Zien is geloven. De kracht van digitale planvorming

Zien is geloven De kracht van digitale planvorming

Zien is geloven De kracht van digitale planvorming

Zien is geloven. De kracht van digitale planvorming

Colofon Dit boek over digitale planvorming is tot stand gekomen in opdracht van Dienst Verkeer en Scheepvaart (DVS). Een belangrijk deel van de informatie is verkregen door middel van interviews met projectmanagers en bestuurders van innovatieve infrastructuurprojecten, nat en droog. U kunt dit boek bestellen via e-mail [email protected]

Opdrachtgever Marit de Jong Roel Nijsten Geïnterviewden Bas van Aart Anton van Berchum Frank Bisschoff Egbert Broerse Hans Buis Pieter-Jan van der Eijk Jeroen van der Hee Isidoor Hermans Jos de Moel Dick Spel Anton Wennekes

Rijkswaterstaat Staf DG Rijkswaterstaat Staf DG

Projectmanager ontwerp, Avenue2 Omgevingsmanager, Rijkswaterstaat Dienst Zeeland Disciplineleider Infra A2 Maastricht, Rijkswaterstaat Dienst Limburg Ontwerpleider openbaar gebied en GIS, Avenue2 Projectmanager ontwerp, provincie Groningen Projectmanager N302 en N309, provincie Gelderland Communicatieadviseur N302 en N309, Tappan Communicatie Projectmanager Randstad 380 kV, Tennet Projectmanager Randstad 380 kV, Tennet Wethouder Ruimtelijke ordening en milieu 1998–2009, gemeente Weesp Adviseur omgevingsmanagement, Rijkswaterstaat Dienst Oost-Nederland

Begeleidingsgroep Aad van den Burg Thijs Bennis Anton van Berchum Tertius Hanekamp Guido Kwikkers Anton Wennekes

Rijkswaterstaat Dienst Verkeer en Scheepsvaart Rijkswaterstaat Dienst Verkeer en Scheepvaart Rijkswaterstaat Dienst Zeeland Bureau Rijksbouwmeester Kennis in het Groot (KING) Rijkswaterstaat Dienst Oost-Nederland

Auteur Bert van Dijk

InfraNavigator

Eindredactie Tappan Communicatie Definitieve versie, mei 2011

Pagina 4 van 63


Inhoud

Voorwoord 7 Managementsamenvatting 8 1

Inleiding: digitale planvorming, van papier naar 3D 9

Deel 1: Beelden maken toekomst inzichtelijk 13 2

N470: Ontwerpen vertalen in foto’s en 3D-illustraties 14

3

Perkpolder: samen werken aan gebiedsontwikkeling 17

Deel 2: 3D-model is veel meer dan een mooi plaatje 21 4

N302: 3D-model geeft burgers duidelijkheid in onzekere situatie 22

5

A50, brug bij Ewijk: 3D-model belangrijke drager van aanbesteding 25

Deel 3: Alle projectdata digitaal en visueel 27 6

Randstad 380 kV: integrale planvorming met GIS 28

7

A2 Maastricht: kosten besparen dankzij digitale snelkookpan 32

8

A1 bij Weesp en Muiden: lokale overheid maakt digitaal alternatief 36

Deel 4: Maatschappelijk debat met visualisaties op internet 39 9

A7, ringweg Groningen: varianten kiezen aan de hand van 3D-foto’s 40

10

N309 ‘t Harde: maatschappelijk debat door GIS-kaart 43

Deel 5: Conclusies en aanbevelingen 45 11

Lessons learned 46

12

Toekomstige ontwikkelingen 52

Pagina 5 van 63


Bijlage

A

Toepassingen en leveranciers 55

Bijlage

B

Rekenen en tekenen in gebiedsontwikkeling 61

Pagina 6 van 63


Voorwoord Van rekenlineaal naar hightech 3D-ontwerpen

Begin jaren tachtig ben ik begonnen als wegontwerper. Belangrijkste instrumenten daarbij waren de tekentafel en de rekenliniaal. Computerberekeningen gingen via een telex waar je middels een ponsband een instructie in kon geven. Het rekencentrum ging vervolgens aan het werk en de volgende dag lag het antwoord klaar. Het visualiseren van je ontwerp gebeurde schetsmatig en bij grote projecten werd er door de timmerwerkplaats van Rijkswaterstaat een maquette gebouwd. De boekjes van Springer en Huizinga uit 1975 waren daarbij leidend. Mijn eerste 3Dontwerp was omstreeks 1986 met het programma MOSS: hopeloos ingewikkeld en met een aandoenlijk resultaat. Daarna ging het snel en met de komst van CADsystemen verdwenen tekentafel en rekenliniaal. In de loop der jaren zijn de visualisatietechnieken ook gemeengoed geworden in de aanpalende werkvelden. De hele gebiedsinrichting wordt gevisualiseerd. Alle belanghebbenden hebben er baat bij: de ontwerper, de bestuurder, de beslisser en de bewoner. Het is een belangrijk communicatieaspect geworden. Het brengt ondernemers, overheid en burgers bij elkaar. Dit voorbeeldenboek bevat enkele voorbeelden daarvan. Mooi en inspirerend! Hans van der Togt Rijkswaterstaat Zeeland

Pagina 7 van 63


Managementsamenvatting

Afgelopen jaren heeft de digitalisering in de maatschappij en ook bij de planvorming van infrastructuurprojecten een grote vlucht genomen. Steeds meer informatie is digitaal beschikbaar en kan met moderne visuele middelen worden verwerkt. Dit heeft onverwacht positieve effecten op de communicatie van projecten, maar ook op de planvorming zelf. Bestuurders en burgers kunnen via digitale en visuele communicatie beter worden geïnformeerd en overtuigd. Digitale middelen maken omgevingscommunicatie duidelijker. Dankzij de toepassing van fotovisualisaties en 3D-modellen kunnen we veel beter dan voorheen verbeelden hoe de toekomstige situatie eruit gaat zien. Dat voorkomt misverstanden en overdreven (negatieve) verwachtingen. Daarbij is het belangrijk om vanuit het project alleen te laten zien wat je echt kán beloven. Verwachtingen die niet worden waargemaakt leiden tot teleurstelling bij de projectomgeving. Ook binnen de projecten leiden digitalisering en visualisering tot meerwaarde. Digitaal is informatie sneller beschikbaar. Bovendien kunnen complexe situaties digitaal en visueel veel beter inzichtelijk gemaakt worden dan op papier. Hierdoor ontstaat beter inzicht en komt een dialoog op gang tussen de verschillende betrokken disciplines, wat integrale oplossingen mogelijk maakt. Dit leidt niet alleen tot goedkopere oplossingen, maar ook tot minder risico’s en faalkosten in de bouwfase. Aanzienlijke kostenbesparingen zijn verder mogelijk, doordat je projectinformatie digitaal beter kan beheren en toegankelijk kan maken gedurende het hele project, van de verkenning tot en met de bouw. Digitale informatie is steeds meer de standaard, zoals nu al het geval is bij bestemmingsplannen en omgevingsvergunningen. Door toename van beschikbaarheid en uitwisselbaarheid van digitale informatie en door de ontwikkeling van betere en snellere toepassingen neemt digitale planvorming in de toekomst nog sterk toe in kracht en toepassingsmogelijkheden. Daarbij is het belangrijk kritisch te blijven. Sneller is niet altijd beter. Niet alle beschikbare informatie is even betrouwbaar. Daarom is kwaliteitsbewaking van de informatie altijd nodig. Dat geldt voor papieren rapporten en tekeningen, maar nog meer voor digitale informatie, die sneller toegankelijk is. Kwaliteitscontrole bij de ingang én bij de uitgang blijft daarom absoluut noodzakelijk. Zeker ook in de relatie tussen opdrachtnemer en opdrachtgever. Opdrachtnemers zullen resultaten steeds vaker digitaal aanbieden. Opdrachtgevers moeten daarin mee groeien, zodat ze de voorstellen en resultaten goed kunnen beoordelen en waar nodig zelf een integrale belangenafweging kunnen maken. Digitalisering bij de opdrachtgever is daarmee een belangrijk aandachtspunt voor de toekomst.

Pagina 8 van 63


1

Inleiding: digitale planvorming, van papier naar 3D

Papier is nog steeds de vorm waarin de meeste ruimtelijke plannen worden gepresenteerd: tekeningen, rapporten, kaarten. Veel professionals ervaren deze vorm als te beperkt. Bovendien stellen burgers en bedrijven steeds meer eisen. Ze vragen om openheid en toegankelijkheid van beleidsinformatie en planvorming. In dit boek vertellen professionals welke digitale middelen zij hebben ingezet en welke resultaten zij hiermee boeken. De rode draad van de verhalen is dat digitalisering het gemakkelijker maakt om alle vakdisciplines samen te laten werken. Complexe zaken uit verschillende disciplines worden door middel van digitale visualisaties overgebracht binnen de projectorganisatie. Deze visuele communicatie maakt het mogelijk met elkaar mee te denken en zo tot meer integrale oplossingen te komen. De digitale planvorming maakt het mogelijk met elkaar mee te denken en zo tot integrale oplossingen te komen. Betere communicatie naar bestuurders en burgers zorgt ervoor dat bestuurders sneller en beter kunnen afwegen. Burgers begrijpen deze afwegingen beter en kunnen meedenken over de plannen, zo laat een aantal projecten uit deze bundel zien. De geïnterviewde professionals geven vaak aan dat de kwaliteit en snelheid van digitale planvorming niet gehaald zouden zijn met de conventionele ‘papieren’ werkwijze.

Informatieoverdracht in de papieren praktijk Bij ‘papieren’ planvorming is de kans op verlies van informatie groter dan bij digitale planvorming, doordat de toegankelijkheid van de informatie minder is. Deze illustratie is afkomstig uit het project VISI dat zich richt op het scheppen van voorwaarden voor de invoering van ICT-standaarden in de bouw. Bron: CROW/VISI

Overzicht voorbeeldprojecten Eind jaren negentig werkte projectmanager Bert van Dijk bij de provincie ZuidHolland aan de N470, een verbindingsweg tussen Zoetermeer, Delft en Rotterdam. Hij ontdekte toen dat technische tekeningen bij dit soort omstreden projecten niet

Pagina 9 van 63


werkten. De eerste digitale technieken werden gebruikt. In het project Perkpolder werkte Anton van Berchum, projecten omgevingsmanager bij Rijkswaterstaat Zeeland samen met negen verschillende partijen. Gezamenlijk ontwerpen leidde tot een plan dat meer buitendijkse natuur opleverde en binnendijks een omvangrijke gebiedsontwikkeling mogelijk maakte. Bij de aanbesteding van een project aan de N302 tussen Harderwijk en Flevoland, had de aannemer zeer veel vrijheid. Hij kon kiezen voor een verdiepte ligging of een viaduct. Een recept voor veel onrust in de omgeving. Provinciaal projectmanager PieterJan van der Eijk koos voor uitgekiende 3D-animaties in combinatie met open communicatie. Dat bleek een succesvolle formule te zijn. Rijkswaterstaat gebruikte bij de aanbesteding van een tweede brug over de Waal bij Ewijk (A50) 3D-modellen voor de presentatie en de beoordeling van de verschillende aanbiedingen. Rijkswaterstaat-projectleider Anton Wennekes vertelt hoe dit in zijn werk ging en welke andere nuttige toepassingen de 3Dmodellen hadden. Project Randstad 380kV is een hoogspanningsverbinding tussen Wateringen en Beverwijk. De startnotitie MER in één maand, tracékeuze in twee jaar, grondverwerving, aanbesteding en communicatie: opdrachtgever Tennet ondersteunde het hele proces met GIS (Geografisch Informatiesysteem). Dat leverde meer kwaliteit én meer snelheid op, zeggen projectmanagers Jos de Moel en Isidoor Hermans van Tennet. Bij de A2 Maastricht legden de opdrachtgevers de lat hoog bij de ‘beauty contest’: opdrachtnemers moesten binnen korte tijd de tunnel én de gebiedsontwikkeling ontwerpen en presenteren in een 3D-model en een maquette. Opdrachtgever Frank Bisschoff van Rijkswaterstaat en opdrachtnemers Bas van Aart en Egbert Broerse vertellen hoe de inzet van GIS en BIM (Bouw Informatie Model) hen hielp om de aanbiedingen goed te kunnen beoordelen, hoge faalkosten te voorkomen en risico’s te beheersen. Planvorming voor de A1/A6 bij Weesp en Muiden laat zien hoe lokale overheden zelf binnen enkele maanden een eigen strategisch plan voor de uitbreiding van deze snelweg ontwikkelden. Wethouder Dick Spel vertelt hoe binnen een half jaar een verbeterd plan werd uitgewerkt, die met digitale presentaties in de twee

Pagina 10 van 63


gemeenteraden draagvlak kregen. Ook minister Eurlings was na het zien van de beelden snel overtuigd. Bij de ringweg A7 Groningen zijn niet alleen zeven alternatieve ontwerpen in 3D gemaakt. Via internet is ook een opiniepeiling gehouden om tot een voorkeursalternatief te komen, ondersteund met 3Dpanoramafoto’s van alle ontwerpen. Hans Buis van de provincie Groningen vertelt hoe deze visualisaties burgers een heel helder beeld van de varianten gaven. Ook stedenbouwkundigen en bestuurders konden de wegontwerpen veel beter begrijpen en op waarde schatten. Bij de verkenning N309, rondweg ’t Harde-Oostendorp in Gelderland, gebruikte de provincie Gelderland digitale planvorming en internet om intern en extern met elkaar in gesprek te gaan over het probleem en de oplossingen. Communicatieadviseur Jeroen van der Hee vertelt hoe met behulp van een interactieve kaart een maatschappelijk debat op gang kwam.

Tabel 1 Welke digitale middelen worden waar toegepast? Digitale middelen

Doel

PZH

Zeeland

Tennet

Gelderland

N470

Perk-

R380

N302

A7

A2

N309

polder

A50

A1

brug

Weesp

Ewijk

Fotobewerking

Laat verschil zien tussen huidige en toekomstige situatie

GIS-data

Project- en omgevingsinformatie digitaal beschikbaar en toegankelijk maken

•

•

•

•

GIS-visualisatie

Complexe informatie met kaartbeelden inzichtelijk maken

•

•

•

•

3D-bolfoto’s

Fotobewerking, waarbij je 360˚ rond kunt kijken.

3D-illustraties

Gemaakt met behulp van een 3D-model

3D-model

Virtuele wereld van de toekomst, waarin je rond kunt lopen

3D-rekenpakket

Virtuele wereld waarin ook milieueffecten berekend en zichtbaar zijn

Maquette

Toekomstbeeld zichtbaar en tastbaar

BIM

3D-model waarin eigenschappen van het object toegevoegd worden

Internet-discussie

Reacties, discussies of opiniepeiling via internet

Lees verder

•

•

•

•

•

•

• •

• •

• •

• •

•

• •

• • •

•

• •

3

5

7

9

• •

• 11

13

15

17

Pagina 11 van 63


Pagina 12 van 63


Deel 1: Beelden maken toekomst inzichtelijk

Pagina 13 van 63


2

N470: Ontwerpen vertalen in foto’s en 3D-illustraties

De N470 loopt van Delft-Zuid naar de A12 ten zuiden van Zoetermeer. De weg is tussen 2002 en 2008 gerealiseerd en heeft de Europese Betonprijs gekregen voor één van de tunnels op het traject. Daar ging een lastige planvorming aan vooraf. De N470 was in de jaren negentig de meest omstreden weg van de provincie Zuid-Holland. Om bewoners en bestuurders te overtuigen van de goede inpassing van deze weg was meer nodig dan alleen technische tekeningen. De provincie zette nieuwe digitale en visuele technieken in: fotobewerking, 3D-visualisaties en 3D-maquettes van complexe civieltechnische constructies (‘kunstwerken’). In 1997 kwam Bert van Dijk als voormalig projectleider gebiedsgerichte projecten terecht in de ‘infrawereld’, als projectmanager N470. Deze weg was gepland in een gebied dat volledig op de schop ging voor VINEX-woningbouw en bedrijfsterreinen, maar ook voor de aanleg van de Groenblauwe Slinger, een ecologische verbindingszone. “Het waren allemaal verschillende werelden, die elkaars taal niet begrepen”, zegt Van Dijk. “Ook de beeldtaal was anders: stedenbouwers en landschapsarchitecten met hun kleurvolle schetsontwerpen en vogelvluchten. De wegontwerpers hadden hun zwart-wit CADontwerpen. Daar komt de weg, hier de bermsloot. De omgeving werd aangeduid met dunne grijze lijntjes tot 50 meter afstand van de weg. Verder weg was op de tekening niets te zien, geen omgeving. Het was mij al snel duidelijk dat het laten communiceren van de verschillende werelden de sleutel tot succes zou worden.”

“Het waren allemaal verschillende werelden, die elkaars taal niet begrepen.”

Technische tekening Technische tekeningen van tracéalternatieven zijn voor burgers onleesbaar Bron: DHV

Tijdens een presentatie van een nieuw wegontwerp in een raadscommissie werd ook duidelijk dat de CAD-ontwerpen tekortschoten. “Voor een wegbouwkundige is de tekening leesbaar,” aldus Van Dijk. “Maar voor de gemiddelde burger zijn het veel zwarte lijnen op wit papier.” Om de omgeving uit te leggen hoe de weg er uit zou kunnen zien, moesten andere middelen gezocht worden. Moderne middelen; digitale middelen. De beperkingen van 2D Het tekenprogramma CAD was al een digitaal middel, maar primair gericht op technisch specialisten. “Nieuw voor die tijd was dat je CAD-tekening ook ingekleurd

Pagina 14 van 63


kon worden”, zegt Van Dijk. “Dat bleek al enorm te helpen.” Voor complexere situaties, zoals een tunnel onder een bebouwde boezemkade, gaf een gekleurde 2D-tekening te weinig inzicht. Daardoor is het lastig om over te brengen dat de nieuwe situatie echt heel mooi wordt, constateerde Van Dijk: “Het menselijk voorstellingsvermogen is beperkt. Mensen willen dat zaken blijven zoals ze zijn. De uitdaging is om te laten zien dat de nieuwe situatie ook mooi wordt. Ik noem dat het Stopera-effect. Er bestond zeer veel weerstand tegen dit gebouw in Amsterdam, maar toen het er eenmaal stond, vond iedereen het prachtig.” Foto-bewerking en 3D-visualisaties Voor de tunnel onder de boezemkade werden twee nieuwe middelen ingezet: fotobewerking van adviesbureau Royal Haskoning en 3D-visualisaties van advies- en ingenieursbureau DHV (zie de afbeeldingen op deze pagina). De fotobewerking liet zien hoe de omgeving er bovengronds zou uitzien na aanleg van de tunnel. De vormgeving van de tunnel werd inzichtelijk gemaakt met een 3D-computerbeeld. “Dat was toen revolutionair”, weet Van Dijk nog. “De computers hadden er eind jaren negentig een hele nacht rekentijd voor nodig om een aantal van deze beelden te maken!”

Foto-bewerking tunnel Rodenrijseweg De woning op de bovenste foto kwam te vervallen, waardoor de boerderij boven de tunnelbak weer in het zicht kwam. Bron: Haskoning

Tijdens een informatiebijeenkomst werd de 3D-visualisatie voor het eerst getoond en waren de plaatjes ook op briefkaartformaat afgedrukt om uit te delen. De kaarten vonden gretig aftrek. “Waarom? Ook al ben je tegenstander of word je onteigend, je wilt toch graag zien en laten zien waarom dit gaat gebeuren.” Van de tunnel is in 2002 een maquette gemaakt, vervaardigd met een 3D-printer. De

Pagina 15 van 63


maquette was niet alleen een mooi communicatiemiddel naar buiten, maar gaf ook de brandweer beter inzicht in zichtlijnen en veiligheidsaspecten van het ontwerp.

3D-visualisatie van tunnel Rodenrijseweg Bron: DHV/architect M. van den Wildenberg

Voor het bijzondere ontwerp en de innovatieve betonnen constructie van deze tunnel ontving de architect in 2007 de Nederlandse en in 2008 de Europese Betonprijs.

Pagina 16 van 63


3

Perkpolder: samen werken aan gebiedsontwikkeling

Anton van Berchum is projecten omgevingsmanager bij Rijkswaterstaat Zeeland. Bij een ‘nat’ project in de Perkpolder heeft hij positieve ervaringen opgedaan met het gebruik van visualisaties in de planvorming. “Het gaat vooral om het delen van beelden met elkaar, zowel binnen als buiten de projectorganisatie. Tegenwoordig zijn daarvoor prachtige digitale middelen beschikbaar.” “Het onder water zetten van polders is in Zeeland niet onomstreden”, zegt Van Berchum nuchter. “Draagvlak bij de lokale overheid en bevolking is van groot belang voor het succes van het project. Bij de gebiedsontwikkeling Perkpolder is dat met succes gelukt en bij het natuurproject Rammegors hopen we dat te herhalen.” Bij beide projecten worden nieuwe getijdengebieden met waardevolle natuur gerealiseerd. Om nieuwe buitendijkse natuur in Perkpolder te creëren, worden de zeedijken verlegd. Natte natuurontwikkeling De komst van de Westerscheldetunnel maakte de veerhaven Perkpolder, bekend van het veer Kruiningen – Perkpolder, overbodig. Perkpolder was een mooie locatie voor natte natuurontwikkeling als compensatie voor natuurverliezen in de Westerschelde. Maar het geheel ontgraven van het hooggelegen veerplein was tamelijk kostbaar. In overleg met de gemeente en de provinciale overheid ontstond het idee breder te kijken dan alleen de haven. In het gebied lagen meer kansen voor ontwikkeling. “Op voorstel van twee private partijen hebben we toen gekozen voor een vernieuwende aanpak van planvorming: we gingen onze plannen gezamenlijk tekenen.” “Door deze aanpak hebben alle partijen veel meer kunnen bereiken dan hun oorspronkelijke doelen.” Workshops Onder leiding van voormalig Rijksbouwmeester Kees Rijnboutt werden de plannen in vijf workshops uitgewerkt, met zowel digitale middelen als tekenpen en papier. Aan de workshops deden allerlei partijen mee: de gemeente Hulst, de provincie Zeeland, het waterschap, Domeinen, Staatsbosbeheer, Dienst Landelijk Gebied, Rijkswaterstaat en twee projectontwikkelaars. Van Berchum: “Door deze aanpak hebben alle partijen veel meer kunnen bereiken dan hun oorspronkelijke doelen.” Rijkswaterstaat kon 75 hectare natte natuur ontwikkelen in plaats van de beoogde 40 hectare, in de polder naast de haven. De veerhaven werd een jachthaven, het veerplein werd een woningbouwlocatie met hotel, met in de naastgelegen polder een golfterrein. “Ondanks de economische crisis hebben de ontwikkelaars met de gemeente en de provincie, verenigd in een publiek-private samenwerking, nog steeds het volste vertrouwen in het plan”, zegt Van Berchum. De realisatie gaat de komende jaren plaatsvinden.

Pagina 17 van 63


Perkpolder Links: het schetsontwerp, een resultaat van vijf workshops. Rechts: een fotobewerking van de gebiedsontwikkeling in de Perkpolder. Bron: Bureau Lubbers

Uit het project trok Van Berchum een belangrijke conclusie: “Het gaat vooral om het delen van beelden met elkaar, zowel binnen als buiten de projectorganisatie. Tegenwoordig zijn daarvoor prachtige digitale middelen beschikbaar.” Rammegors Die ervaringen in Perkpolder wil Van Berchum graag gebruiken bij een ander ‘nat’ project, in het Rammegors. Dat is een bestaand zoet natuurgebied van 145 hectare tussen de Zeeuwse eilanden Tholen en Sint Philipsland. Staatsbosbeheer en Rijkswaterstaat willen graag weer getijde terugbrengen in het gebied. “Daarmee wordt de oorspronkelijke natuur teruggebracht, maar nu achter een veilige dijk”, aldus Van Berchum. “Maar alle verandering ligt gevoelig, zeker als het om water gaat in een gebied waar de herinneringen aan de ramp van ’53 nog leven.” Communicatie naar omwonenden en belangengroepen is dan van het grootste belang. “De lokale beheerder Staatsbosheer kan het heel goed verwoorden, maar er ontbraken goede visualisaties van hoe het gaat worden”, vertelt Van Berchum over de communicatie. “Daarmee zien mensen niet alleen wat er verloren gaat, maar krijgen ze ook een beeld van wat er voor terugkomt.” Het ingehuurde ingenieursbureau Arcadis kon voor mooie beelden zorgen.

Pagina 18 van 63


Rammegors nu en in de toekomst Bovenaan staan beelden van het huidige Rammegors, gezien vanaf de grond en vanuit de lucht. De visualisaties eronder tonen hoe het gebied er na ontpoldering gaat uitzien, bij laag water (midden) en hoog water (onder). Bron: Arcadis

“Met deze visualisaties kan je zien wat er verandert en wat niet. Dat haalt al een hoop kou uit de lucht. Ook de modelsimulatie van hoe het water bij eb en vloed door het gebied gaat lopen is heel illustratief. Niet alleen voor hydrologen, maar ook voor burgers. Waar en hoe vaak loopt het onder water en waar niet? Dat is ook belangrijk voor de toegankelijkheid van het gebied: waar mag je nog lopen en waar wordt het te gevaarlijk?” “Met goede visualisaties zien mensen niet alleen wat er verloren gaat, maar krijgen ze ook een beeld van wat er voor terugkomt.” “In het project Rammegors hebben visualisaties niet zozeer een rol gespeeld in het planvormingsproces, maar zijn ze een middel om te communiceren met

Pagina 19 van 63


belanghebbenden”, aldus Van Berchum. “Met goede illustraties kun je verwachtingen overbrengen.” De omgevingsmanager ziet nog veel meer mogelijkheden: “Ik zie allerlei kansen om het gebied nog mooier te maken én mooier te presenteren. Visualisaties kunnen we nog veel beter gebruiken, waarbij ik ook denk aan de toegankelijkheid en recreatieve voorzieningen in het gebied. Het kon wel eens een mooi voorbeeldproject worden voor de Zuidwestelijke Delta.”

Pagina 20 van 63


Deel 2: 3D-model is veel meer dan een mooi plaatje

Pagina 21 van 63


4

N302: 3D-model geeft burgers duidelijkheid in onzekere situatie

De N302 langs Harderwijk naar Flevoland veroorzaakte geluidhinder. Het verkeer liep vast. Hinderlijk voor bewoners en bedrijven in Harderwijk, maar ook voor het verkeer tussen Flevoland en de A28. En de problemen zouden met het toenemende verkeer alleen maar groeien. De provincie Gelderland heeft dit probleem in zeven jaar tijd opgelost: van analyse tot openstelling voor het verkeer. Binnen budget en zonder beroep bij de Raad van State. Minister Eurlings roemde het project bij de opening in 2010 als ‘Sneller & Beter avant la lettre’. Projectmanager Pieter-Jan van der Eijk van de provincie Gelderland en communicatieadviseur Jeroen van der Hee van Tappan Communicatie vertellen hoe digitale middelen hen geholpen hebben met een succesvolle projectrealisatie. De N302 moest niet alleen uitgebreid worden (van twee keer één rijstrook naar twee keer twee rijstroken), maar ook minder geluidshinder opleveren, ondanks de groei van het verkeer. De provincie Gelderland besloot om de aannemer in een vroeg stadium maximale vrijheid te geven bij het creëren van mogelijke oplossingen. Het budget stond vast en de aannemer zou worden geselecteerd op onder andere doelmatigheid, creativiteit en ruimtelijke kwaliteit. Hierdoor ontstond meerwaarde. De belangrijkste randvoorwaarde naast doorstroming en veiligheid was dat de geluidshinder minimaal 5 dB omlaag moest – oplopend tot 55 dB voor een deel van het traject. Ook zijn er eisen gesteld vanuit het beeldkwaliteitsplan. De totale overlast moest afnemen en de ruimtelijke kwaliteit moest toenemen. Planvorming: de ‘tube’ doet z’n werk Projectmanager Pieter-Jan van der Eijk: “Of de inschrijvende aannemers een oplossing zouden bieden door een verbreding Principe ruimtebeslag van de weg op het maaiveld of door de weg Bestemmingsplan versus MER Grenzen MER een verdiepte of juist verhoogde ligging te geven, dat was aan hen. Het lastige was Fly-over natuurlijk dat we in de besluitvorming, toen er nog geen aannemer was geselecteerd, N302 ook geen concreet wegontwerp konden Parallelweg oost Parallelweg west tonen aan de mensen uit de omgeving.” De provincie Gelderland koos ervoor om alleen een soort ‘tube’ ofwel ‘doos’ vast te stellen. Tunnelbak Grenzen Bestemmingsplan Een doos in hoogte én in breedte. Daaraan De ‘tube’ Doos waarbinnen ontwerp moet passen, zoals vastgelegd in MER en bestemmingsplan

zijn bepaalde randvoorwaarden gekoppeld. “Tijdens de terinzagelegging van het milieueffectrapport hebben we voor de mensen die ‘tube’ gevisualiseerd in een 3D-

Pagina 22 van 63


model van visualisatiebureau 4Sight. In bijeenkomsten, via internet en nieuwsbrieven hebben we dit principe uitgelegd. Visualisatie hielp om burgers en volksvertegenwoordigers duidelijk te maken: we kennen het exacte ontwerp nog niet, maar het zal binnen deze grenzen moeten worden aangelegd, in de grond, op het maaiveld of in de lucht. Dit model bevatte weinig details, omdat die nog niet bekend waren. Dan moet je ze ook niet tonen, want dan beloof je teveel.” Communicatieadviseur Jeroen van der Hee: “Naast visualisatie moet je als overheid ook het verhaal vertellen: waarom kies je voor deze methode van aanbesteden en wat levert het u op? Maar je moet ook in de luisterstand staan. Wat zijn uw zorgen? Wat kan ik u beloven en wat niet? De projectmanager is als ambtelijk boegbeeld een aanspreekpunt voor de omgeving. Dankzij de goede contacten en open houding van de projectmedewerkers was er ook goed zicht op wie er nog zorgen hadden. Door persoonlijke gesprekken tussen de projectmanager en enkele zeer betrokken bewoners konden we de laatste zorgen en twijfels wegnemen en was er geen enkele Raad van State-procedure.” Visualisatie wegontwerp De opdracht om de reconstructie van de N302 uit te voeren werd gewonnen door een aannemer die een scheiding tussen doorgaand en lokaal verkeer voorstelde. Vervolgens werd een digitale applicatie ontwikkeld, waarbij de projectomgeving, de officiële verkeersmodellen én het winnende wegontwerp in een interactief 3Dmodel werden geplaatst. 3D-modellen met en zonder tube

“Dankzij de visualisatie won het project aan geloofwaardigheid.”

Van boven naar beneden: de bestaande situatie, de situatie met tube waarbinnen het nieuwe ontwerp moet liggen en het winnende ontwerp. Bron: 4Sight

Pagina 23 van 63


Op bijeenkomsten konden bewoners met een joystick inzoomen om bijvoorbeeld vanuit hún voetgangers- of fietsersperspectief de toekomstige weg te zien. Ook konden de effecten van de weg op het verkeer worden getoond, dankzij de koppeling met het verkeersmodel. Van der Hee: “Je zag in reacties van bewoners dat het project aan geloofwaardigheid won dankzij de visualisatie. Alles is aantoonbaar zorgvuldig onderzocht en we kunnen het ook nog laten zien. Zo ontstaat een dialoog waarin je onderwerpen kunt ontdekken en adresseren. De onnódige zorgen worden weggenomen, zodat je sneller in gesprek kunt gaan over reële onderwerpen.”

Dynamisch 3D-model Dit model maakt de verkeerstromen in 2020 zichtbaar. Bron: 4Sight

Vliegwiel voor interne communicatie in het project Visualisatie is een hulpmiddel om disciplines met elkaar te laten praten. Er werden ook optimalisatieslagen gemaakt door het gebruik van 3D-visualisaties. Van der Eijk: “Meteen werd inzichtelijk waar problemen konden ontstaan met de bouwlogistiek. We wandelden dankzij de 3D-visualisatie virtueel door het project, vooruitlopend op de aanbesteding en nadat het winnende ontwerp helemaal was uitgewerkt zoals het gerealiseerd zou worden. Dat geeft een ander beeld en daardoor zie je dingen die je nooit zou hebben gezien bij normale 2D tekeningen. Ook functioneert de visualisatie als een integrator van actoren. Je kijkt: hebben we alles wat we zien in het contract beschreven. We kwamen vóór de aanbesteding best nog een aantal zaken tegen die niet goed beschreven waren zoals lichten in de fietstunnels. Dat kan je beter bij de contractvorming hebben dan bij de realisatie. Dat scheelt een hoop geld!” “Je ziet dingen die je nooit zou hebben gezien bij normale 2D tekeningen. (…) Dat scheelt een hoop geld.” Ook in de designfase heeft de aannemer gebruik gemaakt van de visualisatie van het ontwerp, bijvoorbeeld door als automobilist door het ontwerp te rijden en zo de zichtlijnen en positionering van installaties en wegmeubilair te controleren.

Pagina 24 van 63


5

A50, brug bij Ewijk: 3D-model belangrijke drager van aanbesteding

De brug over de Waal bij Ewijk is bekend van de filemeldingen. Een extra brug, samen met een wegverbreding, moest het knelpunt oplossen. Gekozen werd voor een aanbesteding van de brug met veel vrijheid voor de aannemer. Maar hoe laat je de omgeving zien wat er gaat komen? Goede 3D-visualisatie bracht uitkomst, zowel voor het informeren van de omgeving als in de aanbestedingsprocedure. Anton Wennekes van Rijkswaterstaat Oost-Nederland is al een aantal jaren betrokken bij de planstudie van de verbreding van de A50 tussen knooppunt Ewijk en knooppunt Valburg. “Het probleem zit in de doorstroming. De hoeveelheid verkeer in de spits is groter dan de capaciteit van de weg. Ter hoogte van Ewijk kruist de A50 de rivier de Waal.” Voor het verbreden van de A50 moest een oplossing worden gezocht voor de bestaande Waalbrug. “Verbreden van de huidige brug is niet mogelijk, dus gaan we een extra Waalbrug naast de bestaande brug creëren.” De vraag was hoe deze extra brug zou moeten worden vormgegeven. Inspraak tracéwetprocedure De Tracéwetprocedure begon met verschillende alternatieve ontwerpen. De toenmalige ministers van Verkeer en Waterstaat en VROM bepaalden welk alternatief uitgewerkt moest worden voor het Tracébesluit. Vervolgens is dit ontwerp in 3D gevisualiseerd. Tijdens diverse inspraak- en informatieavonden is dit visualisatiemodel met succes gebruikt bij presentaties aan bestuurders, bewoners en belangengroepen. Het model gaf veel duidelijkheid over wat er ging komen. Het liet ook zien wat voor vrijheid de aannemers hadden bij de aanbesteding.

Definitief ontwerp In 3D van alle kanten te beoordelen. Bron: MCW Studio’s

Pagina 25 van 63


Aanbesteding Het visualisatiemodel is ook gebruikt als basis voor de aanbesteding van het Design & Construct (D&C) contract voor de verbreding van de A50 en de bouw van de extra Waalbrug. Voorafgaand aan de aanbesteding is een zogeheten ‘concurrentiegerichte dialoog’ doorlopen met de marktpartijen. De marktpartijen hadden enige vrijheid in het ontwerpen van een extra Waalbrug. Randvoorwaarden waren vastgelegd in een ambitienotitie die mede was opgesteld door afgevaardigden uit de omgeving. Beoordeling met 3D-visualisatie In drie fases hebben vier marktpartijen afzonderlijk een ontwerp gemaakt voor een extra Waalburg. In de laatste fase van de concurrentiegerichte dialoog zijn 3Dmodellen gegenereerd. Deze modellen werden gebruikt voor de presentatie en de beoordeling van de vormgeving. Om een zo objectief mogelijke beoordeling te krijgen was één bedrijf, het multimediabureau MCW Studio’s, aangewezen om alle 3D-modellen te maken. Met de marktpartijen waren vaste standpunten en richtingen voor het ontwerp afgesproken. “Een ambitie was dat de bestaande en de extra Waalbrug een twee-eenheid in de omgeving moesten vormen. Aan de hand van het visualisatiemodel kon de beoordelingscommissie een goed beeld krijgen of hieraan werd voldaan”, zegt Wennekes. “De beoordelingscommissie voor de vormgeving was enthousiast over deze digitale manier van beoordelen.”

De nieuwe brug over de Waal Links het referentieontwerp, rechts het definitieve ontwerp. Bron: MCW Studio’s

3D-model ook bruikbaar voor omgevingsmanagement Het model is niet alleen handig om de vormgeving te beoordelen, vindt Wennekes. “Een ander voordeel van het visualisatiemodel is dat je het ook kunt gebruiken voor andere doeleinden, bijvoorbeeld om de locatie van verkeerstoezichtcamera’s, bewegwijzering en wegsignalering te bepalen.” Na de gunning van de opdracht voor de verbreding A50 is het visualisatiemodel gebruikt om aan de omgeving en belangstellenden het nieuwe ontwerp van de extra Waalbrug en de verbreding A50 Ewijk-Valburg te laten zien. In animaties is te zien hoe de nieuwe brug er uitziet vanuit de auto, vanaf het water, vanuit de lucht en vanuit de omgeving.

Pagina 26 van 63


Deel 3: Alle projectdata digitaal en visueel

Pagina 27 van 63


6

Randstad 380 kV: integrale planvorming met GIS

Voor de nieuwe hoogspanningsverbinding Randstad 380kV van Wateringen naar Beverwijk is vanaf de MER-fase de hele planvorming met GIS gedigitaliseerd. De digitalisering en vooral de visualisering bleken niet alleen zeer effectief voor het in beeld brengen van milieueffecten, maar ook voor het ontwerpproces, de communicatie en de vergunningverwerving. Ze hebben zelfs bijgedragen aan snelle bestuurlijke besluitvorming. Mede dankzij de digitalisering zijn het milieueffectrapport (MER), het Rijksinpassingsplan en alle vergunningen voor de zuidring van Randstad380 kV in twee jaar tijd gereed gekomen. Voormalig projectdirecteur Jos de Moel en huidig projectmanager Isidoor Hermans vertellen. Eind 2006 kreeg Jos de Moel de opdracht van netbeheerder Tennet om als projectmanager een nieuwe hoogspanningsverbinding door de Randstad aan te leggen. De nieuwe ‘elektrische snelweg’ van 80 kilometer tussen Wateringen en Beverwijk moest er in 2012 liggen, het eerste deel tussen Delft en Zoetermeer al in 2011. “Ik zag me gesteld voor een enorm grote en complexe opgave. Niet alleen is de Randstad al erg vol, er wordt in het gebied tussen Delft en Zoetermeer ook nog volop bijgepland: woningbouw, bedrijfsterrein, kassen, de ecologische hoofdstructuur en niet te vergeten infrastructuur zoals de A4-Midden Delfland. Hoe krijg ik daar grip op? Hoe breng ik daar systeem in?” Scheepsbouw Consultantsbureau InfraNavigator deed het voorstel om met een Geografisch Informatie Systeem (GIS) alle omgevings- en milieu-informatie te gaan verzamelen en te visualiseren. De Moel: “Daar zag ik wel wat in. Ik had namelijk ook ervaring met scheepsbouw en daar heb je eveneens te maken met complexe situaties, waarbij digitale 3D-systemen helpen inzicht te krijgen en knopen door te hakken. In de luxe jachtbouw speelt het integreren van verschillende disciplines zoals scheepsbouw, werktuigbouw en interieurbouw, met de tegengestelde belangen van bijvoorbeeld de wens een hoog plafond te ontwerpen en de wens om toch een geringe dekhoogte te handhaven. Ik zag hiermee een parallel bij de toepassing van GIS.” “Digitale systemen helpen inzicht te krijgen, knopen door te hakken en disciplines te integreren.” Iedereen up-to-date Alle mensen die aan het project werkten konden via internet de laatste geografische projectinformatie bekijken, die gedurende het planproces steeds aangevuld en geactualiseerd werd. Ook de documenten van het project werden voor alle medewerkers ontsloten. Op die manier was iedereen op de hoogte van de laatste ontwerpen, omgevingsinformatie en achtergrondstukken. Daarmee werd de afstand

Pagina 28 van 63


tussen Arnhem, waar het hoofdkantoor van Tennet staat, en Den Haag aanzienlijk kleiner. Snel en to the point De digitalisering maakte niet alleen de afstand kleiner, maar bracht ook een hoop snelheid in de planvorming. De Moel: “Met een voorbereidingstijd van één maand werd in januari 2007 een ‘digitale workshop’ georganiseerd waarbij in één dag met vier ministeries de startnotitie MER werd gemaakt. De week erna werd de voorgestelde startnotitie inhoudelijk door de betreffende ministers bekrachtigd.”

Twee GIS-kaarten Links een kaart uit januari 2007: tracéalternatieven voor startnotitie MER, vastgesteld in één dag. Rechts een kaart uit december 2007: tracéoptimalisatie, mastvoeten plaatsen vanuit het perspectief van milieu en ruimtelijke ordening. Bron: Tennet

GIS-kaarten bleken erg nuttig bij informatiebijeenkomsten, maar waren ook een krachtig instrument in bestuurlijke overleggen, herinnert De Moel zich. “Leg je bij zo’n overleg een mooie kaart op tafel, dan is meteen duidelijk waar het over gaat. Bestuurders herkennen hun eigen probleem, maar zien ook wat het probleem van Tennet is. Dan kan je meteen to the point komen.” GIS in de uitvoering Huidig projectmanager van Randstad 380kV Isidoor Hermans vult De Moel aan. “Ook bij de voorbereiding van de uitvoering is GIS heel handig geweest. We hebben al in een vroeg stadium de werkterreinen voor de bouw van de hoogspanningsmasten in GIS gezet. Dan wordt direct duidelijk waar problemen ontstaan met bijvoorbeeld de aanvoer van materiaal. Het gaat natuurlijk wel om grote mastdelen, die niet eenvoudig te vervoeren zijn. GIS gaf ons de mogelijkheid dat slim te organiseren, waardoor de omgeving minder overlast kende en wij goed konden doorwerken. Ook de aannemers maken gebruik van GIS. Momenteel zetten we alle vergunningvoorwaarden voor bepaalde locaties in het GIS, zodat de aannemers weten waarmee ze rekening moeten houden. Dat werkt heel goed.”

Pagina 29 van 63


Tweemaal het definitieve tracé De kadastrale kaart links (maart 2009) laat de boven- en ondergrondse ligging van het tracé zien. De kaart rechts (2010) werd gebruikt bij de uitvoering: waar liggen de werkterreinen en hoe zijn ze bereikbaar? Bron: Tennet

3D-beelden De landschappelijke impact van de hoogspanningsmasten laat zich natuurlijk veel beter met 3D-beelden verbeelden, vooral omdat de masten van Randstad 380kV speciaal voor dit project zijn ontworpen en dus nog nergens anders in het landschap stonden. Tennet heeft zowel fotobewerkingen als een 3D-animatie van de verbinding gemaakt. “Met de fotobewerking kun je op cruciale locaties laten zien hoe de varianten er gaan uitzien”, zegt Hermans. “Wat betekent het als een mast op 100 meter afstand staat of op 200 meter bij Tanthof-Zuid in Delft? Mensen willen dat weten en met een fotobewerking kun je dat heel goed zichtbaar maken.”

Fotobewerking van landschap bij Delft-Zuid Deze fotobewerking laat zien wat het effect is van de plaatsing van Wintrack-masten op het landschap (niet gerealiseerd). Bron: Zwarts en Jansma architects / KEMA

Pagina 30 van 63


“Met een 3D-animatie haal je een hoop kou uit de lucht. Oh, ziet het er zo uit?” “Toen de tracékeuze definitief was hebben we een 3D-animatie laten maken. Of eigenlijk een 3D-virtuele wereld. De GIS-informatie vormde de ondergrond van het 3D-model”, legt Hermans uit. “We hadden een kort filmpje gemaakt waarin je over het gebied vloog en zag waar de masten kwamen en waar de kabel onder de grond verdween. Maar je kon als bewoner ook zelf in de virtuele wereld rondkijken. Dus ging iedereen bij zijn eigen huis staan om te zien hoe de masten eruit zouden komen te zien. Daarmee haal je een hoop kou uit de lucht. Oh, ziet het er zo uit? Meestal valt het dan mee, maar natuurlijk niet voor iedereen. Er blijven altijd mensen tegen.” “GIS heeft Tennet enorm geholpen en het doet dat nog steeds.” Mogelijkheden en beperkingen “Je moet niet alles willen verGISsen”, vindt Hermans. “Niet alles kan met GIS. Voor engineering is GIS niet geschikt.” Daarvoor bestaan andere computerprogramma’s, zoals CAD. “Vaak kun je de resultaten van engineering wel weer inlezen in GIS en daarmee ook toegankelijk en bespreekbaar maken voor andere disciplines in het project. Dat is echt de meerwaarde van digitale planvorming met GIS: je maakt integrale planvorming mogelijk, doordat je de verschillende disciplines met elkaar kan laten praten aan de hand van GIS-visualisatie. Het heeft Tennet enorm geholpen en het doet dat nog steeds.” Tennet heeft momenteel vijf grote projecten lopen, die al volledig digitaal werken. De ervaring opgedaan bij Randstad 380kV komt daarbij goed van pas.

Pagina 31 van 63


7

A2 Maastricht: kosten besparen dankzij digitale snelkookpan

De A2 door Maastricht is al tientallen jaren een probleem. In 2003 werd besloten dat de weg ondergronds moest. De markt werd gevraagd met oplossingen te komen. Uiteindelijk won het consortium Avenue2 de aanbesteding. Bij de aanbestedingsprocedure en tijdens het ontwerpproces speelden 2D- en 3D-visualisaties een grote rol. Over dit project laten we drie betrokkenen aan het woord: Frank Bisschoff van opdrachtgever A2Maastricht en Bas van Aart en Egbert Broerse van opdrachtnemer Avenue2, een samenwerkingsverband tussen Strukton en Ballast Nedam.

Nadat de overheid in 2003 besloot dat een ondertunneling de beste oplossing was, moest er een ontwerp komen. Marktpartijen werden uitgenodigd hun plannen voor de weg, de tunnel en de gebiedsontwikkeling eromheen te presenteren. Over de aanbestedingsprocedure vertelt Frank Bisschoff van medeopdrachtgever Rijkswaterstaat: “We vroegen presentaties met een 3D-visualisatie en een maquette. Maquettes hebben altijd meerwaarde. Ze zijn overzichtelijk en voor iedereen begrijpelijk. Een 3D-film is heel geschikt om complexere ontwerpen te visualiseren, zoals de tunnel en de fly-overs.”

Maquettes hebben altijd meerwaarde Links: een maquette maakt een plan begrijpelijk en tastbaar. Rechts: de officiële presentatie van het plan bij de maquette. Bron: www.a2maastricht.nl

De voorbereiding Bas van Aart, projectmanager ontwerp bij opdrachtnemer Avenue2 vertelt hoe zij het ontwerpproces tijdens de aanbesteding hebben aangepakt: “We zijn gestart met een grote, integrale brainstorm met behulp van GIS-kaarten tegen de muur. Daarop stonden globale ideeën, die verder moesten worden uitgewerkt. Veel betrokkenen bij Avenue2 hebben deze sessie als bijzonder ervaren, omdat alle disciplines voor de

Pagina 32 van 63


eerste keer bij elkaar waren en men elkaars ideeën en belangen kon ervaren.” De projectmanager vervolgt: “De introductie en het gebruik van GIS als instrument bij het ontwikkelingsproces is als vanzelfsprekend verlopen. GIS is niet opgelegd als te gebruiken instrument. Het heeft zichzelf verkocht: vanwege het multidisciplinaire karakter van het project A2 Maastricht is GIS een onmisbaar hulpmiddel.” Tracé onbekend Eén van de bijzondere elementen in het project was dat er op het moment van gunning nog geen vastgesteld tracébesluit was. Van Aart: “De grote projectkaders waren bij aanvang gegeven, maar daarna was alles eigenlijk bespreekbaar. Dus er was veel ruimte om het tracéontwerp in te richten naar wens van de opdrachtgever en opdrachtnemer. Dat gaf veel ruimte om te werken en creatieve oplossingen naar voren te brengen.” Bisschoff voegt toe: “We hebben een samenwerkingsmodel gehanteerd, waarbij de opdrachtgever meedenkt met de opdrachtnemer. Op die manier kun je meesturen met respect voor ieders verantwoordelijkheden. Maar uiteindelijk is het de keuze van Avenue2 om te kiezen voor een bepaalde oplossing, binnen de afgesproken ontwerpgrenzen.”

Bouw Informatie Model Het Bouw Informatie Model (BIM) is een digitale manier van werken waarbij een gebouw of kunstwerk niet alleen als 3D-model wordt opgebouwd, maar ook allerlei relevante ontwerpinformatie aan het model wordt toegevoegd. Als alle betrokkenen in het ontwerpproces de relevante informatie inbrengen, kan het ontwerpproces en vervolgens het bouwproces veel beter en sneller verlopen. Maar hiervoor zijn wel goede onderlinge afspraken nodig. BIM is niet alleen een model, maar vooral ook een nieuwe manier van samenwerken in het planproces.

Een nieuwe manier van samenwerken Constructie van de gestapelde tunnel weergegeven in het Bouw Informatie Model. Bron: Avenue2

Pagina 33 van 63


Inhoudsopgave “In de fase van het Ontwerp-Tracébesluit hebben we de digitale planvorming nog flink uitgebreid”, zegt Egbert Broerse, ontwerpleider openbaar gebied en GIS bij Avenue2. “GIS functioneert bij ons als een methode om de informatie te ontsluiten. Als een ruimtelijke inhoudsopgave. Je hoeft daardoor geen lijsten met bestanden meer door te ploegen, de locatie gaat werken als hulp voor het ontsluiten van de inhoud. We hebben recent besloten ook BIM intensief toe te passen. BIM staat voor Bouw Informatie Model. Daarin koppelen we onze projectinformatie aan het 3Dontwerp van de tunnel. Zo verminderen we risico’s en reduceren we de kosten in de bouw.” “GIS functioneert als een ruimtelijke inhoudsopgave.” GIS-toepassingen zijn onder andere nuttig voor het beheersen van de risico’s. Het is een simpele afweging tussen kosten en baten. Bijvoorbeeld: als je er tijdens de bouw achterkomt dat twee bouwkranen niet gelijktijdig op het werk kunnen, kost dat enorm veel geld. Als je dat met een digitale analyse kunt voorkomen, heb je de kosten van zo'n computerprogramma er zo uit. GIS is ook handig bij een variantenvergelijking omdat je een ruimtebeslag snel in beeld kunt brengen. Het gebruik van GIS of andere digitale middelen is vanuit commercieel oogpunt min of meer noodzakelijk.”

“Visualiseren in 3D maakt dingen duidelijk” Van boven naar onder: het infraplan, het

“Het gebruik van GIS of andere digitale middelen is vanuit commercieel oogpunt min of meer noodzakelijk.”

sloopplan, het vastgoedplan en het eindbeeld: een ‘groene loper’ bovenop een dubbellaagstunnel.

Bron: Avenue2 / 4Sight

Digitale snelkookpan Broerse vertelt dat al tijdens de aanbesteding een ‘digitale snelkookpan’ ontstond: “GIS werd gebruikt als informatiebron, als instrument voor risicobeheersing en om alles tussen de verschillende disciplines af te stemmen. Andere digitale middelen, zoals het 3D-model, maakten de probleempunten voor ons inzichtelijk.” Bisschoff voegt toe: “Visualiseren in 3D maakt dingen duidelijk. Met wegbeeldanalyses

Pagina 34 van 63


hebben we intern mensen kunnen overtuigen van de voordelen van sommige bijzondere oplossingen.” “Open zijn in je informatie is belangrijk, achterhouden kweekt onbegrip en wantrouwen.” Broerse: “Er staan geen geheimen in onze systemen. Open zijn in je informatie is belangrijk, achterhouden kweekt onbegrip en wantrouwen. Wij werken nu heel veel met digitale middelen en digitale informatie. De opdrachtgever zou digitaal bij ons in de GIS- en BIM-keuken kunnen kijken, maar digitale uitwisseling tussen verschillende partijen staat nog in de kinderschoenen.”

Pagina 35 van 63


8

A1/A6 bij Weesp en Muiden: lokale overheid maakt digitaal alternatief

Om volwaardig mee te kunnen praten over de uitbreiding van de A1/A6 hebben de gemeenten Weesp en Muiden zelf binnen enkele maanden een eigen strategisch plan ontwikkeld. Dit kon zo snel door toepassing van een 3D tekenen rekenmodel van TNO: Urban Strategy. Toenmalig wethouder Dick Spel van Weesp vertelt. Dick Spel heeft als wethouder in Weesp, samen met zijn collega Fred Winnubst uit Muiden, dit proces aangestuurd. “De minister had gekozen voor de zogeheten stroomlijnoplossing: het verleggen en uitbreiden van de bestaande A1, door onze gemeenten. We vonden dat we ook moesten meepraten. We wilden geen achterhoedegevecht gaan voeren, maar echt meedenken en meeontwerpen. De bedoeling vanuit Muiden en Weesp was randvoorwaarden te stellen, zodat de uitbreiding van de A1 niet alleen maar nadelig voor de gemeenten zou uitpakken. Wij streefden naar een goede inpassing, infrastructurele verbeteringen en minder geluidhinder.” Maar zo gemakkelijk was het niet om mee te praten, vertelt Spel: “Wij zaten niet direct aan tafel bij de planstudie Schiphol-Amsterdam-Almere (SAA). Het bestuurlijke duo van Verkeer en Waterstaat en de provincie Noord-Holland deed alleen rechtstreeks zaken met Amsterdam en Almere. Terwijl wij grote belangen hadden: niet alleen de bestaande geluidsoverlast verminderen, maar ook nieuwe problemen voorkomen.” De gezamenlijke gemeenten zetten een extern projectmanager in, die voorstelde met een model van TNO te werken: Urban Strategy, een rekenmodel voor interactieve planvorming (zie kader). In eerste instantie gebruikten ze het rekenmodel als visualisatiemiddel om de mogelijkheden en de verschillende gevolgen van die mogelijkheden goed te presenteren. Maar al snel bleek dat het meer opleverde. “We hadden natuurlijk een kennisachterstand ten opzichte van het Rijk, maar die liepen we snel in. Alle 3D-model Bloemendalerpolder benodigde informatie werd Woningbouwlocatie krijgt minder geluidsoverlast, ook na uitbreiding digitaal verzameld: van de A1. Bron: TNO omgeving, ontwerpen, verkeersmodellen en geluidsmodellen van weg en spoor. Toen bleek ook dat de geluidsoverlast van het spoor bij Muiderberg meteen kon worden meegenomen. De cumulatie van geluid, en hoe dat met het slim plaatsen van geluidschermen kon worden opgelost, werd heel duidelijk.”

Pagina 36 van 63


Wat is Urban Strategy? Urban Strategy is een computerprogramma van TNO waarmee ontwerpen en de omgeving in 3D weergegeven worden, maar waarmee ook berekeningen kunnen worden uitgevoerd voor bijvoorbeeld verkeer, geluid of lucht. Ook kosten en baten kunnen doorgerekend worden. Het is een dynamisch interactief programma dat digitale informatie koppelt en razendsnel alternatieven kan doorrekenen. Dit kan op kantoor, maar ook online. Ter plaatse worden de resultaten van de berekeningen met duidelijke beelden of kaarten zichtbaar gemaakt. Je ziet meteen wat een plan betekent voor verkeer, bereikbaarheid, lucht of bezonning.

Geluidsschermen Voormalig wethouder Spel vervolgt: “Rijkswaterstaat gaf ons vervolgens te kennen dat ze daar niets mee konden want het spoor, dat was van ProRail. Ik heb me altijd op het standpunt gesteld dat er één overheid is en dat alles dus ook integraal benaderd moet worden. Het valt zelfs allemaal onder de verantwoordelijkheid van dezelfde minister. Het mooie aan Urban Strategy is dat we konden stoeien met de effecten van de geluidschermen voor weg en spoor. Door te variëren in hoogtes, plaatsing, soort. We zaten echt aan de knoppen en konden met concrete voorstellen komen. Pas toen werd ook duidelijk dat we niet alleen actief in het proces waren betrokken, maar ook in de inhoud.” “We zaten echt aan de knoppen en konden met concrete voorstellen komen.”

Geluidcontouren in nieuwe situatie De visualisatie links laat het woningbouwplan zien van de Bloemendalerpolder binnen de geluidcontouren van weg en spoor. Rechts te zien: de geluidcontouren bij de nieuwe afrit van de A1 in de Bloemendalerpolder. Bron: TNO

Sessies met gemeenteraden “We hebben een aantal sessies gehad om tot een eigen voorstel te komen. Eerst ambtelijk, bestuurlijk en uiteindelijk met de gecombineerde gemeenteraden. Dat ging heel goed. Visualisatie is basaal. Het gaat om stedenbouw en om verkeer. Die twee kunnen niet los van elkaar gezien worden. Ze zijn altijd met elkaar verbonden. Dat kon je heel mooi laten zien. Vervolgens gaan raadsleden doorvragen. Als je dan goede antwoorden hebt en dat met beelden kan ondersteunen, ontstaat draagvlak en enthousiasme. Alle betrokkenen raken er dan van overtuigd niet meer aan de zijlijn te staan, maar echt aan de knoppen te zitten.”

Pagina 37 van 63


“Als je goede antwoorden hebt en dat met beelden kan ondersteunen, ontstaat draagvlak en enthousiasme.” Black box “In het begin was Rijkswaterstaat niet zo enthousiast over ons initiatief. Ze zeiden: het stroomlijnalternatief was jullie eigen regionale voorkeur, nu bepalen wij verder wat daarvan de gevolgen zijn. Zij kwamen met een concrete uitwerking. Die werd wel teruggekoppeld en besproken, maar kwam toch min of meer uit een black box. Het was geen gezamenlijk proces. Maar vervolgens trokken de gemeenten het initiatief meer naar zich toe. We kwamen met concrete voorstellen die heel goed waren. Die konden ze op inhoud niet afwijzen. Ze moesten erop reageren. Terwijl ons ontwerpen rekenproces met TNO liep, was Rijkswaterstaat ook aan het rekenen en tekenen om te kijken of alles wel in het financiële plaatje paste. Uiteindelijk ging het niet meer óver ons, maar mét ons. Het werd steeds meer een gezamenlijk proces.” Dialoog Het TNO-model speelde een belangrijke rol in het gezamenlijke proces. “Urban Strategy diende als visualisatie en overtuigingsmateriaal en daarmee werkte het twee kanten op. Het gaf openheid, zodat je in een dialoog aan tafel zit. We brachten ook veel kennis in en lieten Rijkswaterstaat bij ons in de keuken kijken. Maar wij waren in dit proces nu even de kok, niet Rijkswaterstaat. Met als uiteindelijk doel wel gezamenlijk een mooi gerecht op te kunnen dienen.” “Wij waren in dit proces nu even de kok, niet Rijkswaterstaat. Met als uiteindelijk doel gezamenlijk een mooi gerecht op te kunnen dienen.” Besluit “Uiteindelijk hebben we binnen twee maanden tijd een strategische visie gemaakt die financieel ook aardig paste in het budget voor de weg. Daarmee zijn we eerst naar de provincie Noord-Holland en daarna naar de minister van Verkeer en Waterstaat gegaan. We hadden een boekje gemaakt met vrijwel alleen beelden uit het model. Die vertelden het verhaal: de weg kan worden aangelegd binnen onze randvoorwaarden, waarbij bestaande overlast bij Muiderberg verminderde en in de Bloemendalerpolder woningbouw realiseerbaar is binnen de geluidscontouren. Minister Eurlings is hiermee tot onze verbazing direct akkoord gegaan. Hij vond het een logische en acceptabele uitwerking.” Enthousiast “Uiteindelijk werd ook Rijkswaterstaat enthousiast van onze bijdrage aan de oplossingen. Rijkswaterstaat maakte het plan toen zelf mooier dan in het oorspronkelijke voorstel. Het geluidscherm in de Bloemendalerpolder wordt verder doorgetrokken om een toekomstig recreatiegebied net wat beter te beschermen. Hoewel niemand zit te wachten op een snelweg van twaalf rijstroken, zijn uiteindelijk voor alle betrokken partijen voordelen uit het project gekomen.”

Pagina 38 van 63


Deel 4: Maatschappelijk debat met visualisaties op internet

Pagina 39 van 63


9

A7, ringweg Groningen: varianten kiezen aan de hand van 3Dfoto’s

De ringweg A7 Groningen loopt dwars door de stad en er is veel verkeershinder. Er waren zeven mogelijke alternatieven uitgewerkt. In acht weken tijd is een voorkeursalternatief gekozen in een intensief politiek en maatschappelijk afwegingsproces, ondersteund met maquettes, 3D-foto's en een internet-enquête. Deze digitale en niet-digitale middelen hebben geholpen om duidelijk te maken wat de impact van de verschillende alternatieven zou worden. Niet alleen voor burgers en de politiek. Ook verkeerskundigen en stedenbouwers begrepen elkaar beter, dankzij de digitale visualisaties. Hans Buis van de provincie Groningen heeft de tijd nog meegemaakt dat Rijkswaterstaat gewoon aan het lokale bestuur kwam vertellen hoe een nieuwe weg ging lopen. Maar bij de ringweg A7 hebben de overheden intensief samengewerkt in de projectorganisatie en de stuurgroep. Daarin zaten Rijkswaterstaat, de provincie en de gemeente, ieder met zijn eigen deskundigheid.“Dat ging echt anders dan vroeger”, zegt Buis. “Het leidt tot betere besluiten en een zorgvuldiger afweging.” Spaghettilijnen De samenwerking is belangrijk, vindt Buis. “De opgave om de ringweg A7 om te bouwen vroeg natuurlijk om een heel andere aanpak. De weg ligt in de stad, maar is van het Rijk. We kregen de taak om alternatieven te bedenken. Dan start je met het maken van verkeersontwerpen, spaghettilijnen noem ik die. Alleen verkeerskundigen begrijpen die tekeningen. Dat is wel een probleem als je met de stedenbouwkundigen wil praten. Die wilden maquettes, wij wilden 3D-ontwerpen. We hebben beide middelen gebruikt en dat bleek een zeer succesvolle combinatie.”

Spaghettilijnen “Alleen verkeerskundigen begrijpen die tekeningen.” Bron: provincie Groningen

Pagina 40 van 63


Fly-overs en dive-unders “Omdat de ruimte in de stad beperkt was, moest veel met fly-overs en dive-unders gewerkt worden. Dat kan je in CAD in 3D ontwerpen, maar die tekeningen zijn nauwelijks aan anderen uit te leggen. Voor de tekenaars zelf is het ook lastig de visuele aspecten van de ontwerpen precies te doorgronden.” De provincie heeft toen het bureau VIA Drupsteen in de arm genomen om de ontwerpen te visualiseren. CAD-tekeningen werden omgezet naar 3D-visualisaties. “Dat was in feite een ontwerpproces. Niet alleen achter de computer, maar ook door samen te werken. Je kreeg een interactie tussen de velden verkeerskunde en stedenbouwkunde. Ik maakte duidelijk wat de tekening verkeerskundig betekende en dat werd vertaald in een 3D-wereld. Daarin zag je meteen al dingen die je niet gezien zou hebben met een CAD-tekening.” De maquettebouwers werden op dezelfde manier begeleid. In acht weken konden zo zeven verschillende ontwerpen gepresenteerd worden.

Drie scenario’s Boven: uitbreiding van de A7 met een parallelstructuur. Midden: tunnelvariant, mooi maar te duur. Onder: de uiteindelijk winnende variant met verdiepte ligging. Bron: VIA Drupsteen

Politieke en maatschappelijke afweging “Met de presentatie van de zeven maquettes en bijbehorende 3D-visualisaties begon het maatschappelijke en politieke afwegingsproces. De visualisaties waren zogeheten bolfoto’s: fotobewerkingen, waarbij je 360 graden in de rondte kunt kijken. De combinatie maquette en 3D-visualitie spreekt, ook volgens de burgers. De visualisatie vanaf maaiveld laat zien hoe de situatie nu is en hoe die wordt. De

Pagina 41 van 63


maquette is tastbaar. Tijdens de informatiebijeenkomsten zeiden mensen dat ze het snapten. Dat heb ik nooit meegemaakt met technische bestektekeningen. Door de visualisatie kwam de stedenbouwkundige impact van de weg beter over, denk ik. Mensen kunnen nu goed zien wat er gebeurt. Je krijgt meer directe reacties.” “Via internet was een opiniepeiling georganiseerd. De 3D-visualisaties konden op internet bekeken worden. De reacties op het internet speelden absoluut mee in de afweging. De variant die er uitsprong was de variant die in de grond verdween. De bevolking wilde duidelijk een verdiepte ligging van de weg. Dit resultaat van de opiniepeiling is meegenomen naar de stuurgroep. Het hele traject onder de grond werd echter te duur. De bestuurlijke voorkeursvariant werd minder diep, minder lang.” Bewoners denken mee “Bewoners hebben breder gereageerd en daarover is discussie met hen gevoerd. Mensen gaan echter wel te veel op hun eigen problematiek in, hun deelaspect. Wij moeten kijken naar het grote geheel. Er zijn ook mensen die gaan tekenen, zelf met opties en ideeën komen. Ze kennen het gebied inhoudelijk ook beter dan wij. Dan kijk je er naar en denk je, ja, ze hebben gelijk. Op het detailniveau kun je heel veel aan mensen hebben die daar wonen. Met kleine dingetjes kun je heel veel goodwill kweken bij omwonenden. Dat is het leuke aan de 3D-presentaties.” Snel besluiten “Het besluitvormingsproces is wel sneller gegaan dan anders. Iedereen snapte waar we het over hadden. Daardoor konden we duidelijker en helderder met elkaar communiceren. Er is wel een beter en mooier besluit genomen. Een goed en duidelijk resultaat.” Ontwerpproces “Uiteindelijk zijn we tot één voorkeursvariant gekomen door te combineren. De verschillende alternatieven naast elkaar zetten en plussen en minnen, verkeerskundig en stedenbouwkundige. Dit heeft uiteindelijk geleid tot een bestuurlijke voorkeursvariant. Daarvoor hebben we in mei 2009 weer een maquette gemaakt, minder gedetailleerd dan eerst en met aangepaste visualisaties. Deze geven de voorkeursvariant goed weer.” Integrale manier van werken Terugkijkend erkent Buis dat hij veel geleerd heeft van deze digitale manier van werken: “Ik ging er echt anders in staan. Ik kwam in een veel breder contact met andere disciplines en belanghebbenden. Dat was soms best moeilijk. Je zit op een andere golflengte. Voor een stedenbouwkundige ligt een verkeersader altijd in de weg. Maar de weg is ook nodig voor ontsluiting. De samenwerking van de deskundigen van de verschillende overheden was erg belangrijk. Je moet elkaar kennen en elkaars taal leren spreken. De 3D-visualisaties hielpen geweldig om de belangenafweging op gang te brengen. Zowel tussen verkeerskundigen en stedenbouwers maar ook tussen de deskundigen en het bestuur en natuurlijk met de burgers.”

Pagina 42 van 63


10

N309 ‘t Harde: maatschappelijk debat door GIS-kaart

De N309 is een drukke provinciale weg die vanaf de A28 via ’t Harde naar Flevoland leidt. De provincie zocht een oplossing voor de verkeers- en leefbaarheidsproblemen die de doorgaande weg veroorzaakte. Binnen een jaar wilde de provincie Gelderland de problematiek onderzoeken en tot een voorkeursbesluit komen. Digitale middelen hebben geholpen om het project snel te laten verlopen en een publiek debat op gang te brengen. Projectmanager Pieter-Jan van der Eijk en communicatieadviseur Jeroen van der Hee vertellen. De eerste stap in het N309-project was om alle beschikbare informatie over het gebied te verzamelen. Welke plannen zijn er al opgesteld, waar liggen natuurgebieden? Waar worden archeologische waarden verwacht? Al deze kennis moest worden meegewogen in de keuze voor een oplossingsrichting. Projectmanager Pieter-Jan van der Eijk van de provincie Gelderland: “Bij de N309 hebben we alle beleidsinformatie over het gebied binnen één maand verzameld. Van Natura 2000 en het vigerend bestemmingsplan tot verkeersongevallencijfers. Gelderland heeft zijn digitale huishouding heel goed op orde, daarom konden we dit snel en goed doen.” Bestuurders en politici Alle verzamelde informatie is met hulp van externe specialisten in één interactieve, digitale kaart geplaatst. Van der Eijk: “Op basis van de beschikbare informatie kun je de discussie starten, zowel intern als extern. Alle specialisten gaven op basis van de gevisualiseerde informatie hun beleidsvisie op het probleem. Vervolgens konden we het college van burgemeester en wethouders en de gemeenteraad van Elburg in een bijeenkomst van één uur overtuigend laten zien dat we hun gebied goed kennen. Deze manier van presenteren zorgt meteen in de beginfase voor vertrouwen tussen partijen. Vertrouwen dat je nodig hebt om snel tot besluiten te kunnen komen.” De kaarten hielpen volgens de projectmanager ook om mogelijke knelpunten te identificeren. “Ze lieten zien dat een aantal alternatieven zowel Natura 2000-gebied zou doorkruisen als een groot aantal bestaande woningen en boerderijen.” Bewoners De provincie Gelderland gebruikte de interactieve kaart ook in de communicatie met bewoners. Communicatieadviseur Jeroen van der Hee: “We kozen voor een brede, openbare consultatie. Iedereen kon via de projectwebsite alle beschikbare informatie inzien, waaronder een interactieve versie van de N309-kaart met de alternatieven. Dit is dus dezelfde kaart die de raad te zien kreeg. Iedereen kon zijn of haar reactie openbaar maken via de website zodat er een openbare discussie ontstond.”

Pagina 43 van 63


Kaart Gevoeligheidskaart N309 op internet bracht maatschappelijk debat op gang (bron: InfraNavigator)

Argumenten Alle argumenten die normaal door sectordeskundigen worden ingebracht, kwamen dankzij bewoners nu binnen via internet. Bijvoorbeeld: ‘Het verkeer is alleen een probleem in de spits’, ‘Houden jullie wel rekening met recreatie in de bossen?’, ‘Doe eerst eens wat aan de afrit bij de A28 en de spoorwegovergang’. Van der Eijk: “Een aandachtspunt als de recreatie in het bos was in de beginfase van de verkenning duidelijk nog onderbelicht. Bewoners hebben ons hiermee echt geholpen. Er ontstond ook een discussie over nut en noodzaak. ‘Is het probleem wel zo erg in 't Harde dat het verantwoord is om bossen en woningen door een rondweg aan te tasten?’, vroegen reageerders zich af. Op basis van één kaart en een eenvoudige online reactiemogelijkheid, kregen we tweehonderd reacties en nog veel meer meelezers.” “Bewoners hebben ons hiermee echt geholpen.” Enorme opkomst Tijdens de verkenning werden intussen de gebruikelijke onderzoeken uitgevoerd: verkeersmodellen, geluid, lucht, ecologie. De resultaten werden ook weer vertaald in kaarten. Tijdens inloopbijeenkomsten kon iedereen hier informatie uithalen en er vragen over stellen aan deskundigen. Van der Eijk: “Mede dankzij de internetdiscussie was de opkomst voor de avond enorm. We hebben een tweede avond moeten organiseren om iedereen zorgvuldig te woord te kunnen staan. Hoewel bewoners moeten wennen aan de snelheid waarmee de verkenning is gevoerd, zijn de geesten in een half jaar tijd rijp gemaakt voor een politieke keuze over de N309. Een besluit dat overigens niet eenvoudig en zeker niet onomstreden zal zijn.”

Pagina 44 van 63


Deel 5: Conclusies en aanbevelingen

Pagina 45 van 63


11

Lessons learned

Inzicht bij burgers Door nieuwe plannen raken burgers in onzekerheid over hun toekomstige omgeving. Technische tekeningen zijn voor burgers en bestuurders niet te begrijpen. Visualisaties helpen hen wel zicht te krijgen op de nieuwe situatie. Daarmee wordt een betere discussie mogelijk tussen projectorganisatie en de omgeving, over hoe het écht kan gaan worden, niet hoe men dacht dat het zou gaan worden. Een mooi plaatje alleen is niet genoeg. Er hoort een verhaal bij waarom het zo gaat worden, en je moet vervolgens ook luisteren naar wat burgers er van vinden. De N302-casus toont aan dat je zelfs grote onzekerheid goed kan visualiseren: met een ‘doos’ of ‘tube’ kun je aangeven binnen welk gebied de weg gaat komen. Als je de randvoorwaarden erbij vertelt, zoals ‘het wordt twee keer zo stil’, geeft dat toch genoeg duidelijkheid voor omwonenden. Visualisaties geven helderheid, maar roepen daardoor ook weer veel vragen op, blijkt uit alle voorbeeldprojecten. Deze vragen kun je echter beter bij de visualisatie van een ontwerp hebben dan bij de oplevering. Visualisaties geven helderheid, maar roepen ook vragen op Less is more Bij visualisaties en vooral bij fotobewerkingen is de neiging om alle details in te vullen groot, het is immers eenvoudig te doen achter de computer. Hierin schuilt echter een risico. Vaak is immers nog niet te zeggen hoe het er precies gaat uitzien, omdat daarover nog helemaal niet besloten is. Belangrijkste regel is daarom: laat niet meer zien dan je kunt beloven. Laat een betonnen muur zien als die er waarschijnlijk komt, maar zonder vormgeving of aankleding als daarover nog niets bekend is. Dan krijg je een discussie met de omgeving over de betonnen muur, maar dat is juist de bedoeling. Als de werkelijkheid niet mooier is, moet je hem ook niet meteen mooier maken. Ongetwijfeld komen bewoners met voorstellen de muur mooier te maken, die ideeën kun je dan meenemen en later wellicht honoreren. Zo krijg je een betonnen muur met draagvlak van de omgeving. Dat is een manier om de verwachtingen van de omgeving te managen. Digitale middelen voor professionals Ook professionals houden van beelden om verwachtingen van plannen aan anderen over te brengen. Bij Perkpolder bleek een aantal gezamenlijke tekensessies voldoende om een klein ontpolderingsproject te laten uitgroeien tot een gebiedsontwikkeling met breed draagvlak in de omgeving. Samen schetsen en ontwerpen geeft inzicht in elkaars verwachtingen en belangen. Dit begrip is noodzakelijk om tot gezamenlijke en goede plannen te komen. Gezamenlijk ontwerpen kan zowel digitaal als met pen en papier. Belangrijker is dat je naar elkaar luistert en elkaar mede dankzij de beelden ook begrijpt. Meer dan een mooi plaatje Een 3D-model van een project levert niet alleen mooie plaatjes op. De voorbeeldprojecten laten zien dat je er veel meer mee kan en dat het model tijdens

Pagina 46 van 63


het gehele planproces bruikbaar is. Bij de N302 is aangetoond dat een 3D-animatie heel goed bruikbaar is om de huidige verkeerproblemen zichtbaar te maken en te laten zien dat het in de toekomst nog veel erger gaat worden. Daarbij werd het dynamische verkeermodel gekoppeld aan een 3D-animatie. De weg en omgeving waren herkenbaar, ondanks het beperkte aantal details. Iedereen herkende de files waar men al dagelijks in stond. Een geloofwaardig 3D-model moet aansluiten bij de werkelijkheid van de mensen in de omgeving. Zo’n model hoeft niet gedetailleerd te zijn, maar wel correct en herkenbaar. Overzicht en details Bij de A2 Maastricht en de A7 ringweg Groningen is aangetoond dat voor omvangrijke en complexe projecten een 3D-model niet voldoende is. Een maquette geeft het totaalbeeld en is voor mensen overzichtelijker. De combinatie maquette voor het overzicht en het 3D-model voor de details is een ideale combinatie voor grote, complexe projecten. Visualisatie bij aanbesteding Ook voor deskundigen is een 3D-model zeer bruikbaar tijdens het planproces. De voorbeelden gaan met name over de aanbestedingsfase. Bij de A50 Brug Ewijk is het model gebruikt in de concurrentiegerichte dialoog, om de randvoorwaarden van de oplossing aan de aannemers helder mee te geven: hoogte, dikte en ligging van de brug. Een digitale ‘praat-plaat’ zogezegd. Maar ook voor de vormgevingsbeoordeling van de ingediende plannen werden de 3D-modellen van de aanbieders digitaal beoordeeld door de vormgevingscommissie. Belangrijke leerervaring bij zowel de A50 brug Ewijk als bij de A2 Maastricht is dat er strenge eisen gesteld moeten worden aan de verbeelding door de indieners om oneerlijke concurrentie te voorkomen. In beide gevallen werd zelfs één bedrijf aangewezen dat voor alle indieners de visualisatie moesten maken, zodat eenduidigheid gegarandeerd was. Bij de N302 werd het 3D-model gebruikt als controle-instrument in de contracteringsfase. Door het model lopend kon je zien of de aanvoerroutes tijdens de bouw wel bereikbaar zouden zijn en of wel afspraken gemaakt waren over alle te bouwen elementen. Details bij de realisatie, zoals lampen in een fietstunnel, worden bij de start van een project nog vaak over het hoofd gezien, maar het 3D-model brengt die details eenvoudig voor het voetlicht. Je loopt als het ware door het opgeleverde project en gaat dan ook met de ogen van een weggebruiker kijken. Inzicht bij professionals Nieuwe projecten zijn vaak een technische uitdaging waarin vele disciplines moeten samenwerken, zowel bij opdrachtgever als opdrachtnemer. Technische oplossingen van de ene discipline vragen weer aanpassingen van de andere discipline. Digitale middelen maken complexe technische situaties voor meerdere disciplines gelijktijdig inzichtelijk, waardoor experts uit die disciplines inzicht krijgen in elkaars overwegingen en begrip ontwikkelen voor elkaars problemen. Zo kunnen ze gezamenlijk werken aan de beste oplossing. Grip op complexiteit en kosten Bij opdrachtnemer Avenue2 van de A2 Maastricht werden de digitale hulpmiddelen vanaf het begin van de planvorming ingezet om grip te krijgen op de omvang en complexiteit van het project. Bij complexe multidisciplinaire projecten zijn volgens

Pagina 47 van 63


de opdrachtnemer GIS en BIM onmisbare instrumenten. Als informatiedrager, maar ook voor het maken van integrale afwegingen of analyses. GIS voor ruimtelijke en milieuafwegingen en BIM voor kunstwerken. Bij vroegtijdig inzicht in een complexe bouwsituatie zijn veel faalkosten te besparen. De investering van het GIS-systeem betaalt zich al uit als je ermee voorkomt dat je er tijdens de bouw achter komt dat twee bouwkranen niet tegelijk kunnen werken. Sneller en beter Bij het project Randstad 380kV zette opdrachtgever Tennet GIS in om grip te krijgen op de enorm grote en complexe opgave. Daar bleek dat ook aanzienlijke snelheidswinst te halen valt. Een interdepartementale startnotitie MER in één maand en twee jaar later een tracébesluit: dat zijn snelheden die je bij een dergelijk omvangrijk project zelden haalt met papieren middelen. Digitaal en visueel verliepen de analyses en integrale belangenafweging van ruimte en milieu beter en sneller dan op papier. Daarbij speelt een rol dat gezamenlijke visuele analyses inzicht geven in elkaars belangen, wat een integrale of interbestuurlijke afweging mogelijk maakt. Toegankelijkheid via internet en betrouwbaarheid van de projectinformatie bleek bij Randstad 380kV van groot belang. Structureel digitaal informatiebeheer voorkomt verder dat informatie verloren gaat tussen projectfases of bij personele wisselingen. Het toegankelijk houden van informatie zorgt voor veel tijdwinst, beperkt risico’s en scheelt daardoor veel faalkosten. Uiteraard werd de informatie uit het GIS ook goed en snel ingezet bij het strategisch omgevingsmanagement en de communicatie en bij het maken van kaarten voor informatiebijeenkomsten en bestuurlijke overleggen. Maar het project leert ook dat niet alles is te ‘verGISsen’. Engineering gaat veel beter in CAD dan in GIS. Resultaten kunnen wel in GIS gezet worden, zodat de laatste ontwerpen voor de projectorganisatie toegankelijk zijn. Lokale overheid kan digitaal wat Rijk ook kan Het project A1 Weesp/Muiden leert dat door gebruik van de juiste digitale middelen en informatiebronnen, lokale overheden hun informatieachterstand snel kunnen inlopen en zelfs kunnen omzetten in en voorsprong. Het uitwerken van een (beter) alternatief is met de digitale middelen eenvoudiger geworden. Zelfs in bestuurlijk complexe omgevingen zoals een gecombineerde gemeenteraadsvergadering, is het goed mogelijk om complexe informatie en belangenafwegingen inzichtelijk te maken. Zo ontstaat draagvlak voor de plannen. Goede, doortimmerde alternatieve oplossingen met een stevig lokaal draagvlak kunnen – met de nieuwe ‘Elverdinggedachte’ – tegenwoordig verrassend snel leiden tot politieke overeenstemming tussen Rijk en lokale overheden. Interactief via internet Uit het project A7 Ring Groningen leren we dat goede 3D-visualisering het heel goed mogelijk maakt via internet de verschillen tussen een groot aantal alternatieven duidelijk te maken. Het was op die manier mogelijk een internetopiniepeiling te houden over de alternatieven. Bij het project N309 ’t Harde leidde een goede interactieve kaart van tracéalternatieven op internet tot een heel goede nut- en noodzaakdiscussie tussen voor- en tegenstanders. Alle argumenten voor en tegen, die normaal professionals inbrengen, passeerden de revue. Bij zowel de A7 Ringweg Groningen als de N309 ’t Harde maakte deze goede openbare discussie de weg vrij voor een snel bestuurlijk besluit.

Pagina 48 van 63


Informatiebehoud Projecten kennen vanaf de start van de planvorming tot realisatie vele fases, waarbij vele verschillende mensen en organisaties betrokken zijn. Tijdens het werkproces en door al deze overgangen en personele wisselingen treedt veel informatieverlies op. Informatieverlies is kennisverlies en leidt tot faalkosten in vervolgfases. Bij ‘papieren’ planvorming is de kans op verlies van informatie groter, doordat de toegankelijkheid van de informatie minder is: op welke kaart of welk rapport stond het ook al weer? Verkenning

Planuitwerking

Conditionering

Uitvoering

Onderhoud

Digitale planvorming

Informatie

Papieren planvorming

Tijd

Informatiebehoud Met digitale planvorming gaat minder informatie en kennis verloren dan met papieren planvorming.

Digitale planvorming kan door beter informatiebeheer en plaatsgebonden toegankelijkheid (op een kaart of in een gebouw) de kennis gedurende het hele project op pijl houden. Projecten zoals de A2 Maastricht en Randstad 380kV tonen aan dat voorkomen van informatieverlies en daarmee kennisbehoud risico’s en faalkosten aanzienlijk kan terugbrengen. Welke middelen kies je? De digitale middelen zijn vrij eenvoudig beschikbaar. De vraag is natuurlijk welke middelen je kiest. Op basis van de interviews is de volgende tabel met voor- en nadelen opgesteld.

Pagina 49 van 63


Tabel 2 Digitale middelen met voor- en nadelen Digitale middelen

Wat is het?

Voordeel

Nadeel

Foto-bewerking

Laat verschil zien tussen huidige en toekomstige situatie

Voor specifieke locaties heel duidelijk toekomstbeeld

Te nauwkeurig beeld schept verwachtingen

GIS-data

Project- en omgevingsinformatie digitaal beschikbaar en toegankelijk

Informatie snel en betrouwbaar raadplegen en overdragen

Alleen platte vlak, geen goed 3D-beeld

GIS-visualisatie

Complexe informatie met kaartbeelden inzichtelijk maken

Belangen snel inzichtelijk en goed af te wegen

Kaartbeelden niet altijd zelfduidend

3D-bolfoto

Foto-bewerking, waarbij je 360˚ rond kan kijken.

Voor specifieke locaties heel duidelijk 3D toekomstbeeld


3D-model

Virtuele wereld van toekomst, waarin je rond kan lopen

Toekomstbeeld hele projectgebied te bekijken


3D-rekenpakket

Virtuele wereld waarin ook milieu-effecten berekend en zichbaar zijn

Snel en goed inzicht in gevolgen voor milieu in combinatie met 3D-beeld.

Globale berekeningen

BIM (Bouw Informatie Model)

3D-model waarin eigenschappen en kenmerken van het bouwwerk toegevoegd kunnen worden door alle betrokkenen in het ontwerpproces

Informatiebron tijdens hele bouwproces

Vergt goede afspraken over proces en informatiebeheer

Maquette

Toekomst beeld zichtbaar en tastbaar

Toekomstbeeld duidelijk en overzichtelijk

Niet alle perspectieven en details mogelijk

Internet-discussie

Reacties, discussies of opiniepeiling via internet

Voor- en tegenstanders voeren onderling discussie

Overheid moet ook snel reactie kunnen geven

Wanneer met welke middelen communiceren Uit de communicatiewetenschap is het kwadrant van Van Ruler bekend, waarin de vier strategieën van communiceren zijn uitgezet: informeren, overtuigen, dialogiseren en formeren. In onderstaand diagram is uitgewerkt welke digitale middelen te gebruiken zijn voor de verschillende manieren van communicatie. Over het algemeen worden visualisatiemiddelen vaak ingezet om te informeren en te positioneren. Ofwel: om de plannen te verduidelijken of om mensen te overtuigen van een bepaald idee (bijvoorbeeld: het wordt prachtig, de impact valt mee). In de behandelde cases hebben we echter gezien dat digitale planvorming meer is dan dat. De middelen en technieken helpen ook om het gesprek aan te jagen binnen een projectteam, tussen de betrokken overheden en met burgers (dialoog). Vervolgens kunnen er sneller afspraken worden gemaakt of beslissingen worden gewogen en genomen. RO-professionals kunnen op basis van onderstaand model gezamenlijk optrekken met communicatieadviseurs om digitale middelen effectief in te zetten in de communicatie.

Pagina 50 van 63


Kwadrant van Van Ruler Wanneer met welke middelen communiceren

Pagina 51 van 63


12

Toekomstige ontwikkelingen

Digitale planvorming zal zich de komende tijd snel blijven ontwikkelen. Dat heeft drie hoofdredenen: beschikbaarheid van informatie, uitwisselbaarheid van informatie en ontwikkeling van toepassingen. De digitale beschikbaarheid van relevante beleidinformatie zal komende tijd aanzienlijk toenemen. Alle informatie wordt tegenwoordig sowieso digitaal verzameld, maar er zijn ook diverse overheidsinitiatieven om deze informatie via internet direct digitaal beschikbaar te stellen. In Nederland zijn er initiatieven als het Nationaal georegister van het IPO of de Atlas Leefomgeving van het RIVM, die structureel alle geo-informatie van de overheid beschikbaar willen gaan stellen. Op ruimtelijkeplannen.nl worden alle nieuwe ruimtelijke plannen van Rijk, provincie en gemeenten nu al gepubliceerd en digitaal beschikbaar gesteld. Op gemeentelijk niveau wordt hard gewerkt aan de geografische basisinformatie (BAG). Op Europees niveau is er de richtlijn INSPIRE, die tot doel heeft geo-informatie digitaal toegankelijk te maken. Kortom, er komt komende tijd nog veel meer relevante beleidsinformatie digitaal beschikbaar. Betrouwbaarheid Aandachtspunt is echter de betrouwbaarheid van al deze beschikbare informatie. Kwaliteit en betrouwbaarheid zijn immers van het allergrootste belang. Dat was zo met papieren plannen en dat blijft zo bij digitale plannen. Een ontbrekende nieuwbouwwijk op een topografische kaart is funest voor het vertrouwen in de planvorming. Snelle informatie is nog geen betere informatie. In de digitale wereld zeggen ze: rommel in de computer, rommel uit de computer (garbage in, garbage out). Kwaliteitscontrole van informatie is en blijft noodzakelijk. “Snelle informatie is nog geen betere informatie. In de digitale wereld zeggen ze: rommel in de computer, rommel uit de computer (garbage in, garbage out).” Informatie uitwisselen Uitwisseling van digitale informatie naar interne en externe partijen is van steeds groter belang. Initiatieven als het VISI-afsprakenstelsel hebben geleid tot aanzienlijke verbetering van formele uitwisseling van informatie tussen opdrachtgever en opdrachtnemer. De implementatie in de praktijk is in volle gang. Ook wordt hard gewerkt aan (open) standaardformaten voor uitwisseling van informatie. Dat is nodig want er bestaan vele programma’s voor digitale informatie die vaak specifiek voor een bepaalde technische toepassing geschreven zijn. Denk aan CAD, GIS en BIM. Deze verschillende formaten bemoeilijken de uitwisseling van informatie. De Bouw Informatie Raad heeft het initiatief genomen om BIM en GIS beter uitwisselbaar willen maken. Ook diverse leveranciers zijn hiermee bezig. Doel hiervan is dat informatie eenvoudig en zonder informatieverlies aan elkaar kan worden overgedragen. Rekenen en tekenen Digitale planvorming vindt ook plaats bij gebiedsontwikkeling en in de vastgoedwereld. Een belangrijke nieuwe ontwikkeling betreft niet alleen

Pagina 52 van 63


visualisaties, maar ook rekenen (calculatie van projectkosten en opbrengsten) en tekenen (gebieds- en vastgoedontwerp). Meerdere aanbieders hebben software ontwikkeld om ontwikkelingen eenvoudig en snel te kunnen tekenen en doorrekenen, al dan niet in 3D. Hiermee is het mogelijk snel scenario’s te ontwerpen en de financiële effecten inzichtelijk te maken. Aangezien deze behoefte ook bestaat in de infrastructuursector, is ontwikkeling van dergelijke digitale toepassingen in die sector waarschijnlijk. Losse modellen Tenslotte is er een enorme ontwikkeling bij de diverse toepassingen. Nieuwere versies van programma’s kunnen steeds meer en geven de informatie steeds mooier weer. Met name in 3D gaan de ontwikkelingen heel snel. Steeds meer toepassingen werken in 3D of kunnen eenvoudig 3D-plaatjes maken. Dit wordt ook steeds goedkoper. Aandachtspunt is de bruikbaarheid en continuïteit van de informatie tijdens de hele planvorming. Het maken van een 3D-model kan snel, maar als deze bij verdere planvorming niet te actualiseren is, dreigt allemaal losse modellen, wat niet goed is voor de continuïteit en betrouwbaarheid van de informatie. Het kiezen voor een (3D-) toepassing die gedurende het hele planproces mee kan groeien heeft voordelen voor zowel opdrachtnemer als opdrachtgever. Groei mee Tenslotte is een aandachtspunt dat ook opdrachtgevers mee moeten groeien met de digitale planvorming, die zich veelal bij de opdrachtnemers afspeelt. Opdrachtgevers moeten zich de middelen verwerven om alle digitale informatie van opdrachtnemers tot zich te kunnen nemen om als opdrachtgever een goede integrale belangenafweging te kunnen maken. De voorbeeldprojecten tonen aan dat informatie op papier veel minder inzicht geeft dan digitale visuele informatie. Rijkswaterstaat heeft zich al als doel gesteld om in 2014 twintig procent van haar projecten met het Bouw Informatie Model te doen.

Pagina 53 van 63


Pagina 54 van 63


Bijlage

A

Toepassingen en leveranciers

Pagina 55 van 63


Pagina 56 van 63


Pagina 57 van 63


Pagina 58 van 63


Pagina 59 van 63


Bron Rijkswaterstaat Dienst Verkeer en Scheepvaart in samenwerking met Gobar, juni 2010, “Visualisatie bij MIRT planvorming. Advies aan de projectdirectie Sneller en beter”

Pagina 60 van 63


Bijlage

B

Rekenen en tekenen in gebiedsontwikkeling

Bij gebiedsontwikkeling spelen rekenen en tekenen een centrale rol. De kosten van een project worden berekend, het gebied wordt ontworpen. Er is veel vraag naar deze combinatie. Gebiedsontwikkelaars willen mooie ruimtelijke oplossingen tegen zo laag mogelijke kosten. Toch waren rekenen en tekenen tot voor kort niet aan elkaar gekoppeld. Nu is er een aantal systemen die deze koppeling mogelijk maken. De trend van digitalisering is ook waarneembaar in de wereld van de vastgoed- en gebiedsontwikkeling. Dat uit zich in de vraag naar hulpmiddelen. Er is een groeiende behoefte aan standaardisering van de rekenmodellen. Ook de vraag naar transparantie op het gebied van de financiën is de laatste jaren sterk toegenomen. Opdrachtgevers, ontwikkelaars en ontwikkelende bouwers zijn op zoek naar meer grip op de ontwikkelingen en meer sturingsmogelijkheden. Digitale middelen bieden een uitkomst. Digitale middelen maken een integraal proces mogelijk, waarin een plan van twee kanten wordt beoordeeld: ruimtelijk en financieel. Zo kun je snel bepalen wat de ruimtelijke effecten zijn van planaanpassingen en tegelijkertijd visualiseren welke optimalisaties vanuit financieel-economisch perspectief haalbaar zijn. Met name in de fase tot aan het masterplan, als de flexibiliteit van de plannen nog groot is, geeft het doorlopen van zo’n integraal proces veel toegevoegde waarde. Door de integrale benadering zie je minder mogelijkheden over het hoofd en vind je oplossingen die zowel ruimtelijke als financiële voordelen hebben.

Screenshots van het programma Metropolis Eén van de applicaties waarin rekenen en tekenen worden gecombineerd. Veranderingen in de opzet worden meteen ook financieel doorgerekend.

Professionals in de wereld van de vastgoed- en gebiedsontwikkeling hebben de behoefte om het rekenen en tekenen als een integraal en uniform proces op te kunnen pakken, en niet als een sequentieel proces. De combinatie van rekenen en tekenen kan ontwikkelaars ook ondersteunen tijdens het aankoopproces van een grondpositie. Vaak moeten op zeer korte termijn zaken worden gedaan, waardoor de besluitvorming onder hoge druk plaatsvindt. In dit stadium bestaat dan ook de behoefte om snel een aantal varianten in kaart te brengen en de kosten ervan uit te

Pagina 61 van 63


rekenen. Dit helpt de ontwikkelaar om de ontwikkelpotentie goed in te schatten. Een softwaretoepassing die dit faciliteert heeft daarom veel toegevoegde waarde. Inmiddels is er een aantal applicaties die de mogelijkheid bieden om het proces van rekenen en tekenen te automatiseren. Zo is er het onlangs gelanceerde systeem Metropolis van ontwikkelaar Ibisapps. Met behulp van deze applicatie is het mogelijk een stedenbouwkundig plan te visualiseren en financieel te optimaliseren. Op dit moment wordt het product al bij meerdere gebiedsontwikkelingen succesvol ingezet. Mogelijk is deze aanpak ook toepasbaar in andere vakgebieden, zoals de GWWsector. Tabel B1 Meerdere ingenieursbureaus leveren rekenen tekensoftware voor gebiedsontwikkeling. In deze tabel staat een overzicht van de toepassingen en leveranciers. Leverancier/ organisatie

Product/Dienst

Toegepast door/ bij:

Visualisatie

Fase

Toelichting

DHV

Geo Value

Gemeente Hardenberg

2D

Van initiatieffase tot beheerfase

GeO Value biedt de mogelijkheid om een grondexploitatie of een opstalexploitatie op te stellen. Ook kan een combinatie van deze twee exploitatietypen worden doorberekend: de gebiedsexploitatie. GeO Value is geschikt voor zowel ontwikkelende partijen, corporaties als overheden om financieel inzicht te krijgen bij ruimtelijke ontwikkelings projecten.

StrateGis

Gebiedsontwikkelaar

Almere TCN Mitros Rijkswaterstaat

2D en 3D

Geodan

SchetsGis

Overijssel

2D

Initiatieffase

Tekenprogramma met mogelijkheden om milieu- en stedenbouwkundige effecten te berekenen

Atrivé

GIS

Amersfoort

2D

Initiatieffase

Tekenen en doorrekenen grondexploitatie, woonservicezones, leefmilieu, energielabels e.d.

GISplus

GO! module

Breukelen Arnhem Rekenkamer

2D

Initiatieffase

Tekenen en doorrekenen grondexploitatie, stedenbouwkundigeen milieuanalyses.

Ibisapps

Metropolis

3D en 2D

Gebiedsontwikkelaar combineert o.a. grondexploitatie, vastgoedexploitatie parkeerbalans, duurzaamheidsprofielen, stedenbouwkundige analyses in een geïntegreerd 3D en 2D-model.

Gebieds- en vastgoed ontwikkeling, programmatisch, fysiek en financieel doorgerekend

Pagina 62 van 63


Leverancier/ organisatie

Product/Dienst

Toegepast door/ bij:

Visualisatie

Fase

Toelichting

Vicrea

OGAGIS Amsterdam

Amsterdam

2D

Van initiatieffase tot beheerfase

Omgevingsgegevens, plantekeningen en actuele financiële gegevens van projecten

ADECS

Tekenen en Rekenen

Almere

2D

initiatieffase

Stedenbouwkundig programma- en ontwerp gekoppeld aan grond- en vastgoedexploitatie

Placeways/Esri

CommunityViz

Utrecht

2D en 3D

initiatieffase

Ontwerpscenario’s globaal doorrekenen op milieu- en financiële effecten.

Nota bene: ook andere ingenieursbureaus leveren ‘rekenen en tekenen’ voor gebiedsontwikkeling.

Pagina 63 van 63

Zien is geloven. De kracht van digitale planvorming

Recommend Documents