Z bulletin. Loop Songs: stapelen maar! Terugblik op Najaarssymposium. NVZ Scriptiewedstrijd. PEVOC Praag

bulletin NVZ 1

november 2013

nederlandse vereniging van zangpedagogen www.zangpedagogen.nl

Loop Songs: stapelen maar! Terugblik op Najaarssymposium NVZ Scriptiewedstrijd PEVOC Praag

NVZbulletin 2

UITNODIGING

3

Inhoud

Voorjaarsworkshop 2014 én Algemene Ledenvergadering 15 maart 2014 Utrechts Conservatorium 10.00-16.00 uur   Minder vergaderen en méér samen doen en uitwisselen.

In het voorjaar komen we altijd bij elkaar voor de jaarlijkse Algemene Ledenvergadering. Het bestuur is van plan om tijdens de komende voorjaarsbijeenkomst de vergadertijd te beperken en vooral veel tijd te besteden aan actieve programmaonderdelen, vakinhoudelijke nieuwtjes en ontmoetingen met collega’s. Zo hadden we in voorjaar 2013 een lezing door Tom Sol over zijn onderzoek naar stemclassificatie en een actieve workshop o.l.v. de inspirerende dirigente Maria van Nieukerken, die ons als één koor heeft laten zingen. Wat de Voorjaarsworkshop 2014 gaat brengen, is in voorbereiding en blijft nog even een verrassing. Reserveer 15 maart echter alvast in je agenda! We beginnen de dag in ieder geval met een actieve workshop. Het bestuur bereidt meer interessante en prikkelende onderdelen voor. Natuurlijk zullen we ook kort vergaderen, want we blijven ten slotte een vereniging die graag haar leden raadpleegt en bij het beleid betrekt. Graag tot ziens in Utrecht!

4

7

Een vereniging in beweging, Irene Maessen

4

Terugblik op Najaarssymposium

5

Adem en stem, werking, meningen en methodes lezing Ineke van Doorn, José Lieshout

6

De werking van adem en klank op het hart lezing Kees Blase, José Lieshout

7

Zingen vanuit de adembeweging lezing Margreet Honig, Ineke van Doorn

9

De ervaarbare adem workshop Paul Triepels,

10

Adem en ontspanning (AOT) in zangtechniek workshop Jacqueline de Klerk, Margo Rens

12

Katja Maria Slotte

10 11

Adem, tonus en toon, workshop door Borg Diem 13 Groenveld, Carolien van Workum

12

13

Adem en ademsteun in Complete Vocal Technique, 14 workshop door Eva Wilms, Marjan Boonen Adem en de Lichtenberger methode, workshop door Maarten Rienks, Pauline Verburg

15

Adem verbindt, Hetty Gehring

16

Kandidaat-bestuurslid

16

Belangrijk! nieuws website en de openbare ledenlijst

17

10e Pan European Voice Congress (Pevoc)

18

Haar laatste les…, column Herman van Doorn

20

Anna Storace (3, slot), Margreet Witsen Elias

22



Paula de Wit en Elise Blesgraaf in Praag

14

Masterclass Alberto Zedda Maja Schermerhorn in Italië 25

16

25

Bertrand Gröger: Loop Songs, Ineke van Doorn

26

Lied onder de Loep: ‘Sound-around’, Jetse Bremer

28

Refrein in Afrika, column Ank Reinders

30

NVZ Scriptiewedstrijd

32

NVZbulletin 4

5

Terugblik op Najaarssymposium

O

p 28 september j.l. vond in het Conservatorium van Amsterdam het jaarlijkse NVZ Najaarssym-

posium plaats. Het was een prachtige dag,

Irene Maessen, voorzitter

zonnig en warm, en binnen wachtte iedereen een hartelijke ontvangst met koffie, thee

Een vereniging in beweging Het succesvolle en drukbezochte symposium over ‘de Adem’ ligt alweer een paar weken achter ons. Veel gepassioneerde vakmensen hebben we aan het werk gezien. Het was verheugend te merken dat ook de jongere generatie de NVZ steeds beter weet te vinden, mede dankzij Facebook, Twitter en Linked-in. Een dag lang met een grote groep geïnteresseerde symposiumbezoekers bezig zijn met een onderwerp als ‘de Adem’ en openstaan voor ‘observeren’ en ‘ervaren’, dat geeft ruimte aan nieuwe inzichten. Ons intrigerende en belanghebbende vakgebied verdient dat we ons steeds weer laten verrassen door nieuwe inzichten. Een mens is nooit uitgeleerd, telkens weer laten we ons inspireren door wat er allemaal ondernomen wordt om kennis en ervaring in de kunst over te dragen. Zo leren we dagelijks van onze leerlingen, en van onze collegae. Ik hoop dat velen van jullie die het symposium hebben bezocht nieuwe inzichten rijker zijn geworden. Een van die – schijnbaar logische – inzichten: we weten allemaal dat een docent talent, kennis en affiniteit moet hebben om goed les te kunnen geven. Net zo goed echter moet de leerling het talent, verstand, en de intuïtie hebben om goed les te némen. Het is een hele kunst voor de student om open te staan voor alle aanwijzingen van de docent, die vervolgens te verwerken en tot slot, het meest belangrijke, zich eigen te maken.

Tot zover het symposium van afgelopen september. Wij als bestuur zijn alweer vooruit aan het kijken. Er liggen nieuwe plannen te wachten. Het nieuwe jaar 2014 staat in het teken van het opwaarderen van de website. Ook zijn we druk bezig om de Algemene Ledenvergadering op 15 maart a.s. in een nieuw jasje te steken en het middagprogramma daarop te laten aansluiten. En de eerste ideeën voor een volgend symposium hebben zich al weer aangediend! We willen graag een transparante vereniging zijn. We nodigen jullie van harte uit om mee te denken over de toekomst van de NVZ. Laat jullie op- en/of aanmerkingen aan het bestuur weten. Samen kunnen we de vereniging in beweging houden. PS Vanaf deze plek maak ik van de gelegenheid gebruik om de gehele redactie van het Bulletin een grote pluim te geven. Met enorme passie wordt steeds weer een aantrekkelijk en tot in de puntjes verzorgd Bulletin samengesteld. Chapeau!

en taartjes. Voor velen was dit meteen een mooie gelegenheid om kennis te maken met het nieuwe onderkomen van het Conservatorium van Amsterdam aan de Oosterdokskade. Een prachtig gebouw, sfeervol en verrassend. En een aangename grote zaal, waar de ochtendlezingen werden gegeven.

‘Adem en Zang’ Het was geweldig om te zien dat in de lunchpauze iedereen buiten in de zon op de enorme trappen geanimeerd zat na te praten over hetgeen in het ochtendprogramma aan de orde was gekomen. Voor het middagprogramma stonden vijf workshops gepland. Bij binnenkomst ’s ochtends kon men zich inschrijven voor twee van de vijf workshops. En ook tijdens de workshop-wisselingen werd er weer levendig gepraat over van alles en nog wat aangaande het ‘zangvak’. De middag werd afgesloten met een plenaire nabespreking van de workshops. Moe maar geïnspireerd door het programma en door de (hernieuwde) contacten met collega’s ging iedereen om half vijf weer huis- of terraswaarts. Het was een superdag! De hierna volgende pagina’s zijn gewijd aan de verschillende onderdelen van de dag. Vijf leden – Katja Maria Slotte, Margo Rens, Carolien van Workum, Marjan Boonen en Pauline Verburg – hebben op verzoek van de redactie een verslag geschreven over een van de middagworkshops die zij hebben gevolgd. Dank daarvoor!

De lezingen van het ochtendprogramma: • ‘Adem en stem: werking, meningen en methodes’, door Ineke van Doorn • ‘De werking van adem en klank op het hart’, door Kees Blase • ‘Zingen vanuit de adembeweging’, door Margreet Honig De workshops van het middagprogramma: 1. ‘Vanuit de ‘ervaarbare’ adem’, door Paul Triepels 2.  ‘Adem en Ontspanning (AOT) in zangpedagogiek’, door Jacqueline de Klerk 3. ‘Adem, Tonus en Toon’, door Borg Diem Groeneveld 4. ‘Ademsteun vanuit Complete Vocal Technique’, door Eva Wilms 5. ‘Adem en de Lichtenberger methode’, door Maarten Rienks

NVZbulletin 6 verslag van lezing Ineke van Doorn

Terugblik op Najaarssymposium

H

et ochtendprogramma van het NVZ symposium begon met een lezing van Ineke van Doorn waarin zij, naast een nuttige fysiologische opfrisser, een overzicht gaf van de huidige stand van zaken wat betreft de manier waarop tegenwoordig

met adem en ademsteun wordt omgegaan in de zangmethodiek.

door José Lieshout

Adem en stem: werking, meningen en methodes ‘Lage’ adem Verreweg de meeste zangers en zangdocenten zijn het erover eens dat de adem niet ‘hoog’ mag zitten. Dat is dan meteen zo’n beetje het énige waar men het over eens is. Wat een ‘lage’ adem precies is en de manier waarop deze bereikt kan worden, is onderwerp van vele discussies. Om nog maar te zwijgen over het heikele begrip ‘ademsteun’. Wat is ‘ademsteun’, hoe werk je eraan, en, nog basaler, wíl je bewust werken aan ademsteun? Aanvullend Veel methodes verschillen van elkaar doordat ze zich op een verschillend doel of op verschillende fases in het adem-leerproces richten. Ook de klank die wordt nagestreefd (klassiek, pop, jazz, etc.) kan bepalend zijn voor de ademtechniek. Daarnaast zorgt ook de leerstijl van waaruit een methode werkt (cognitief, sensomotorisch, etc) voor verschillende benaderingen. Als je de methodes echter naast elkaar legt, blijkt dat veel methodes elkaar niet uitsluiten maar aanvullen. Coördinatie adem, stem, lichaam Voor een beschrijving van het basis-adempatroon maakt Ineke gebruik van de beschrijving van Meribeth Dayme. Daarnaast noemt ze de vereisten voor een goed functionerend stemapparaat zoals verwoord door Monica Thomasson, van het Department of Speech, Music and Hearing, van de KTH in Stockholm: 1. een snelle, lage inademing; 2. de mogelijkheid om de uitademing te controleren; 3. een krachtig én flexibel middenrif. Om dit te bereiken is een goede verbinding en coördinatie tussen adem, stem en lichaam belangrijk. Een goede houding dient hiervoor als basis. Twistpunten Wat de inademing betreft, bestaat er weinig verschil van mening over of er door de neus of door de mond moet worden ingeademd. De meeste zangers gebruiken altijd

de mondinademing, maar Ineke kwam er door een discussie op Faceboek achter dat klassieke zangers soms ook door de neus inademen. Een ander discussiepunt is of de buik bij het inademen naar binnen of naar buiten moet (en andersom). Volgens Thomas J. Hixon gebruiken zangers beide manieren door elkaar en hebben beide manieren voor- en nadelen. Uit een onderzoek van Monica Thomasson (2003) is gebleken dat de manier van inademen géén effect heeft op de subglottische druk of de werking/ positie van het strottenhoofd. Interessant was evenwel dat tijdens de lezing van Ineke bij een ‘hands-up’ onder de aanwezige leden niemand de ‘adem in - buik in’ manier bleek te hanteren. Ribbenkast De algemene opvatting met betrekking tot de ribbenkast is dat tijdens de inademing niet alleen het middenrif zich afplat en zo’n 4 cm daalt, maar dat ook de ribben, vooral de onderste zwevende ribben, zich heffen door het samentrekken van de buitenste tussenribspieren. Dit wordt in diverse boeken beschreven. Janice Chapman stelt in haar boek ‘Singing and Teaching Singing’ echter dat het gebied van de flanken deel uitmaakt van het spiersysteem voor de UITademing. Zet je sommige van deze uitademingsspieren ten onrechte in tijdens de inademing, dan worden deze spieren tijdens het zingen stijf en gespannen en kunnen ze hun uitademingsfunctie niet meer naar behoren uitoefenen. De uitademing Controle van de uitademing = Controle van de subglottische druk = Ademsteun. De wens om het middenrif krachtig én flexibel te laten zijn, roept een spanningsveld op (getuige ook de discussie die in de zaal ontstond). Het is als het vinden van de balans tussen de balletdanseres en de gewichtheffer. Een precaire kwestie dus. Wat een optimaal functionerende adem is, hangt vooral af van of er legato of juist non-legato moet worden ge-

7 zongen, met of zonder vibrato, met welk volume, en wat de stijl of de gewenste klank is.

delt stappen 1, 2 en 4 en uiteraard vind je in ‘Professioneel Zingen voor Iedereen’ alle vier de stappen terug.

Ademtrap In haar boek ‘Professioneel zingen voor iedereen’ introduceert Ineke een zogenaamde‘ademtrap’ waarbij in vier stappen wordt gewerkt aan de adem: 1. Adembewustwording. 2. Ademcontrole. 3. Coördinatie tussen adem en stem. 4. Oefenen van Ademsteun. Deze vier stappen vind je ook als focuspunten in de diverse methodes terug. De methodes voor ademtherapie, zoals die van Ilse Middendorf (‘De ervaarbare adem’) en de adem- en ontspanningstherapie (AOT) van Jan van Dixhoorn, vallen onder stap 1: Adembewustwording. Theatermethodes, zoals de methode ‘Freeing the Natural Voice’ en de Roy Hartmethode, houden zich bezig met stap 1-2-3. Logopedische methodes, zoals de nasaleermethode van dr. Pahn en de accentmethode van Svend Smith, richten zich op stap 2 en 3: Controle en Coördinatie.

Maatwerk De manier waarop je met leerlingen aan de adem werkt, kent vele facetten. Natuurlijk vormen observatie (door de docent én door de leerling zelf) en het leren voelen een belangrijk onderdeel (‘wat gebeurt er eigenlijk?’). Ademoefeningen kunnen specifiek gericht zijn op de adem, maar ook worden gecombineerd met geluid (spraak of zingen), kunnen zittend, liggend, lopend of staand worden uitgevoerd, of worden ondersteund met beelden. De leerstijl van de leerling kan hierbij een rol spelen. De docent kan de bewustwording vervolgens stimuleren door bijvoorbeeld te vragen ‘hoe voelde dit, wat was er anders?’ (daarbij vermijdend te spreken over ‘goed’ en ‘fout’). Maar soms ook is het beter om het onderwerp ‘adem’ juist niet te benoemen. Maatwerk dus…

Zangmethodes Binnen de zangmethodes zijn de verschillen in aanpak groter. Zo heeft Janice Chapman de accentmethode aangepast voor zangers. Zij legt de nadruk vooral op de snelle, reflexmatige inademing die zij SPLAT noemt. Haar methode volgt stap 2, 3 en 4. EVT en CVT benoemen alleen stap 4: Ademsteun. Core Singing, de methode van Meribeth Dayme, behan-

Perfecte warming-up Eén ding was na afloop van de lezing maar weer al te duidelijk: er zijn erg veel wegen die naar Rome leiden. Het was goed om al die wegen en zijwegen weer eens uitgetekend te zien. In de zaal veel herkenning en soms ook verbazing (zoals bij het ‘adem in – buik in’ item). Een perfecte warming-up voor de rest van de dag. De boekenlijst die Ineke voor haar lezing heeft gebruikt is te vinden op haar website www.professioneelzingen.nl onder ‘Vocal Diary: Blog’.

naar aanleiding van lezing drs. Kees Blase

De werking van adem en klank op het hart

D

e adem is de sleutel om het lichaam in de veilige modus te zetten’. Dat was het uitgangspunt van de lezing van Kees Blase, medisch fysicus, neu-

robioloog en andragoloog, tijdens het ochtendprogramma. Omdat stress over het algemeen geen positieve invloed heeft op het zingen, is zo’n veilige modus – in plaats van de ‘fight and flight’ modus die tijdens optredens op de loer ligt – voor een zanger een begerenswaardig ideaal. Om het lichaam te helpen in deze ideale toestand te komen, is de methode HeartQ ontwikkeld.

NVZbulletin 8 door José Lieshout

Terugblik op Najaarssymposium

Uitademing langer dan inademing ”De uitademing langer maken dan de inademing is een proces dat al eeuwen lang bekend is vanuit de Pranayama en yoga. De uitademing is een bewust te sturen activiteit, en de inademing iets wat je het middenrif zelf laat doen. Als je even lang gaat inademen als uitademen, zoals wel eens in instructies over hartcoherentie staat, dat is er kans op hyperventilatie en is het veel lastiger om in je natuurlijke resonantiefrequentie te komen.” HRV-biofeedback ”De hartritmevariabiliteit (HRV) kun je meten met HRVfeedbackapparatuur, bijvoorbeeld met de mobiele StressEraser. Dit is een klein apparaatje waar je je wijsvinger op moet leggen. Je ziet dan op het scherm je hartritme. Als het hartritme een gelijkmatige versnelling en vertraging heeft, is er hartcoherentie en wordt via het zenuwstelsel in de hersenen het signaal ‘veilig’ gegeven. Gezond en handig dus in stresssituaties, maar ook bij slaapproblemen, concentratieprobelemen en podiumangst. Zelfs bij autisme, ADHD en depressie zijn positieve effecten gemeten. Tijdens een concert met Carel Kraayenhof is het hartritme gemeten van zowel Carel als van het publiek. Op bepaalde emotionele momenten zie je Carel en de luiste-

In opleidingscentrum HartFocus van drs. Kees Blase worden coaches, zangpedagogen, psychologen, artsen en psychiaters opgeleid in de methode HeartQ. www.hartfocus.nl en www.lcsvitaal.nl

verslag van lezing Margreet Honig

Zingen vanuit de adembeweging

Kees Blase : “Als je uitademt neemt het hartritme af; als je het middenrif laat inademen neemt het hartritme toe. Zowel de adem als het hartritme oscilleren (trillen) continu, maar meestal in een verschillend tempo. Als we die twee ritmes op elkaar afstemmen gebeurt er iets interessants in ons autonome zenuwstelsel: we krijgen het signaal van de veilige modus (‘autonomic balance’ onder invloed van de Nervus Vagus).” Eigen resonansfrequentie ”Iedereen heeft een eigen resonantiefrequentie, waarbij het ademritme optimaal resoneert met het hartritme. Die resonantiefrequentie kan variëren tussen 0,07 Hz en 0,12 Hz, oftewel tussen de 4 en 7 ademhalingen per minuut, ook wel ‘slow breathing’ genoemd. Door het ademen in de resonansfrequentie worden de baroreceptoren (dit zijn ‘bloeddrukmetertjes’ in onze slagaderen die aan de bloedvaten en aan het hart voortdurend een signaal afgeven of er verwijding of versmalling moet plaatsvinden bij iedere hartslag) getraind en krijgen we meer flexibiliteit in de bloedvatwanden en daardoor meer veerkracht in stresssituaties, bij podiumangst en spannende of panieksituaties.”

9

D

irect aan het begin van de lezing benadrukt Margreet Honig hoe precair het onderwerp adem is: één woord teveel kan al maken dat de student, ook na een goede les, toch weer in de war is. Het is dus belangrijk, aldus Margreet, dat je als

docent weet wanneer je je mond moet houden: “Je stuurt je leerling het liefst met een vraag naar huis.” Zingen is sowieso iets waar snel verwarring over kan bestaan: “Je kunt iemand iets uitleggen, maar de ander interpreteert dat wat je zegt vaak weer totaal anders.”

Mobiele stress-eraser

raars helemaal in hartcoherentie en op andere momenten juist niet. Op het scherm kun je zien wat er in het lichaam gebeurt. Voor een therapeut of zangpedagoog is het razend interessant om dat met precisie te begeleiden.” Feedbackapparatuur noodzakelijk? ”Het gaat erom de ademstroom te ontdekken, om het middenrif het natuurlijke proces te kunnen laten uitvoeren en de blokkades daarvoor op te heffen. HRV-apparatuur, zoals bijvoorbeeld ook de app Respiroguide Pro, is daarbij natuurlijk heel handig. Zes weken training met deze ‘adembegeleiders’ volstaat om voortaan op eigen kracht in de veilige modus te komen. Feedbackapparatuur is echter niet noodzakelijk. Van Jan van Dixhoorn heb ik geleerd hoe de adem te observeren en de flankademhaling te optimaliseren. Van Regine Herbig heb ik geleerd om ademtechnieken los te laten en het te laten ademen. Van Margreet Honig en Ronald Klekamp heb ik geleerd de ademstroom te gaan voelen en verder te ontwikkelen, zoals de strijkstok van de cello. Ook als je geniet, dankbaarheid voelt en blij bent, ontstaat er hartcoherentie. Daar kan geen apparatuur tegenop. Maar het is en blijft een waardevolle spiegel: je ziet op het scherm wat er in je lijf gebeurt.”

door Ineke van Doorn Adem is belangrijk en bepaalt 70% van het zingen. “De adem loopt altijd voorop” en gaat over muziek, muziek, muziek. We willen muziek zingen en een verhaal vertellen. Dat is waardoor je van de adembeweging heel veel leert. Als je naar muziek luistert, zit je in een beweging. Iedereen beweegt, ook de luisteraars. Muziek beweegt ook, er zijn frases, er is dynamiek. Voor Margreet Honig is de adem een stromende adem, als de streek van een vioolstok. De adem kan niet losgemaakt worden van de muziek en staat gelijk aan ontroering. Als voorbeeld vertelt ze over de workshop die ze gaf in Sleeswijk Holstein waar haar collega zijn vioolstudenten liet ademen met de stok. Heel inspirerend was dat. “Muziek is een ononderbroken stroom van lucht die bepaald wordt door weerstand.” Margreet gebruikt nooit het woord ademsteun, maar wel de Franse termen ‘appui’ en ‘soutien’. Deze moet je met elkaar in balans brengen. Ze combineert tijdens het lesgeven haar kennis graag met beeldspraak. Dat we tegenwoordig meer over de stem en de adem weten helpt ons om de juiste beeldspraak te kiezen, om de stroom op een of andere manier aan mensen uit te leggen. De waarheid kan nooit in formules gevat worden, want de waarheid is voor Margreet de ervaring. Wat is mijn ervaring met mijn lichaam, met mijn adem? Dat is ook het moeilijke als docent, de ervaring kun je niet doorgeven. Ze vindt dus ook dat haar zangers het in hun eentje moeten opzoeken. Het is daarom soms een eenzame weg. Door de adem worden we met onszelf geconfronteerd, er komt meteen iets persoonlijks bij. Je kunt een ander echter niet ontroeren als je niet de eerlijkheid van het experiment en de ervaring aankunt. Margreet lacht veel met haar leerlingen. Lachen geeft vertrouwen. Als dat er niet is dan gebeurt er niets. Innerlijk vertrouwen is nodig. Haar plaats is tussen de zangers. Ze probeert ze over de brug te trekken om met haar mee foto links Margreet Honig

te komen. De brug is barmhartig, hij draagt je. Als je ze zover krijgt dat ze met je meegaan, ontstaat een persoonlijke klank. Daarom studeer je hard, al doende leer je. Ademstroom moet gestuurd worden en als zanger heb je dan ook te maken met twee dingen: stem én adem. Dit moet met discipline gestudeerd worden, het is niet gewoon maar een beetje stromen. Margeet werkt veel met de zij. Als we echt goed en vrij inademen, dan voel je een beweging in de zij die enorm belangrijk is voor het open houden van de keel. De spieren zetten aan de zijkant ter hoogte van de onderste ribben uit. Als je lacht dan gaat de zij vanzelf mee bewegen. Dat is steunen. De maag is de persoonlijkheid, daar wil ze geen spanning op hebben. De buik en ook de maag blijven dus los en mogen niet blokkeren. De adem begint altijd aan de voorkant. Van daaruit stroomt het naar de rug. De hoogste tonen voel je in de rug, laag boven het bekken. Het duurt een tijd voor je dit alles kunt. Het is echt streektechniek. Een toon die je maakt om indruk te maken op een publiek is meestal een harde toon, met veel volume. Dat kan twintig minuten spectaculair zijn, zegt Margreet, maar daarna niet meer: muziek moet ergens over gaan. Ook over degene die staat te zingen. We moeten de moed hebben te laten zien dat we net zo kwetsbaar zijn als de ander. Margreet houdt daarom van zangers als Olga Peretyatko en Dietrich Fischer-Dieskau. Ook houdt ze van Ella Fitzgerald, bijvoorbeeld wanneer deze het lied zingt “ Why was I born”. Dat is ontroerend, die nuances, het soms gewoon laten waaien van die adem. Sommige zangers treffen haar in de ziel. Als het zingen alleen mechanisch is, dan gaat ze in de pauze weg. Maar als de adem stroomt, dan wordt ons dat geleerd door de muziek en dat is het allermooiste. Het meeste echter luistert ze naar viool en cello: om dat vibrato te krijgen! Dat inspireert haar tot in haar diepste wezen.

NVZbulletin 10 workshop Paul Triepels

M

11

Terugblik op Najaarssymposium

Leren we beter zingen door te weten welke spieren we wanneer moeten aanspannen? Niet noodzakelijk. Noch worden we betere zangers door de hele tijd alleen maar “Zen” te zijn. Zelf denk ik dat het over een balans gaat. Inzicht in de fysiologie van de stem en de adem helpt ons om makkelijker problemen op te lossen. Maar die kennis zal je misschien toch niet genoeg goed doen, heb je een lage lichaams- en zelfbewustzijn. De logicus moet soms ruimte maker voor de bewuste waarnemer.

ijn eerste indruk van ‘De ervaarbare adem’, via YouTube, is bijna eerder spiritueel dan zangtechnisch. In twee clips1 maak ik kennis met mevrouw Ilse Middendorf (1910-2009), de Duitse ademtherapeut die de methode ontwikkeld

heeft. “Seinem eigenen Rhytmus finden, das ist das Wichtigste. Wenn man das hat, ist man

Conclusie “Hoe meer je op de adembeweging focust in je dagelijkse leven, hoe makkelijker het gaat bij het zingen”, zegt Paul. “Je voelt hoe de adem zich beweegt in je lichaam. Oefen het als een experiment, zodat het tijdens het zingen natuurlijker en vertrouwder gaat.” Zelf vertaal ik dit naar het belang van lichaamsbewustzijn. Wat het effect van “bewust ademhalen” op het zingen heeft, dat blijft een vraag die alleen te antwoorden is door wie het experiment aangaat.

Zuhause”. Verder lees ik dat deze benadering “een bewuste ervaring bevordert van de sensatie van stembeweging, die vrij van controle door de menselijke wil is.” Ik ben heel benieuwd naar de workshop, en naar wat het mij als zangeres en zangpedagoog kan brengen. door Katja Maria Slotte

De ervaarbare adem Voordat we oefeningen gaan doen legt Paul Triepels ons uit dat het bij de oefeningen niet specifiek om de oefening zelf gaat, maar om zelfonderzoek. Belangrijk hierbij is aandacht, voor ons lichaam en voor de adem. We beginnen met het waarnemen van de adem:het voelen van het ritme en de beweging van het ademen. Kun je het laten gebeuren of ben je iets aan het doen? Dit soort bodyscan-oefeningen worden o.a. in meditatie- en mindfulness-technieken veel toegepast. Op aanwijzing van Paul masseren we vervolgens onze linkervoet. “Ik dacht dat dit een workshop over de adem zou zijn... en nu zit ik hier mijn voet te masseren”, hoor ik mezelf denken. Maar vooruit, ik ben hier om te ervaren en niet om te oordelen. Na het masseren van de linkervoet en het linkerbeen vraagt Paul ons een nieuwe bodyscan te doen. Hoe voelt de adem nu? Ik sluit mijn ogen en scan mijn lichaam, en merk dat de spanning die ik ervaren had in mijn lijf, rondom de zonnevlecht, minder is geworden. Vervolgens geven we onze rechtervoet en -been een massage en doen we nog een bodyscan. De spanning die ik rond mijn zonnevlecht voelde is nu helemaal weg, en ik kan zelfs dieper inademen. Is het een wonder? Er zal wel een verklaring voor zijn. Volgens de Chinese geneeskunde weerspiegelt zich het hele lichaam, inclusief alle organen, spieren en weefsels, in de voeten. Door de voeten te masseren ontstaat er een betere doorbloeding in de daarmee corresponderende organen, die hierdoor beter gaan functioneren. In de voetzolen en benen bevinden zich ook meridianen, die samen met hun acu1 Ilse Middendorf: “Atem - Stimme der Seele” : http://www.youtube.com/watch?v=i7Ys151xqhg “Atemtherapie in der Praxis” : http://www.youtube.com/watch?v=GSjuE2zNxMM

“Eerst observeren en waarnemen, dan pas kijken wat het met je doet.” Dit heeft me waarschijnlijk het meest geraakt in deze workshop. Tegenwoordig zijn we vaak resultaatgericht en hebben we weinig geduld. “Effectiviteit” lijkt de norm te zijn. Maar vooruitgang gebeurt niet altijd razendsnel. ‘De ervaarbare adem’ voelt voor mij als een herinnering over het belang van aandacht en geduld in alles wat we doen. Dit ga ik zeker meenemen naar mijn lessen en naar mijn eigen praktijk als zangeres.

punctuurpunten een energetisch systeem in het lichaam vormen. Deze kunnen het hele lichaam van energie voorzien. Een voetmassage is dus niet alleen maar ontspannend, maar stimuleert ook de energiedoorstroming in het lichaam. We gaan door met zelfmassage en bodyscans. Armen, handen, bovenlijf en buik, schouders, rug, hoofd en gezicht krijgen ook allemaal onze aandacht en aanraking. In tweetallen doen we oefeningen waarbij we elkaar op de rug klappen. Paul laat ons vervolgens speelse oefeningen doen met geluiden maken, bewegen en ademhalen. Sommige oefeningen doen me denken aan QiGong of Tai Chi. Tijdens de workshop voel ik mijn lichaam levendiger worden, en word ik mij bewuster van spanningen waarvan ik niet wist dat ze er waren. Ik adem iets rustiger en dieper. Of ik de connectie met adem en zingen door deze oefeningen beter begrijp, durf ik echter niet te zeggen. Katja Maria Slotte

Voor het duidelijker maken van ademsteun zijn de oefeningen naar mijn mening niet concreet genoeg. Waarnemen versus begrijpen De “logicus” in mij - het gedeelte in mij dat alles wil weten en begrijpen - wordt nu een beetje ongeduldig. De logicus houdt van concrete informatie en aanwijzingen: wat gebeurt er met de lucht, welke spieren moeten wanneer aangespannen worden om de lucht niet te snel te laten ontsnappen, enzovoort. De logicus houdt van begrijpen, waarom iets werkt, wanneer we het nodig hebben, en wat we precies moeten doen. Er is een reden voor dat ik de logicus nodig heb. De zanglessen die ik zelf kreeg waren heel lang slechts gebaseerd op beelden en ervaringen. Menige zangles zat ik op een stoel, “naar mijn rug toe” te ademen, of juist “naar mijn buik toe”. Of moest ik juist zo min mogelijk “dingen doen”. Maar toen kwam die ene hoge noot, en hoe hard ik ook probeerde om “naar mijn buik toe” adem te halen, “ballonen op te blazen”, of juist helemaal “Zen” te zijn, het lukte maar niet om meer volume te produceren of die ene noot stabiel te maken. En ben ik dus gaan zoeken naar meer inzicht in hoe het instrument echt werkt op anatomisch en fysiologisch gebied.

NVZbulletin 12 workshop door Jacqueline de Klerk

Terugblik op Najaarssymposium

Adem en ontspanning (AOT) in zangtechniek

D

e oefeningen van de AOT zijn gebaseerd op de ideeën van Jan van Dixhoorn, en zijn bedoeld handvatten te bieden om bewuster te voelen en om te helpen makkelijker, dus functioneler te ademen.

verslag door Margo Rens Jacqueline begon meteen heel praktisch: ze stelde ons op in een kring. Ze vroeg iedereen om zich voor te stellen dat een leerling aan het eind van een drukke werkdag uitgeblust en vermoeid aankomt voor zangles. Hoe ga je hiermee om? Zij gaf vier voorbeelden van oefeningen waar we zo’n les mee zouden kunnen beginnen: • Armen zwaaien, staand. Hoe basaal ook, na zo’n 20 keer zwaaien gingen we zitten en praatten we er uitgebreid over na. Wat werd er waargenomen in het bekken, in de voeten, in de adembeweging? Werd je er moe van, kreeg je er energie van? Steeds benadrukte zij dat elk antwoord goed was, dat elke vorm van waarnemen goed was en dat elke adembeweging in principe goed was. Hierna werd het armen zwaaien herhaald, weer zo’n 20 keer. Bij het nabespreken bleek dat we nu alweer een veel bewustere ervaring hadden. • Staand, het gewicht verplaatsen van voorvoeten naar hielen. Niet te verwarren met een evenwichtsoefening. Bij deze langzame beweging kun je de adem meenemen in het ritme: voor/in-, achter/uitademen. Na weer een zittende observatieronde, waarbij opnieuw in principe elk antwoord goed was, werd de oefening hervat, nu

wisselden we af: eerst weer voor/in-, achter/uit, daarna voor/uit-, achter/inademen. Voor iedereen was opzienbarend dat er een groot verschil in balans en gevoel in het bekken was waar te nemen. Daarna deden we dezelfde oefening met klank op de uitademing. Sommigen ervoeren dat de resonans groter en mooier werd! • Kaakoefening. Dit gebeurde weer zittend, wat voor sommigen van ons een goede gelegenheid was om eens door te vragen over het nut van een symmetrische zithouding en het probleem met hoge hakken. Maar uiteindelijk ging het om de kaak. Basisprincipe hierbij was: door aanspannen leren wat loslaten is. Dus werd ons eerst gevraagd de onderkaak zachtjes zijwaarts te bewegen en vervolgens voorwaarts. Het aanspannen is zó gebeurd, maar het ontspannen duurt veel langer. • Vervolgens op ‘n FFFFFF uitademen: bewust de aanspannende mond-, tong- en wangspieren voelen. Na de aanspanning weer bewust loslaten. Bij het observeren van het gehele lichaam achteraf bleek dat we de adem steeds ingezet hadden bij de activiteiten in de keel en mond. Zo zetten wij onze adem vast wanneer we onze kaken op elkaar zetten. Een belangrijke ervaring dus, om bewust zowel adem als kaak los te laten, en daar de nodige tijd voor te nemen. Ik vond het een goede workshop, waarbij er veel ruimte was voor zeer basale vragen. Het principieel goedkeuren van elke observatie of fysieke bevinding zorgt voor een vriendelijke, open sfeer. Het is een benaderingswijze die zo min mogelijk wil blokkeren of frustreren, maar die op langere termijn wel degelijk een juiste adem, een juiste houding of een juiste beweging beoogt. Hierin schuilt volgens mij wel een spanningsveld, dat in dit korte tijdsbestek niet aan de orde kon komen.

13

workshop door Borg Diem Groeneveld

Adem, tonus en toon

O

p het symposium ‘Adem’, in het prachtige Conservatorium van Amsterdam, schrijf ik me in op twee workshops: die van Paul Triepels en van Borg Diem Groeneveld. Hier volgt een verslag van de laatste: ‘Adem, tonus en toon.’

verslag door Carolien van Workum Borg gaat vlot van start, we hebben immers slechts drie kwartier. We doen gauw onze schoenen uit. Hij begint met het skelet en de botten: ‘Er moet ruimte in het bekken zijn voor de organen om te kunnen zakken als het middenrif naar beneden komt. We beginnen dan ook met aandacht voor het skelet’. Zitbotjes De eerste opdracht is meteen ‘to the point’: “Ga zitten op het puntje van de stoel. Verplaats je gewicht van het ene zitbotje naar het andere zodat je besef krijgt van waar je op zit. Richt je aandacht naar binnen. Ervaar. Daal met je aandacht af in je lijf naar de bekkenbodem, perineum, zitbotten.” Sommigen van ons zitten op klapstoelen, wat het een beetje lastig maakt. Borg raadt ons aan hiervoor simpele houten Ikea-krukjes aan te schaffen. Even wennen We krijgen verschillende opdrachten, waarbij we steeds met de aandacht bij het bekken zijn en er vervolgens klank aan verbinden. In een zo’n opdracht rollen we over onze zitbeentjes naar achteren. We rollen het stuitje naar de zitting waarbij we het heiligbeen laten zakken naar de stoel. Het schaambeen komt daarbij naar voren. Dit doen we ook met klank. Bij het omhoog komen zeggen we ‘oo’, of ‘sjooom’. Als ik om me heen kijk heeft het wel wat weg van een sektarisch ritueel. Als je deze oefening 1 op 1 doet is er niets vreemds aan, maar tussen zo’n grote groep onbekende collega’s, in een kring rollend met hun bekken onderwijl ‘sjoooom’ zingend, moet ik stiekem een beetje lachen. Toch is het een prettige oefening om te doen. Diepere klank We doen ook staande oefeningen. We bewegen het bekken naar de rechtervoet waarbij de knie buigt. Dan afzetten en terug naar neutrale stand. Je heft je dus op de uitademing. De uitademing stopt als je bij neutrale stand terugkomt. Hetzelfde doen we op de oe-klank. Ook de klank stopt als het gewicht over beide benen gelijk verdeeld is, dus als je in het midden bent aangekomen. Borg doet even een rondje voor de ervaring. Iedereen beleeft

iets anders. Ikzelf heb het idee dat mijn klank ‘dieper’ voelt. Na drie kwartier intensief ademen en afrollen heeft eigenlijk niemand echt vragen. Het is een overzichtelijk geheel. Heel helder. Bekken-awareness Er is aan ons, verslagschrijvers, gevraagd wat je in jouw lespraktijk zou willen of kunnen toepassen. Wat me erg aanspreekt is het aspect ‘body-awareness’ in deze workshop. Ik denk dat de meeste zangleraren dit toepassen in hun zangpraktijk. Dan bedoel ik niet alleen het ademgebied, maar ook het stemapparaat en de akoestiek. Wat ik erg goed vind aan deze workshop is de aandacht voor het bekken. Het bekken valt een beetje onder mijn eigen stokpaardjes. Mijn allereerste blog dat ik op mijn site zette, had als titel: ‘zingen door je vagina, ook voor mannen’ omdat het bekkengebied voor veel mensen een volslagen abstract begrip is. De oefeningen die we met Borg hebben gedaan waren oefeningen die ik heel lang geleden zelf heb gehad bij Ronald Klekamp (zó lang geleden dat ik het bijna vergeten was). Eindeloos heb ik op een krukje zitten rollen. Het is niet alleen goed voor mensen met optrokken schouders cq hoge adem, een gespannen bekkengebied en/of een gefixeerde buikwand, maar voor íedere zanger.

NVZbulletin 14 workshop door Eva Wilms

Terugblik op Najaarssymposium

15

workshop door Maarten Rienks

D

e afgelopen tijd maakte ik op verschillende manieren kennis met de Lichtenberger methode. Via geschreven stukken, andere musici die me erover vertelden en

Adem en ademsteun in Complete Vocal Technique (CVT)

E

va begon met een korte uitleg over de klank- en leerdoelen van CVT. Allereerst gaf

via de documentaire over Charlotte Margiono, die grote indruk op me maakte.

Maar tot nu toe had ik nog niets zelf ervaren. Nu kreeg ik die kans.

ze een beeldoverzicht van de onderdelen van de menselijke anatomie die betrokken

Adem en de Lichtenberger methode

zijn bij ademhaling en ademsteun. Daarop volgden de basisprincipes, de zogenaam-

verslag door Pauline Verburg

de ‘functies’ (manier van zingen).

het sluiten van de stemplooien waardoor de druk wegvalt en ze zich weer openen. In feite zou je ook klank kunnen geven op de inademing, waarmee Maartens baby, zo vertelde hij, druk aan het experimenteren is.

verslag door Marjan Boonen De verschillende functies binnen CVT zijn: • neutral (lieflijk, zacht); • curbing (luid); • overdrive (luid & nasaal); • edge, het vroegere belting (door mij vertaald als blèren). Klank kan gekleurd worden van licht naar donker en er kunnen ook verschillende effecten gebruikt en getraind worden (distortion, rattle, growl, creacks, vibrato, etc.).

gradeerd van 0 tot 100. Voor iedereen zal 0 verschillend zijn, ingegeven door het basisvolume van de stem (de classificatie van lyrische naar dramatische stemmen in de klassieke muziek doemt hier voor mij op), de stijl waarin gezongen wordt (zoete pop of jazznummers hebben een ander volume dan hardrock). Een heldere stem heeft van nature een soort “natuurlijke” ademsteun, iets wat de betreffende zanger zelf niet als ademsteun ervaart.

Er wordt onderscheid gemaakt tussen verschillende soorten inademing: • bovenkant borst; • alleen de buik (zonder de ribben); • borst, buik en ribben. ‘Ademsteun’ wordt kort samengevat als: “ het niet loslaten en/of laten gaan van de ingeademde lucht”. Het hulpmiddel daarvoor is: het middenrif laag houden. Dit geschiedt door de navel in te trekken, de rugspieren aan te spannen en door een spanningsspel te maken van spieren die de rug hol trekken en de onderbuik intrekken. Een laatste, voor mij geheel nieuwe soort ademsteun, is de inwendige ademsteun. Zoals ik het begrepen heb, is ook dat een spel van spannen en ontspannen van verschillende buikspieren. Voor vrouwen kan het beeld: “de baarmoeder optillen” een indicatie geven over hoe het kan voelen en werken. Deze laatste soort ademsteun wordt in Eva’s ervaring het meest toegepast door ervaren zangers die het gaandeweg door hun carrière zelf ontwikkeld hebben. Aan de buitenkant van het zangerslichaam is dan weinig verandering waar te nemen. De plekken in het lichaam waar ademsteun waarneembaar is, zijn: de ribben, de zonnevlecht, de lendenen, de onderbuik en de rug.

Verschil? Een interessante methode die veel zangers veel goeds te bieden heeft, dunkt mij. Als klassiek geschoold zangeres en zangdocent zie ik het grote verschil tussen de adem(steun) techniek die ikzelf aanhang* en die van CVT als volgt: er is bij klassieke zang een voortdurende noodzaak voor het gebruik van ademsteun in zowel de hoge als de lagere volumes. De noodzaak voor steun is allereerst ingegeven door het feit dat er in principe niet met versterking wordt gezongen en er dus “altijd” sprake is van een hoger volume dan bij versterkte zang. Maar ook en vooral door het nastreven van een zo compleet mogelijke vrijheid van de stem in het strottenhoofd, die het mogelijk maakt om voortdurend te kunnen beschikken over een optimale glans en bereik in de gezongen tonen en ook alle volumemogelijkheden waarborgt.

Alleen indien nodig Ademsteun wordt alleen bewust aangesproken (of geoefend in de les) als daar bij de zanger behoefte aan of noodzaak voor is. Een duidelijk noodzaak is bijvoorbeeld het zingen van lange lijnen en het maken van een volle klank of hogere volumes. De ademsteun kan worden ge-

*(heel in het kort) Mijn “klassieke” ademsteun is ademsteun waarbij de longen met inademen rondom de taille uitzetten en er aan de voorkant, zijkant én achterkant van de torso ruimte geschapen wordt voor de lucht. Die ruimte blijft zo lang als met soepelheid mogelijk is bestaan, nadat de klank is begonnen. Dit zorgt er op zijn beurt voor dat de onderbuik “meeloopt” met het opgebruiken van de lucht, waarbij uiteindelijk ook aan het eind van de adem de ribben naar binnen bewegen. Chapeau voor Eva Wilms die een overzichtelijke, goed uitgewerkte uitleg gaf over het gebruik van adem en ademsteun binnen (haar) CVT techniek. Als ik me op lichte muziek (pop/jazz/rock) zang zou willen toeleggen, dan denk ik dat ik me zeer prettig zou voelen in haar lessen. foto rechts: Marjan Boonen

Ervaren is, naar ik begrijp, ook meteen een van de kernen van Lichtenberg. Via grote of kleine stimulansen wordt het lichaam als het ware in beweging gezet en kun je klank ‘ervaren’, zonder ingrijpen. Maarten begon zijn workshop overigens niet meteen met ervaren. Na zijn mededeling dat de adem als ‘los’ onderwerp eigenlijk helemaal niet past binnen de holistische Lichtenberger methode, greep hij het thema toch bij de kladden. Hij zette uiteen hoe het strottenhoofd (dat oorspronkelijk niet zozeer gemaakt is om klank te geven, maar om stijfheid te geven aan de torso bij krachtsinspanningen, een leuk detail vond ik), werkt. Hoe de lucht eigenlijk wordt aangezogen en dit aanzuigen zorgt voor

Al met al hebben we het natuurkundige proces van zuiging na deze uitleg in de praktijk ervaren. Eerst liet Maarten ons inademen door de neus en daarna rustig weer uit. Hij vroeg ons na te gaan welke sensaties we waarnamen in o.a. onze tong, ogen, zachte verhemelte, zowel tijdens de in- als de uitademing. Frappant vond ik dat na afloop de één gevoelens van krapte ervoer terwijl een ander juist ruimte voelde. In elk geval werd duidelijk dat met gerichte aandacht er veel ervaren kan worden. Nu kwam het fenomeen zuiging werkelijk aan bod. We kregen het verzoek op onze vinger te zuigen en ook nu weer te registreren wat dit in het lichaam, en dan met name het hals/nek gebied en het hoofd, teweeg bracht. Maarten vroeg ons het zuigen zo klein mogelijk te maken, te voelen hoe klein überhaupt mogelijk is. Eén van de deelnemers uit de groep wierp zich dapper op als “proefkonijn”. Maarten vroeg haar de tekst van Altijd is Kortjakje ziek te zeggen, eerst op normale toon, daarna met de suggestie van het gevoel van vingerzuigen. De invloed die de deelneemster ervoer was dat de klank naar binnen keerde. Ze verloor, dat gaf ze zelf ook aan, de “twinkeling” in de stem hetgeen volgens Maarten niet de bedoeling was. Maar wat was dan wél de bedoeling of liever gezegd het streven? Ik wilde het graag weten. Mijn vraag werd met het verzoek beantwoord of ik zelf iets wilde doen. Ik mocht ook Kortjakje zeggen en ervoer dat de combinatie met het zuiggevoel ook voor mij (nog) geen eye-opener was. Daarna legde Maarten uit dat het erom gaat te ervaren dat een kleine stimulans (in dit geval het zuiggevoel) het lichaam als het ware ‘aanzet’ en er klanken vrij kunnen komen die zonder opzet ontstaan. Aha! Dat was het antwoord waar menigeen op zat te wachten, geloof ik. Helaas was de tijd voor deze workshop toen ruimschoots verstreken. Jammer, want het zou leuk zijn geweest dit alles ook in het zingen uit te proberen, te ervaren. Maar Maarten geeft ook privélessen, dus wie weet…

NVZbulletin 16 reflectie op het Najaarssymposium Kandidaat-bestuurslid NVZ

17

BELANGRIJK

Adem verbindt ingezonden door Hetty Gehring Als je over adem nadenkt bij het zingen, zou je verschillende niveau’s kunnen onderscheiden: • Het fysieke, technische niveau: hoe verbindt adem zich aan de klank en aan de vocalen? Dit is een spannend proces van leren kennen. • Het mentale niveau: durven we adem te ontvangen en te geven, hoeveel ademruimte staan we onszelf toe, brengt adem zowel rust als energie? • Het muzikale niveau: de adem maakt het zingen tot muziek en bezielt het. Wie naar zijn adem gaat kijken, wordt kwetsbaar, het komt dichtbij. Adem is basaal, dat voelen we allemaal in het dagelijks leven: als we schrikken, stokt meteen onze adem, ademen we niet lekker door, dan voelen we ons niet fijn en krijgen we op langere termijn ook klachten. We kunnen met ons zanginstrument een mooie klank leren maken, zorgen dat we niet meer ‘drukken’ of hees worden, het mechanisch/ technisch kloppend krijgen, maar de adem is nu net dát aspect dat we uit handen moeten leren geven, de controle erop moeten loslaten. Kijk naar hoe iemand al ploeterend danspasjes leert, en daar met zijn volle aandacht nog bij moet blijven, en dan naar het moment van laten gaan, waardoor het ineens dansen wordt. Kijk naar een violist, een topsporter, steeds is het dat laatste stukje, de souplesse, het loslaten, waardoor iets mooi wordt om naar te kijken of te luisteren. Dat is bij zingen precies zo. Daarmee heeft de adem voor mij bij het zingen, letterlijk en figuurlijk, het laatste woord. Prachtig toch, dat in het loslaten nu net de verbinding ligt. Met veel dank aan de organisatoren van het symposium ‘Adem en Zang’.

Nieuwe website en openbare ledenlijst

H

et stond al even op ons verlanglijstje rondom publiciteit. En eindelijk het gaat gebeuren: een ingrijpende vernieuwing van de NVZ-website. Hét moment om gehoor te geven aan de steeds terugkerende vraag om een extern toegankelijke lijst met zangpedagogen.

Vraag van het bestuur: Heb jij bezwaar om op de openbare ledenlijst te staan van de toekomstige

Tijdens de Algemene Ledenvergadering op 15 maart 2014 zal het bestuur Herma van de Coterlet-Vedder voordragen als nieuwe secretaris. Tot dat moment fungeert zij al als interim-secretaris. Hieronder alvast een korte kennismaking met haar.

door Antje de Wit

”Dat muziek een soort eerste levensbehoefte is, dat wist ik al wel. Het is echter nooit in me opgekomen om daar professioneel mee aan de slag te gaan. In mijn jeugdige onbevangenheid heb ik met mijn beperkte kennis van lang geleden al wel eens een gospelkoor opgericht, dat tot op de dag van vandaag bestaat. Jarenlang was dat ook genoeg. Werk (ik zat in de modebranche, maar ben nog steeds actief in het bedrijf van mijn man, die viswinkels heeft in Den Haag en Nootdorp), gezin, hobby’s etc. eisten mijn tijd. Toen ik echter een jaar of tien geleden vond dat ik zelf weer eens ‘aan de beurt’ was, besloot ik zanglessen te nemen. En zie… de klassieke muziek opende haar deuren voor mij: een onuitputtelijke bron. Zes jaar geleden kreeg ik de tijd en mogelijkheden om de Schumann Akademie te gaan volgen. Afgelopen voorjaar heb ik met mijn praktisch examen Klassieke Solozang de opleiding afgerond. Ik heb zangles gehad van Alice van de Geest en Niek van Klaveren en nu van Annemarie Ezinga in Harderwijk. Inmiddels heb ik een zang- en lespraktijk in Bunschoten-Spakenburg, waar ik ook woon. Daarnaast verzorg ik optredens en werk ik mee aan concerten. Het afronden van de studie was tegelijkertijd de start van een nieuw traject. Ik ben zelf weer hard aan het studeren geslagen, maar ook organiseren vind ik erg leuk. Er staat nog veel op mijn verlanglijstje... Afgelopen voorjaar kwam via via de vraag of ik misschien iets voelde voor de functie van secretaris binnen het bestuur van de NVZ. Daar heb ik toen van harte ‘ja’ op gezegd. Een mooie club mensen met actuele en goed verzorgde symposia en een dito bulletin… daar doe ik graag actief aan mee.”

Vanaf januari 2014 werken een nieuwe website-ontwerper en het bestuur samen om de NVZ-website een meer eigentijds gezicht te geven. Het doel is een nieuwe website te ontwerpen, die overzichtelijk , informatief, aantrekkelijk en toegankelijk is. De inhoud van de website blijft up-to-date, omdat het makkelijk te actualiseren en onderhouden zal zijn door de bestuursleden zelf. De vormgeving van de site zal veranderen. Er zullen meer foto’s komen en ook de kleurstelling wordt iets levendiger. Ook zal de website aanzienlijk worden uitgebreid. Een paar voorbeelden: er komt een speciale ledenpagina die alleen toegankelijk is voor NVZ-leden. Door middel van een toegangscode kunnen de NVZ jaarverslagen en andere bestuurlijke stukken ingezien worden. Verder komt er een Engelstalige pagina waarop de belangrijkste gegevens in het Engels te vinden zullen zijn; belangrijk vanwege de samenwerking met vakorganisaties uit het buitenland. BOVENDIEN KOMT ER EEN OPENBAAR TOEGANKELIJKE LIJST VAN WERKENDE LEDEN. Op de Algemene Jaarvergadering hebben we besloten tot zo’n openbare ledenlijst, zodat mensen van buiten op die manier bijvoorbeeld een zangpedagoog in hun regio kunnen zoeken. Er komt daartoe op de website een lijst van alle werkende NVZ-leden, waarop je naam, plaats van bedrijfsvestiging, e-mailadres en bedrijfswebsite worden vermeld. Huisadres en telefoonnummer worden niet vermeld. Met de website-ontwerper is besproken om een vorm te bedenken waardoor je zangpedagogen kunt zoeken in een bepaalde regio. De technische uitwerking van een zoek-en-selecteer-functie moet nog bekeken worden.

website?

BELANGRIJK! Met betrekking tot deze openbare ledenlijst vraagt het bestuur je aandacht voor de volgende punten: Zijn je gegevens bij ons bekend nog steeds actueel? Wil je dat alsjeblieft controleren? Geef vooral nieuw huisadres, e-mailadres, telefoon of websitegegevens door! (dit geldt voor alle leden) Heb je er bezwaar tegen als jouw naam, plaats, e-mailadres en eventueel bedrijfswebsite op een openbare lijst komen op de toekomstige website?(Dit geldt voor de werkende leden.) ALS JE GEEN BEZWAAR MAAKT, ZUL JE VOORJAAR 2014 OP DE OPENBARE LIJST OP DE NVZ-WEBSITE WORDEN GEPLAATST ! Eventuele antwoorden op deze vragen gaarne doorgeven aan het NVZ-secretariaat: [email protected] of per post naar: Dorpsstraat 96, 3751 ES Bunschoten. Over de verdere opbouw en ontwerp van de nieuwe website wordt op de Algemene Ledenvergadering in maart 2014 verder verslag gedaan. We hopen dat dan de homepage (eerste pagina) van de nieuwe website gepresenteerd kan worden. Tot zover het website-ontwikkelings-nieuws.

NVZbulletin 18 door Paula de Wit en Elise Blesgraaf

PEVOC - Pan European

V

a n woensdag 21 tot zondag 25 augustus 2013 werd in Praag het nu al weer 10e PEVOC congres georganiseerd. Om de twee jaar wordt voor dit grote eve-

nement steeds een andere Europese stad uitgekozen, waar o.a. KNO-artsen, logopedisten, zangers en zangpedagogen elkaar kunnen ontmoeten en op de hoogte brengen van alle ontwikkelingen op hun vakgebied.

Wereldwijde belangstelling Gezien de grote aantallen Amerikanen, Russen, Australiërs, Koreanen en Chinezen die op de PEVOC afkomen zou de naam met recht veranderd kunnen worden in PWVOC (Pan World Voice Congress), maar dat bekt natuurlijk minder lekker… ‘Verse’ strottenhoofden Wij waren aanwezig in Groningen (2007), Dresden (2009), Marseille (2011) en nu dan in Praag, in het Conservatorium en het Rudolfinum. Het is interessant om te merken dat de locatie invloed heeft op het gebodene; in Marseille bijvoorbeeld bleek het feit dat we ons bevonden in het Academisch Ziekenhuis aanleiding voor de KNO-artsen aldaar om speciaal vers voor ons geprepareerde strottenhoofden, aangesloten op perslucht, zodoende werkend aan ons te tonen. Dit betekent natuurlijk geenszins dat sprekers en zangers het item ‘perslucht’ moeten nabootsen. Het was natuurlijk slechts nodig om de levenloze apparaten aan het werk te krijgen! Live demonstratie In Dresden was er uiteraard een groot aantal Duitse KNOartsen. Een daarvan, Dr. Mürbe, is een niet onverdienstelijke tenor, die ons door middel van live röntgenfilm kon laten zien wat er gebeurde met middenrif en strottenhoofd tijdens het zingen. Deze arts was nu ook weer in Praag aanwezig. Zanger Alwin Bär gaf in Dresden een masterclass over het Duitse Lied. Coen Honig maakte van die gelegenheid gebruik hem uit te nodigen om dat ook in Den Haag te komen doen. Zeer boeiend aanbod Op alle momenten van de drie dagen dat het congres duurt zijn in de verschillende zalen en lokalen interessante lezingen, demonstraties, workshops bij te wonen en

19 Praag 2013

Voice Congress Inspannend… Drie dagen lang overspoeld worden met allerlei zaken betreffende de stem is natuurlijk zeer inspannend en vergt veel van de concentratie. Het congresprogramma begon ‘s morgens om 8.00 uur en was pas om 18.00 uur afgelopen. Natuurlijk waren er de (korte) eet- en drinkpauzes, maar een dergelijk zware dagbesteding kan niet zonder af en toe wat entertainment. Tijdens de opening van het congres trad een kinderkoor op en klonk een aria van Verdi. Iedere dag vertolkten uitstekende Tsjechische zangers weer ander repertoire, waarbij natuurlijk Bedřich Smetana niet mocht en kon ontbreken.

… maar onvergetelijk! En verder naar keuze: een uitvoering van Don Giovanni in het prachtige theatertje in het centrum van Praag waar Mozart de opera voor het eerst zelf dirigeerde; ’s avonds een diner en een boottocht over de Moldau, zeer romantisch en met véél vlees en Knödel (knedliczki); het onderdompelen in de Tsjechische cultuur, de muziek, de schilderkunst (het Slavisch epos van Mucha in het Messen Paleis), de kitsch op het grote oude plein met veel namaak-middeleeuwers, vuurspuwers en ijzersmeden; de Karlov Most, drukker dan de Kalverstraat op zaterdag en de Joodse geschiedenis die op iedere straathoek zichten voelbaar is. Kortom, alles bij elkaar een onvergetelijke, verrijkende gebeurtenis.

Paula de Wit, zangpedagoog/vocal coach Naast een privé praktijk was zij 20 jaar hoofdvakdocent zang klassiek aan het Conservatorium van Amsterdam, waarvan ca. 10 jaar coördinator van die afdeling. Nu nog steeds werkzaam in Bloemendaal in haar privé praktijk. Richtte in 1976 het vocaal ensemble Quink op waarmee ze concertreizen door Amerika maakte en cd’s opnam. Daarnaast zong ze met orkesten in Nederland en in het buitenland, gaf concerten met begeleiding van piano, gitaar en kamermuziekensembles. Ook opera is voor haar geen onbekend terrein. Zij won de Toonkunst Jubileumprijs en de juryprijs van het concours van Clermont Ferrand.

Elise Blesgraaf, logopedist/spreek-/zangstemcoach te Santpoort-Zuid is afgestudeerd aan de Logopedie Opleiding Amsterdam. Zij heeft een grote affiniteit met de zangstem. Zelf studeerde zij zang aan het conservatorium van Alkmaar. Zingt in Het Nederlands Concertkoor en treedt regelmatig solistisch op. Verscheidene zangdocenten verwijzen studenten naar haar door. Ze coacht vocale ensembles en koren, als ook leerlingen van de St. Bavo-Koorschool in Haarlem. Als gastdocente wordt zij regelmatig uitgenodigd door de Hogeschool van Amsterdam voor trainingen aan toekomstige docenten. Ook geeft zij workshops aan toneelgezelschappen.

worden nieuwe vindingen, boeken, medisch instrumentarium en digitale programma’s getoond. Een kleine greep uit de overvloed: • Geert Berghs met onderzoek naar de effecten van het ouder worden op de stem. • Lieve Jansen uit Leuven met een onderzoek naar een tot nu niet bekend en/of onderzocht gebied van het vocaleapparaat • Sing and See, for enhanced singing training: een (Nieuw Zeelands) digitaal programma dat direct op monitor of laptop visueel maakt wat men stimmlich produceert. • Een operatietechniek met Pico-Laser, waarbij geen littekenweefsel wordt geproduceerd. • Uitleg over de Lax-Vox methode, een van oorsprong Finse vinding, om een gekwetste stem letterlijk weer nieuw leven in te blazen. Cathrine Sadolin Het wetenschappelijk onderzoek van Cathrine Sadolin is van grote waarde voor het in kaart brengen van de verschillende technieken die nodig zijn voor de moderne zangpraktijk (musical, pop, rock enzovoorts). Hoe kan men de geluidseffecten waar deze genres muziek om vragen verwezenlijken zonder de stem geweld aan te doen? Op een gezonde en dus veilige manier belten, distorten, grunten, growlen en hammer-vibreren, zonder de kruidigheid of bedoelde wildheid ervan te verliezen? Met filmpjes van de verscheidene technieken maakte ze aanschouwelijk en tegelijkertijd hoorbaar dat de stembanden hiervan, mits goed toegepast, geen enkele schade hoeven te ondervinden. De ‘klassieke’ zangpedagoog die wellicht soms met een scheef oor naar deze uitingen luistert, kan met deze wetenschap zangers die dit repertoire willen uitvoeren dus met een gerust in handen geven van de coaches die deze methoden bestudeerd en onder de knie hebben.

NVZbulletin 20

column

Herman van Doorn “Het was een mooie auditie maar aan de zangstem moet nog wel veel gebeuren”, zei ze, nadat ik in euforische toestand het positieve bericht van de auditiecommissie had aangehoord. De strekking van haar opmerking kwam niet geheel binnen. Ik was eigenlijk meer verbolgen. Ik was toch toegelaten? De auditiecommissie was toch enthousiast? Ze hadden nota bene geklapt na mijn duovertolking van Billy Stayhorn’s ‘Lush Life’ met contrabas. Waarom was deze mevrouw zo streng? Na de vakantie begonnen haar wekelijkse lessen, mijn eerste zanglessen ooit. Haar opmerking was naar de achtergrond verdwenen. In korte tijd zou ik worden ingewijd in de wereld van de zangoefeningen; de wereld van ‘bluuuuu’s’ en ‘bloeeeee’s’, van ‘jahahaaaas’ en ‘lololoooos’, van ‘laaa-lie-laaaas’ en ‘pa-pa-pa-paaaas’. Vele voorvaderen werden uit haar klassieke hoed getoverd. Ze liet me al zingend kennismaken met de zangfamilie van over de gehele wereld. Ik galmde de Italiaanse en Duitse afstammelingen Nicola Vaccai, Ferdinand Sieber en Bernard Lütgen. Maar ook Mathilde Marchesi klonk in mijn studentenkamer... nogal wennen.... (understatement). De zangklanken van de klassieke familie waren toch heel wat anders dan de geluiden die ik tot nu toe liet horen in de jazz en pop.

Haar laatste

21

les..

Alhoewel het een echte cultuurschok voor me was, vond ik het ook een uitdaging om ook ZO te kunnen zingen. Haar vriendelijke menselijke no-nonsense aanpak én het ontbreken van geëxalteerd diva-gedrag, met bijbehorende entourage van wolken parfums en theatrale dramatiek, trokken me er doorheen! Zo bracht ze me de volgende jaren de liefde bij voor de prachtige liederen van Schubert en hoorde ik mezelf zelfs uitdagende aria’s zingen. Door haar leerde ik de Franse componisten als Poulenc en Fauré net zo waarderen als de songs van Cole Porter of Sting!

Ondertussen ben ik zelf alweer meer dan 20 jaar hoofdvakdocent zang en methodiek op de Music Academy van Conservatorium inHolland Haarlem en heb ik in de afgelopen jaren op verschillende Conservatoria gewerkt. De bevlogenheid om te doceren én om alles rondom DE STEM in de volle breedte te ontdekken en te doorgronden is gebleven: ik volgde vele cursussen, trainingen en bezocht congressen in binnen- en buitenland. Over enkele maanden studeer ik af als logopedist. Dit alles doordat ik het allerbelangrijkste leerde dat er bestaat: blijven nadenken! Er is altijd iets nieuws te ontdekken...

Na deze initiatie kreeg ik als volwassen wordende jazz-/ popzanger behoefte aan verandering en wilde ik naar een andere docent. Ik zie me nog zitten in de trein naar Bilthoven om haar de boodschap te vertellen. Een loodzware reis was het, maar opgelucht en blij was ik nadat het gesprek goed had uitgepakt. Ze begreep mijn drang mijn horizon te verbreden. Het afscheid van haar zanglessen betekende echter niet het einde van ons contact. Nog hetzelfde jaar begonnen we met de lessen zangmethodiek. Ze leerde me alles over cricoid en thyroid, falset en Fistelstimme, Lilli Lehman en Garcia. Over Pahn en Coblenzer en noem het maar op! Wederom ging er een wereld voor me open!! En hoewel het zingen bij haar over de klassieke zangtraditie ging, iets wat niet naadloos aansloot bij mijn praktijk als jazz-/popzanger, leerde ze me ditmaal een van de belangrijkste dingen. Naast DOEN leerde ik DENKEN. Ik leerde het zingen en de methoden te analyseren en op basis van deze kennis en inzichten de stem en oefeningen die ik deed te doorgronden. Niet zomaar iets klakkeloos overnemen of nadoen. Want waarom wordt een oefening dalend of stijgend gedaan? Waarom is de ene frase moeilijker of makkelijker dan de ander? Hoe ontwikkel je je registers het best? Ze legde daarmee de basis van mijn visie op wat zingen is. En dat was nou juist broodnodig als aankomend jazz-/popdocent in een tijd waarin het ‘lichte-muziek’ vak nog in de kinderschoenen stond.

Dit jaar geeft ze haar laatste lessen als hoofdvakdocent op het Utrechts Conservatorium. Als een van de eerste klassieke docenten leidde ze vele jazz-/popzangers op. Zangers die, naast mooie zangcarrières, op hun beurt ook weer hoofdvakdocent jazz/pop zijn geworden op de Conservatoria van Arnhem, Amsterdam, Utrecht en Tilburg. Hoe bijzonder is dat!?

Ze stimuleerde me lid te worden van ‘het Genootschap’. Vele jaren later werden we zelfs collega’s op het instituut waar ik bij haar begonnen was. Daar voerden we verhitte discussies over zangtechniek, ditmaal als ‘gelijken’. Ik vanuit mijn ervaring als jazz-/popzanger en zij vanuit haar rijke ervaring als klassiek zangdocent. (Eerlijk is eerlijk: ik realiseer me nu dat ik de felle jonge hond was en zij de rustige dame.)

Eugénie Ditewig, BEDANKT!

Interessant?

ingezonden door Margo Rens

Door toeval kwam mij het boek “Die Atemschule, Übungsprogramm für Sänger, Instrumentalisten uns Sprecher” van Margot Scheufele-Osenberg in handen (Uitg. Schott, Mainz 2005).

heid aan specifieke oefeningen. Vanwege het stugge Duits ben ik bezig het boek te vertalen in het Nederlands. Inmiddels zijn 12 van de ca. 16 hoofdstukken voltooid.

Het is een zeer uitgebreid boek met behalve honderden oefeningen en houdingen, ook een theoretisch gedeelte waarin gepoogd wordt de medische en de meer intuïtieve taal van yoga en meditatie met elkaar in verbinding te brengen.  In deze benadering spelen de spieren van de bekkenbodem en van de rug een veel grotere rol dan in ons symposium aan de orde gekomen is. Deze spiergroepen worden uitermate precies beschreven en gekoppeld aan een veel-

Misschien zijn er collega’s die het interessant vinden om het te lezen en het qua inhoud en/of vertaling te becommentariëren? Op verzoek kan ik het tot nu toe voltooide deel als PDF toesturen. Ik ben ook van plan in de loop van komend voorjaar een of twee bijeenkomsten over dit interessante, soms controversiële boek te organiseren. Reacties graag naar [email protected]

NVZbulletin 22

B

ij de première van Mozarts opera Le Nozze di Figaro op 1 mei 1786 in het Altes Burgtheater in Wenen werd de rol van Susanna (dienstmeid van de gravin

en verloofde van Figaro) gezongen door Anna Storace, een Engels/Italiaanse sopraan. In de vorige Bulletins heb ik ge-

door Margreet Witsen Elias

schreven over Anna’s leven in Engeland en in Italië.

23 teren. Natuurlijk zou zij daarin de hoofdrol vervullen. Tijdens de première van die opera, Gli sposi malconti, kreeg zij een inzinking. In september 1785 stond ze weer op het toneel als Rosina in Il barbieri di Siviglia van Paisello. Enkele van haar collega’s verzorgden een korte uitvoering om haar terugkomst te vieren. De tekst van Per la Ricuperata Salute di Opheliawas geschreven door Da Ponte en op muziek gezet door Salieri, Mozart en waarschijnlijk ook broer Stephen. Jammer genoeg is het manuscript van deze samenwerking verloren gegaan. De nieuwe opera van Salieri, La grotta di Trofoni, waarin zij de rol van Ophelia zong, was een matig succes. En weer overwoog Anna naar Engeland terug te keren; eind 1785 diende ze haar ontslag in, maar dat werd niet geaccepteerd. Ze moest haar driejarig contract nakomen en bovendien wilde en kon men haar niet missen. Gelukkig braken er betere tijden aan. 1786 – het jaar van de Figaro! Da Ponte had toestemming gekregen het toneelstuk van Beaumarchais, Le Mariage

voldoende presteerden. Of de Keizer daarvan wat wilde zeggen. En dat gebeurde… De uitvoering werd inderdaad beter. Wel verordonneerde de Keizer na de tweede voorstelling dat alleen de aria’s gebisseerd mochten worden. Want met al de herhalingen van ook de ensembles moet de première wel bijna vijf uur geduurd hebben. In dit seizoen van 1786 werd de opera negen keer gegeven en kreeg zelfs nog een tiende uitvoering tijdens het zomerreces in Laxenburg, de keizerlijke zomerresidentie. In het seizoen van 1788/89 werd hij hernomen; er waren toen nog 13 uitvoeringen. Mozart had bewezen een volleerd componist van de opera buffa te zijn. Wenen werd in 1786 bezocht door vele jonge aristocraten en Anna werd verliefd op één van hen, Lord Barnard. Zij zetten de bloemetjes aardig buiten. Ook Mozart mengde zich graag in dit gezelschap. Hij was zeer gesteld geraakt op zijn Engelse vrienden en betreurde het dat Anna met hen naar hun land zou terugkeren. Na haar optreden in een opera van haar broer met een libretto van Da Pon-

De eerste Susanna: Anna Storace (3, slot) De Duitstalige komische opera’s en de Franse opéra comique waren uit de gratie geraakt. In plaats daarvan werd de Italiaanse opera buffa naar het hof gehaald, met Italiaanse zangers. Anna en haar moeder konden hun intrek nemen in een prachtig huis in het centrum van de stad; het Burgtheater en het paleis waren om de hoek. Ze werd in Wenen ontvangen als een ster. Ofschoon gewend aan grote populariteit in Italië, werd zij overweldigd door wat haar in Wenen overkwam. Gedurende haar eerste jaar in Wenen was Anna de enige hoge sopraan en daarom werden nog wel eens zangeressen geëngageerd of geleend van het Duitse operagezelschap, dat nog niet was opgeheven. In een brief aan zijn vader schrijft Mozart enthousiast over de komst van het Italiaanse gezelschap. Mozart zocht nog steeds erkenning in Wenen. Hij had enig succes met Die Entführung en met zijn orkestwerken en pianoconcerten, maar hij zou pas werkelijk doorbreken als hij een opera buffa schreef. Die zou hopelijk het vooroordeel tegen Duitse muziek en musici doen verdwijnen. De komst van het Italiaanse gezelschap maakte dat hij op zoek ging naar een libretto. De eerste productie van het nieuwe Italiaanse gezelschap, een opera van Salieri, was een groot succes. Een criticus uit Berlijn vond dat Anna uitstekend zong, maar hij was niet te spreken over haar acteren. In Italië had ze haar publiek kunnen bekoren met haar levendige persoonlijkheid en haar zangkunst. Maar in Wenen gewend was men gewend aan het goede acteren en zingen van

het Duitse gezelschap en waren publiek en critici veeleisender. Zij nam de aanwijzingen van Benucci, de leider van haar gezelschap, ter harte en bestudeerde de werkwijze van haar Duitse collega’s. Spoedig bewoog ze zich even vaardig op het toneel als zij. Al gauw bleek dat er heel veel van de zangers geëist werd. Het seizoen duurde van Pasen tot de daarop volgende vastenavond. Tijdens de vasten waren er toch nog repetities; tijdens de maanden juni en juli verlangde de Keizer uitvoeringen in zijn zomerresidentie op avonden dat de zangers gewoonlijk vrij waren. In het seizoen waren er drie voorstellingen in de week. Bij dit alles kwam nog het instuderen van nieuw repertoire. Er werd een klacht ingediend bij de Keizer; men verlangde een hoger salaris en een driejarig contract. De Keizer ging niet op de eis in, maar haalde uiteindelijk toch bakzeil. De zangers kregen een salarisverhoging en een driejarig contract. Men was gaan beseffen dat goede zangers goed betaald moeten worden. Wenen beschikte immers over de beste zangers van Europa, en dat wilde men graag zo houden. In de strenge winter van 1783-1784 maakte Anna een moeilijke tijd door. Ze overwoog naar Engeland terug te gaan. Wenen had te kampen met hevige sneeuwval en overstromingen en wegens ziekte moesten vele voorstellingen afgelast worden. Anna trouwde met dr. John Fisher. Toen de Keizer echter ter ore kwam dat Fisher haar mishandelde gaf hij hem duidelijk te verstaan Wenen te verlaten (!). Begin 1785 kwam haar broer Stephen naar Wenen om een komische opera te schrijven en te repe-

de Figaro, een vervolg op diens Le Barbier de Séville, aan te passen. En Mozart zou de muziek schrijven. Er was al begonnen aan de repetities van de nieuwe opera in de vastentijd. Da Ponte had de Keizer verzekerd dat in dit werk niet op de politiek zou worden gezinspeeld. Echter… op het bruiloftsfeest in de derde akte kwam een dansscène voor en de Keizer was geen voorstander van dans in opera! Da Ponte had daarom voorgesteld geen muziek te laten klinken in deze scene. Gelukkig zag de Keizer in dat dit belachelijk zou zijn. De première was gepland op 1 mei. Eigenlijk had de voorbereidingstijd voor deze opera langer moeten zijn dan gewoonlijk, omdat in de opera toch ingewikkelde ensembles voorkwamen en hij anderhalf keer zo lang duurde als een gewone opera buffa. Er was een ijzersterke bezetting van de rollen met natuurlijk Anna als Suzanna, Benucci, met wie Anna toen een verhouding had, als Figaro en Louisa Laschi als de Gravin. De première was niet meteen een groot succes. Het publiek had geen moeite met de lengte van de voorstelling. Alle grote aria’s en ensembles werden gebisseerd. Het meeste succes had de aria van Cherubino – Non piú andrai. Ook de twee aria’s van de Gravin werden enthousiast ontvangen en het briefduet – Sull’aria– moest zelfs twee keer herhaald worden. Er was natuurlijk ook negatieve kritiek, maar die was soms te wijten aan gebrekkig acteren. Eén keer schijnt Mozart tijdens een pauze geklaagd te hebben tegenover de Keizer, dat enkele zangers on-

te gaf Anna haar afscheidsconcert in het Burgtheater, waarin ook collega’s optraden. Aan het einde zong zij, met Mozart aan de piano, de grote concertaria Ch’io mi scordi te die hij voor haar had gecomponeerd en haar enige tijd daarvoor had gegeven. Later is hier over geromantiseerd, maar het was Mozarts afscheidscadeau aan Anna Storace. Een geschenk ter herinnering aan hun

NVZbulletin 24 vervolg Anna Storace

25

Methodiekgroep Amsterdam

vriendschap en samenwerking. Op 24 februari 1787, de ochtend na haar afscheidsconcert, vertrok Anna met haar gezelschap, waaronder haar moeder, uit Wenen. Ze werden uitgezwaaid door Mozart. Na een afwezigheid van zevenenhalf jaar, kwam zij in Londen aan. Op 24 april 1787 stond ze al weer op de planken in het King’s Theatre in een opera van Paisiello. Een lange, lange carrière in Engeland volgde nog. Anna stierf in 1817. Bronnen: Geoffrey Brace, Anna Susanna: Anna Storace, Mozart’s First Susanna: her life, times and family ; The Grove Book of Opera Singers, edited by Laura Macy.

Onlangs heeft ‘Methodiekgroep Amsterdam’ weer een bijeenkomst gehad. Het onderwerp was deze keer ‘de ouder wordende stem’. Op zo’n avond worden onder collega’s ervaringen in het lesgeven, oefeningen en tips uitgewisseld. De volgende bijeenkomst is gepland op donderdag 20 februari 2014, wederom ten huize van Ruth Carasso. Het thema is dan het hoofdstuk ‘Breath’ van het boek ‘Singing & Imagination, a human approach to a great musical tradition’. Auteur: Thomas Hemsley, uitgeverij Oxford University Press. Belangstellenden zijn welkom (graag wel van te voren aanmelden): Ruth Carasso Leliegracht 23 1016 GR Amsterdam 020-6268102 06-21232042

Masterclass van Alberto Zedda

N

et aangekomen, afgelopen juli, in het Italiaanse stadje Urbania viel ik met mijn neus in de boter. In het Centro Studi Italiani werd die avond een masterclass gegeven door de beroemde operadirigent Alberto Zedda. Zedda is artistiek leider

van het bekende Rossini festival in Pesaro, dirigeerde opera’s in de Scala van Milaan, in New York, in Berlijn en in vele andere belangrijke operahuizen. door Maja Schermerhorn

Oproep! Het thema van het jaarlijkse NVZ symposium in oktober 2010 was ‘De ouder wordende stem’. Tijdens dit symposium was een regelmatig gehoorde opmerking: als je zorgt dat je stem in goede conditie is op het moment dat je in de overgang komt, rol je er vast en zeker goed doorheen. Maar wat als je stem, ondanks dat deze in goede conditie was, toch bovengemiddeld te lijden heeft van de hormonale aardbeving die de overgang voor jou blijkt te zijn? Als bijvoorbeeld je stem inboet aan hoogte en souplesse vanwege een ontregelde schildklier (een veel voorkomende ‘overgangsklacht’)? Wat als je hierdoor zelfs (tijdelijk) moet stoppen met zingen? Welke klachten zijn het precies en kun je iets doen om de ellende te verzachten? Wij kunnen ons niet anders voorstellen dan dat er onder de NVZ-leden zeker collega’s zullen zijn die dergelijke ervaringen hebben. Heel graag zouden wij deze ervaringsverhalen horen. Privacy wordt gewaarborgd. Het gaat om de ervaringen, niet om de namen. Dank alvast voor je reactie! [email protected]

Een aantal jonge Amerikaanse zangers werd onder handen genomen. Een mooie, grote, donkere zangeres, mezzosopraan, opende de sessie met ‘Che farò’ van Gluck. Ze kreeg een paar tips over de uitspraak van het Italiaans: de r in farò niet te nadrukkelijk, maar vooral ook de stomme e’s aan het eind van een woord, bijvoorbeeld in Euridice, niet te lang aanhouden.

Maar toen kwam het! Met vuur, levendigheid en zeggingskracht probeerde de bejaarde dirigent (1928) op haar en de andere zangers over te brengen waar het met zingen vooral om gaat. In de eerste plaats moet je een goed acteur zijn, een persoonlijkheid. Als je dan ook nog goed kunt zingen en een mooie stem hebt, is dat meegenomen. Je moet je plan trekken en creatief zijn. Je gevoelens hebben duizend kleuren, zing vanuit de betekenis met de duizend kleuren van je stem. Dus niet alleen mooi zingen. Gebruik dynamische verschillen, soms als het ware met ‘Sprechgesang’, afhankelijk van wat je wilt uitdrukken. Haal de energie niet uit je adem, je lijf, je stem, maar uit je geest! Er volgde een mooi, muzikaal duet uit ‘L’Elisir d’Amore’ van Donizetti. En daarna nog een duet – welk duet kan ik me helaas niet herinneren –, gezongen door een sopraan en een countertenor. Omdat dit eigenlijk dezelfde stemsoorten zijn, moest meer naar verscheidenheid en balans gezocht worden. De betreffende countertenor had een opvallend groot volume en was ook goed in staat dynamische verschillen te laten horen. Tot nu toe heb ik uit de literatuur en tijdens lezingen begrepen, dat falsetzangers niet veel volume kunnen produceren en evenmin veel dynamische verschillen. Deze zanger is kennelijk de uitzondering op de regel, die al deze beweringen logenstraft. Met enige trots kon ik constateren dat tussen de coryfeeën aan de wand nog steeds de posters van concerten van mijzelf en mijn Nederlandse zangstudenten hingen…

NVZbulletin 26

27

Loop Songs geschreven door Bertrand Gröger Uitgeverij Schott ISBN 978-3-7957-9868-0

Boekbespreking door Ineke van Doorn

E

nige tijd geleden liep ik aan tegen Bertrand Grögers boek ‘Loop Songs: 44 Warm-Up and Performance Studies for Jazz, Pop and Gospel Choirs’. Het woord ‘loop’ komt uit het Engels en betekent lus of ring. Voor ik verder inga op dit leuke boek zal ik eerst

iets meer uitwijden over het fenomeen ‘loopen’.

Het boek Loop Songs sluit helemaal aan bij de trend van het ‘live loopen’ dat al enige tijd zeer populair is onder met name popmusici. Hierbij neemt de artiest live een, meestal kort, fragment op (van zichzelf) en speelt dit direct weer af. Over dit eerste fragment, dat nu als begeleiding dient, worden vervolgens steeds nieuwe fragmenten opgenomen zodat er een stapeling van fragmenten ontstaat. Een fragment kan een melodie zijn, een ritmische begeleiding, een baslijn, een koortje enzovoort. Je kunt dit helemaal a capella doen, maar er zijn ook artiesten die tijdens het loopen een of meerdere instrumenten bespelen. Afhankelijk van de gebruikte apparatuur kunnen de opgenomen fragmenten aan- en uitgezet, versneld of zelfs achterstevoren afgespeeld worden. Soms is het mogelijk op verschillende sporen op te nemen zodat de fragmenten onafhankelijk van elkaar bewerkt en aan- en uitgezet kunnen worden. In die zin lijkt het loopen veel op het zingen en improviseren van ‘circle songs’ met een groep. Zowel instrumentalisten als zangers doen aan looping. Sommigen zijn er uiterst bedreven in en creëren live de prachtigste songs. Anderen gebruiken het loopen als gereedschap om mee te improviseren. Om te kunnen loopen heb je een loopapparaat nodig en deze zijn er in allerlei soorten en maten. Er zijn ‘loopstations’ die helemaal zijn ingericht op het loopen, maar soms ook is het loopen één van de functies die een apparaat biedt, bijvoorbeeld wanneer het is ingebouwd in een keyboard. Er is ook software waarmee je kunt loopen zodat het ook mogelijk is om je computer, tablet of telefoon als loopapparaat te gebruiken. Zangers die bekend staan om hun loopvaardigheden zijn bijvoorbeeld Michael Schiefel

LOOP SONGS (pop/jazz), KT Tunstall (pop), Shlomo (beatboxing) en Ed Sheeran (pop). Bij het boek Loop Songs van Gröger refereert het woord loop aan het feit dat zijn oefeningen gebaseerd zijn op 4- tot 16-matige patronen die steeds met een halve toon worden getransponeerd. Op die manier wordt er over een groot bereik gezongen hetgeen de oefeningen geschikt maakt om te gebruiken tijdens een warming-up. De 44 stukjes zijn geschreven in stijlen als Afro, Gospel, Swing, Pop, Pop Ballad, Funk Latin en zijn in 5 niveaus onderverdeeld. Het idee is dat een koor op die manier in een heel korte tijd kan werken aan basale vaardigheden als scat syllables, stijlkennis, harmonie, ritme en de juiste ‘feel’. Maar je kunt de stukjes ook gewoon gebruiken om je koor wat losser te maken, of om na een pauze er weer in te komen. Voor koren voor wie deze stijlen nieuw zijn bieden de oefeningen een goede kennismaking. Het boek geeft aan het begin een handig overzicht van de stukken waarin je onder andere de stijl en de moeilijkheidsgraad kunt aflezen en ook of het stuk geschikt is om direct uit het hoofd aan te leren. Daarna geeft Gröger twee pagina’s met suggesties over hoe je de stukken kunt gebruiken als ‘warm-up’ en hoe je ze kunt repeteren. Ook geeft hij voorbeelden van hoe je de stukjes kunt arrangeren tot een langer stuk dat je eventueel tijdens een concert kunt uitvoeren. Hij sluit af met een voorbeeldarrangement van een van de stukken. Het is allemaal uiterst efficiënt en duidelijk uitgelegd. Als bonus zit er een cd bij het boek waarop alle stukjes zijn ingezongen door de beroemde Swingle Singers. Ik heb zelf inmiddels met eerstejaars zangstudenten aan een aantal stukjes gewerkt en ben echt enthousiast over dit materiaal. Wie graag eens een loopsong wil uitproberen zonder meteen dit boek aan te schaffen, kan een loopsong downloaden op de site van dirigent en arrangeur Rogier IJmker (http://www.dirigentenacademie.nl/dirigeren/ inzingen-dirigeren/loop-song-2/). Veel plezier! Kijk ook eens op http://www.youtube.com/watch?v=OrOwMt4fpEE

Lied onder de loep

NVZbulletin 28

29

In deze rubriek wordt een bijzonder lied onder de loep gelegd. Deze keer door Jetze Bremer

E

Jetse Bremer is componist en arrangeur van heel veel muziek voor koren. In zijn creaties komen alle genres aan bod. Zijn schrijven is beïnvloed door zijn ervaringen als trompettist, violist, zanger (Jetse is als tenor twaalf jaar verbonden geweest aan het Nederlands Kamerkoor), pianist en dirigent in de musicals ‘West Side Story’ en ‘Joe’. Veel werken heeft hij in opdracht van ensembles geschreven. Zijn stijlen variëren van jazz en pop tot klassiek en hedendaags. De canons zijn te bestellen op: www.jetsebremer.nl

en aantal jaren geleden ben ik van mijn fiets gevallen waarbij ik een zware hersenschudding opliep. Ik heb geen idee hoe het gebeurd is, omdat ik een tijdje bewusteloos ben geweest en mijn korte termijn geheugen kwijt was. Een vreemd zwart gat.

door Jetse Bremer

‘Sound-around’, Ruime voorraad Doordat ik toen een week op bed moest liggen, kwam ik eindelijk toe aan wat ik al lang van plan was: het schrijven van canons. Canons die ik zelf zou kunnen gebruiken als inzinger aan het begin van een koorrepetitie. Hiermee zou ik dan meteen een ruime voorraad hebben aan inzingers. Dit in plaats van elke avond te denken, waar zullen we vanavond mee beginnen. Heel praktisch dus. Het is heerlijk als je op bed ligt, je verzorgd wordt en je verder geen verplichtingen hebt. Je kan je dan 100% concentreren op één ding. Drie stijlen canons De basis van de verzameling canons is toen gelegd. Later heb ik deze nog verder uitgebreid. Het resultaat: drie boekjes (digitaal) met canons, ingedeeld naar stijl en doel. I. Pop-around, met ritmische canons in verschillende stijlen (pop, jazz, latin etc.). II. Sound-around, met canons waarin allerlei zangpedagogisch oefeningen zijn verwerkt. III. Classic-around, canons voor klassieke koren. Klassiek teno Opgeleid als klassiek tenor, heb ik na deze opleiding mijn best gedaan om ook in lichtere muziekstijlen te zingen. Al deze ervaringen zijn verwerkt in Sound-around. De canon hieronder is afkomstig uit Sound-around.

Over de manier van noteren Als de melodie naar de onderliggende regel gaat, zet de volgende stem in. Het voordeel van deze notatie is dat men de meerstemmigheid als in een partituur kan overzien. Voordelen van canons De voordelen van het zingen van canons, afgezien van dat het gewoon leuk is om te doen, zijn: 1. Dat je de meerstemmigheid met z’n allen tegelijk kunt instuderen. Zodoende is het een ideaal middel om snel een leuke meerstemmige inzinger op poten te zetten. 2. Dat je op een speelse manier met zangtechniek bezig bent.

zangpedagogische canons         

Twang, lekker scherp, met een glimlach



Hen- ge den - ge deng deng



 

li

    

die

Articulatie, pittig, alles dicht bij elkaar



  

-

la

la

Hoger is slanker



jo





  

  

    





  







la

la

la

la

Hen- ge den - ge deng deng

 

  

etc.



 







 

jo

 jo

Kopstem mee naar beneden nemen

oe

Tips Let op de volgende punten: 1. Zing nooit te hard bij het inzingen. De stem geleidelijk opwarmen. Bovendien is zacht zingen een betere garantie voor het naar elkaar luisteren en het met elkaar mengen. 2.Laat de groep, bij het instuderen, zacht mee-neuriën, zodat de kans op het leren van foute noten tot een mi nimum beperkt blijft.









die



  

3. Probeer het ritme zo strak mogelijk uit te voeren. 4.Transponeer elk regeltje van de canon tot een aparte inleidende zangoefening. Vooral bij de zangpedagogische canons is dit effectief. 5. Bij gemengde groepen klinken de canons het beste als de vrouwen- en mannengroepen om en om inzetten.

NVZbulletin 30

column

31

Korte berichten & colofon Scholing Hogeschool Utrecht Complete Vocal Technique zat. 18 januari en 8 februari 2014 cursussen.hu.nl/TotaalAanbod/CompleteVocal-Technique.aspx Presentatiecoaching via theatertechnieken 2013: zat. 9 en 23 november cursussen.hu.nl/TotaalAanbod/Presentatiecoaching-via-theatertechnieken.aspx

Refrein in Afrika 1998 Mijn vriend was in 1998 gastprofessor aan de Universiteit van Venda , de ‘Univen’, en ik kwam een paar weken logeren. Ondergebracht in een rondavel (ronde hut) van leem. Venda is het noordelijkste deel van Zuid Afrika, tegen Zimbabwe aan, een vruchtbaar land met weelderige groente- en theeplantages. In Venda heerste géén honger. Behalve op die éne plek waar wij te gast waren: Fholowodze, richting noord-west van de Soutpansberg. Daar was de aarde verschroeid. Met een collega filosoof, Murrey, plus een zwarte filosofiestudent die de taal van de streek beheerst, reden wij erheen om de vertelster Sophia te horen. Het door de collega gebouwde voertuig, steigerend over de steeds steniger wordende rode aarde, bood mijn bibs een ijzeren, heet comfort. Wij werden ontvangen door een grote zwarte reverend, Piet Matefa, die hier in een hoge, oude schuur een kerkgemeente van veertig mensen runde. De armoede schreeuwde ons tegemoet. Murrey had vier bevroren kippen en een zak vol avocado’s meegebracht voor Piets negen kinderen. Want hier was NIETS. Eens in de week kwam er een rijdend winkeltje met zeep en coca cola. Piets vrouw liep dagelijks drie kwartier naar een laag gelegen lapje grond langs de Limpopo rivier, waar zij bonen en wortels kweekte. Piet Matefa bracht ons naar de bekende verhalenvertelster Sophia. We passeerden een geit en een kip, en betraden een met leem ommuurde compound. In haar kleine rondavel zat zij klaar voor dit hoog bezoek, een bonte doek om haar hoofd. Drie lichtblauw geverfde keukenstoelen voor ons, blanken. Naast haar op de grond twee buurvrouwen en een groep kleine kinderen. Na wat verlegen plichtplegingen beiderzijds begon zij te vertellen en de student vertaalde: “Er was eens een echtpaar dat geen kinderen kon krijgen. De man en de vrouw vroegen een sangoma om raad. ‘Wel, bak een kind van klei, en verzorg het goed, ik zal het beschilderen’, sprak de sangoma. Aldus gedaan. Het kind groeide, was gehoorzaam en leerde zelfs spreken. Het paste op de geit. Maar o wee, toen het na lange droogte op een dag overvloedig ging regenen, smolt het kind weg, het was immers van klei. De ouders waren ontroostbaar. ‘Wat nu?’ vroegen ze – niet aan de sangoma , maar aan een blanke priester. Deze wijze man sprak: ‘Jul-

Engeland Zingen in Engeland organiseert projecten voor zangers die in Anglicaanse kerken of kathedralen diensten willen zingen. zingeninengeland.nl/wordpress Nederland-Duitsland Het eerste en enige Europese zangconcours voor amateurs en beginnende professionals. Op 8 en 9 november 2013 in de Landesmusikakademie NRW. Winnaarsconcert: zondag 17 november 2013 in Terborg. euregio-vokalwettbewerb.de

Ank Reinders lie hadden het door MIJ moeten laten dopen, dan was dit niet gebeurd!’. Verslagenheid bij de ouders.” Maar nu het meest bijzondere van het hele verhaal: de kinderen riepen voortdurend, na iedere lange zin van Sophia: “Sangwah!”. Zo precies gelijk en op dezelfde toonhoogte, dat ik mee ging doen. ”Hoezo”, vroegen wij Sophia, ”hoe is dit ontstaan?” En Sophia vertelde dat het in deze landstreek de gewoonte is dat aan het einde van de middag, wanneer vaders en zonen van het werk komen, zij de enige ontspanning zoeken die er is. Hun vrouwen gaan naar binnen, en de kinderen worden naar een verhalenvertelster gestuurd, om de rest van de middag geboeid te luisteren en in koor te antwoorden. Zou dit in een Vinex-wijk van een Nederlandse stad ook te organiseren zijn? Er zal ook daar toch wel één oma te vinden zijn die véél verhalen kan vertellen, van toen oma nog klein was…. ?

Amsterdam Op 23 november zijn de voorronden voor het 50ste Internationale Vocalisten Concours. Deze vinden plaats op het Conservatorium van Amsterdam. ivc.nl

Nascholing Zangdocenten Utrecht zat. 23 nov. Praktijkdag Niveauverschillen in de groepsles zat. 11 jan. Cursus Zangmethodiek Dag 2 zat. 25 jan. Improviseren en Soleren nascholingzangdocenten.nl/ Klankgeoriënteerde stempedagogiek Den Haag zat. 9 nov. Workshop ‘Zingen met je oren’ zat. 8 febr. Studiedag Lichtenberger Methode zat. 8 mrt Workshop Vibrato stemklank.nl Estill Voice Training zat. 30 nov. Trainingsdag EVT voor koorzangers en dirigenten, Amsterdam zat. 7 dec. Workshopdag Belting, Amsterdam singasong.nl

TIP Youtube: “Cup song in Irish or Gaelic or Gaeilge”

Samenstelling van de redactie: Ineke van Doorn, Margreet Witsen Elias, Cora Peeters, Winanda van Vliet, José Lieshout (eindredactie) [email protected] drukkerij EDITOO ontwerp cover Ramon Verberne vormgeving Bulletin Bi©e (Trix van Vugt), Utrecht De contributie van de NVZ bedraagt € 47,50 per jaar voor werkende leden en vrienden, en € 27,50 voor studenten. Aanmelding via de website www.zangpedagogen.nl of via de ledenadministratie. Het verenigingsjaar loopt gelijk met het kalenderjaar. Het lidmaatschap wordt aangegaan voor onbepaalde duur; afmeldingen vóór 1 december, uitsluitend schriftelijk bij de ledenadministratie.

Singalongevents In de voetsporen van Bach op zaterdag 15 maart 2014 Nicolaikerk in Utrecht. Haydn Scratch op maandag 9 juni 2014 (2e Pinksterdag), Concertgebouw te Amsterdam. singalongevents.nl/nl/home

© 2013 auteursrechten voorbehouden, overname van

(De ngando’s van Sophia en van Piet Matefa zijn gebundeld en uitgegeven door de Afrikaanse auteur Ina Le Roux.)

Samenstelling van het bestuur: voorzitter Irene Maessen [email protected] secretaris/ ledenadministratie Herma van de Coterlet (a.i.) [email protected] [email protected] penningmeester Christa Bornhijm [email protected] lid/symposia/social media Antje de Wit [email protected] [email protected] algemeen bestuurslid Jeroen Manuhutu ereleden Cora Canne Meijer, Margreet Witsen Elias, Ank Reinders, Maria Rondèl, Kay Jensma, Elly Ameling, Peggy Larson, Meinard Kraak

artikelen slechts met toestemming van de auteur.

Kopij voor het volgende Bulletin (februari/ maart 2014) moet uiterlijk 10 januari 2014 per e-mail bij de redactie binnen zijn: bulletin@ zangpedagogen.nl. Over plaatsing van een ingezonden bijdrage beslist de redactie. De redactie behoudt zich het recht voor bijdragen te corrigeren en/of te redigeren. De NVZ aanvaardt geen aansprakelijkheid voor de inhoud van in het Bulletin geplaatste artikelen.

NVZbulletin 1

Indien onbestelbaar retour naar Dorpsstraat 96, 3751 ES Bunchoten

aankondiging

Zangpedagogen Scriptiewedstrijd en oproep nominaties voor de wedstrijd De voorbereidingen voor de Zangpedadogen Scriptiewedstrijd zijn in volle gang. Waarom organiseert de NVZ zo’n wedstrijd? Het is van groot belang dat ook de nieuwe generatie zangers aandacht besteedt aan de pedagogische kant van het zingen. Met deze prijs moedigen we docentenin-opleiding aan om met hun onderzoek en scriptie de zangpedagogiek verder uit te diepen en te helpen ontwikkelen. De schrijver van de winnende scriptie wordt voor het Bulletin geïnterviewd over zijn of haar scriptie en krijgt een jaar lang gratis toegang tot de activiteiten van de NVZ. Er zijn twee manieren om scripties in te dienen. 1. Via de vakdocenten: we vragen of de methodieken/of zangdocenten van muziekvakopleidingen in Nederland bijzondere scripties willen selecteren, en vervolgens enkele willen nomineren voor de Scriptiewedstrijd. 2. Via de studenten: ook mogen studenten zélf contact opnemen met ons en hun scriptie indienen. Maar bij voorkeur voorzien van een aanbeveling door de methodiek- of zangdocent!

Inschrijving Als je mee wilt doen, moet je als student het volgende doen: • een nominatie/aanbeveling van jouw scriptie van een methodiek- of zangdocent (bij voorkeur) overleggen; • een digitale kopie van de gehele scriptie sturen naar [email protected]; • een gewone kopie van de gehele scriptie sturen naar interim-secretaris Herma van de Coterlet, Dorpsstraat 96, 3751 ES Bunschoten. Sluitingsdatum voor inzending is 30 juni 2014. De jury zal in de zomermaanden 2014 de scripties beoordelen. Begin september 2014 wordt de winnaar bekend gemaakt.De jury bestaat uit: Tania Kross Herman van Doorn Antje de Wit Irene Maessen We hopen van harte dat veel verhelderende, originele, vernieuwende scripties door de betreffende docenten geschikt worden bevonden om mee te dingen naar deze prijs.