HET Jurjen
RODE
Zeinstra
B e h a l v e als i n s t i t u u j v o o r d e o v e r d r a c h t van b e s t a a n d e v a k k e n n i s kan e e n m a r c h i t e c t u u r s c h q o l o o k f u n c t i o n e r e n als e e n j | j p l i t s w a a r d e z e
kennis opge-
w e k t w o r d t . O p h e t m o m e n t d a t de a r c h i t e c t u u r b r e e k t n^^: h a a r t r a d i t i e , z o a l s d e a v a n t - g a r d e d a t aa
J e z e e e u w b e p l e i t , w o r d t die l a a t s t e
f u n c t i e , h e t g e n e r e r e n van k e n n i s , van g r o o t b e l a n g . D e s c h o o l krijgt dan de rol van
laboratorium:
een
plaats
k u n n e n w o r d e n o m nit
waar
storende
invloeden
uitgeschakeld
architectuurzouitgesprokenmogelijk
w e e r t e g e v e n . Een van de m e e s t f a s c i n e r e n d e v o o r b e e l d e n van e e n d e r g e l i j k l a b o r a t o r i u m v i n d e n w e in de
r jaren in M o s k o u . B i n n e n de a f d e l i n g
A r c h i t e c t u u r van d e VChUTEMf,
uwe H o g e s c h o o l der Kunsten, kristal-
l i s e e r t h e t o n o v e r z i c h t e l i j k e en v o o r t d u r e n d v e r a n d e r e n d e g e h e e l van t h e o retische
en i d e o l o g i s c he a r c h i t e c t u u r o p v a t t i n g e n
tot
drie p o s i t i e s , die in
v e r s c h i l l e n d e a t e l i e r s t e r u g t e v i n d e n zijn. N a a s t d e k l a s s i e k e p o s i t i e , die d e r e v o l u t i e a a n v a n k e l i j k glansrijk o v e r l e e f t , t r e f f e n w e hj^f t w e e v e r s c h i l l e n d e a v . i n t - g a r d i s t i s c h e p o s i t i e s aan. T e s a m e n r e p r e s e n t e r e n z e drie f u n d a m e n t e e l v e r s c h i l l e n d e v i s i e s o p de rol van de a r c h i t e c t in de s a m e n l e v i n g . Voor de a v a n t • • r d i s t e n in d e nie
n l e v i n g is h e t f o r m u l e r e n van d e z e
rol e e n z a a k van l e v e n s b e l a n g . D e VChUTEMAS b i e d t hen de m o g e l i j k h e i d o m hiertoe een aantal vergaande e x p e r i m e n t en te ondernemen.
1. VChUTEMAS
is een afkorting van Vyssie gosydarstyennye
chudozestyenno-technicekie
masterskie (letterlijk : Rijks hogere kunstzinnig-technische ateliers). 2. Zie v o o r uitvoerige beschrijving van Lunacarski en het Narkompros: S. Fitzpatrick, The Commissariat
of Enlightenment,
Camebridge University Press, 1970.
3. U i t de allereerste verklaring die Lunacarski als Volkscommissaris aflegt in o k t o b e r 1917, gecit. in S. Fitzpatrick, a.w., p.89. 4. Zie v o o r een uitgebreide beschrijving: C. L o d d e r , Russian Constructivism,
Yale Univer-
sity Press, 1983, p. 109-1 12.
Uglasometer;
24
vooraanzicht
LABORATORIUM U i t het i n s t r u m e n t a r i u m van het 'psychotechnisch' laboratorium:
Uglasometer
( o m de o o g s t e r k t e t e m e t e n )
Inleiding
De VChUTEMAS
w o r d t opgericht d o o r het Narkompros,
het Volkscom-
missariaat v o o r O n d e r w i j s en Cultuur, dat geleid w o r d t d o o r Anatoli Lunacarski. 2 Deze communistische voorman, die aan het begin van deze eeuw nauw b e t r o k k e n is bij het o n t w i k k e l e n van een communistische visie op kunst en filosofie, staat een opmerkelijke liberaal overheidsbeleid v o o r : "Het volk dient zelf, bewust of onbewust, haar eigen cultuur voort te brengen. (..) Het onafhankelijke werk van de cultureel-opvoedkundige organisaties van arbeiders, soldaten en boeren moet volledig autonoom blijven, zowel in relatie o s t o m e t e r ( o m de r u i m t e l i j k e w e r k i n g v a n
tot de centrale overheid als tot de gemeentelijke autoriteiten." 3
rmen te
bepleit dan o o k een progressief, anti-autoritair onderwijssysteem, dat
bepalen)
Lunacarski
v o o r iedereen toegankelijk moet zijn: in iedere v o r m van onderwijs dient daarom een brede algemene basisopleiding vooraf te gaan aan een latere specialisatie. O p het gebied van de kunst m o e t de overheid, in zijn visie, er slechts zorg v o o r
dragen
dat
niet
één
bepaalde
kunststroming een monopoliepositie gaat innemen. In de eerste jaren na de revolutie, wanneer de burgeroorlo g en de g r o t e hongersnoden de volle aandacht van de Sovjet-overheid opeisen, kan Lunacarski redelijk ongestoord dit liberale beleid uitvoeren. De avant-garde krijgt binnen dit beleid alle vrijheid o m eigen initiatieven te o n t w i k k e l en met betrekking t o t nieuwe vorme n van kunstonderwijs. De traditionele
kunstopleidingen
zijn
reeds
in april
1918
officieel
opgeheven en vervangen d o o r de SVOMAS, de Vrije Ateliers, waar de liberale ideeën van Lunacarski duidelijk terug te vinden zijn: geen enkele toelatingsbeperking t o t de opleiding, een grote individuele artistieke vrijheid en de aanwezigheid van zoveel mogelijk artistieke posities binnen de verschillende ateliers. 4 De SVOMAS handhaven de onderverdeling in de drie traditionele academische richtingen: schilderkunst, beeldhouwkunst en architectuur, maar voegen een overkoepelend instituut toe, waar alle studenten theoretische scholing kunnen krijgen. Toch vormen de SVOMAS geen hechte school: d o o r het gebrek aan organisatie is er veeleer sprake van een conglomeraat van sterk persoonsgebonden ateliers waarin, c o n f o r m de wens van de meerderheid van de studenten, de traditionele kunst- en architectuuropvattingen overheersen. Z o w e l binnen als buiten
de school
neemt
echter de kritiek
van
aktieve
vooruitstrevende studenten t o e en in 1920 w o r d e n het Eerste en Tweede Vrije Atelie r te Moskou gereorganiseerd t o t een geheel nieuw opleidingsinstituut: de
VChUTEMAS.
25
In deze nieuwe school w o r d e n zeven afdelingen o n d e r g e b r a c h t: aan het t r a d i t i o n e l e drietal schilderkunst, b e e l d h o u w k u n s t en a r c h i t e c t u u r w o r d e n de richtingen grafische kunst, t e x t i e l , keramiek en h o u t - en metaalbewerking toegevoegd. De grondslagen v o o r het o n d e r w i j s m o d e l van de VChUTEMAS
zijn o n t w i k k e l d binnen het INChUK,
het I n s t i t u u t
v o o r Kunst en Cultuur, dat in 1920 o p initiatief van Wassily Kandinsky w o r d t opgericht. Hier heeft zich een g r o o t deel van de Russische avantgarde verzameld o m gezamelijk een hechte wetenschappelijke basis v o o r de nieuwe kunst t e o n t w i k k e l e n . 5
Hoewel
binnen
het INChUK
de
opvattingen o v e r de rol van de kunst in de samenleving sterk verschillen, is er geen verschil van mening ove r het f e i t dat de nieuwe kunstenaaringenieur niet binnen het t r a d i t i o n e l e onderwijs opgeleid kan w o r d e n , maar dat hier een school m e t een geheel nieuw pedagogisch
model
nodig is. Een van de belangrijkste resultaten van de discussies binnen het INChUK
v o r m t de invoering van de Basiscursus. In deze cursus,
die iedere s t u d e n t m o e t afleggen alvorens één van de verschillende richtingen binnen de school te kiezen, w o r d t g e p r o b e e r d een systematische, objectieve m e t h o d e t e o n t w i k k e l e n o m begrip v o o r artistieke principes en hun onderlinge samenhang aan te leren. H i e r t o e zijn een aantal konsentry - 'studiecirkels' - opgezet waarbinnen o p een abstracte wijze, los van de t r a d i t i o n e l e kunstbeschouwing, een bepaald aspect van een k u n s t w e r k geanalyseerd w o r d t . Z o o n t w i k k e l e n zich de konsentry vlakindeling/kleur, v o l u m e / r u i m t e binnen de laatste konsentry
en r u i m t e / v o l u m e .
Het
onderwijs
valt v o o r n a m e l i j k o n d e r de v e r a n t w o o r -
delijkheid van de afdeling A r c h i t e c t u u r . De a r c h i t e c t u u r s t u d e n t e n die de Basiscursus d o o r l o p e n hebben, w o r d t theoretische kennis bijgebracht middels een vakkenpakket, dat m e t het v o r d e r e n van de studie steeds specifieker op de b o u w k u n d e gericht is. Het o n t w e r p e n w o r d t o n d e r w e z e n in ateliers: de kennis, opgedaan Huis der Sowjets te
in de Basiscursus, w o r d t hier toegepast in c o n c r e t e o n t w e r p o p g a v e n . De afdeling A r c h i t e c t u u r heeft zich als doel gesteld architecten o p t e leiden vanuit een "bewust analytische architectuuropvatting in tegenstelling
5. Zie C. L o d d e r , a.w., p.78-83.
tot de intuïtieve smaak van vroegere opleidingen." 6 O n d e r deze doelstelling
6. G e c i t e e r d uit het p r o g r a m ma van de afdeling. Zie C. Lodder, a.w., p. I 17.
scharen zich niet alleen de avant-gardisten, maar o o k de
7. G e c i t e e r d uit V. Khazanova, Sovetskaya arkhhitektura
architecten, o m d a t
impliciet
klassieke
de z o w e l d o o r de avant-garde als de
klassieke academici verguisde Russische Jugendstil
veroordeeld w o r d t .
De wezenlijke onderlinge verschillen leiden echter al in 1922 t o t een officiële opdeling in t w e e organisatorisch zelfstandige onderafdelingen: de academische
ateliers, geleid
door
Zoltovski,
en de
Obmas,
de
Verenigde Linkse Ateliers, geleid d o o r Ladovski. K o r t daarop v o e g t zich
Machatsj-Kala;
binnenplaats
pervykh let Oktyabrya,
d o o r C.
L o d d e r , a.w., p. I 19. 8. S.O. C h a n - M a g o m e d o w , Pioniere der Sowjetischen Architektur,
Dresden, 1983, p. 10.
9. G e c i t e e r d in S.O. C h a n - M a g o m e d o w , a.w., p.24. 10. G e c i t e e r d in P.M. Silbernberg, Van Marx tot Goldman, Den Helder, 1980, p.98. I I. Plechanows kunstsociologische ideeën v o r m e n de basis v o o r de zgn. 'Superstructuur School', een groep t h e o r e t i c i , w a a r t o e o o k Lunacarski b e h o o r d e; zie P.M. Silbernberg, a.w., p.70-74 en p.89-90.
tussen beide posities het atelier v o o r 'Experimentele A r c h i t e c t u u r ' van
I 2. Zie: O . Macel, N i e u w e Werelden in het V o e t s p o o r van Palladio, ARCHIS, nr.5, I 986.
G o s o l o v en Melnikov, dat een poging waagt "de elementen van de traditionele
I 3. G e c i t e e r d d o o r O . Macel, a.w., p.52.
architectuuropleiding te verzoenen met de modernste onderwijsmethoden." 7 D i t laatste atelier gaat o p in een nieuw, constructivistisc h atelier, dat in 1924 d o o r A l e x a n d e r Wesnin w o r d t opgericht . O p dat m o m e n t zijn er zowel binnen als buiten de VChUTEMAS
drie duidelijk verschillende
theoretische posities t e onderscheiden: de klassieke, de formalistische en de constructivistische.
H o o f d g e b o u w van de V C h U T E M A S t e M o s k o u
Polytechnisch Instituut te Wosnessensk;
26
I.A. Fomin,
Iwano1927
De klassieke positie
De klassieke richting w o r d t in de VChUTEMAS
geleid d o o r de ervaren
architect Z o l t o v s k i , die al v o o r de revolutie actief is in zowel de b o u w p r a k t i j k als het onderwijs. Spoedig na de revolutie krijgt hij een sleutelpositie binnen de architectonische cultuur, wanneer Lunacarski hem benoemt t o t h o o fd van de onderafdeling architectuur van het Narkompros.
Voor Lunacarski geldt Z o l t o v s k i als een vertegenwoordiger
bij uitstek van het klassicisme, dat in de jaren v o o r de revolutie een belangrijke plaats inneemt. 8 Na de revolutie blijft haar invloed in eerste instantie overeind: v o o r het S o w j e t b e w i n d vertegenwoordigen de klassieke architecten de ware b o u w k u n s t . De experimenten van de avantgarde w o r d e n weliswaar getolereerd, maar niet als een serieus alternatief opgevat. Z o stelt Lunacarski in
1920 dat "de architectuur al te wilde
experimenten niet kan verdragen: het komt er nu op aan haar zo snel mogelijk op de juiste klassieke tradities te kunnen baseren."9 Hiermee sluit zijn opvatting aan bij die van Lenin, die van mening was dat de marxistische cultuur zich zou moeten ontwikkele n "volgens de beste voorbeelden en tradities van de bestaande cultuur." 10 Dat juist de klassieke traditie als fundament v o o r de nieuwe cultuur beschouwd w o r d t is niet verwonderlijk. Z o stelt de marxistische kunstsocioloog Plechanov al in 1905 in een studie over de Franse toneel- en schilderkunst van de 18e eeuw, dat het Franse klassicisme qua v o r m als conservatief beschouwd kan w o r d e n , maar qua inhoud de revolutionaire geest van de t i jd uitstraalt. V o o r het uitdrukken
van deze geest
lijkt
een strenge,
rationele
kunstvor m
passender dan een vrije, maniëristische expressie." De klassieke positie heeft daarnaast nog een voorsprong op de andere t w e e posities: zij bezit de traditie en de kennis van de bouwkunst. D o o r w e l b e w u s t binnen het eigen vakgebied te blijven kan ze zich als een eeuwenoude, respectabele discipline voordoen. Slechts binnen de traditie van deze discipline kan gezocht w o r d e n naar middelen o m de nieuwe maatschappelijke orde in de architectuur t o t uitdrukking te brengen. Z o gaat I.A. Fomin, een van de toonaangevende klassieke architecten in Leningrad, na de revolutie o p zoek naar een o p klassieke
Hoofdingang landbouwtentoonstelling Moskou;
Éoltovski,
te
I 923
principes gebaseerde stijl, de zgn. 'Rode O r d e ' , die uitdrukking kan geven aan de nieuwe, proletarische maatschappij. Uitgaande van de Dorische o r de leidt dit uiteindelijk t o t een ornamentloze, elementaire orde, die zich in haar stijl nauwelijks van het moderne gebruik van de k o l o m onderscheidt. Z o l t o v s k i 1 2 v e r w e r p t het idee van een subjectieve of tijdgebonden stijl. Zijn architectuuropvattingen, zoals hij die in het onderwijs naar voren brengt, concentreren zich rond de begrippen compositie, p r o p o r t i e en harmonie en negeren het idee van een subjectieve of tijdgebonden stijl: "Voor mij is het klassieke niet een stijl, niet een variant van de orde-architectuur. Voor mij is het klassieke een bepaalde hogere kwaliteit van het kunstzinnige scheppen, van het kunstzinnige beeld." 13 In zijn w e r k is deze opvatting in zekere zin terug te vinden: zo o n t w e r p t hij in 1923 een volledig houten toegangspoort v o o r een landbouwtentoonstelling in een stijl die het best als 'klassiek-constructivisme' omschreven kan w o r d e n , terwijl hij drie jaar later het Huis der Sowjets in Machatsj-Kala realiseert: een o p islamitische wijze bewerkte kopie van de villa Farnese van Vignola. Z o l t o v s k i is v o o r de revolutie verbonden aan de Strogonov-school, het opleidingsinstituut v o o r Toegepaste Kunsten in Moskou. Als deze school in 1918 w o r d t opgeheven en vervangen d o o r de SVOMAS, benoemt Lunacarski hem t o t h o o f d van de architectuurateliers. Het onderwijsmodel dat Z o l t o v s k i hier toepast, voegt zich geheel in de traditie van de Ecole des Beaux Arts. Hij onderscheidt t w e e fasen in een architectuuropleiding: in de eerste fase, die zo'n t w e e t o t drie jaar in beslag neemt, dient de student geoefend te w o r d e n in het tekenen
van
bestaande o n t w e r p e n ; in de t w e e d e fase w o r d t de nadruk gelegd o p het zelfstandig o n t w e r p e n in een reeks compositorische opgaven, die aansluiten bij de klassieke architectuurtraditie. Pas op het m o m e n t dat e r i n 1920, mede op initiatief van ontevreden studenten, nieuwe 'linkse' ateliers opgericht w o r d e n , een gebeurtenis die samenvalt overgaan van de SVOMAS in de VChUTEMAS,
met
het
k o m t er binnen het
architectuuronderwijs een alternatief v o o r de klassieke scholing.
Huis der Sowjets te 1926-1928
Machatsj-Kala
De
avant-garde
In tegenstelling t o t de klassieken v e r w e r p t de avant-garde het idee van traditie volledig. De architectuur, bevrijd van haar klassieke verleden, w o r d t als het ware opnieuw geboren, opgenomen in een nieuwe synthese der kunsten. 1 4 N e t als elders in Europa probeert de avant-garde de traditionele grenzen tussen de verschillende disciplines in de kunst op te heffen en w o r d t ook de architectuur het werkterrei n van beeldende kunstenaars. In de Sowjetunie krijgt deze ontwikkeling een extra impuls d o o r de heftige discussies over de rol van het kunstwerk en de kunstenaar binnen de nieuwe samenleving. 15 O n t w e r p v o o r e e n v o l u m e m e t m a s s a en g e w i c h t u i t de k o n s e n t r ' r u i m t e en v o l u m e '
N u begint zich langzamerhand het ideaal van de avant-garde af te tekenen: de kunstenaar-constructeur die in zijn werk technische vaardigheden k o p p e l t aan een revolutionaire vormtaal en een brug w e et te slaan tussen de nieuwe kunst, nieuwe technieken en de nieuwe samenleving. H e t is daarom o o k niet verwonderlijk dat de avant-garde zich specifiek gaat richten op de architectuur. De experimenten die zij op dit nieuwe w e r k t e r r e i n verricht, w o r d e n d o o r het S o w j e t b e w i nd met enige scepsis bekeken en de nieuwe architectuur, in het centrum van de aandacht, voelt een sterke behoefte o m zich te legitimeren. D o o r het afsnijden van de band met het verleden m o e t deze legitimatie niet in de traditie van de architectuur, maar in nieuwe, grotendeels onbekende wetenschappen gezocht worden. In het zoeken naar een wetenschappelijk fundament v o o r de nieuwe architectuur w o r d e n er twe e
wezenlijk
verschillende posities betrokken. Aan de ene kant staat de architectkunstenaar, die de eigen, intuïtieve creativiteit een wetenschappelijke basis wil bezorgen d o o r psycho-fysiologisch onderzoek met betrekking U i t s t a l l i n g van s t u d e n t e n w e r k uit de
konsentr
t o t de waarneming van ruimte en vorm. Daartegenover plaatst zich
' r u i m t e en v o l u m e , m i d d e n 2 0 ' e r j a r e n
de architect-ingenieur die v o r m en ruimte herleidt t o t een x en een y, die volgens een strikt mathematische methode berekend w o r d e n . Aan de afdeling A r c h i t e c t u u r van de VChUTEMAS
kunnen
zijn beide
opvattingen terug te vinden in de ateliers van respectievelijk Nikolai Ladovski en Alexander Wesnin. Beide posities gebruiken de school als het centrale laboratorium o m zich met een eigen wetenschappelijke basis ten opzichte van de klassieke architectuur te kunnen profileren.
De formalistische
positie
De formalisten, 1 6 geleid d o o r Ladovski, hebben als enige een nauwgezet pedagogisch model o n t w i k k e l d waarin hun visie op de nieuwe archit e c t u u r en de taak van de architect t o t uitdrukking k o m t . De visuele perceptie van architectuur staat centraal in deze visie en v o r m t het uitgangspunt v o o r de wetenschappelijke fundering van de architectuur. In het k o r t k o m t de leer van Ladovski op het volgende neer: wanneer wij vormen
en ruimtes waarnemen
m o e t onze geest
voortdurend
correcties aanbrengen op d o o r onze ogen waargenomen beelden o m t o t een juiste interpretatie te kunnen komen. Dit onafgebroken proces van corrigeren en interpretere n vergt een hoeveelheid zgn. 'psychofysiologische' energie. "Voortdurend wordt ons verteld door bestuurders, economen en politici - overigens geheel terecht-dat ons bestaan door de economie beheerst wordt. (..) De laatste tijd verschijnen er steeds meer aanwijzingen dat er ook van een economie van intellectuele energie gesproken kan worden. Maar de economie van de zintuigen of de psychische energie blijven nog onbesproken gebieden, terwijl ik daarentegen denk dat juist deze economie de basis vormt waarop de nieuwe architectuur haar theorie kan funderen. Als het de taak van de architect is om de menselijke sensibiliteit te dienen, dan zou hij dat zo moeten doen dat deze sensibiliteit hoofdzakelijk voor de waarneming van dimensies en
28
O n t w e r p v o o r een f r o n t a l e c o m p o s i t i e uit de k o n s e n t r ' r u i m t e en v o l u m e '
O n t w e r p v o o r een ' d y n a m i s c h ' v o l u m e u i t de k o n s e n t r ' r u i m t e en v o l u m e '
ruimtelijke objecten gebruikt kan worden. Juist hier is het van belang om de psychische energie te organiseren op basis van een economie van de perceptie." 17 H e t is nu de taak van de a r c h i t e c t o m de expressieve eigenschappen van de gehanteerde v o r m e n aan te w e n d e n o m de juiste visuele stimuli o p t e wekken . Ladovski o n d e r s c h e i d t dan vier categorieën van expressieve eigenschappen van een v o r m : " I . Geometrische: de verhouding van de gevels tot elkaar, de onderlinge hoeken, de vlakken, etc. 2. Fysische: gewicht, dichtheid, textuur, massa, etc. 3. Psycho-mechanische: stabiliteit, evenwicht, etc. 4. Logische: expressiviteit van de vlakken, organisatie van de massa's, etc." 1 8 O p deze categorieën m o e t de a r c h i t e c t een aantal b e w e r k i n g en t o e passen o m het b o u w w e r k , naast een p r o g r a m m a t i s c h e en technische c o n s t r u c t i e , o o k van een zgn. architectonisch e c o n s t r u c t i e t e voorzien. W a t hiervan nu precies de betekenis is binnen de leer van de e c o n o m i e van de perceptie laat Ladovski in het midden. O m d i t t e achterhalen kunnen w e t e rade gaan bij de formalistische l i t e r a t u u r w e t e n s c h a p , die zich in dezelfde t i j d in de S o w j e t u n i e o n t w i k k e l t . V i k t o r Sklovski, een van de v o o r m a n n e n van deze beweging, geeft al in 1919 een definitie van kunst die de positie van Ladovski in deze kan verduidelijken: "Wanneer we de algemene wetten die de waarneming beheersen, aan een nadere beschouwing onderwerpen, ontdekken we dat handelingen waaraan we gewend raken geautomatiseerd worden. (..) De automatisering vindt haar meest ideale uitdrukking in de algebra, waar de objecten zijn vervangen door symbolen. (..) Dit proces van algebraïsering of automatisering van het object stelt de waarnemer in staat heel zuinig met zijn energie om te springen: het object wordt ofwel uitgebeeld door middel van één van zijn eigenschappen (bijvoorbeeld zijn getal), ofwel min of meer als een formule gereproduceerd, zonder dat het zelfs maar tot het bewustzijn van de waarnemer doordringt. (..) Welnu, om de mens weer in staat te stellen het leven bewust te ervaren, om de objecten te laten voelen, om steen
14. Z o w e r d in 1919 binnen de Narkompros
I Z O het 'Collectie f v o o r de Synthese van
Schilderkunst, B e e l d h o u w k u n s t en A r c h i t e c t u u r ' (Zhivskul'ptarkh)
o p g e r i c ht als een
reactie van een aantal jonge architecten, w a a r o n d e r Ladovski en Krinski, tegen de klassieke d o c t r i n e die de afdeling A r c h i t e c t u u r , geleid d o o r Z o l t o v s k i , beheerste. 15. Zie v o o r een uitvoerige beschrijving van deze discussie: C. L o d d e r , a.w., p.73-108. 16. Ladovski zelf hanteert de t e r m 'rationalistisch ' bij het bijschrijven van zijn positie. In
weer steen te maken, bestaat datgene wat wij kunst noemen. De kunst heeft
de meeste l i t e r a t u u r over d i t o n d e r w e r p w o r d t deze, in d i t verband verwarrende ,
tot doel de mens een ervaring van het object te geven, het hem te laten zien
t e r m overgenomen. Ik prefereer de t e r m 'formalistisch', waarmee ik aan wil sluiten
in plaats van te laten herkennen. Voor dat doel bestaan in de kunst twee procedé's:
bij gebruik van deze t e r m v o o r een belangrijke p e r i o d e in de (russische) l i t e r a t u u r k r i -
het procédé van de 'vervreemding' en het proces van de complicering van de
t i e k . Zie o o k : Silbernberg, a.w., p.92-94.
vorm, waardoor de perceptie aanzienlijk bemoeilijkt en vertraagd wordt, omdat in de kunst het waarnemingsproces een doel op zichzelf is en gerekt dient te worden. Kunst is een middel om het ontstaan van het object te beleven: het
17. G e c i t e e r d uit een niet nader omschreven r a p p o r t van Ladovski in A. K o p p , Constructivist Architecture
in the USSR, L o n d o n , 1985, p. 126.
18. N . Ladovski, 'Experimenten v o o r de O p r i c h t i n g van een A r c h i t e c t o n i s c h e Theorie', Isvestia ASNOVA,
1926, geciteerd in A. K o p p , a.w., p. 126.
O n t w e r p v o o r een r u i m t e begrensd s p e c i f i e k e v o l u m i n a , u i t de k o n s e n t r en
door 'ruimte
vorm'
29
In d e e e r s t e o e f e n i n g w o r d t een o n t w e r p v o o r een f r o n t a a l b e s c h o u w d e c o m p o s i t i e in h e t p l a t t e vlak gevraagd. O p basis van deze c o m p o s i t i e m a a k t de s t u d e n t in de t w e e d e o p g a v e een v o l u m e , w a a r b i j
vooral
de b e w e g i n g van d e b e s c h o u w e r r o n d o m d i t v o l u m e van belang is. Bij de d e r d e opgave m o e t e n in één v o l u m e de b e g r i p p e n massa en g e w i c h t t o t u i t d r u k k i n g g e b r a c h t w o r d e n ; h i e r b i j w o r d t massa als de b e l a n g r i j k s t e i n d r u k v o o r een v o r m b e s c h o u w d . In de laatste opgave P l o g l a s o m e t e r ( o m de r u i m t e l i j k e w e r k i n g van
van de Basiscursus w o r d t
v o r m e n te
e x p r e s s i e v e v o r m e n een r u i m t e t e s c h e p p e n , w a a r i n v e r v o l g e n s een aantal
bepalen)
de s t u d e n t gevraagd o m
met behulp
a n d e r e v o r m e n g e p l a a t s t m o e t w o r d e n . De v e r s c h i l l e n de
van
ontwerpen
w o r d e n als m o d e l l e n u i t g e v o e r d , o m h e t r u i m t e l i j k e d e n k e n z o s t e r k m o g e l i j k t e s t i m u l e r e n . In h e t t w e e jaar w o r d t b i n n e n h e t a t e l i e r van L a d o v s k i v o o r t g e b o u w d o p de t h e m a ' s die in h e t basisjaar aangesneden zijn. N u w o r d t e c h t e r van elke o p g a v e z o w e l een a b s t r a c t e als een c o n c r e t e o p l o s s i n g in de v o r m van een g e b o u w verlangd. In h e t laatste uiteindelijke resultaat daarentegen doet in de kunst niet ter zake." 19 L a d o v s k i
geval w o r d t de o p g a v e v e r z w a a r d m e t p r o g r a m m a t i s c h e en c o n s t r u c t i e v e
en zijn m e d e s t a n d e r s , die zich verenige n in de ASNOVA,20
eisen. O p deze w i j z e w e e t L a d o v s k i b i n n e n zijn ateliers een g r o o t aantal
ideeën
nauwgezet
VChUTEMAS
uit
tot
een
hecht
pedagogisch
w e r k e n hun
model
voor
de
n a d a t zij b i n n e n d e afdeling A r c h i t e c t u u r eigen ateliers
en een eigen organisatie h e b b e n v e r k r e g e n . H u n m e t h o d e k r i j g t b i n n e n de VChUTEMAS
'psycho-analytische'
een s t e e d s g r o t e r e i n v l o e d , z e k e r
w a n n e e r hen in de Basiscursus de konsentry
' r u i m t e en v o l u m e ' w o r d t
c o n c e p t e n v o o r t o t dusver o n b e k e n de b o u w o p g a v en te
ontwikkelen.
H e t is van belang o m t e beseffen d a t L a d o v s k i h i e r een pedagogisc h m o d e l h e e f t o p g e s t e l d , d a t radicaal b r e e k t m e t h e t klassieke a r c h i t e c tuuronderwijs.
Een
abstract
ruimtebegrip
vervangt
het
traditionele
s y s t e e m van g e b o u w d e l e n en de klassieke o r d e - en p r o p o r t i e l e e r m o e t
t o e b e d e e l d . 2 1 H e t p r a k t i s c h e deel van de konsentr
b e s t a a t u i t een reeks
plaats m a k e n v o o r een n i e u w e en g o e d d e e l s o n b e k e n d e
ontwerpopgaven,
benaderd
de m o d e r n e k u n s t m a a k t zich m e e s t e r van de a r c h i t e c t u u r . B i n n e n de
die
elk
vanuit
drie
aspecten
dienen
te
perceptieleer:
w o r d e n : de s a m e n s t e l l i n g van de v o r m ; de c o n t e x t o f o m g e v i n g van
ASNOVA
de v o r m en t e n s l o t t e h e t s t a n d p u n t van w a a r u i t d e v o r m w a a r g e n o m e n
d a c h t v o o r de z u i v e r k u n s t z i n n i g e a s p e c t e n van de a r c h i t e c t u u r steeds
w o r d t l a n g z a m e r h a n d , o n d a n k s v e r z e t van L a d o v s k i , de aan-
wordt.
g r o t e r en d a a r m e e eveneens d e k r i t i e k die v a n u i t de a n d e re
posities
o p de f o r m a l i s t e n u i t g e o e f e n d w o r d t . L a d o v s k i z i e t het gevaar d a t hier o p d o e m t en b e s e f t d a t hij nu, d r i n g e n d e r dan o o i t , b e h o e f t e h e e f t aan een o n o m s t o t e l i j k w e t e n s c h a p p e l i j k f u n d a m e n t v o o r zijn a r c h i t e c t u u r leer. H i e r t o e m o e t de s u b j e c t i e v e c r e a t i v i t e i t van de a r c h i t e c t , de laatste ' b l a c k b o x ' in h e t o n t w e r p p r o c e s ,
onder
hande n g e n o m e n
worden.
D a a r o m r i c h t hij in 1927 h e t ' p s y c h o t e c h n i s c h ' l a b o r a t o r i u m o p . In h e t g e b o u w van de VChUTEMAS
w o r d t een lokaal g e b l i n d e e r d en v o l l e d i g
in een m a t z w a r t e k l e u r g e s c h i l d e r d . In deze z w a r t e d o o s w o r d t
met
b e h u l p van een aantal u i t e r s t m e r k w a a r d i g e a p p a r a t e n de w a a r n e m i n g van v o r m en r u i m t e g e t e s t . " H e t laboratorium maakt het mogelijk om de misverstanden te ontwijken bij de bepaling van architectonische kwaliteit; een begrip waar zelfs de specialisten geen exacte terminologie voor hanteren. We zijn ons allen bewust van de rol die bijvoorbeeld het toeval speelt in architectuurprijsvragen. De spanningen die optreden tussen docenten en studenten vanwege onderling onbegrip kunnen slechts worden weggenomen door de oprichSociale c o n d e n s a t o r : D o m K o m m u n a ; Barse
en V l a d i m i r o v , I 929, i n t e r i e u r
30
ting van zo'n laboratorium." 2 2
O b j o m o m e t e r ( o m het v o l u m e van verschillende vormen te
vergelijken)
De constructivistische
positie
Hoewel Ladovski er met geen w o o r d over rept, treden deze spanningen ook
binnen zijn eigen ateliers op. De kritiek o p het "esthetisch en 23
schilderkunstig spelen met hoekverdraaiingen, massa's en ruimte"
in de
abstracte, formele oefeningen, los van de realiteit van het dagelijkse bestaan en de industriële productie, neemt zowel binnen als buiten de school t o e en leidt in 1924 t o t de oprichting van een nieuw atelier. D i t atelier, geleid d o o r A. Wesnin, i n t r o d u c e e r t de constructivistische positie binnen de architectuurafdeling van de VChUTEMAS.
De con-
structivisten, die zich hebben verenigd in de OSA 24 , verzetten zich zowel 19. W i k t o r Skloski, 'Kunst als Procédé', in Russies Formalisme, Sunschrift 182, Nijmegen, 1982, p. 16-18.
traditionele vakgebied blijft, als tegen de formalistische positie, die met
20. Associatie van N i e u w e A r c h i t e c t e n , o p g e r i c h t in 1923, o m een f r o n t te v o r m e n tegen de M A O , de t r a d i t i o n e l e architectenvereniging van M o s k o u . Z i e S.O. ChanM a g o m e d o w , a.w., p.141. 21. Bij de t o e l i c h t i n g van de oefeningen in deze konsentry w o r d t hier gebruik gemaakt van een beschrijving van Dokuchaev in Raboty arkhitekturnogo MASo: 1920-1927. tivist Architecture
fakulteta
VChUTE-
Zie o o k : P. Zygas, Form Follows Form: Source Imagery of 1917-1925,
Construc-
haar perceptieleer verstrikt geraakt is in het domein van de kunst. Voor hen staat de konstruktsiia25
of organisatie van het bestaan in de
nieuwe samenleving centraal. G e b o u w en moeten de rol van 'sociale condensatoren' gaan vervullen: ze verhogen het revolutionaire bewustzijn van het proletariaat dat d o o r haar circuits ' s t r o o m t ' . Voor het vervaardigen van deze condensatoren is er veeleer behoefte aan de objectief-
Michigan, 1981, p.60-62.
22. N . Ladovski, 'Experimenten v o o r het O p r i c h t e n van een A r c h i t e c t u u r t h e o r i e ' , Isvestia ASNOVA,
tegen de klassieke positie, die w e l b e w u st binnen de grenzen van het
methodische w e r k w i j z e van de ingenieur dan aan de subjectief-intuïtieve benadering van de kunstenaar. M. Ginsburg, de voornaamste theoreticus
1926.
23. Aldus v e r w o o r d d o o r een V C h l / T E M A S - s t u d e n t . Z i e C. L o d d e r , a.w., p. 120.
o n d e r de constructivistische architecten, d r u k t het alsvolgt uit: "Het
24. Verbond van Hedendaagse A r c h i t e c t e n : o p g e r i c h t in 1925. Zie S.O. Chan-Magome-
is volstrekt ondenkbaar dat een kunstenaar zijn creativiteit verliest, alleen omdat
d o w , a.w., p. 193. 25. H e t begrip konstruktsiia
kan in de Russische taal o o k een intellectuele c o n s t r u c t i e
aanduiden: zie o o k C. C o o k e , a.w., p.34-35. 26. M. Ginsburg, 'Doelstellingen binnen de Hedendaagse A r c h i t e c t u u r ' , SA, 1927 n r . I . ,
hij duidelijk weet wat hij wil, wat zijn opdracht is, en wat de betekenis van zijn werk is. De onbewuste, impulsieve creativiteit moet echter vervangen worden door een heldere en streng georganiseerde methode, die economisch met de energie van de architect omgaat en het vrijgekomen overschot aan energie omzet in
p.4-10, geciteerd d o o r C. Cooke, a.w., p.35. 27. Verschenen in SA. 1927 nr.6, p. 160-166. Z i e C. C o o k e , a.w., p.42-45.
inventiviteit en een versterkte creatieve impuls." 26 In
1927, wanneer
de
constructivisten het onderwijs aan de hoogste jaren van de Architectuurafdeling domineren, leidt Ginsburg een collegeserie rond de 'funcS t r o o m d i a g r a m m e n en
organisatieschema's
z o a l s a f g e b e e l d in ' D o e l s t e l l i n g e n b i n n e n de hedendaagse a r c h i t e c t u u r ' , SA,
1927
tionele o n t w e r p m e t h o d e ' .
In hetzelfde jaar geeft hij een
uitvoerige
omschrijving van deze methode in de publicatie "Constructivisme als methode voor het werk in laboratorium en school". 27 Evenals Ladovski maakt Ginsburg gebruik van een laboratorium, ditmaal echter als een gedachtenmodel: "Om het gehele productieve proces van de architect te kunnen beoordelen, maakt het constructivisme gebruik van vele andere wetenschappelijke disciplines en hanteert daarbij de laboratorium-methode, waarbij een reactie afgescheiden wordt; oftewel één integraal proces wordt tijdelijk van de andere processen geïsoleerd om optimale omstandigheden voor een analyse te verkrijgen." In het model van Ginsburg w o r d t het o n t w e r p p r o c e s nu o p systematische wijze ontleed in vier fasen, die achtereenvolgens d o o r l o p e n
moeten
w o r d e n : in de eerste fase stelt de o n t w e r p e r een ruimtelijk p r o t o t y p e samen aan de hand van functionele maten en relaties, stroomdiagrammen en fysische en bouwtechnische eisen en mogelijkheden; in de tweede fase w o r d t het object vanuit het vraagstuk van de perceptie bestudeerd o m met behulp van een duidelijke t o t a a l v o r m het functionele gebruik te versterken; in de derde fase w o r d e n , geheel volgens de leer van Ladovski, formele elementen als oppervlak, volume en ruimte in beschouwing genomen, waarbij echter de v o r m zelf altijd een ondergeschikte betekenis behoudt; in de vierde fase tenslotte w o r d t een mogelijke industriële productie onderzocht. Vervolgens worden de resultaten van de vier fasen samengevoegd t o t één 'organisch geheel'.
31
B i n n e n d e VChUTEMAS
w o r d t de c o n s t r u c t i v i s t i s c h e
ontwerpmethode
in haar m e e s t e x t r e m e v o r m g e g o t e n . Z o s t u d e e r t in 1928, b i n n e n h e t a t e l i e r van A . W e s n i n , een z e k e r e N i k o l a i K r a s i l ' n i k o v af o p een plan v o o r een socialistische stad en een daarin o p g e n o m e n voor
de v a k b o n d e n .
toegepaste
Het
methodiek:
hoofdgebouw
m e e s t o p v a l l e n d e aan zijn o n t w e r p Krasil'nikov
brengt
de
is de
constructivistische
m e t h o d e o n d e r in een v o l l e d ig m a t h e m a t i s c h m o d e l , w a a r b i j de v o r m van een g e b o u w d o o r een o p t i m u m - b e r e k e n i n g v e r k r e g e n kan w o r d e n . H i e r m e e k r i j g t o o k de vijfde fase in de m e t h o d e , die G i n s b u r j w i j s e l i jk n i e t n a d e r t o e l i c h t , een w e t e n s c h a p p e l i j k , en d a a r m e e
controleerbaar
k a r a k t e r . "Architecten volgen overgeërfde, meer dan duizend jaar oude werkmethodes. Ons schijnt dit creatieve ontwerpproces een onverklaarbaar fenomeen met vele mysterieuze en uiterst persoonlijke trekken. (..) Wat wij doen is het vervangen van de gebruikelijke intuïtief-grafische ontwerpmethode die zich van geen enkele vorm mathematische analyse of berekening bedient, door een mathematisch-grafische methode, op basis van de dialectische wijze van denken. De intuïtie word t derhalve niet uitgeschakeld; zij gaat slechts de juiste plaats innemen. (..) Ik probeer met behulp van mathematische analyse, door gebruik te maken van de limiettheorie, wiskundige statistiek en de mathematische begrippen maxima en minima, enige conclusies te trekken over de wetten en voorwaarden waaraan een architectonische vorm onderworpen is." 2 8 K r a s i l ' n i k o v i l l u s t r e e r t zijn m e t h o d e d o o r v o o r vijf g e b o u w v o r m e n d e t i j d t e b e r e k e n e n die n o d i g is o m de mensen naar hun w e r k p l e k
te
laten gaan en deze af t e z e t t e n t e g e n h e t aantal v e r d i e p i n g e n . Vervolgens wordt
het
totale
oppervlak
van
het
bouwwerk
afgezet
tegen
de
g e b o u w h o o g t e bij een g e l i j k b l i j v e n d v o l u m e . Er o n t s t a a t z o een grafiek m e t een d u b b e l stel k r o m m e n , w a a r i n de meest r a t i o n e l e
O n t w e r p v o o r een nieuwe stad; N .
Krasil'nikov,
1928
oplossing
e e n v o u d i g af t e lezen is. Tesamen m e t de b o u w f y s i s c h e en t e c h n i s c h e eisen l e i d t d i t t o t de u i t e i n d e l i j k e b o u w v o r m . K r a s i l ' n i k o v s a f s t u d e e r p r o j e c t is o p de m e e s t l e t t e r l i j k e w i j z e een i l l u s t r a t i e bij de b e k e n d e uitspraak
van G i n s b u r g : "Vorm is een onbekende 'x', die telkens opnieuw
berekend moet worden."
Ontweo Magnitcg<
H o o f d g e b o u w v o o r de v a k b o n d e n ;
Krasil'nikov,
•Vliegende Stad'; K r u t i k o v ,
1928
I 928; e x t e r i e u r
N.
U n i v e r s e l e t r a n s p o r t c a b i n e v o o r de 'Vliegende Stad'; Krutikov,
Grafiek met twee bundels k r o m m e n ; N .
Krasil'nikov,
1928
1928
D e d r i e v e r s c h i l l e n d e posities zijn o n d e r l i n g , al o f n i e t z i c h t b a a r , w e e r v e r b o n d e n . Z o n e e m t b i j v o o r b e e l d de t h e o r i e van de f o r m a l i s t e n een belangrijke plaats in b i n n e n de c o n s t r u c t i v i s t i s c h e m e t h o d e die o p haar beurt, tesamen
m e t de klassieke p o s i t i e , stevig g e w o r t e l d
is in het
n e g e n t i e n d e e e u w s e russische r a t i o n a l i s m e . 2 9 O v e r d e r o l van de a r c h i t e c t in d e s a m e n l e v i n g verschille n de d r i e e c h t e r f u n d a m e n t e l van mening. D e klassieken zien de a r c h i t e c t als b o u w m e e s t e r , die w e r k t aan de o p g a v e zoals d e s a m e n l e v i ng die g e f o r m u l e e r d h e e f t . 3 0 D e f o r m a l i s t e n zien de a r c h i t e c t als k u n s t e n a a r : zij blijven m e t hun ' r a t i o n a l i s a t i e ' van h e t i n t u ï t i e v e m o m e n t in de a r c h i t e c t u u r aan de k a n t van de w a a r n e m e r : de s u b j e c t i e v e
c r e a t i v i t e i t van de k u n s t e n a a r
blijft onaangetast.
De
c o n s t r u c t i v i s t e n zien de a r c h i t e c t als gedragsingenieur , die de sociale c o n d e n s a t o r e n b e r e k e n t w a a r m e e d e gehele s a m e n l e v i n g w o r d t v o r m gegeven. D e klassieke p o s i t i e d o e t binnen de VChUTEMAS
w e i n i g van
zich s p r e k e n , m a a r w o r d t d o o r de o v e r h e i d w e l u i t g e k o z e n o m
een
aantal i d e o l o g i s c h belangrijk e o p d r a c h t e n t e realiseren, zoals h e t graf van Lenin en h e t Paleis van de S o w j e t s . D e a v a n t - g a r d e k r i j g t m i n d e r m o g e l i j k h e d e n o m d a a d w e r k e l i j k t e b o u w e n en s t o r t z i c h d i e n t e n g e v o l g e m e t n o g m e e r ijver o p h e t e x p e r i m e n t . H e t l a b o r a t o r i u m h e e f t z o een geheel eigen f u n c t i e binnen de a r c h i t e c t o n i s c h e c u l t u u r v e r k r e g e n : h e t g e n e r e r e n van e x p e r i m e n t e n u i t e x p e r i m e n t e n . D e f a s c i n e r e n de gevolgen van d e z e o n t w i k k e l i n g zijn h e t d u i d e l i j k s t w a a r n e e m b a a r in h e t w e r k 3 v o o r een w o o n s e c t o r t e
van Ivan L e o n i d o v , die geheel b i n n e n de VChUTEMAS
gorsk; L e o n i d o v ,
b e s c h o u w d kan w o r d e n als een v o o r b e e l d i g p r o d u c t van d e
1930
o p g e l e i d is en nieuwe
s c h o o l . In h e m h e r k e n n e n z o w e l d e c o n s t r u c t i v i s t e n als de f o r m a l i s t e n 3 1 de ideale k u n s t e n a a r - c o n s t r u c t e u r , zoals die hen bij d e o p r i c h t i n g van d e VChUTEMAS
v o o r o g e n s t o n d . En zelfs d e a c a d e m i c i k u n n e n in zijn
w e r k klassieke t e n d e n s e n h e r k e n n e n . L e o n i d o v g e e f t een laatste impuls 28. N. Krasil'nikov, Problemen van de Hedendaagse Architectuur,
SA, 1928 nr.6, p. 170-176.
Een integrale vertaling, incl. inleiding, d o o r C. Cooke is te vinden in: Environment and Planning B, 1975, vol.2, p.3-20. 29. Zie C. Cooke, a.w., p.47-48. 30. Edgar N o r v e r t , een vertegenwoordiger van de klassieke positie binnen de VChUTEMAS, d r u k t het in 1923 als volgt uit: ' H e t stellen van algemene sociale vraagstukken
aan d e a v a n t - g a r d e b i n n e n de VChUTEMAS:
in een m a a t s c h a p p i j , w a a r
d e r e v o l u t i o n a i r e v e r b e e l d i n g d e f i n i t i e f plaats m a a k t v o o r de d i c t a t u u r van h e t s t a l i n i s m e en w a a r d e m a t e r i ë l e en t e c h n i s c h e o n t w i k k e l i n g e n a c h t e r b l i j v e n bij de h o o g g e s p a n n e n v e r w a c h t i n g e n van de avant-garde, v l u c h t zij in u t o p i s c h e p r o j e c t e n , die h e t hier en nu ver a c h t e r zich
en vraagstukken die betrekking hebben op een nieuwe levenswijze valt buiten het
laten. O o k
domein van de architect'. Geciteerd in C. Cooke, a.w., p.40.
en C u l t u u r n a u w b e t r o k k e n w a s bij d e o p r i c h t i n g van d e s c h o o l , maken
3 I. Ladovski zelf sprak zijn bewondering uit v o o r het o n t w e r p v o o r het Lenin instituut,
op
Lunacarski, die als V o l k s c o m m i s s a r i s v o o r
d e z e p l a n n e n g r o t e i n d r u k , w a n n e e r hij in
waarop Leonidov in 1927 afstudeerde. Zie V. Quilici, ' I n t r o d u c t i o n ' in Ivan Leonidov,
van w e r k
IA US 8, p.4.
Architectuur de kroon op de VChUTEIN32
32. In 1928 is de naam van de school gewijzigd in VChUTEIN: de masterskie (ateliers) moeten plaats maken v o o r het
institut.
33. Geciteerd in S.O. Chan-Magomedow, a.w., p.284.
van de s c h o o l
bezoekt:
1928 een
Onderwijs
tentoonstelling
" I k ben van mening dat de afdeling vormt. Hier bezit men de enorme
explosieve kracht van een duidelijk praktische, objectieve, zuiver doelmatig geconstrueerde fantasie, die daadwerkelijk in het verbond van de socialistische opbouw opgenomen kan worden, jonge mensen slaan vaak wat op hol. Ze dromen dan wel van een stad, die er pas over vijftig jaar zal zijn, maar hóe: met een t o t dusver ongekend praktisch vernunft, met de meest exacte wetenschappelijke berekening. De tentoonstelling van de afdeling Architectuur van de VChUTEIN verlaat men geheel gelouterd, met een nog vastere overtuiging van onze capaciteiten voor een schitterende opbouw." 3 3 Toc h w o r d t t w e e jaar later, o p 30 m a a r t 1930, de s c h o o l officieel o n t b o n d e n . H e t stalinistische r e g i m e h e e f t geen b e h o e f t e aan d r o m e n .
