal studies toonden een hogere prevalentie aan bij holebi’s voor psychiatrische pathologie in het algemeen en de depressieve stoornis in het bijzonder (Siever 1994; Friedman 1999; Herrell 1999; van Heeringen 2000; Sandfort 2001; Mustanski 2010). Problemen op vlak van mentale gezondheid beïnvloeden aan de ene kant het algemeen welzijn van een persoon en aan de andere kant de kwaliteit van leven (Masthoff, 2006). In deze studie wilden we een onderscheid maken tussen de traditionele nosologische interpretatie van pathologie en de alternatieve continuüm benadering. Volgens de nosologische interpretatie is een ziekte een dichotoom fenotype waarbij er enkel twee opties zijn. Een individu is ziek of gezond. Maar wat als iemand depressief is, maar deze symptomen niet volledig voldoen aan de criteria om een diagnose te kunnen stellen? Kunnen we op dat ogenblik zomaar zeggen dat de persoon in kwestie gezond is? Een alternatieve benadering voor de nosologische interpretatie is het continuüm van ziekte. Hierbij wordt een toestand niet geïnterpreteerd als ziek of gezond, maar wordt de ziekte weergegeven als een continue verdeling met aan het ene uiterste optimale gezondheid en aan het andere uiterste ernstige ziekte. Tussen deze twee uitersten bestaan nog tal van andere lichamelijke of geestelijke gezondheidsniveaus. Volgens de continuüm benadering situeren subklinische symptomen zich tussen de twee traditionele opties, namelijk ziekte en gezondheid. Een makkelijk voorbeeld om deze theorie te kaderen is koorts. Koorts is een duidelijke indicator van ziekte. De gemiddelde lichaamstemperatuur is 36°C. Men spreekt van koorts vanaf 37°C. Conform de nosologische benadering kan je dus ieder persoon perfect indelen in de categorie ziek of de categorie gezond. Maar is een persoon met 36,9°C perfect gezond en iemand met 37°C heel erg ziek? En bestaat er geen verschil in niveau van ziekte tussen een individu met 37,1°C en iemand met 40°C koorts? Heel veel kennis uit de praktijk pleit dus voor een continue in plaats van een dichotome benadering van ziekte. In eerder onderzoek werd reeds aangetoond dat subklinische ervaringen voorkomen als deel van een continue verdeling van ziekte, ook bij depressie (Cuijpers, 2008). In deze studie werden, naast klinisch depressieve symptomen, subklinische depressieve ervaringen onderzocht. Hiervoor waren twee belangrijke redenen. Enerzijds wilden we subklinische depressie in kaart brengen omdat eerder onderzoek aantoont dat ook deze ervaringen een invloed kunnen hebben op het welbevinden en de kwaliteit van leven van een individu (Kessler 1997; Cuijpers 2004; de Graaf 2010). De tweede reden om subklinische ervaringen te onderzoeken in deze studie is de lage veronderstelde prevalentie van klinische depressie op het ogenblik van deelname aan het onderzoek. We weten dat de prevalentie van depressie zich om en bij de 5% situeert (Rapaport,
63
2002). Concreet wil dit zeggen dat je in de algemene bevolking 1000 mensen moet bevragen om 50 mensen in je studie te hebben die ooit een klinische depressie hebben doorgemaakt. Van deze 50 mensen zal er maar een klein aandeel zijn dat op het moment van de studie depressieve symptomen heeft. Daarom is het nuttig extra, subklinische, symptomen te onderzoeken om uitspraken te kunnen doen over de relatie tussen een depressief toestandsbeeld en andere mechanismen. Er werd voor zowel klinische als subklinische depressie onderzocht of er een relatie bestaat met middelengebruik, met de holebispecifieke minderheidsstressoren en met de subjectieve inschatting van kwaliteit van leven. 10.1.1.1.
Subklinische symptomen
Subklinische depressie werd gemeten aan de hand van items uit de CAPE (Stefanis, 2002). De interne consistentie voor de frequentie items is 0,89 met een gemiddelde score op alle items tesamen van 15,08 en een standaarddeviatie van 3,8. Enkele voorbeelden van de subklinische items die werden opgenomen in de survey zijn ‘Voel je je soms pessimistisch over alles’ en ‘Heb je soms het gevoel dat er geen toekomst is voor jou’. De subklinische schaal werd samengesteld uit acht items. Eerst moesten deelnemers aangeven hoe vaak het fenomeen beschreven in het item was voorgekomen tijdens hun hele leven. De antwoordmogelijkheden waren hier ‘nooit’, ‘soms’, ‘vaak’ of ‘bijna altijd’. Deelnemers die hadden geantwoord nooit last te hebben gehad van een bepaald fenomeen, mochten onmiddellijk de volgende vraag beantwoorden. Deelnemers die hadden aangegeven wel eens het fenomeen te hebben ervaren, werd een bijkomende vraag gesteld. Aan hen werd gevraagd hoeveel last ze hadden van het fenomeen op het ogenblik tot het zich manifesteert. Deze items hadden vier mogelijke antwoorden ‘helemaal geen last’, ‘een beetje last’, ‘nogal wat last’ en ‘veel last’. Holebi zijn is significant geassocieerd met een hoge score op subklinische depressieve symptomen, zowel met betrekking tot frequentie (p<0,001) als met betrekking tot de mate waarin een persoon last heeft van deze symptomen (p=0,04). 10.1.1.2.
Klinische symptomen
Het ervaren van klinische symptomen in de afgelopen vier weken, gemeten aan de hand van een selectie uit de Center for Epidemiologic Studies Depression Scale (CES-D) (Radloff, 1977). Klinische symptomen in de afgelopen vier weken bleek niet vaker voor te komen bij de holebisteekproef dan bij de heterosteekproef (p=0,5). De interne consistentie voor deze items was 0,89. De gemiddelde score voor alle items was 19,0 voor de totale Zzzip²-steekproef, met een standaarddeviatie van 2,1. Als indicator voor klinische symptomen gedurende het ganse leven werden suïcidepogingen en suïcidegedachten bevraagd. Suïcide en homoseksualiteit waren significant met elkaar geassocieerd (p<0,001). Aangezien eerdere studies hebben aangetoond dat lesbische en biseksuele vrouwen gevoeliger zijn voor suïcidaliteit dan homoseksuele en biseksuele mannen werd dit ook in deze studie onderzocht. Het bleek inderdaad dat de associatie voor de vrouwelijke holebi’s sterker was dan deze van de totale holebisteekproef (OR= 2,65, p<0,001). Dit effect nam nog toe voor jonge vrouwen. De odds ratio was 8,47 voor vrouwen jonger dan 20 (p<0,001).
64
10.1.2.
Psychosomatiek
Lichaam en geest zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Lichamelijke klachten zijn geassocieerd met het mentaal welzijn van een persoon. Lichamelijke klachten kunnen aan de oorzaak liggen van een verlaagd mentaal welbevinden, maar ook de omgekeerde relatie bestaat. Lichamelijke klachten kunnen worden veroorzaakt en een uiting zijn van een onderliggend mentaal onwelbevinden. Deze psychosomatische klachten wilden we in kaart brengen. De meest voorkomende psychosomatische klachten werden geïnventariseerd. Hierbij werd gebruik gemaakt van een selectie items van de vertaalde en gevalideerde Nederlandstalige versie van de CSI (Children’s Somatization Inventory), die oorspronkelijk ontwikkeld is om somatisatie bij kinderen en adolescenten in kaart te brengen, maar ook bij volwassenen gebruikt kan worden (Walker, 1992; Meesters, 2002). De gemiddelde score op alle items is 12,3 en de standaarddeviatie 3,7 voor de totale steekproef. De interne consistentie voor de gebruikte items is 0,73. Concreet werden volgende lichamelijke klachten bevraagd: hoofdpijn, flauwte of duizeligheid, pijn in de hartstreek of in de borst, pijnlijke spieren, maagpijn of buikpijn, hartkloppingen, moeite om te plassen en pijnlijke gewrichten. Respondenten werd gevraagd aan te geven hoeveel last ze in de afgelopen twee weken hadden gehad van de verschillende klachten. De antwoordcategorieën varieerden van ‘helemaal geen last’ tot ‘heel veel last’. Er dient opgemerkt te worden dat we niet met zekerheid konden besluiten of het om psychosomatische klachten gaat. Er werden geen significante verschillen gevonden tussen de holebi- en heterosteekproef. De klachten die het meest frequent worden gerapporteerd zijn hoofdpijn, pijnlijke gewrichten en pijnlijke spieren. In beide groepen geeft ongeveer 20% van de steekproef aan in de afgelopen twee weken hier veel last of heel veel last van gehad te hebben. 10.1.3.
Kwaliteit van leven
De globale inschatting die een persoon maakt over zijn of haar kwaliteit van leven is een goede indicator voor het algeheel mentaal welbevinden. De vraag ‘Hoe tevreden ben je met je levenskwaliteit’ werd voorgelegd aan alle respondenten. Deze vraag werd geselecteerd uit de WHOQOL-BREF (World Health Organization, Quality of Life). Met een score tussen één en 100 konden deelnemers hun tevredenheid over hun levenskwaliteit aangeven. De holebisteekproef scoorde gemiddeld 72,8. De gemiddelde score van de heterosteekproef bedraagt 76,4. Het verschil tussen beide groepen is significant (p=0,001).
10.2. Mentaal welbevinden en minderheidsstressoren Holebi’s worden als minderheidsgroep geconfronteerd met stressoren die specifiek zijn voor alle personen die deel uitmaken van een minderheidsgroep. Daarnaast zijn er minderheidsstressoren specifiek voor holebi’s. Hiervan werden er enkele onderzocht, alsook hun relatie met mentaal welbevinden. Zoals in bovenstaande paragraaf omschreven, werden verschillende variabelen gebruikt om een inschatting te maken van het mentaal welbevinden van een persoon. Naast de huidige stemming werd ook de stemming gedurende het hele leven, suïcidegedachten en suïcidepogingen
65
meegenomen. In onderstaande paragrafen wordt de relatie tussen verschillende minderheidsstressoren en verschillende maten van mentaal welbevinden onderzocht. De schaal die het mentaal welbevinden van de afgelopen twee weken weerspiegelt, werd gebruikt voor deze analyses, evenals de subklinische symptomen tijdens het leven, suïcidegedachten en suïcidepogingen. Hierdoor gaven de nieuwe somvariabelen een volledig beeld van een persoon zijn of haar huidig mentaal welbevinden, mentaal welbevinden tijdens de hele levensloop en suïcidaliteit waarbij een hoge score wijst op een slecht mentaal welbevinden en een lage score op weinig tot geen problemen op vlak van mentaal welbevinden. Deze analyses werden logischerwijs enkel uitgevoerd bij de holebisteekproef aangezien de variabelen met betrekking tot minderheidsstressoren enkel aan de holebisteekproef werden voorgelegd. 10.2.1.
Mentaal welbevinden en stigmabewustzijn
Het huidig mentaal welbevinden blijkt significant geassocieerd met stigmabewustzijn (p < 0,001). Daarnaast blijkt bij zowel mannen als vrouwen subklinische depressie die is voorgekomen tijdens het hele leven eveneens significant geassocieerd met stigmabewustzijn (p<0,001). Stigmabewustzijn is ook geassocieerd met suïcidaliteit, zowel bij lesbiennes en biseksuele vrouwen (p<0,001) als bij homoseksuele en biseksuele mannen (p<0,001). Deze resultaten tonen duidelijk aan dat er een sterke relatie bestaat tussen de huidige stemming van holebi’s en hun niveau van stigmabewustzijn. Hoe somberder de stemming, hoe hoger het niveau van stigmabewustzijn. De analyses die werden uitgevoerd doen evenwel geen uitspraak over causaliteit, enkel over de bestaande associatie tussen beide mechanismen. 10.2.2.
Mentaal welbevinden en geïnternaliseerde homonegativiteit
Om de relatie tussen mentaal welbevinden en geïnternaliseerde homonegativiteit te onderzoeken werd allereerst opnieuw gewerkt met de somvariabele voor huidige stemming, de somvariabele voor subklinische depressie en suïcidaliteit. Voor huidige stemming was er een significante associatie observeerbaar (p<0,001) met geïnternaliseerde homonegativiteit. Een hoge subklinische score komt overeen met een sombere stemming gedurende het leven. Let wel, deze sombere stemming kan veel minder extreem zijn dan de stemming gedurende de afgelopen twee weken, maar toch een belangrijke impact hebben op de persoon in kwestie. Opnieuw werd een significante associatie gevonden tussen stemming en geïnternaliseerde homonegativiteit (p<0,001). Een zeer extreme uiting van een sombere stemming zijn suïcidegedachten en suïcidepogingen. De relatie tussen geïnternaliseerde homonegativiteit en suïcidaliteit (suïcidegedachten en –pogingen) is significant (p=0.009). 10.2.3. 10.2.3.1.
Mentaal welbevinden en genderidentiteit Genderidentiteit & mentaal welbevinden bij lesbische en biseksuele vrouwen
Bij lesbische en biseksuele vrouwen zien we dat een lage score voor vrouwelijke genderidentiteit sterk samengaat met sombere gevoelens, zowel in de afgelopen twee weken (p<0,001) als subklinisch tijdens het hele leven (p<0,001). Daarnaast zijn ook
66
suïcidegedachten (p<0,001) en suïcidepogingen (p=0,03) significant met een lage score op vrouwelijke genderidentiteit geassocieerd. Ook een hoge score voor mannelijke genderidentiteit is bij lesbiennes en biseksuele vrouwen geassocieerd met mentaal welzijn. Alle parameters voor mentaal welzijn, met uitzondering van suïcidepogingen, zijn significant geassocieerd met een hoge score voor mannelijke genderidentiteit. Concreet is er een significante relatie tussen een hoge score voor mannelijke genderidentiteit en stemming tijdens de afgelopen twee weken (p<0,001), subklinische symptomen tijdens het hele leven (p<0,001) en suïcidegedachten (p<0,001). Er is geen significant verband gevonden met betrekking tot suïcidepogingen (p=0,36). 10.2.3.2.
Genderidentiteit & mentaal welbevinden bij homoseksuele en biseksuele mannen
Ook bij homoseksuele en biseksuele mannen heeft de beleving van de genderidentiteit een sterke associatie met de stemming. Een lage score op mannelijke genderidentiteit is geassocieerd met huidige lage stemming (p<0,001), subklinische depressieve symptomen tijdens het hele leven (p<0,001), suïcidegedachten (p<0,001) en suïcidepogingen (p<0,009). Daarnaast blijkt een hoge score op vrouwelijke genderindentiteit gerelateerd aan huidige sombere stemming (p=0,01) en subklinische depressieve symptomen (p=0,003), maar niet met suïcidegedachten (p=0,07) en suïcidepogingen (p=0,8). 10.2.4.
Mentaal welbevinden en zichtbaarheidmanagement
De relatie tussen een zichtbaarheidmanagement en stemming werd onderzocht. Zowel klinische (p<0,001) als subklinische symptomen (p<0,001) van depressie zijn significant geassocieerd met een lage score voor zichtbaarheidmanagement, evenals het ervaren van suïcidegedachten (p=0,005). Suïcidepogingen zijn niet gerelateerd aan zichtbaarheidmanagement (p=0,43). Concreet geven deze bevindingen aan dat holebi’s die minder frequent uitkomen voor hun holebi-status meer problemen hebben op vlak van mentaal welzijn.
10.3. Middelengebruik 10.3.1.
Het gebruik van tabak
Holebi’s blijken vaker tabak te gebruiken dan hetero’s: 23% van de holebisteekproef rookt op regelmatige basis, tegenover 19,6% van de heterosteekproef. Het aandeel van beide steekproeven dat nooit gerookt heeft, is kleiner bij de holebisteekproef (54,1%) in vergelijking met de heterosteekproef (58,9%). Er bestaat een significante relatie tussen het gebruik van nicotine en holebi zijn (p<0,001). Tevens bestaat er een relatie tussen een hoog aantal subklinische symptomen van depressie en roken (p<0,001) wat aangeeft dat er een relatie bestaat tussen het gebruik van nicotine en het mentaal welbevinden van een persoon.
67
10.3.2.
Het gebruik van alcohol
Het aantal alcoholconsumpties per week werd bevraagd bij beide steekproeven. De totale aantallen variëren van nul tot 49 glazen per week (zeven dagen). De heteroseksuele respondenten in dit onderzoek consumeren gemiddeld 9,3 glazen per week, terwijl de holebigroep gemiddeld 10,1 glazen nuttigt. Dit verschil is niet significant (p=0,8). De holebi’s in dit onderzoek gebruiken dus niet meer alcohol dan de hetero’s. Er werd meer in detail gekeken naar problematisch alcoholgebruik. Voor vrouwen bestaat er de richtlijn dat meer dan twee glazen per dag niet aan te bevelen is. Voor mannen zijn dit drie glazen. Vrouwen die meer dan 14 glazen per week drinken en mannen die meer dan 21 glazen per week consumeren, worden als risicogroep beschouwd. Deze risicogroep is klein in absolute aantallen (n=15), maar toch willen we de verdeling van deze groep onder de aandacht brengen. Van de respondenten met een hoge alcoholinname zijn 6% heteromannen, 13% zijn heterovrouwen, 20% zijn homoseksuele en biseksuele mannen en 60% zijn lesbische en biseksuele vrouwen. Bij holebi’s is het gebruik van alcohol geassocieerd met sombere stemming in de afgelopen twee weken (p=0,004), maar niet met subklinische symptomen van depressie (p=0,06), met suïcidegedachten (p=0,07) en suïcidepogingen p=(0,77). 10.3.3.
Het gebruik van drugs
Op de vraag of de respondent ooit drugs heeft gebruikt antwoordden 33,5% van de hetero’s en 34,6% van de holebisteekproef bevestigend. Dit verschil is niet significant (p=0,72). Er werd verduidelijkt dat met drugs zowel softdrugs (bijvoorbeeld cannabis) en harddrugs (bijvoorbeeld ectasy of cocaïne) bedoeld werd. Nadien werd aan de personen die hadden aangegeven ooit drugs gebruikt te hebben, gevraagd of ze dit de afgelopen vier weken nog gedaan hebben en zoja, hoe vaak. Van de heterorespondenten die ooit drugs gebruikt hebben, heeft 22,2% dit ook in de afgelopen vier weken gedaan. Bij de holebisteekproef bedraagt dit aantal 50,1%. Dit verschil tussen beide groepen is significant (p<0,001). Er bestaat geen associatie tussen middelengebruik en de holebistatus. Dit betreft zowel huidig druggebruik (p=0,13) als druggebruik in het verleden (p=0,35). Bij lesbiennes en biseksuele vrouwen bestaat er wel een associatie tussen druggebruik in het verleden en de holebistatus (p=0,005). Het gebruik van drugs in de afgelopen vier weken is bij holebi’s niet geassocieerd met de parameters voor stemming (p steeds ≥0,39).
10.4. Samenvattend -
Holebi’s zijn kwetsbaarder voor subklinische symptomen van depressie dan hetero’s.
-
Holebi’s hebben een groter risico op het ondernemen van een suïcidepoging. Vooral jonge lesbiennes en biseksuele vrouwen zijn kwetsbaar.
68
-
Holebi’s schatten hun kwaliteit van leven lager in dan hetero’s.
-
Mentaal welbevinden is geassocieerd met stigmabewustzijn, zichtbaarheidmanagement, geïnternalisserde homonegativiteit en genderidentiteit.
-
Holebi’s gebruiken vaker tabak in vergelijking met hetero’s. Lesbiennes en biseksuele vrouwen lijken kwetsbaarder te zijn voor overmatige alcoholconsumptie en druggebruik.
69
70
11. Algemene conclusie Ter conclusie wordt het rapport samengevat en enkele van de meest frappante bevindingen worden besproken. Wij geven alvast mee dat er in grote lijnen twee conclusies te trekken zijn uit het Zzzip²-onderzoek. Hoewel de holebisteekproef en de heterosteekproef vergelijkbaar zijn aan elkaar, worden er toch duidelijke verschillen gevonden tussen beide groepen. Deze verschillen situeren zich op diverse levensdomeinen zoals gezin, discriminatie en mentaal welbevinden. Verder blijkt homonegativiteit nog steeds voor te komen bij een deel van de Vlaamse bevolking.
11.1. De mening van de hetero De Zzzip²-studie is uniek. Net zoals bij de eerste Zzzip-studie werden bijna 3000 Vlaamse holebi’s bevraagd. De Zzzip²-studie beschikt echter over een holebisteekproef én een heterosteekproef. Het verzamelen van een heterosteekproef tegelijkertijd met de holebisteekproef heeft nooit eerder plaatsgevonden in de Zzzip-geschiedenis. Deze heterosteekproef is echter niet representatief voor de totale Vlaamse bevolking, omdat er voor gekozen werd niet af te wijken van de gehanteerde onderzoeksmethode voor het verzamelen van de holebisteekproef. De heterorespondenten zijn dus stuk voor stuk individuen die vrijwillig hebben deelgenomen en bewust tijd hebben vrijgemaakt voor deelname aan dit onderzoek. Ze zijn dus, met andere woorden, gemotiveerd om deel te nemen, mogelijk omdat ze een uitgesproken mening hebben over holebi’s en homoseksualiteit of omdat ze een vriend of familielid hebben die holebi is. Wanneer we daarnaast kijken naar de socio-demografische kenmerken van de heterosteekproef (jong, hoog opgeleid en vrijzinnig) denken wij te mogen besluiten dat de heterosteekproef die verzameld werd in de Zzzip²-studie gemiddeld progressiever is dan de doorsnee Vlaming. Wanneer we uitgaan van een heterosteekproef die eerder als progressief beschouwd kan worden, zijn enkele resultaten toch opmerkelijk. Homonegativiteit komt voor bij, afhankelijk van de geponeerde stelling, minimaal 11,8% van de heterosteekproef. Met de stelling ‘Kinderen in België zouden moeten leren dat het normaal is om holebi te zijn’ gaat de helft van de hetero’s niet akkoord. Net iets meer dan de helft van de heterosteekproef is het er mee eens dat gelijke rechten voor holebi’s een bedreiging zijn voor onze normen en waarden. Deze meningen zijn niet diegene die je zou verwachten van een progressieve groep. Verder is het opvallend dat de waardering van het holebihuwelijk, adoptie door een holebikoppel en lesbienne-ouderschap lager ligt bij hetero’s dan holebi’s vermoeden. Met betrekking tot het huwelijk en lesbienneouderschap blijkt deze waardering zelfs significant lager. Enkel met betrekking tot homo-ouderschap zien we het omgekeerde fenomeen. Blijkbaar waarderen hetero’s dit meer dat holebi’s inschatten. Over het algemeen staan heterovrouwen positiever tegenover holebi’s in vergelijking met heteromannen.
71
11.2. Mentale gezondheid en middelenmisbruik Uit de resultaten van dit onderzoek blijkt dat de holebisteekproef en de heterosteekproef niet van elkaar afwijken met betrekking tot het gebruik van soft-drugs en hard-drugs. Van beide groepen heeft iets meer dan 30% ooit drugs gebruikt. Echter, uit de gezondheidsenquête van 2008 kunnen we afleiden dat de algemene cijfers voor het gebruik van drugs in Vlaanderen een stuk lager liggen. Uit de resultaten van de gezondheidsenquête blijkt dat 14% van de Belgen ooit cannabis (dus enkel soft-drugs) heeft gebruikt. De totale Zzzip²-steekproef wijkt dus aanzienlijk af van de algemene Vlaamse bevolking. Hierdoor is het niet mogelijk om goede uitspraken te doen over het feit of holebi’s al dan niet meer kans hebben om drugs te gebruiken tijdens hun leven in vergelijking met hetero’s. Lesbiennes en biseksuele vrouwen gebruiken wel vaker drugs dan dat heterovrouwen dit doen. Ook voor het overmatig gebruik van alcohol blijken lesbiennes en biseksuele vrouwen een groter risico te lopen. Tabak wordt door de volledige holebisteekproef vaker gebruikt in vergelijking met hetero’s.
11.3. Kinderen van holebi’s Van alle holebi-respondenten had 15,4% op het ogenblik van deelname kinderen of was in verwachting. Deze respondenten werd gevraagd naar de afkomst van het kind of de kinderen die ze opvoeden. Een opvallende bevinding is dat 61% van deze kinderen afkomstig zijn uit een heterorelatie. Dit resultaat werd meer in detail bestudeerd en het blijkt dat het fenomeen vooral voorkomt bij oudere ouders. Maar ook bij de 20- tot 30 jarigen zijn 44,8% van de kinderen die worden opgevoed door één of meerdere holebi’s verwekt uit een heterorelatie. Dit is een hoog aantal. Verder onderzoek zou moeten uitklaren wat de verklaring is voor dit fenomeen. Aan holebi-ouders (e.g. holebi’s met één of meer kinderen) werden enkele vragen gesteld over de houding van significante andere personen uit hun directe omgeving. Gemiddeld blijken deze personen vrij neutraal tot positief te staan tegenover de rol van ouder van de persoon in kwestie. Wel blijkt dat er nog steeds een minder positieve houding is tegenover een homoman of biseksuele man als ouder in vergelijking de houding die wordt aangenomen door de directe omgeving ten aanzien van een lesbische of biseksuele vrouw.
11.4. Aan het werk De Vlaamse bedrijven en scholen worden door de Zzzip²-steekproef als tolerant ervaren door zowel de heterosteekproef als de holebisteekproef. We weten dat met betrekking tot opleidingsniveau beide steekproeven vergelijkbaar zijn aan elkaar. Maar het is veel belangrijker om te weten of dit gelijke niveau in opleiding ook resulteert is dezelfde en/of gelijkwaardige beroepstaken. Een opvallende bevinding is deze over leidinggeven: 36,2% van de holebisteekproef tegenover 29,4% van de heterosteekproef heeft in zijn of haar huidige of vroegere beroepsleven leiding gegeven aan andere personen. Daarnaast blijkt dat significant meer holebi’s dan hetero’s een onderneming besturen en zich bezig houden met financiële taken. Het
72
klassieke idee dat holebi’s vaker creatieve beroepen zouden uitoefenen blijkt dus niet overeen te stemmen met de gegevens uit dit onderzoek.
11.5. Discriminatie Wat betreft discriminatie werden een aantal vragen gesteld over het meemaken van verschillende vormen van discriminatie. Dit waren vooral passieve en subtiele discriminatiemethodes. Door te peilen naar deze subtiele vormen van discriminatie krijg je logischerwijs een hoger aantal respondenten dat aangeeft de laatste 6 maanden slachtoffer te zijn geweest van discriminatie dan wanneer je enkel zou peilen naar verbale en fysieke agressie. Bij de heterosteekproef zagen we een vergelijkbare prevalentie. Mogelijk zegt dit iets over onze maatschappij waarin discriminerend gedrag frequent voorkomt. Van de holebisteekproef gaf 35,3% aan in de voorbije zes maanden één of meerdere malen verbale discriminatie ervaren te hebben. Voor de fysieke vorm was dit 18,4%. Nadien werd de vraag gesteld of ze in de voorbije zes maanden gediscrimineerd zijn geweest omwille van hun seksuele geaardheid. Hierop gaf 17,7% een positief antwoord. In deze 17,7% zitten dus mensen die op subtiele en expliciete wijze discriminatie ervaren hebben. Het is dus misschien wel logisch dat deze cijfers enigzins afwijken van cijfers bij de politie of het meldpunt voor discriminatie aangezien veel mensen het waarschijnlijk niet de moeite waard vinden om iedere keer tijd vrij te maken om deze subtiele vormen van discriminatie officieel te melden. Dit neemt natuurlijk niet weg dat deze ervaringen een forse invloed kunnen hebben op het mentaal welbevinden en de kwaliteit van leven van de persoon in kwestie. Daarom vonden we het belangrijk om discriminatie op deze manier te bevragen in de Zzzip²studie. Ook werd er navraag gedaan naar de daders van discriminerend gedrag bij de personen die discriminatie ervaren hadden. Hieruit blijkt dat discriminerend gedrag het meest gesteld wordt door jonge mensen van West-Europese afkomst. Er blijkt wel een oververtegenwoordiging van enkele etnische minderheidsgroepen in vergelijking met het aandeel dat ze vertegenwoordigen in de totale Vlaamse bevolking.
11.6. Minderheidsstressoren Het belang van minderheidsstressoren voor holebi’s is gekend uit nationaal en internaal onderzoek. Naast eerder onderzochte minderheidsstressoren als geïnternalisserde homonegativiteit, stigmabewustzijn en zichtbaarheidsmanagement werd voor het eerst genderidentiteit als variabele meegenomen in een Zzzip-studie. Gender nonconformiteit blijkt zich vaker te manifesteren bij lesbiennes en biseksuele vrouwen dan bij homoseksuele en biseksuele mannen. Voor beide groepen blijken er associaties te bestaan tussen gender non-conformiteit en het ervaren van discriminatie omwille van de seksuele oriëntatie.
73
74
12. Aanbevelingen
voor
beleid,
middenveld
&
onderzoek Hoewel er op vlak van beleid het laatste decennium een grote inhaalbeweging is geweest met betrekking tot gelijke rechten voor holebi’s, blijkt uit de resultaten van deze Zzzip²-studie dat er nog steeds noden zijn en ruimte blijft voor verbetering. De aanbevelingen die we op basis van deze studie willen formuleren betreffen veranderingen op vlak van beleid, in de zorg en bij de algemene bevolking. Aan de hand van de Zzzip²-studie onderzochten we Vlaamse holebi’s in opdracht van de Vlaamse regering. Hoewel de pijnpunten die in onderstaande paragrafen geformuleerd worden niet enkel betrekking hebben op regionale, maar ook federale, bevoegdheden vinden we het toch noodzakelijk ze onder de aandacht te brengen. De drie thema’s die als rode draad doorheen de aanbevelingen aanwezig zijn, zijn tolerantie, welzijn en gezin.
12.1. Tolerantie Aangezien het beleid is geëvolueerd en progressiever is geworden ten opzichte van holebi’s dan pakweg 20 jaar gelden, kan men geneigd zijn te denken dat deze progressieve houding overal en in iedere situatie en omgeving merkbaar zal zijn voor holebi’s die in Vlaanderen leven. Heteroseksualiteit wordt in onze maatschappij echter nog steeds als de norm beschouwd en homonegativiteit is nog steeds observeerbaar. Deze homonegativiteit uit zich onder andere in kleine dagdagelijkse gebeurtenissen die frequent kunnen voorkomen. Deze vorm van homonegativiteit zal als losstaand feit misschien niet al te veel invloed hebben op een individu. Maar een langdurige en frequente confrontatie met deze homonegatieve gebeurtenissen beïnvloedt het welzijn van een persoon. Er is dan ook een belangrijke taak weggelegd in het sensibiliseren van de bevolking. Alle vormen van heteronormatief en homonegatief gedrag kunnen een negatieve invloed hebben op het welzijn van holebi’s. Ook personen die zichzelf tolerant vinden kunnen onbewust discriminerend en homonegatief gedrag vertonen. Nieuwe sensibiliseringscampagnes zouden de bevolking dan ook bewust moeten kunnen maken van heteronormatief gedrag en homonegatief gedrag dat geuit wordt, zonder dat de persoon in kwestie zich daar steeds bewust van is. Homonegativiteit wordt ook in meer directe en pure vormen geuit. Voorbeelden hiervan zijn geweld en discriminatie. De geweldsdelicten die dit jaar plaatsvonden, werden vaak door leden afkomstig uit een etnische minderheidsgroep gepleegd. Internationaal onderzoek heeft reeds kenmerken van daders van dit soort geweldsdelicten geïnventariseerd. Ook in Vlaanderen is er nood aan onderzoek naar deze geweldsdelicten. Pas wanneer we een goed beeld hebben over de omstandigheden (bijvoorbeeld locatie en tijdstip) waarin dit geweld plaatsvindt, kan worden gewerkt aan een doeltreffende oplossing. Daarnaast dienen holebi’s weerbaarder gemaakt te worden en eventuele kwetsbaarheidsfactoren geïnventariseerd. Op deze manier kunnen potentiële slachtoffers zichzelf beter beschermen. Maar zeker de daders van holebispecifiek geweld moeten worden onderzocht. Dit onderzoek kan leiden tot het
75
ontwikkelen van doeltreffende sensibiliseringsstrategieën, specifiek voor de doelgroep die geweldsdelicten veroorzaakt. Daarnaast vinden we het belangrijk de drempel te verlagen bij holebi’s om discriminatie en geweld te melden en aan te gegeven. Sensibilisering van alle betrokken partijen en een correcte opvolging van de gemelde feiten kan hiertoe bijdragen.
12.2. Mentale gezondheid en welzijn De resultaten uit deze studie met betrekking tot mentale gezondheid van holebi’s vertellen eigenlijk niets nieuws. Opnieuw wordt bevestigd dat holebi’s een verhoogd risico lopen op problemen op vlak van mentale gezondheid in vergelijking met hetero’s. Uit alle resultaten blijkt dat de holebigroep extra kwetsbaar is voor problemen op vlak van welzijn en mentale gezondheid. Uit deze en voorgaande studies blijkt dat dit verhoogde risico deels te wijten is aan holebispecifieke kwetsbaarheidfactoren zoals stigmabewustzijn en geïnternaliseerde homonegativiteit. Vooral de hoge suïcidecijfers die in deze studie opnieuw werden aangetoond zijn onrustwekkend. Vlaanderen is een regio met een hoog aantal suïcides. In vergelijking met het Europese gemiddelde kiezen in Vlaanderen 1,5 maal zoveel personen voor zelfdoding. De cijfers voor holebi’s zijn significant hoger dan deze voor hetero’s. Ook binnen de holebigroep bestaat er een extra kwetsbare subgroep, namelijk de groep jonge lesbiennes en biseksuele meisjes. Bij nieuwe sensibiliseringscampagnes over suïcide dient er extra aandacht besteed te worden aan deze kwetsbare groep. In deze studie werd ook aangetoond dat subklinische symptomen van depressie vaker voorkomen bij holebi’s dan bij hetero’s. Aangezien holebi’s deze verhoogde kwetsbaarheid vertonen en daarnaast nog te kampen krijgen met holebispecifieke kwetsbaarheidfactoren, lijkt het ons geen overbodige luxe om holebispecifieke kennis in de opleidingen van welzijnswerkers te integreren. Het creëren van deze deskundigheid, zou een drempelverlagend effect bij holebi’s kunnen teweegbrengen zodat zij sneller een beroep zouden doen op hulpverlening. Toekomstige welzijnswerkers zouden tijdens hun opleiding geïnformeerd moeten worden over holebispecifieke problematieken. Verder is een grondige sensibilisering noodzakelijk bij alle welzijnswerkers. Dit kan gaan van de voor de hand liggende psycholoog tot personen die als verzorgende werkzaam zijn in een rust- en verzorgingstehuis. Dit laatste werd bevestigd door de resultaten van de Roze Belweek die recent in Vlaanderen voor het eerst werd georganiseerd. Tijdens de roze belweek werd er de mogelijkheid geboden aan oudere holebi’s en personen uit hun directe omgeving om hun ervaringen, suggesties en noden te laten inventariseren. Veel roze ouderen blijken bang dat ze in een rusthuis niet zullen kunnen uitkomen voor hun seksuele geaardheid. Ook hier verwijzen we opnieuw naar de heteronormativiteit die heerst in onze samenleving.
12.3. Kinderen en kinderwens: adoptie, draagmoederschap en pleegzorg Holebi’s dromen niet minder dan hetero’s van een gezin met kinderen. Maar holebi’s ondervinden vaker dan hetero’s hindernissen op het traject van wensouder naar ouder; van kinderwens naar kind. Holebikoppels mogen in België samen kinderen adopteren.
76
Deze kinderen kunnen een biologische band hebben met één van beide ouders, maar ook kinderen die geen enkele biologische connectie hebben met de adoptieouders mogen door holebiouders geadopteerd worden. Holebi’s hebben in Vlaanderen in principe het recht om een kind te adopteren via interne adoptie, maar ook via internationale adoptie. Hoewel de Belgische staat adoptie van een buitenlands kind door partners van hetzelfde geslacht toelaat, bestaat er echter de voorwaarde dat het land van herkomst van het kind adoptie door holebi’s moet goedkeuren. De lokale autoriteiten beslissen of ze een kind zullen laten adopteren door wensouders van hetzelfde geslacht. In de praktijk komt het erop neer dat interlandelijke adoptie door holebiparen vrijwel onmogelijk is. Geen enkel erkend adoptiebureau in Vlaanderen werkt samen met een land dat toestemt in adoptie door holebi’s. Dit leidt ertoe dat holebi’s die een kind zonder biologische afstammingsband willen adopteren in de praktijk enkel in aanmerking komen voor interne adoptie. Bij binnenlandse adoptie gebeurt de toewijzing echter enkel indien de biologische ouders (en op dat ogenblik ook nog de juridische ouders) toestemmen in adoptie door twee mannen of twee vrouwen. In de praktijk blijkt hier het grootste struikelblok te liggen. De biologische ouders kunnen bijvoorbeeld omwille van religieuze redenen te kennen geven dat ze niet instemmen met adoptie door een holebikoppel. Ook hier ligt een sensibiliseringsopdracht. Door de organisaties en alle medewerkers die werken rond adoptie te sensibiliseren kunnen zij, mits het informeren van biologische ouders over het onderwerp, ertoe bijdragen dat meer biologische ouders akkoord gaan dat het kind zal opgevoed worden door een holebikoppel. Onderzoek bij personen die werden/worden opgevoed door twee mannen of twee vrouwen moet de al dan niet bestaande effecten hiervan in kaart brengen zodat er objectieve gegevens bestaan over het effect van opvoeden door koppels van hetzelfde geslacht. Koppels die een biologische band wensen met hun kind of die er niet in slagen via adoptie ouders te worden, kunnen kiezen voor een draagmoeder. In ons land bestaat er echter geen wettelijk kader voor draagmoederschap. Hierdoor blijven binnen de holebigemeenschap voornamelijk homomannen in de koud staan. Maar dit is niet enkel een probleem voor de holebigemeenschap, maar ook voor hetero’s. Een wettelijk kader voor niet-commerciëel draagmoederschap dient dan ook te worden gecreëerd. Pleegzorg wordt georganiseerd wanneer er sprake is van een moeilijke situatie in een gezin, meestal een problematische opvoedingssituatie. Bijzondere jeugdzorg is steeds op zoek naar kandidaat pleegouders. Uit dit onderzoek blijkt dat van alle kinderen die door holebi’s worden opgevoed er slecht een klein deel uit pleegkinderen bestaat. Wat hiervoor de reden is, is niet duidelijk. Maar gezien het feit dat er veel holebi’s zijn met een onvervulde kinderwens en daarnaast een nood bestaat aan pleegouders lijkt dit een goede match. Mogelijk is de drempel om te kiezen voor pleegzorg te groot bij holebi’s of mogelijk worden holebi’s minder vaak geselecteerd om pleegouder te worden. Verder onderzoek dient uit te klaren waarom niet meer pleegkinderen in holebigezinnen terechtkomen.
77
78
Bijlagen Bijlage 1: De Zzzip² survey
Zzzip
2
HOLEBI SURVEY Algemene gegevens We starten met enkele algemene vragen. 1.
In welk jaar ben je geboren? 19 |__|__|
2.
Wat is je geslacht? 1: 2: 3:
3.
man vrouw anders
Waar woon je momenteel? Postcode: |__|__|__|__|
4.
Welke was (waren) de nationaliteit(en) van je biologische vader bij zijn geboorte? 1: 2: 3: 4: 5: 6: 7: 8: 9: 10: 11: 12:
5.
Belg Italiaans Marokkaans Frans Turks Nederlands Spaans Duits Brits Pools Congolees (DCR) Anders: [open vraag]
Welke was (waren) de nationaliteit(en) van je biologische moeder bij haar geboorte? 1: 2: 3: 4: 5: 6: 7:
Belg Italiaans Marokkaans Frans Turks Nederlands Spaans
79
8: 9: 10: 11: 12: 6.
Heb je op dit moment een betaalde job? (zwartwerk telt niet mee) 1: 2: 3:
7.
Ik ben op zoek naar een eerste job Ik ben werkzoekend Ik ben gepensioneerd (ook brugpensioen, prepensioen) Ik studeer Ik ben huisvrouw of huisman Ik ben arbeidsongeschikt of langdurig ziek Andere:…
(enkel vraag (ga naar vraag (ga naar vraag (vraag 8, 9 en (enkel vraag (ga naar vraag
secundair onderwijs ASO secundair onderwijs BSO secundair onderwijs KSO secundair onderwijs TSO hoger niet-universitair onderwijs hoger universitair onderwijs andere…
Wat is het hoogste getuigschrift of diploma dat je tot nu toe hebt behaald? 1: 2: 3: 4: 5: 6: 7: 8: 9: 10: 11: 12: 13:
80
(ga naar vraag 11) (ga naar vraag 7) (niet vraag 11)
Welke onderwijsrichting volg je? 1: 2: 3: 4: 5: 6: 7:
9.
Ja Nee Ik combineer studeren met werken.
Welke situatie is op jou van toepassing? (Er is maar 1 antwoord mogelijk) 1: 2: 3: 4: 5: 6: 7:
8.
Duits Brits Pools Congolees (DCR) Anders: [open vraag]
geen lagere school lager secundair onderwijs ASO lager secundair onderwijs BSO lager secundair onderwijs KSO lager secundair onderwijs TSO hoger secundair onderwijs ASO hoger secundair onderwijs BSO hoger secundair onderwijs KSO hoger secundair onderwijs TSO hoger niet-universitair onderwijs hoger universitair onderwijs andere …
11) 11) 11) 10) 11) 11)
10.
Welke specifieke studierichting volg je momenteel? 1: 2: 3: 4:
5: 6: 7: 8: 9: 10: 11: 12: 13: 14: 11.
Wat is het hoogste getuigschrift of diploma dat je hebt behaald? 1: 2: 3: 4: 5: 6: 7: 8: 9: 10: 11: 12: 13:
12.
Talenonderwijs Lerarenopleiding Agrarisch onderwijs Bijvoorbeeld: landbouw - tuinbouw - bosbouw - veeteelt - bodemkunde Techniek Bijvoorbeeld: wiskunde - exacte wetenschappen – biotechniek – bouwkunde - weg- en waterbouw – landmeetkunde - grafische technieken – elektronica - architectuur - industriële wetenschappen – mechanica - informatica procestechniek Transport en verkeer Bijvoorbeeld: lucht- of scheepvaart - wegvervoer - spoorwegvervoer Medische en paramedische sector Bijvoorbeeld: geneeskunde – verpleegkunde – tandheelkunde - therapeut of arts – laborant – farmacie – medisch secretariaat – zorgberoep - dieetkunde Economisch, administratief en commercieel onderwijs Bijvoorbeeld: bedrijfseconomie – bedrijfsbeheer – management secretariaat Juridisch en bestuurlijk onderwijs Bijvoorbeeld: recht - bestuurskunde - politieke wetenschappen Sociaal-cultureel onderwijs Bijvoorbeeld: sociaal werk - journalistiek – bibliotheek – documentatie sociale wetenschappen - humane wetenschappen - geografie Horeca, bakker, slager, voeding Kunstonderwijs Bijvoorbeeld: beeldende kunst – theater – muziek – dans – kunstwetenschappen - musicologie Openbare orde en veiligheid Bijvoorbeeld: politie – justitie - landmacht - zeemacht - luchtmacht Kleding, textiel Andere:………………
geen lagere school lager secundair onderwijs ASO lager secundair onderwijs BSO lager secundair onderwijs KSO lager secundair onderwijs TSO hoger secundair onderwijs ASO hoger secundair onderwijs BSO hoger secundair onderwijs KSO hoger secundair onderwijs TSO hoger niet-universitair onderwijs hoger universitair onderwijs andere: …
Geef/gaf je in jouw beroepsleven leiding aan anderen? 1: 2:
ja nee
(ga naar vraag 13) (ga naar vraag 14)
81
13.
Over hoeveel personen gaat het dan? |__|__|__|__| personen
14.
In welke mate heb/had je in jouw beroepsleven te maken met volgende taken? voort-
nooit
durend
1. leidinggeven aan anderen
1
2
3
4
5
6
7
2. bevelen en aanwijzingen opvolgen
1
2
3
4
5
6
7
3. praktisch, uitvoerend werk doen
1
2
3
4
5
6
7
4. mensen helpen
1
2
3
4
5
6
7
5. financiële taken uitvoeren
1
2
3
4
5
6
7
6. de zaak, de onderneming of dienst besturen
1
2
3
4
5
6
7
7. creatieve, artistieke taken uitvoeren
1
2
3
4
5
6
7
8. nieuwe technieken of nieuwe ideeën
1
2
3
4
5
6
7
9. vorming, onderwijs of begeleiding geven
1
2
3
4
5
6
7
15.
Tot welke godsdienstige of levensbeschouwelijke strekking behoor je?
Met praktiserend bedoelen we het nauwkeurig naleven van regels en wetten die je geloof voorschrijven en het volgen van bepaalde rituelen. Bijvoorbeeld : regelmatig een eredienst bijwonen.
1: 2: 2: 3: 5: 4: 5: 8: 6: 7: 8: 9: 16.
Hoe belangrijk is je geloof of levensbeschouwelijke strekking voor jou? 1 2 3 4 5
82
katholiek, praktiserend katholiek, niet-praktiserend protestants joods , praktiserend joods , niet-praktiserend orthodox (zoals Grieks- of Russisch-orthodox) islamitisch, praktiserend islamitisch, niet-praktiserend boeddhistisch vrijzinnig geen geloof andere
Helemaal niet belangrijk Neutraal Heel erg belangrijk
SEKSUELE IDENTITEIT, GEDRAG EN FANTASIEEN Klik aan wat het meest van toepassing is op jou. 17.
We willen graag weten over wie je seksuele fantasieën hebt. Heb je seksuele fantasieën over mannen, vrouwen of beiden? (meisjes/jongens) -
18.
Alleen over mannen Vooral over mannen Net zo veel over mannen als over vrouwen Vooral over vrouwen Alleen over vrouwen Over geen van beiden
We willen graag weten met wie je in je leven seksueel contact hebt gehad.
Met seksueel contact bedoelen we allerlei manieren van vrijen waarbij er contact is met de geslachtsorganen. Bijvoorbeeld: met je hand de penis of vagina strelen. We bedoelen dus niet enkel geslachtsgemeenschap.
Heb je seksueel contact gehad met mannen, vrouwen of beiden? (meisjes/jongens) 19.
Alleen met mannen Vooral met mannen Net zo veel met mannen als met vrouwen Vooral met vrouwen Alleen met vrouwen Met geen van beiden
Met hoeveel personen heb je seksueel contact gehad in je leven? Met seksueel contact bedoelen we allerlei manieren van vrijen waarbij er contact is met de geslachtsorganen. Bijvoorbeeld: met je hand de penis of vagina strelen. We bedoelen dus niet enkel geslachtsgemeenschap. ……………………………
20.
Met hoeveel personen heb je in totaal seksueel contact gehad de afgelopen 6 maanden?
Met seksueel contact bedoelen we allerlei manieren van vrijen waarbij er contact is met de geslachtsorganen. Bijvoorbeeld: met je hand de penis of vagina strelen. We bedoelen dus niet enkel geslachtsgemeenschap.
1: 2: Filter:
21.
Ik heb de afgelopen 6 maanden geen seksueel contact gehad Met ……… persoon/personen niet indien eerder aangeduid ‘alleen nog maar met mannen/vrouwen seks gehad’
Waren dit jongens/mannen, meisjes/vrouwen of allebei? 1: 2: 3: 4:
alleen met meisjes/vrouwen vooral met meisjes/vrouwen ongeveer net zo veel met meisjes/vrouwen als met jongens/mannen vooral met jongens/mannen
83
5: Filter:
22.
minder dan 14 jaar 14 tot 15 jaar 16 tot 19 jaar 20 tot 24 jaar 25 tot 29 jaar 30 tot 34 jaar 35 tot 39 jaar 40 of ouder
Hoe oud was je toen je voor het eerst aan je holebivrienden je seksuele voorkeur bekendmaakte? Als je dit niet meer precies weet, probeer dan te schatten hoe oud je was. Indien je op dat ogenblik geen holebivrienden had, kies dan optie 10 (niet van toepassing) 1: 2: 3: 4: 5: 6: 7: 8: 9: 10:
84
Heteroseksueel Meer hetero dan homoseksueel/lesbisch Biseksueel Meer homoseksueel/lesbisch dan hetero Homoseksueel/lesbisch Anders, namelijk:
Hoe oud was je toen je je voor het eerst aangetrokken voelde tot personen van hetzelfde geslacht? Als je dit niet meer precies weet, probeer dan te schatten hoe oud je was. 1: 2: 3: 4: 5: 6: 7: 8:
25.
Meisje/vrouw Jongen/man
Hoe zou je jezelf als persoon benoemen? -
24.
indien met 1 persoon seks gehad in de laatste 6 maanden EN indien aangeduid zowel met mannen als vrouwen seks gehad doorheen leven.
Wat was het geslacht van deze persoon 1: 2:
23.
alleen met jongens/mannen
minder dan 14 jaar 14 tot 15 jaar 16 tot 19 jaar 20 tot 24 jaar 25 tot 29 jaar 30 tot 34 jaar 35 tot 39 jaar 40 of ouder Dit heb ik nog niet gedaan Niet van toepassing
26.
Hoe oud was je toen je voor het eerst aan iemand anders dan je holebivrienden je seksuele voorkeur bekendmaakte? Als je dit niet meer precies weet, probeer dan te schatten hoe oud je was. 1: 2: 3: 4: 5: 6: 7: 8: 9:
minder dan 14 jaar 14 tot 15 jaar 16 tot 19 jaar 20 tot 24 jaar 25 tot 29 jaar 30 tot 34 jaar 35 tot 39 jaar 40 of ouder dit heb ik nog niet gedaan
RELATIE, KINDEREN, KINDERWENS De volgende vragen gaan over een vaste partner. Met een vaste partner bedoelen we een persoon met wie je een stabiele relatie hebt en met wie je je verbonden voelt. Je hoeft niet samen te wonen. Sommige mensen hebben meer dan één vaste partner (bv. een huwelijkspartner en daarnaast een langdurige relatie). 27.
Heb jij, op dit moment, één of meerdere vaste partner(s)? 1: 2:
Ja Nee => ik ben single sinds: |__|__|__|__| MMJJ bijvoorbeeld: sinds ‘april 2009’ wordt ‘0409’ (ga naar vraag 31)
Nu volgen enkele vragen over jouw vaste partner(s). Indien je meerdere vaste partners hebt, geef iedere partner dan een nummer. 28.
Wat is het geslacht van je partner? 1: 2:
29.
man vrouw
Welke situatie is op jullie van toepassing? 1: 2: 3: 4:
wij wonen niet samen wij wonen feitelijk samen extra vraag: Hebben jullie een samenlevingscontract afgesloten? Antwoorden: Ja/Nee wij wonen wettelijk samen extra vraag: Hebben jullie een samenlevingscontract afgesloten? Antwoorden: Ja/Nee wij zijn getrouwd
85
30.
In welke mate ga je akkoord of niet akkoord met de volgende uitspraken over de relatie met deze partner? -
We hebben een goede relatie Mijn relatie met mijn partner is zeer stabiel Mijn relatie met mijn partner is sterk Mijn relatie met mijn partner maakt me gelukkig Ik voel me echt deel van een team met mijn partner
1: niet akkoord 2 3 4 5: akkoord Weet niet (code 99) toelaten 31.
Heb je kinderen (ook kinderen die momenteel geen deel meer uitmaken van het gezin of meerderjarig zijn) of verwacht je een kind? 1: 2:
32.
ja nee
(ga naar vraag 32) (ga naar vraag 34)
Zijn het jouw biologische kinderen? 1:
2:
Ja =>
A: uit heterorelatie B: uit holebirelatie C: alleen
Nee =>
A. Geadopteerd(e) kind(eren) B. Stiefkind(eren) C. Pleegkind(eren)
32b. Zou je nog kinderen willen? 1: 2: 3: 33.
Hoe reageren mensen in je omgeving op jou als holebiouder? -
86
Ja Nee Ik weet het nog niet
Je moeder Je vader Je broers of zussen Je andere familieleden Je collega’s Je heteroseksuele ex-partner Andere ouders Leerkrachten op de school van je kind Leerlingen op de school van je kind Je buren
1: 2 3: 4 5: 6 34.
Erg negatief Neutraal Erg positief Niet van toepassing / ze weten niet dat ik holebi ben
FILTER: enkel indien nog geen kinderen
ZS19. Wil je kinderen of heb je ooit kinderen gewild? 1: 2: 3: 4: 5: 6: 35.
nee, ik heb/had geen kinderwens ja, vroeger wel maar nu niet meer ja, ik wil nu kinderen ja, ik wil in de toekomst kinderen ik weet nog niet of ik kinderen wil Er mogen kinderen komen, maar het hoeft niet
Onderstaande vragen worden voorgelegd aan een groep hetero’s. Hoeveel van deze groep denk je dat er een positief antwoord geven op volgende vragen? 1:
We vroegen aan 10 hetero’s wat zij vinden van het holebihuwelijk. Hoeveel van de 10 hebben geantwoord dat zij voorstander zijn van het holebihuwelijk? ... op de 10
2:
We vroegen aan 10 hetero’s wat zij vinden van adoptie door een holebikoppel. Hoeveel van de 10 hebben geantwoord dat zij voorstander zijn van adoptie door een holebikoppel? … op de 10
3:
We vroegen aan 10 hetero’s wat zij vinden van lesbienneouderschap. Hoeveel van de 10 hebben geantwoord dat zij voorstander zijn van lesbienneouderschap. … op de 10
4:
We vroegen aan 10 hetero’s wat zij vinden van homo-ouderschap Hoeveel van de 10 hebben geantwoord dat zij voorstander zijn van homoouderschap … op de 10
87
MENTALE GEZONDHEID Deze vragen gaan over hoe je je voelt en hoe het met je ging in de afgelopen 4 weken. Kan je bij elke vraag het antwoord geven dat het best benadert hoe je je voelde? 36.
Hoe vaak gedurende de afgelopen 4 weken…
Hoe vaak gedurende de
Voort-
Nooit
Zelden
Soms
Vaak
Meestal
1
2
3
4
5
6
1
2
3
4
5
6
1
2
3
4
5
6
1
2
3
4
5
6
voelde je je gelukkig?
1
2
3
4
5
6
had je veel energie?
1
2
3
4
5
6
afgelopen 4 weken… Voelde je je erg zenuwachtig? voelde je je kalm en rustig? zat je zo erg in de put dat niks te kon opvrolijken? voelde je je neerslachtig en somber?
37.
Hoe vaak hebben jouw lichamelijke gezondheid of jouw emotionele problemen jouw sociale activiteiten (zoals bezoek aan vrienden of naaste familieleden) belemmerd gedurende de afgelopen 4 weken? 1: 2: 3: 4: 5:
38.
Nooit Zelden Soms Vaak Altijd
Geef aan hoe vaak je tijdens jouw leven een bepaald gevoel, gedachte, ervaring hebt gehad en, indien van toepassing, hoeveel last je van deze ervaring hebt/gehad hebt.
A) -
88
durend
Heb je wel eens een somber gevoel? Voel je je wel eens pessimistisch over alles? Denk je wel eens dat er geen toekomst is voor jou? Heb je wel eens het gevoel dat je niet meer wil leven? Huil je wel eens om niets? Heb je wel eens schuldgevoelens? Heb je wel eens het gevoel dat je een mislukkeling bent? Voel je je wel eens gespannen?
0: 1: 2: 3: B)
nooit soms vaak bijna altijd
Deze vraag dient niet beantwoord te worden indien A=0
Hoeveel last had je van deze ervaring? 0: 1: 2: 3: 39.
40.
Geef aan hoeveel last je hebt gehad in de afgelopen twee weken van elke klacht. -
Hoofdpijn Flauwte of duizeligheid Pijn in de hartstreek of in de borst Pijnlijke spieren Maagpijn of buikpijn Je hart te snel voelen kloppen (zonder lichamelijke inspanning) Moeite om te plassen Pijn in de knieën, ellebogen of in andere gewrichten
0: 1: 2: 3: 4:
helemaal geen last een beetje last enige last veel last heel veel last
Rook je sigaretten/sigaren/pijp?
1. 2. 3. 41.
geen last een beetje last nogal wat last veel last
ja Nee, nooit gerookt Nee, gestopt
(ga naar vraag 40, niet vraag 44) (ga naar vraag 45) (ga naar vraag 40)
Hoe oud was je toen je dagelijks begon te roken? …… jaar
42.
Hoeveel jaar heb je dagelijks gerookt?
Tel de verschillende periodes waarin u dagelijks rookte op. Als je je het precieze aantal jaren niet meer herinnert, geef dan een schatting.
…… jaar
89
43.
Hoeveel sigaretten/sigaren/pijp rook(te) je meestal per dag? Als je niet dagelijks rookt(e), geef dan aan hoeveel je rookt(e) per week of per maand. ……… per dag ……… per week ……… per maand
44.
Hoe oud was je toen je stopte met roken? …… jaar
De volgende vragen gaan over jouw alcoholgebruik 45.
Op hoeveel weekdagen (maandag tot donderdag) drink je gewoonlijk alcoholische dranken? 1. 2. 3. 4. 5.
46.
Ik Ik Ik Ik Ik
drink gewoonlijk geen alcoholische dranken op weekdagen (ga naar vraag 47) drink gewoonlijk 1 dag in de week alcoholische dranken. (ga naar vraag 46) drink gewoonlijk 2 dagen in de week alcoholische dranken (ga naar vraag 46) drink gewoonlijk 3 dagen in de week alcoholische dranken (ga naar vraag 46) drink gewoonlijk 4 dagen in de week alcoholische dranken (ga naar vraag 46)
Hoeveel glazen alcoholische dranken drink je meestal op weekdagen (maandag tot donderdag)? (open vraag) …………………………………………
47.
Op hoeveel dagen in het weekend (vrijdag tot en met zondag) drink je gewoonlijk alcoholische dranken?
1. 2. 3. 4. 48.
Ik Ik Ik Ik
drink gewoonlijk geen alcoholische dranken in het weekend. (ga naar vraag 50) drink gewoonlijk 1 dag in het weekend alcoholische dranken (ga naar vraag 48) drink gewoonlijk 2 dagen in het weekend alcoholische dranken (ga naar vraag 48) drink gewoonlijk 3 dagen in het weekend alcoholische dranken (ga naar vraag 48)
Hoeveel glazen alcoholische dranken drink je meestal in het weekend (vrijdag tot en met zondag)? (open vraag) …………………………………………
90
49.
Heb je ooit drugs gebruikt (cannavis, cocaïne, ectasy)? (open vraag) …………………………………………
50.
Heb je in de afgelopen 6 maanden drugs gebruikt? 1. 2.
51.
ja nee
Hoe tevreden ben je met je levenskwaliteit? 0
52.
Geef aan in welke mate je akkoord gaat met volgende stellingen. 1 2 3 4 5
53.
100
Ik vind dat mijn seksuele geaardheid een belangrijk deel van mezelf is. Als ik eraan denk dat ik me aangetrokken voel tot personen van hetzelfde geslacht, voel ik me ongelukkig. Ik zie mijn seksuele geaardheid als een geschenk. Het stoort me als mensen kunnen zien dat ik holebi ben. Als mensen in mijn omgeving het over holebi’s hebben, word ik zenuwachtig. Mijn seksuele geaardheid brengt me soms in verlegenheid. Soms denk ik dat ik beter dood zou zijn dan holebi. Ik ben er trots op dat ik holebi ben. Ik vind dat men in scholen de boodschap moet geven dat seksuele aantrekking tot personen van hetzelfde geslacht, normaal is. Helemaal oneens Eerder oneens Noch eens, noch oneens Eerder eens Helemaal van toepassing
Geef aan voor onderstaande stellingen in welke mate je akkoord bent met volgende uitspraken? -
Ik Ik Ik Ik
heb veel gemeen met andere holebi’s voel een sterke band met ander holebi’s vind het moeilijk om een band te vormen met andere holebi’s heb niet het gevoel dat ik echt verbonden ben met andere holebi’s
1: 2: 3: 4: 5:
Niet akkoord
Akkoord
91
54.
Geef aan in welke mate je wel of niet akkoord gaat met volgende stellingen. -
1 2 3 4 5
Vooroordelen over holebi's (bijvoorbeeld: ‘alle homo’s gedragen zich als vrouwen’ en ‘lesbiennes zijn net mannen’) hebben mij persoonlijk niet beïnvloed. Ik maak me geen zorgen dat mijn gedrag gezien zal worden als typisch homoseksueel of typisch lesbisch. Hetero’s die weten dat ik holebi ben, interpreteren mijn gedrag in termen van mijn seksuele geaardheid. De meeste hetero's veroordelen holebi's niet op basis van hun seksuele geaardheid. Het feit dat ik holebi ben, beïnvloedt niet hoe hetero's met me omgaan. Ik denk bijna nooit na over het feit dat ik holebi ben als ik omga met hetero’s. Het feit dat ik holebi ben, beïnvloedt niet hoe mensen met me omgaan. De meeste hetero’s hebben veel meer gevoelens van angst en afkeer ten aanzien van holebi’s dan ze eigenlijk tonen. Ik denk vaak dat hetero's er ten onrechte van beschuldigd worden angst en afkeer te hebben van holebi’s. De meeste hetero’s hebben er problemen mee om holebi's te zien als hun gelijken. Helemaal oneens Eerder oneens Noch eens, noch oneens Eerder eens Helemaal van toepassing
SUICIDE & AUTOMUTILATIE 55.
Heb je ooit opzettelijk jezelf op één of andere manier geprobeerd lichamelijk te beschadigen? 1: 2: 3:
56.
Heb je er ooit ernstig aan gedacht om een einde aan je leven te maken? 1: 2: 3:
57.
nee, nooit ja, eenmaal ja, meermaals
Heb je ooit een zelfmoordpoging ondernomen? 1: 2: 3:
92
nee, nooit ja, eenmaal ja, meermaals
nee, nooit ja, eenmaal ja, meermaals
DISCRIMINATIE
1. Je bent minder vriendelijk behandeld dan anderen 2. Je bent met minder respect behandeld dan anderen
Dagelijks
week
Meerdere keren per
per week
Ongeveer één keer
maand
Meerder keren per
per maand
Ongeveer één keer
keer
een uitzonderlijke
In welke mate ben je de voorbije 6 maanden onrechtvaardig behandeld op basis van een persoonlijk kenmerk?
nooit
58.
1
2
3
4
5
6
7
1
2
3
4
5
6
7
1
2
3
4
5
6
7
1
2
3
4
5
6
7
1
2
3
4
5
6
7
1
2
3
4
5
6
7
1
2
3
4
5
6
7
1
2
3
4
5
6
7
1
2
3
4
5
6
7
1
2
3
4
5
6
7
3. Je kreeg slechtere dienstverlening dan anderen in openbare ruimtes (restaurants, winkels …) 4. Mensen gedroegen zich alsof ze dachten dat je niet slim bent 5. Mensen gedroegen zich alsof ze bang waren van jou 6. Mensen gedroegen zich alsof ze denken dat je oneerlijk bent 7. Mensen gedroegen zich alsof ze beter waren dan jou 8. Je bent uitgescholden of beledigd 9. Je bent bedreigd of lastiggevallen 10. Je bent gevolgd in winkels
59.
Werd je in de voorbije 6 maanden gediscrimineerd omwille van je seksuele geaardheid? -
Ja Nee
93
Enkel indien 70=ja: Volgende vragen gaan over het meest ernstige voorval van discriminatie uit de voorbije 6 maanden. 60.
Wat was het geslacht van de dader? 1: 2:
61.
Wat was ongeveer de leeftijd van de dader? 1. 2. 3. 4. 5. 6.
62.
man vrouw
minder dan 14 jaar 14 tot 20 jaar 21 tot 30 jaar 31 tot 40 jaar 41 tot 50 jaar ouder dan 50 jaar
Wat was de afkomst van de dader? 1. 2. 4. 5. 6. 7. 8.
West-Europees Oost-Europees Noord-Afrikaans Zuid-Afrikaans Aziatisch Anders Weet het niet
Voor mensen die werken: 63.
Ik ervaar een tolerante bedrijfscultuur ten opzichte van holebi’s bij mijn werkgever.
Met een tolerante bedrijfscultuur bedoelen we dat alle medewerkers met hun verschillende kenmerken zich gerespecteerd en gewaardeerd voelen op het werk.
1: 2: 3: 4: 5:
94
niet akkoord
akkoord
Voor mensen die studeren: 64. Ik ervaar een tolerante schoolcultuur ten opzichte van holebi’s bij mijn onderwijsinstelling. Met een tolerante schoolcultuur bedoelen we dat alle leerlingen met hun verschillende kenmerken zich gerespecteerd en gewaardeerd voelen op school.
1: 2: 3: 4: 5:
niet akkoord
akkoord
SOCIALE STEUN 65.
De volgende stellingen gaan over jouw sociale contacten buiten je strikt professionele contacten. Duid aan in welke mate je het ermee eens of oneens bent. -
Als ik me alleen voel, kan ik bij verschillende mensen terecht voor een babbel. Als ik gezelschap zoek voor een dagje uit, vind ik altijd wel iemand. Ik kan bij iemand terecht als ik ziek ben. Er zijn mensen die me uit de nood helpen als ik geldproblemen heb. Als ik wil praten over mijn seksleven of over seks in het algemeen, kan ik bij verschillende personen terecht.
1: 2: 3: 4: 5: 6: 7:
Volledig oneens
Volledig eens
ZICHTBAARHEIDSMANAGEMENT 66.
Geef aan in welke mate je open bent over je holebi-zijn.
Bijvoorbeeld: iemand die nog aan niemand verteld heeft dat hij of zij holebi is, zou op de volgende schaal “1: volledig gesloten” aanduiden. Iemand die aan iedereen vertelt dat hij of zij holebi is, zou dan “10: volledig open” op deze schaal aanduiden. Je kan ook een cijfer tussen “1” en “10” aanduiden. 1 Volledig Gesloten
2
3
4
5
6
7
8
9
10 Volledig Open
95
67.
In welke mate ga je akkoord met volgende uitspraken? -
-
Ik wil dat mijn kennissen weten dat ik holebi ben. Als er iemand naar mijn seksuele voorkeur vraagt, probeer ik de vraag te ontwijken. Ik vind het leuk om met andere holebi’s over seksualiteit te praten. Het is belangrijk dat andere mensen weten dat ik holebi ben. Ik maak mensen duidelijk dat ik holebi ben door mijn gedrag. Als ik nieuwe mensen ontmoet, wil ik niet dat ze weten dat ik holebi ben. Ik vind het bevrijdend om er openlijk voor uit te komen dat ik holebi ben. Ik vind het belangrijk dat mijn collega’s mijn seksuele geaardheid kennen. Ik vermijd gesprekken over seksuele geaardheid. Ik ben bang dat anderen me zullen afwijzen als ze mijn seksuele geaardheid ontdekken. Ik voel me op mijn gemak als ik over mijn seksuele geaardheid praat. Ik doe mijn best om mijn seksuele geaardheid privé te houden. Ik vind het in sommige omgevingen meer gepast om open te zijn over mijn seksuele geaardheid dan in andere. Ik houd mijn seksuele geaardheid voor mezelf
1 2 3 4 5 6
Helemaal niet akkoord Niet akkoord Eerder niet akkoord Eerder wel akkoord Akkoord Helemaal wel akkoord
-
GENDERIDENTITEIT De volgende vragen gaan over de mate waarin je je vrouwelijk en/of mannelijk voelt. 68.
96
Gelieve aan te duiden in hoeverre je het eens bent met elk van onderstaande uitspraken: -
Ik Ik Ik Ik Ik Ik Ik Ik
voel me vrouw voel me man gedraag me “vrouwelijk” gedraag me “mannelijk” zie er “vrouwelijk” uit zie er “mannelijk” uit wou dat ik meer “vrouwelijk” was wou dat ik meer “mannelijk” was
1 2 3 4 5
helemaal oneens eerder oneens noch eens, noch oneens eerder eens helemaal eens
69.
Kreeg je ooit (of krijg je nog steeds) negatieve reacties omdat je te “jongensachtig/mannelijk” was (of bent)? 1: 2: 3: 4: 5:
70.
nooit zelden soms vaak zeer vaak
Kreeg je ooit (of krijg je nog steeds) negatieve reacties omdat je te “meisjesachtig/vrouwelijk” was (of bent)? 1: 2: 3: 4: 5:
nooit zelden soms vaak zeer vaak
97
98
Bibliografie Ambady, N., Hallahan, M., Conner, B. (1999). Accuracy of judgments of sexual orientation from thin slices of behavior, Journal of Personality and Social Psychology, 77: 538-547 Badgett, M.V.L. (1996). Employment and Sexual Orientation: Disclousure and discrimination in the workplace, Sexual identity on the job: Issues and services, Haworth Press New York: 29-52 Baert, H., Cockx, F. (2002). Expertenrapport: holebi’s en een gelijkekansenbeleid: Verslag van een zoektocht naar toekomstige onderzoekspistes. Antwerpen/Leuven: Steunpunt Gelijkekansebeleid UA-LUC/K.U.Leuven – Centrum voor Sociale Pedagogiek. Brown, R.P., Melchiono, M.W. (2006). Health concerns of sexual minority adolescent girls, Current Opinion in Pediatrics, 18(4): 359-364. Corliss, H.L., Goodenow, C.S., Nichols, L., Austin, S.B. (2001). High Burden of Homelessness Among Sexual-Minority Adolescents: Findings From a Representative Massachusetts High School Sample, American Journal of Public Health, 101 (9):16831689 D'Augelli, A.R., Grossman, A.H., Salter, N.P., Vasey, J.J., Starks, M.T., Sinclair, K.O. (2005). Predicting the suicide attempts of lesbian, gay, and bisexual youth, Suicide and Life-Threatening Behavior, 35: 646-660 Dewaele, A., Cox, N., Van den Berghe, W., Vincke, J. (2006). De maatschappelijke positie van holebi’s en hun sociale netwerken: Over vriendeschap en andere bloedbanden. Antwerpen, Steunpunt Gelijkekansenbeleid Dewaele, A., Vincke, J., Van Houtte, M., Cox, N. (2008). De schoolloopbaan van holebien heterojongeren. Antwerpen, Steunpunt Gelijkekansenbeleid (Universiteit Antwerpen – Universiteit Gent) Dewaele, A., Vincke, J., Cox, N., Dhaenens, F. (2009). Het discours van jongeren over man-vrouw rolpatronen en holebiseksualiteit, over flexen, players en metroseksuelen. Antwerpen, Steunpunt Gelijkekansenbeleid (Universiteit Antwerpen – Universiteit Hasselt) Dewaele, A., Van Houtte, M. (2010). Zichtbaarheid- en discriminatiemanagement bij holebi-jongeren. Antwerpen, Steunpunt Gelijkekansenbeleid (Universiteit Antwerpen – Universiteit Gent) Fitzpatrick, K.K., Euton, S.J., Jones, J.N., Schmidt, N.B. (2005). Gender role, sexual orientation and suicide risk. Journal of Affective Disorders, 87: 35‐42. Friedman, R.C. (1999). Homosexuality, psychopathology and suicidality, Archives of General Psychiatry, 56: 887-888.
99
Garofalo, R., Wolf, R. C., Kessel, S., Palfrey, J. & Durant, R. H. (1998). The association between health risk behaviors and sexual orientation among a school‐based sample of adolescents. Pediatrics, 101: 895‐902. Herrell, R., Goldberg, J., True W.R., Ramakrishnan, V., Lyons, M., Eisen, S., Tsuang, M.T. (1999). Sexual Orientation and Suicidality, Archives of General Psychiatry, 56(10): 867-874 Horowitz, J.L., Newcomb, M.D. (2001). A Multidimensional Approach to Homosexual Identity, Journal of Homosexuality, 42 (2): 1-19 Kessler, R.C., Lickelson, K.D., Williams, D.R. (1999). The prevalence, distribution, and mental health correlates of perceived discrimination in the United States, Journal of Health and Social Behavior, 40: 208-230 Keuzenkamp, S., Bos, D., Duyvendak, J.W., Hekma, G. (2006). Gewoon doen, acceptatie van homoseksualiteit in Nederland. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau Keuzenkamp, S. (red) (2010). Steeds gewoner, nooit gewoon. Acceptatie van homoseksualiteit in Nederland. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau Lauman, E., Gagnon, J. H., Michael, R.T., Michaels, S. (1994). The social Organization of Sexuality: Sexual Practices in the United States. Chicago: University of Chicago Press Krieger, N., Smith, K., Naishadham, D., Hartman, C., Barbeau E.M. (2005). Experiences of discrimination: Validity and reliability of a self-report measure for population health research on racism and health, Social Science & Medicine, 61: 1576-1596 Lasser, J., Ryser, G., Price, L. (2010). Development of a lesbian, gay, bisexual visibility management scale. Journal of Homosexuality, 57: 415-428 Lewis, R.J., Derlega, V.J., Griffin, J.L., Krowinski, Al.C. (2003). Stressors for gay men and lesbians: life stress, gay-related stress, stigma consciousness, and depressive symptoms, Journal of Social and Clinical Psychology, 22 (6): 716-729 Lippa, R.A. (2002). Gender-related traits of heterosexual and homosexual men and women, Archives of Sexual Behavior, 31: 83-98 Masthoff, E.D., Trompenaars, F.J., Van Heck, G.L., Hodiamont, P.P., De Vries, J. (2006). Quality of life and psychopathology: investigations into their relationship. Australian and New Zealand Journal of Psychiatry, 40: 333-340 Mayfield, W. (2001). The development of an International Homonegativity Inventory for Gay Men, Journal of Homosexuality, 41 (2) Mays, V., Cochran, S. (2001). Mental Health Correlates of Perceived Discrimination Among Lesbian, Gay, and Bisexual Adults in the United States, American Journal of Public Health, 91 (11) Meaney G.J., Rye B.J. (2010). Gendered egos: attitude functions and gender as predictors of homonegativity, Journal of Homosexuality, 57 (10): 1274-302
100
Meesters C., Muris P., Ghys A., Reumerman T., Rooijmans M. (2003). Reliability and Validity in a Pediatric and a Community Sample of Dutch Children and Adolescents. Journal of Pedriatric Psychology, 28 (6): 413-422 Meyer, I.H. (1995). Minority stress and mental health in gay men, Journal of Health and Social Behavior, 36: 38-56 Morrison, M.A., Morrison, T.G. (2002). Development and validation of a scale measuring modern prejudice toward gay men and lesbian women. Journal of Homosexuality, 43, 15–17 Mustanski, B.S., Garofalo, R., Emerson, E.M. (2010). Mental health disorders, psychological distress, and suicidality in a diverse sample of lesbian, gay, bisexual, and transgender youths, American Journal of Public Health, 100 (12): 2426-2432 Noppe, J. (2007). Focus Gelijke Kansen. In: Bral, Luk (2007) Vrind 2007. Vlaamse Regionale Indicatoren. Brussel: Studiedienst van de Vlaamse Regering, blz 407-426 Norton, R. (1983). Measuring marital quality: A critical look at the dependent variable. Journal of Marriage and the Family, 45: 141-151 Pinel, E.C. (1999). Stigma consciousness: the psychological legacy stereotypes, Journal of Personality and Social Psychology, 76 (1): 114-128
of
social
Pinel, E.C., Warner, L.R., Chua, P. (2005). Getting there is only half the battle: Stigma consciousness and maintaining diversity in higher education, Journal of Homosexuality, 61 (3): 481-506 Randloff, L.S. (1977). The CES-D Scale: A Self-Repost Depression Scale for Research in the General Population. Applied Psychological Measurement, 1 (3): 385-401 Sandfort, T.G.M., de Graaf, R., Bijl, R.V., Schnabel, P. (2001). Same-sex sexual behavior and psychiatric disorders, Archives of General Psychiatry, 58: 85-91 Savin-Williams R.C. (1995). Lesbian, Gay Male, and Bisexual Adolescents. In: D’Augelli A.R., Patterson, C.J. (eds), Lesbian, Gay, and bisexual Identities Over the Lifespan. New York, Oxford: Oxford University Press Schoonacker, M., Dumon, E., Louckx, F. (2009). Welebi: Onderzoek naar het mentaal en sociaalwelbevinden van lesbische en biseksuele meisjes. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap – Vriju Universiteit Brussel – Vakgroep Medische Sociologie Siever, M.D. (1994). Sexual orientation and gender as factors in socioculturaly acquired vulnerability to body dissatisfaction and eating disorders, Journal of Consulting and Clinical Psychology, 62: 252-260 Skidmore W.C., Linsenmeier, J., Bailey, J.M. (2006). Gender Nonconformity and Psychological Distress in Lesbians and Gay Men, Archives of Sexual Behavior, 35: 685697 Stefanis, N.C., Hanssen, M., Smirnis, N.K., Avramopoulos, D.A., Evdokimidis, I.K., Stefanis, C.N., Verdoux, H., van Os, J. (2002). Evidence that three dimensions of
101
psychosis have a distribution in the general population Psychological Medicine, 32: 347358 Van Heeringen, C., Vincke, J. (2000). Suicidal acts and ideation in homosexual and bisexual young people: a study of prevalence and risk factors. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 35(11): 494-499 Vincke, J., Stevens, P. (1999). Een beleidsgerichte algemene survey van Vlaamse homoseksuele mannen en vrouwen. Basisrapport. Brussel/Gent: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap – Cel Gelijke Kansen/Universiteit Gent – Vakgroep Sociologie Vincke, J. (2002). Expertrapport – Gelijke kansen en holebi’s. Schets van een theoretisch kader voor een gelijke kansenbeleid met vermelding aandachtspunten. Analyse van de internationale wetenschappelijke literiatuur. Gent: Universiteit Gent Vincke, J., van Heeringen, K. (2002). Confident Support and the Mental Wellbeing of Lesbian and Gay young Adults: a Longitudinal analysis. Journal of Community and Applied Social Psychology, 12: 181-193 Walker, L.S., Garber, J. (1992). Children’s Somatisation Inventory: Preliminary manual. Nashville, TN: Vanderbilt University Medical Center World Health Organization (2008), Suicide http://www.who.int/mental_health/prevention/suicide
prevention
(SUPRE),
Zucker, K.J. (1994). Meditations on gay pride [Review of Gay and lesbian youth: Expressions of identity by R.C. Savin-Williams], Contemporary Psychology, 39: 285-287
102
