Werkmap. Opdrachtgever OBS De Klim-Op te Bovenkarspel Tom Velkers en Emmy Kok. Junioradviseurs Ingrid den Haan Esther Hiele Suzan Kok

Werkmap

Hoe leerkrachten tijdig eventuele schrijf- en motoriekproblematiek kunnen signaleren bij kinderen in de onderbouw en hoe zij hen adequate begeleiding kunnen bieden, zodat het kind kan blijven participeren binnen de klas. Opdrachtgever OBS ‘De Klim-Op’ te Bovenkarspel Tom Velkers en Emmy Kok Junioradviseurs Ingrid den Haan Esther Hiele Suzan Kok Senioradviseur Anneco v/d Toorn Opleiding Ergotherapie Hogeschool van Amsterdam Datum 29 september 2006

1

‘Klim-Op en Schrijf!’ Werkmap

Junioradviseurs Ingrid den Haan Esther Hiele Suzan Kok

Senioradviseur Anneco v/d Toorn

Datum 29 september 2006

Opdrachtgever OBS ‘De Klim-Op’ te Bovenkarspel Tom Velkers en Emmy Kok

Opleiding Ergotherapie Hogeschool van Amsterdam

Copyright Hogeschool van Amsterdam

Trefwoorden Schrijfproblemen, motoriekproblemen, basisonderwijs, schrijfvoorwaarden, begeleidingsmogelijkheden, voorlichtingsmateriaal

2

Inhoudsopgave Pagina Schrijven

4

Schrijfproblematiek

23

Signaleren

32

Motoriekkoffers

46

‘Schr ijven zonder pen’

54

Diagnoses

61

Doorverwijzingen

71

Begrippen en bronnen

76

Bijlagen

N.v.t.

Op de eerste pagina van elk hoofdstuk vindt u een inhoudsopgave betreffende dat hoofdstuk. Omdat het hoofdstukken van een werkmap betreffen, klopt de paginanummering van de hoofdstukken niet meer.

3

1. Schrijven Met leren schrijven zijn meer dingen gemoeid dan een pen, een schrift en schrijflessen. Voor een kind goed kan leren schrijven, moet hij bijvoorbeeld aan een aantal schrijfvoorwaarden voldoen. Ook zijn er verschillende pengrepen waarmee een kind kan schrijven en is de zit- en werkhouding ook niet onbelangrijk. Informatie hierover vindt u in dit hoofdstuk. Daarbij zal ook de ontwikkeling van een kind beschreven worden, gerelateerd aan het schrijven en zullen de schrijffasen worden beschreven, welke een kind doormaakt tijdens het leren schrijven op de basisschool. Ook zal er aandacht zijn voor kinderen die linkshandig zijn. Tenslotte is er een lijst met schrijfmaterialen, hulpmiddelen en scharen, die tevens in een pennenkistje en scharenbakje zitten, zodat deze met een kind uitgeprobeerd kunnen worden.

Inhoudsopgave Schrijfvoorwaarden

Bladzijde 2

Ontwikkeling gerelateerd aan schrijven

3

Schrijffasen Voorbereidend schrijven Aanvankelijk schrijven Voortgezet schrijven

4 4 5 6

Zit- en werkhouding Maten voor een goede zithouding Uitgangspunten van een goede zithouding Ergonomische principes voor een goede zithouding ‘Dirkje’

7 7 7 7 8

Linkshandig schrijven Handdominantie Harder werken Maatregelen

9 9 9 9

Pengrepen Rijpe grepen Overgangsgrepen Onrijpe grepen

11 11 12 13

Schrijfmaterialen Pennen Hulpmiddelen Scharen

14 14 16 17

Bronnen

18

4

Schrijfvoorwaarden Als een kind leert schrijven, moet het kind aan een aantal voorwaarden voldoen om dit goed te kunnen leren. Hieronder zullen deze voorwaarden worden genoemd. -

Adequaat ontwikkelde grove motoriek. Specifiek worden genoemd. o Lateralisatie (vaardigheden met één lichaamshelft) o Adequaat ontwikkeld evenwichtsgevoel o Normale tonus (of aangepaste wijze aanbieden om het schrijven te leren indien het kind geen normale tonus heeft ontwikkeld) (tonus: spierspanning) o Tweehandig bewegen.

-

Adequaat ontwikkelde fijne motoriek. Specifiek worden genoemd: o Handgrepen, en specifiek de pengreep o Manipuleren o Opponeren (tegenovergestelde handeling) o Voorkeurshand o Hanteren van gereedschap o Oog- handcoördinatie, oog- armcoördinatie

-

Het kind kan ruimtelijke begrippen begrijpen en heeft een adequaat ontwikkeld richtingsgevoel, waarbij gesteld wordt dat het leren schrijven samenhangt met het leren lezen.

-

Adequate schrijfhouding. Specifiek worden genoemd: o Schouderstabiliteit o Rompstabiliteit o Tonus* o Ligging van het papier o Bewegingen van de schrijfhand o Bewegingen van de niet- schrijfhand o Zithouding o Lichaamskennis waarbij de zintuigen (bijvoorbeeld visus) tevens adequaat functioneren. o Het lichaam kunnen ontspannen

-

Tevens moet het kind in staat zijn enkele sociale aspecten van het schrijven te kunnen handhaven: o Aan regels kunnen houden o Concentreren o Gemotiveerd zijn om te leren.

-

Het kind moet in staat zijn de middellijn te doorkruisen en de middellijn te stabiliseren

-

Het kind moet in staat zijn om vormen te onderscheiden (waarnemingsvermogen is adequaat ontwikkeld).

* Zie begrippenlijst achter in deze werkmap

5

Ontwikkeling gerelateerd aan schrijven Tijdens de normale ontwikkeling van een kind zijn er ook ontwikkelingen die voor het schrijven van belang zijn. Hieronder zullen deze ontwikkelingen worden genoemd. -

Kinderen vanaf vier jaar kunnen binnen de lijntjes kleuren.

-

Bij kinderen vanaf vijf jaar is de haptische perceptie (herkenning en discriminatie van grootte, gewicht, vorm en oppervlak van een voorwerp) volledig ontwikkeld bij alledaagse voorwerpen.

-

Bij alle kinderen in groep 1 zijn de volgende grepen ontwikkeld: o Ulnaire, palmaire greep (greep tussen de vingers aan de pinkkant en de handpalm) o Palmaire greep (krachtgreep met gebogen vingers tegen de handpalm) o Schaargreep o Pincetgreep

-

Alle kinderen vanaf groep 1 hebben de beschikking over de bewegingsmogelijkheden in schouder-, elleboog- en polsgewricht, inclusief pronatie (beweging van onder arm en pols, waarbij de handrug naar boven wordt gedraaid) en supinatie (beweging van onderarm en pols, waarbij de handpalm naar boven wordt gedraaid).

-

Kinderen in groep 1 hebben duidelijk een voorkeurshand ontwikkeld en zijn in staat vier pinnetjes te stabiliseren in de hand.

-

Kinderen in groep 1/2 kunnen een pen omdraaien en deze met behulp van een schuifbeweging in een optimale positie voor tekenen of schrijven brengen.

-

Bij kinderen vanaf vijf jaar is translatie (het verplaatsen van een voorwerp in de hand van de toppen van vingers en duim naar de handpalm) mogelijk met vijf pinnetjes en zijn tevens in staat deze vijf pinnetjes te stabiliseren en te roteren in de hand.

-

Kinderen in groep 2/3 maken combinaties van manipulatieve vaardigheden met gebruik van stabilisatie

6

Schrijffasen Tijdens het leren schrijven op de basisschool, doorloopt een kind verschillende fasen. Hieronder staan deze schrijffasen besproken. Bij iedere fase staat kort het doel en de subdoelen beschreven, waarna een uitleg volgt over de inhoud van de fase. Voorbereidend schrijven Doel: Het kind voorbereiden op het methodisch leren schrijven van de letters, eventuele verbindingen (bij verbonden schrift) en cijfers. Subdoelen: - Goede schrijfhouding - Ruimtelijke oriëntatie - Oog- handcoördinatie - Fijne motoriek - Schrijven met de voorkeurshand - Aanleren en automatiseren van voorbereidende schrijfpatronen die het aanvankelijk schrijven zo goed mogelijk inleiden (Litière, 2002; Engen, van, 1997)

Groepen: 1 tot en met 3 Inhoud: De schrijfbewegingen, welke aan het schrijven ten grondslag liggen, worden in deze fase geleerd. In deze schrijfbewegingen zijn verschillende schrijfpatronen te onderscheiden zoals guirlandes en arcades. Hierbij wordt er eerst uitgegaan van de spontane bewegingen tijdens het tekenen. Kinderen kunnen gestimuleerd worden om spelenderwijs schrijfpatronen te tekenen, zoals rook uit een schoorsteen. Om de patronen daadwerkelijk aan te leren en te automatiseren, kunnen de kinderen eerst het patroon overtrekken, vervolgens een patroon te laten afmaken en de laatste stap is om het kind het patroon zelf na te laten tekenen. Van Eerd- Smetsers (2001) geeft aan dat kinderen schrijfpatronen als ontspannings- en inspanningsoefeningen kunnen aanleren. Waar het bij de ontspanningsoefeningen meer gaat om de beweging, gaat het bij de inspanningsoefeningen enkel om de precieze vorm van het patroon. Het kind leert bij de inspanningsoefeningen: - Concentratie en vormherkenning - Ritme en richting in het schrift - Ruimtelijk inzicht en begrippen als ‘omhoog’ en ‘omlaag’ - Symmetrische bewegingen Overgang: De fase van het voorbereidend schrijven heeft een vloeiende overgang naar de fase van het aanvankelijk schrijven. Deze fase start halverwege groep 3/ begin groep 4. Er wordt een overgang gemaakt van de voorbereidende schrijfpatronen naar het aanleren van echte letters. Regelmatig wordt er teruggegrepen naar de voorbereidende schrijfpatronen welke in de voorbereidende fase aan bod zijn gekomen.

7

Afb. 1: De ontspannings- en inspanningsoefeningen van van Eerd- Smetsers (2001).

Aanvankelijk schrijven Doel: Het aanleren van letters, eventuele verbindingen (bij verbonden schrift), leestekens en cijfers; het échte schrijven. Subdoelen: - Schrijven met een correcte schrijfhouding - Schrijven met een correcte papierligging - Schrijven met de voorkeurshand - Schrijven met een correcte pengreep - Trainen van de motoriek voor de letterbewegingen (Litière, 2002; Engen, van, 1997)

Groepen: Halverwege groep 3/ begin groep 4 tot eind groep 4. Inhoud: Er wordt een overgang gemaakt van de voorbereidende schrijfpatronen naar het aanleren van de echte letters. De wijze waarop deze overgang wordt aangeboden, is afhankelijk van de schrijfmethode van de school. Gedurende deze fase doorlopen het kind de volgende stappen om tot het schrijven van letters te komen: - Benoemen van bewegingen - Afmaken van letterpatronen

8

-

Overtrekken letterpatronen Naschrijven van voorbeelden Toepassen van oriëntatiepunten (aangeven van start- en eindpunt van een letter)

In groep 3 worden de kleine letters van het alfabet, de eventuele verbindingen en de cijfers 0 tot en met 9 aangeleerd. Een voorwaarde bij het aanleren van cijfers, is dat het kind begrip heeft van de hoeveelheid die elk cijfer symboliseert. In groep 4 komen de hoofdletters en leestekens aan de beurt, zodat het kind aan het einde van groep 4 alle kleine letters, hoofdletters en leestekens beheerst. Overgang: De fase van het aanvankelijk schrijven heeft een vloeiende overgang in het voortgezet schrijven. Het voortgezet schrijven start begin groep 5. Het schrijven wordt vanaf dat moment geautomatiseerd en gaat dienen als communicatiemiddel. Voortgezet schrijven Doel: De vervolmaking van het schrift, het sneller leren schrijven en het langzaamaan ve rwerven van een eigen handschrift. Subdoelen: - Schrijven met een correcte schrijfhouding, papierligging en pengreep - Automatiseren van letters, cijfers, leestekens en eventuele verbindingen - Dictaatschrijven; schrijven zonder voorbeeld - Temposchrijven; opvoeren van het tempo waarin geschreven wordt - Afbouw van het schrijven met hulplijnen - Schrijven op een grondlijn - Ontwikkeling van een eigen handschrift dat goed leesbaar en vlot geschreven wordt. Indien verbonden schrift is aangeleerd dan geldt ook dat het hand schrift hellend is en dat het goede verbindingen heeft. - Schrift gebruiken als communicatiemiddel (Litière, 2002; Engen, van, 1997)

Groepen: 5 tot en met 8 Inhoud: In de groepen 5 en 6 wordt het schrijven geautomatiseerd aan de hand van de schrijfmethode die binnen de school gebruikt wordt. Automatisering van het schrijven vindt plaats door onder andere uit het hoofd, zonder voorbeeld te schrijven (bijvoorbeeld dictee of opstel). De functie hiervan is dat het kind een grotere woordenschat en het daarbij horende taalbegrip ontwikkelt. In de groepen 7 en 8 wordt steeds meer toegewerkt naar een eigen handschrift. Einddoelstelling schrijfonderwijs: Het kind heeft een vlot geschreven en duidelijk leesbaar handschrift ontwikkeld en het handschrift is geautomatiseerd.

9

Zit- en werkhouding Een goede zit- en werkhouding zijn belangrijk voor het werken in de klas en dus ook voor het schrijven. Hieronder zal informatie worden gegeven over een goede zithouding en een methode om een goede werkhouding aan kinderen aan te leren. Maten voor een goede zithouding: Stoelmaat Zitdiepte Zitbreedte Zithoogte Rugleuningbreedte Rugleuninghoogte Armleuninghoogte

= mensmaat +/- ..cm = bovenbeenlengte – 5cm = heupbreedte + 4cm = onderbeenlengte + hoogte schoeisel = heupbreedte + 0cm = midden van de rug – 10cm = ellebooghoogte + 0cm

(Staarnink, H.A.M. en van Haaster,,F.A.C., 1997)

Uitgangspunten van een goede zithouding: (Ruytenberg-Wegbrands,M.A.J. 2002)

-

-

-

De stoel heeft een zodanige hoogte dat het kind, met de knieën en heupen gebogen in hoeken van ongeveer negentig graden, de voeten plat op de grond kan zetten. Dus onderbeenlengte + de hoogte van het schoeisel is de hoogte van de stoel. De tafel heeft een zodanige hoogte dat het kind met de onderarmen, gebogen in een hoek van ongeveer negentig graden, op het tafelblad kan rusten. Bij deze tafelhoogte worden de schouders niet omhoog gedrukt. De stoel is zo aangeschoven dat er een vuist tussen de tafelrand en de buik van het kind past. Voor sommige kinderen is het prettig als ze met hun armen op armleuningen kunnen steunen. Ook hier mogen schouders niet omhoog gedrukt worden.

Ergonomische principes voor een goede zithouding: De stand van het lichaam in een actieve werkhouding: - De stoel is aangeschoven en de voeten staan plat op de grond (indien de stoel te hoog is en niet in hoogte verstelbaar is, is een voetenbankje aan te raden). - Beide billen zitten op de zitting van de stoel en zo ver als mogelijk tegen de leuning. - Rug tegen de leuning. - Ellebogen op tafel vlak bij de rand. - Hoofd is licht voorovergebogen maar de borst is vrij van de tafelrand. (Lindeman, 1988)

Hieraan kunnen worden toegevoegd: - De 90-90-90 stand: de enkels maken een hoek van 90 graden ten opzicht van het onderbeen, de knieën maken een hoek van 90 graden tussen het onderbeen en het bovenbeen, de heupen zorgen voor een hoek van 90 graden tussen het bovenbeen en het bovenlichaam. - Het werkblad dient op een hoogte te worden ingesteld dat als een kind in de stoel zit, hij zijn ellebogen in 90 graden kan brengen en deze recht voor zich uit op tafel kan neerleggen. Daarbij dient goed gelet te worden op de stand van de schouders, deze dienen ontspannen te zijn en dus niet gespannen omhoog te staan. (Staarink ea, 1997)

10

‘Dirkje’ ‘Dirkje’ is ontwikkeld om de werkhouding van de kinderen te verbeteren. Het bestaat uit een bord waar plaatjes aan gehangen kunnen worden. Elk plaatje laat een jongen zien, zittend aan een tafel. Op elk plaatje is een ander lichaamsdeel aangegeven, zoals bijvoorbeeld het hoofd, de voeten of de schouders. Samen met de instructie voor de leerkracht kan hiermee elke schrijfles een ander lichaamsdeel behandeld worden, om zo tot een goede werkhouding te komen. De instructies en kaarten van ‘Dirkje’ bevinden zich in een aparte map.

11

Linkshandig schrijven Waarom we rechts- of linkshandig worden, is nog steeds niet duidelijk. Ons lichaam heeft twee spiegelbeeldige helften en je zou op basis daarvan niet verwachten dat zich een voorkeur voor het gebruik van een bepaalde hand of voet ontwikkelt. De afgelopen eeuwen zijn verschillende theorieën geopperd, die allemaal ook zijn ontkracht. Al in de klassieke oudheid had de rechterhand een overheersende rol en werd de linkerhand minder positief beoordeeld. Links wordt ook nu nog vaak geassocieerd met onhandig, onbetrouwbaar of slecht, iets wat duidelijk wordt in ons taalgebruik ‘twee linkerhanden hebben’, ‘een linke jongen’, ‘iemand links laten liggen’. Slechts 8% van de kinderen is linkshandig. Het aanleren van schrift, dat ontwikkeld is voor rechtshandigen, vraagt van hen extra inspanningen. Toch hebben linkshandigheid en schrijfproblemen niet direct met elkaar te maken. Wel vraagt het linkshandige kind, met name in de fase van het voorbereidend en aanvankelijk schrijven, extra aandacht en een speciale didactiek. Handdominantie De meeste kinderen hebben vanaf het vijfde, zesde levensjaar een voorkeur om een bepaalde hand te gebruiken. De vaardigheid van die hand is groter, waardoor die ook bij voorkeur gebruikt wordt. Door veelvuldig gebruik van deze hand wordt de vaardigheid nog eens extra vergroot. Mensen zijn rechtshandig, linkshandig, ambidexter of gemenghandig. Iemand die ambidexter is, kan een bepaalde handeling, bijvoorbeeld knippen, rechts- en linkshandig even goed uitvoeren. Wie gemengdhandig is gebruikt soms de rechterhand en soms de linkerhand, afhankelijk van de handeling die uitgevoerd wordt. Harder werken Veel gebruiksartikelen zijn afgestemd op rechtshandigen. Linkshandigen lijken alleen daardoor al onhandiger. Ook wordt 90% van de voorbeeldhandelingen rechtshandig uitgevoerd. Dat vraagt een extra vertaalslag van de linkshandige, ook bij het schrijfonderwijs. Als iemand rechtshandig schrijft, maakt hij of zij een trekkende beweging in de schrijfrichting. Iemand die linkshandig schrijf, moet daarentegen een duwende beweging maken. De duwende beweging vraagt een meer nauwkeuriger afstemming van de beweging en een betere dosering van kracht. De potloodpunt kan gemakkelijk in het papier blijven haken, waardoor dat scheurt of waardoor de pen of het potlood gaat krassen. Bovendien kan het papier gaan krullen door de duwende beweging terwijl het moeilijker is om het papier vast te houden met de hand die niet schrijft (fixatiefunctie). Die hand moet de linkshandige vaker verplaatsen. Daarom kunt u bij een aantal oefeningen het papier voor een linkshandige leerling het beste vastzetten. Het is dus logisch dat linkshandige leerlingen wat meer tijd en oefening nodig hebben om goed te leren schrijven. Ook de schrijfbeweging zelf voelt voor de linkshandige enigszins onnatuurlijk aan. Het natuurlijke bewegingverloop gaat namelijk van onze middellijn af. Linkshandigen moeten, om van links naar rechts te kunnen schrijven, naar hun middellijn toe bewegen, dus tegen het natuurlijke bewegingsverloop in. Maatregelen Om de linkshandige leerling te ondersteunen kunt u onder meer letten op zijn plaats in de klas. Allereerst moet het kind voldoende ruimte hebben om zijn linkerarm vlot en soepel te kunnen bewegen. Het kind mag geen last hebben van de rechtshandige leerling die naast hem zit. Als twee leerlingen vlak naast elkaar zitten, kan de linkshandige leerling dan ook het beste links gaan zitten.

12

In de tweede plaats is het belangrijk om op de lichtinval te letten. Door licht inval van rechts kan de schrijfhand geen hinderlijke schaduwen op het papier werpen. Ten derde is het schrijfmateriaal van belang. Omdat de linkshandige duwende bewegingen maakt, is goed glijdend schrijfmateriaal nodig. In het aanvankelijk schrijven is een zacht potlood aan te raden. Het kind moet het potlood of de pen ongeveer 2 centimeter boven de punt vasthouden. Dat is iets hoger dan bij rechtshandige kinderen. Tenslotte kunt u letten op de schrijfhouding. In het aanvankelijk schrijven heeft het kind veel behoefte aan visuele controle. Dan zit de schrijfhand bij een linkshandig kind echter in de weg. Om toch de visuele controle te houden buigt het kind zijn hoofd ver naar rechts en draait het zijn hoofd. Daarmee wordt de afstand tussen de ogen en het tafelblad te klein. Dit is onder meer te voorkomen door het kind te vragen het potlood hoger vast te pakken. De juiste hoogte kun u aangeven met een elastiekje om het potlood.

13

Pengrepen Er zijn verschillende manieren om een pen of potlood vast te houden. Deze manieren worden onder verdeeld in rijpe grepen, overgangsgrepen en onrijpe grepen. Onder de rijpe grepen vallen de dynamische grepen, waarbij de bewegingen voornamelijk vanuit de vingers worden ingezet. Deze pengrepen worden soms al bij kinderen van drie jaar gezien, maar ont staan gewoonlijk bij kinderen tussen de vier en zes jaar. De overgangsgrepen zijn de statische grepen, waarbij de bewegingen vanuit de pols worden ingezet. Deze grepen worden voornamelijk gezien bij kinderen tussen de drie en zes jaar oud. Enkele overgangsgrepen worden echter ook nog door volwassenen gebruikt als rijpe pengreep. Bij de onrijpe grepen wordt er een krachtgreep gebruikt om de pen of het potlood vast te houden. Hierbij valt te denken aan bijvoorbeeld de vuistgreep, waarbij een potlood met de gehele vuist wordt omklemd. Deze pengreep komt normaal voor bij kinderen tot vier jaar. (van Hartingsveldt, M., Cup, E., Corstens -Mignot, M. 2006)

Hieronder zullen de verschillende pengrepen worden beschreven, ondersteund met een foto. Rijpe grepen: (van Hartingsveldt, M., et. al. 2006)

Dynamische driepuntsgreep Bij deze pengreep zijn de duim en wijsvinger gebogen en bevinden deze vingertoppen zich tegenover elkaar, bovenop het potlood. De middelvinger ligt gebogen onder het potlood, waardoor het potlood op de zijkant van de vinger rust. De ringvinger en pink liggen gebogen tegen de handpalm en zorgen voor stabiliteit. De pols wordt licht naar boven gebogen. De schrijfbeweging wordt ingezet vanuit de vingers en de duim. Dynamische viervingergreep Deze greep verschilt niet veel van de driepuntsgreep. Hierbij wordt het potlood echter door vier vingers vastgehouden. De duim, wijsvinger en middelvinger bevinden zich met de toppen op het potlood en de top van de ringvinger bevindt zich onder het potlood, waardoor het potlood hierop rust. De pink ligt gebogen in de handpalm en zorgt voor stabiliteit. De pols wordt licht naar boven gebogen. De schrijfbeweging wordt ingezet vanuit de vingers en de duim. Laterale driepuntsgreep Bij deze greep rust het potlood op de zijkant van het topje van de middelvinger. De top van de wijsvinger bevindt zich bovenop het potlood en de duim wordt over het potlood gebogen en rust met het topje tegen de zijkant van de wijsvinger. De ringvinger en pink liggen gebogen in de handpalm en zorgen voor stabiliteit. De pols wordt licht naar boven gebogen. De schrijfbeweging wordt ingezet vanuit de pols, vingers en duim.

14

Laterale viervingergreep Bij deze greep rust het potlood op de zijkant van het topje van de ringvinger. De toppen van de wijsen middelvinger bevinden zich bovenop het potlood. De duim wordt over het potlood gebogen en rust met het topje tegen de zijkant van de wijsvinger. De pink ligt gebogen in de handpalm en zorgt voor stabiliteit. De pols wordt licht naar boven gebogen. De schrijfbeweging wordt ingezet vanuit de pols, vingers en duim. ‘À la ronde penvatting’ Bij deze greep wordt het potlood gestabiliseerd tussen de wijsen middelvinger. Het achterkant van het potlood rust hier in de ruimte tussen deze vingers. Het topje van de middelvinger bevindt zich iets naast het potlood, het topje van de wijsvinger er bovenop. Het topje van de duim wordt ook aan de zijkant van het potlood gezet. De ringvinger en pink liggen gebogen in de handpalm en zorgen voor stabiliteit. De pols wordt licht naar boven gebogen. De schrijfbeweging wordt ingezet vanuit de vingers en duim. Overgangsgrepen: (van Hartingsveldt, M., et. al. 2006)

Statische driepuntsgreep Deze pengreep is hetzelfde als de dynamische driepuntsgreep (zie rijpe grepen) , maar bij de statische driepuntsgreep wordt de beweging ingezet vanuit de pols. Tevens wordt het potlood krampachtiger vastgehouden.

Statische viervingergreep Deze pengreep is hetzelfde als de dynamische viervingergreep (zie rijpe grepen), maar bij de statische viervingergreep wordt de beweging ingezet vanuit de pols. Tevens wordt het potlood krampachtiger vastgehouden.

Laterale flexiegreep Bij deze greep worden alle vingers gebogen. Het potlood wordt door de duim tegen de zijkant van de wijsvinger gestabiliseerd. De duim is wordt over het potlood gebogen en rust met het topje tegen de zijkant van de wijsvinger aan. De pols wordt licht naar boven gebogen. De schrijfbeweging wordt ingezet vanuit de pols en de gebogen vingers.

15

Onrijpe grepen: (van Hartingsveldt, M., et. al. 2006)

Pengreep met gestrekte vingers Bij deze greep wordt het potlood met bijna gestrekte vingers vastgehouden. De pols staat hierbij recht. De beweging wordt ingezet vanuit de elleboog.

Kwastgreep Bij deze greep wordt de achterkant van het potlood in de handpalm gehouden. De vinger- en duimtoppen houden het potlood vast. De onderarm komt los van het werkblad en de pols wordt naar beneden gebogen. De beweging wordt vanuit de schouder, elleboog en pols ingezet.

Vinger pronatiegreep Bij deze greep ligt de wijsvinger gestrekt richting de punt van de punt. De andere vingers worden gebogen rond het potlood. De duim ligt tegen de zijkant van het potlood aan. De pols wordt licht gebogen en de onderarm komt los van het werkblad. De beweging wordt ingezet vanuit de schouder en elleboog.

Palmair supinatiegreep Bij deze greep wordt het potlood met een vuistgreep vastgehouden. De punt van het potlood komt er aan de kant van de pink weer uit. De onderarm komt los van het werkblad. De beweging wordt ingezet vanuit de schouder en elleboog.

Palmair pronatiegreep Deze greep is hetzelfde als de palmair supinatiegreep (zie vorige) , maar bij deze greep komt de punt van het potlood er aan de kant van de duim weer uit; de hand is als het ware omgedraaid. De onderarm komt los van het werkblad. De beweging wordt ingezet vanuit de schouder en elleboog.

16

Schrijfmaterialen Er zijn veel verschillende schrijfmaterialen, hulpmiddelen en scharen. Veel kinderen kunnen goed schrijven met een gewone bal- of vulpen, maar er zijn ook kinderen die baat hebben bij een andere pen, bijvoorbeeld met een voorgevormde greep. Soms kunnen hulpmiddelen die over een gewone pen geschoven kunnen worden ook uitkomst bieden. Ook kan het knippen voor sommige kinderen erg moeilijk zijn. Hiervoor zijn er speciale scharen, waarmee bijvoorbeeld met twee tegelijk geknipt kan worden, zodat de leerkracht het kind kan helpen. Hieronder staat een overzicht van de pennen, hulpmiddelen en scharen waarmee u met een kind kan proberen of ze het schrijven of knippen ten goede komt. Al deze materialen zitten tevens in het pennenkistje en het scharendoosje. Pennen

Lamy: vulpen Navulbaar blauw: rechtshandig rood: linkshandig ook verkrijgbaar als rollerball

Te koop bij de betere boekhandel € 16,50

Stabilo Bionic: rollerball (0,3mm) Te koop bij Navulbaar Bruna of betere geschikt voor links en rechtshandig boekhandel € 5,95

Stabilo ’s Move easy: rollerball Navulbaar blauw: rechtshandig geel/ groen: linkshandig

Te koop bij Bruna of betere boekhandel € 5,95

Grip-Tec pen: balpen blauw: rechtshandig rood: linkshandig ook verkrijgbaar als potlood

Te bestellen op www.grippers.nl € 0,64 per 10

Evo- pen: balpen Te bestellen op geschikt voor links en rechtshandig www.grippers.nl € 1,07 per 10

17

PenAgain: balpen Te bestellen op geschikt voor links en rechtshandig www.grippers.nl € 2,14

Stabilo Sneaker: fineliner Te koop bij geschikt voor links en rechtshandig Bruna of betere boekhandel € 4,90

Lamy ABC: vulpen Navulbaar blauw: rechtshandig rood: linkshandig ook verkrijgbaar als vulpotlood

Te koop bij de betere boekhandel € 12,80

18

Hulpmiddelen

Driehoek gripper extra groot


Driekhoek gripper groot


Driehoek gripper klein


Foam gripper driehoek


Stetro schrijfhulp


Foam gripper rond


19

Driehoek gripper extra klein


Mee knip schaar met terug veer

te koop bij betere hobbywinkel of speelgoedwinkel +/- € 2,50

Linkshandige schaar Voor kinderen van SES

te koop bij betere hobby of speelgoedwinkel +/- € 2,50

Rechtshandige schaar Voor kinderen van SES


Schaar met terugveer Voor kinderen van SES


Scharen

20

Bronnen De volgende bronnen zijn gebruikt om tot de geschreven tekst te komen. Hierdoor zijn niet overal bronverwijzingen vermeld. Wilt u toch weten wat uit elke bron gebruikt is, kunt u dit terug vinden in de Theoretische Onderbouwing. Alblas, G., Eerd-Smetsers,C. (2001). Schrijven is een vak apart; schrijven en didactiek, Wolters-Noordhoff, Groningen. Bilo, R.A.C., Voorhoeve, H.W.A., Koot, J.M., (1999). Kind in Ontwikkeling, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen, Case- Smith, J., Pehoski, C., Development of hand skills in the Child uit: The American Occupational Therapy Association, Inc. Case- Smith, J., Allen, A.s., Pratt, P.N. (2005) Occupational therapy for children. Third edition, Elsevier Mosby, St. Louis Derwig, M. (2003) Schrijfkriebels Handboek voor bewegingservaringen in het platte vlak , Elsevier, Maarssen, 2e druk

Dijkstra J., Engen van A. (1994) Groepshandleiding Schrijven in de basisschool, Groningen, Woltersgroep Eerd-Smetsers, C. (2001) Schrijven is bewegen, Thieme-Meulenhof, Utrecht/Zutpen van Engen, A. (1997) Schrijven als oefenvak, Vries, Van Engen B.V. Exner, C.E. (1997) Clinical Interpretation of `in Hand/ manipulation in young children: translation movements, uit: American Journal of Occupation Therapy number 51 Exner, C.E. (2005). Development of Hand Skills, uit: Occupational therapy for Children, Elsevier Mosby, St. Louis Gesell, A. Amatrude, C.S. (1964). Developmental diagnoses, Hoeber Medical Division Harper & Row Publishers van Hartingsveldt, M., Cup, E., Corstens- Mignot, M., (2006) Korte Observatie Ergotherapie Kleuters, Ergoboek, Nijmegen Kampstra, T. Kinderergotherapeute Nibbixwoud. Werkbezoek 10 juli 2006 Keulen, M. (1990) Schrijfproblemen opsporen en behandelen, LPC, Amsterdam Kohnstamm, R. (1992). Kleine ontwikkelingspsychologie(deel 2), Bohn Staflei Van Loghum, Houten/Diegem. Kraush, E.H. (2006) Handedness in Children, uit Henderson A., Pehoski, C. Hand Function in the Child, Foundations for remediation, Mosby, Elsevier, St. Louis

21

Lindeman, M. (1988). Handschrift verbeteren - docentenhandleiding, Stichting IVIO Lelystad. Litière, M. (2002) Mijn kind leert schrijven – En hoe kan ik helpen, Tielt: Lannoo Marnell, L. (2001) Handwriting help for kids. Geraadpleegd op 20 augustus op: http://www.handwritinghelpforkids.com/basics.html#1 Ruytenberg-Wegbrands, M.A.J. (2002). Schrijven op maat, als schrijven leren moeilijk is, 2e druk, Schrijven op maat, Usquer Staarink,H.A.M., van Haaster,F.A.C.(1997). Het Zitboek: Zithoudingsproblematiek in rolstoelen, Elsevier/ De tijdstroom, Maarsen

22

2. Schrijfproblematiek Er zijn veel verschillende oorzaken te vinden voor schrijfproblemen. In dit hoofdstuk zullen deze benoemd worden. Tevens worden er oefeningen benoemd die aan een kind met bepaalde problematiek gegeven kunnen worden. Deze oefeningen kunnen gedaan worden met de materialen uit de motoriekkoffers of met het programma ‘Schrijven zonder pen’ van Henk Schweitzer. Beide komen verder in deze map nog aan bod. Tenslotte zal er uitleg worden gegeven over los- en verbondenschrift en wanneer losschrift voor een kind wellicht beter kan zijn.

Inhoud Schrijfproblemen Problematiek uit eigen observaties Problemen vanuit de literatuur

Bladzijde 2 2 2

Oefeningen Grove motoriek Fijne motoriek Tactiel Kinesthesie Visueel Bilaterale integratie Hanteren gereedschap Manipulatieve vaardigheden Pendruk/ dosering Knippen Zithouding Oog- hand coördinatie Lateralisatie Evenwicht Spiertonus, stabiliteit en houd ingscontrole

4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 6 6 6 6 6 6

Los en verbonden schrift Voordelen van blokschrift Nadelen van blokschrift Voordelen van het verbonden schrift Nadelen van verbonden schrift Advies ‘Schrijven leer je zo!’

7 7 7 7 8 8 8

Bronnen

9

23

Schrijfproblemen Dit hoofdstuk bestaat ten eerste uit een opsomming van de problemen, welke gesignaleerd zijn tijdens de observaties van de kinderen. Nadat deze problemen kort besproken zijn, is er een opsomming gemaakt van de schrijf- en motoriekproblemen welke uit literatuurstudie zijn gebleken. Nadat alle problemen aangekaart zijn, kunt u in het volgende hoofdstuk opzoeken welke oefeningen er gedaan kunnen worden om het probleem wat het kind ondervindt te minimaliseren zodat het kind kan blijven participeren binnen de klas. Problematiek uit eigen observaties Vanuit observaties in groep 3 en 4 (SOESSS (Standaard Observatie Ergotherapie Schrijven en Sensomotorische Schrijfvoorwaarden; een ergotherapeutisch instrument waarmee inzicht wordt verkregen in de schrijfproblemen van kinderen in de leeftijd van zes tot en met 12 jaar)) blijkt dat kinderen problemen

ondervinden met de volgende vaardigheden: - Adequate werkhouding - Pengreep (pendruk) - Knippen (efficiënte strategie) - Lichaamsbesef Vanuit observaties in groep 1 en 2 (KOEK (Korte Observatie Ergotherapie Kleuters; ergotherapeutisch instrument waarmee de fijnmotorische kleutervaardigheden worden geobserveerd) ) blijkt dat kinderen problemen ondervinden met de volgende vaardigheden: - Adequate werkhouding - Pengreep - Voorbereidende schrijfpatronen voor kinderen uit groep 2 - Knippen (voor linkshandige kinderen) - Kruisen van de middellijn Problemen vanuit de literatuur Uit literatuur is gebleken dat kinderen in de onderbouw van het reguliere basisonderwijs problemen ondervinden bij de volgende vaardigheden: -

Minder goede ruimtelijke oriëntatie Onvoldoende lichaamsbesef (voor/ achter, onder/ boven etc.) Weinig of onvoldoende oog- handcoördinatie Onvolledige lateralisatie* Vertraagde ontwikkeling van het evenwicht Sterke of slappe spiertonus * Storingen in zowel auditieve als visuele perceptie (waarneming). Laag concentratievermogen Stabiliteit: het kind dient een stabiele romp te hebben en moet de handen vrij kunnen hebben om te bewegen Houdingscontrole: als het kind steun zoekt, onrustig zit en de romp niet soepel meedraait, kunnen er problemen zijn in de houdingscontrole Functioneel bewegen: in staat zijn gericht te bewegen

24

-

-

Problemen in zintuigsystemen: o Vestibulair (evenwicht) systeem o Tactiele (tastzintuigen) systeem o Visueel systeem o Kinesthesie (bewegingsgewaarwording) o Proprioceptie (prikkelverwerking van de spieren, pezen en gewrichten) Alertheid: om prikkels adequaat waar te nemen.

25

Oefeningen In dit hoofdstuk zullen vaardigheden besproken worden met daarbij een aantal oefeningen welke gedaan kunnen worden als het kind problemen ondervindt in die vaardigheid. Hier zullen de problemen vanuit de SOESSS* en de KOEK * duidelijk naar voren komen; deze zijn schuin gedrukt. Grove motoriek: Om de grove motoriek te oefenen kunnen de boven- en onderarm oefeningen gedaan worden van het programma van Henk Schweitzer. Tevens kunnen de volgende oefeningen aangeboden worden: - Stormschijfjes - Grote mikado - Tennisballen en andere ballen - Stuiterballen - Frisbee + knikkers - Knotsen - Vang de bal Fijne motoriek: Om de fijne motoriek te oefenen kunnen de handigheid oefeningen gedaan worden van het programma van Henk Schweitzer. Tevens kunnen de volgende oefeningen aangeboden worden: - Constructiemateriaal - Rijgen; kralen of lieveheersbeestje - Pocket puzzel - Veters binden - Kleine mikado - Dobbelstenen - Scoubidou- touwtjes - Stuiterballen - Knikkers - Pionnetjes - Chinese ballen - Mini doolhofjes - Tollen Tactiel: Oefeningen die gedaan kunnen worden zijn: - Met scheerschuim op tafel of een spiegel; er in tekenen - Met vingerverf schilderen - Met zand spelen - Met klei spelen - Massagebal - Tastzakjes


26

Kinesthesie: Hieronder valt het lichaamsbesef, om dit te oefenen kunnen alle oefeningen gedaan worden van Henk Schweitzer. Tevens kan er geoefend worden met volgend materiaal: - Aankleedpoppen - Puzzels van mensen Visueel: Om dit te oefenen kan er worden geoefend met: - Kleurplaten inkleuren. - Caleidoscoop Bilaterale integratie: Hieronder valt het tweehandig bewegen dit kan geoefend worden met de symmetrie en handigheid oefeningen van Henk Schweitzer en oefeningen als: - Rijgen bijvoorbeeld kralen of de rijgbeer. - Jenga - Stormschijfjes - Grote mikado stokken - Clown maakt salto - Kiekeboe beer of koe - Vliegende propeller - Frisbee + knikkers Ook valt hieronder het kruisen van de middellijn. Dit kan geoefend worden met oefeningen als: - Jenga - Schrijfpatronen of het bord - Liggende 8 op het bord in scheerschuim en op papier, volwassene kan dan de romp vasthouden om te oefenen en langzaam telkens minder steun geven. Hanteren gereedschap: Hieronder valt het kunnen omgaan met schaar, kwast, pen enz. Dit moet geoefend worden door doen. Maar een kind is hier klaar voor als het de andere dingen op niveau kan. Manipulatieve vaardigheden: Hieronder valt het manipuleren en transleren* in de hand. Dit kan geoefend worden met de handigheid oefeningen van Henk Schweitzer en met oefeningen als: - Door middel van fiches het oppakken ervan in de hand en vanuit de hand weer neerleggen - Tollen - Kleien - Trucjes met het potlood: heen en weer lopen over het potlood en draaien van potlood - Dobbelstenen het oppakken in de hand en weer neerleggen. - Constructiemateriaal - Pocket puzzel - Veters binden


27

Pendruk/ dosering: Om de dosering te oefenen kunnen de volgende oefeningen gedaan worden: - Klei - Jenga - Krijten op het bord daarna scheerschuim op spiegel op tafel en als laatste kleuren op papier. - Het verschil tussen potlood, stift en wasco op papier - Kralenbeest giraf - Clown maakt salto - Knikkers Knippen: Om het knippen te oefenen kan er begonnen worden met kleine knipjes maken daarna een blaadje doorknippen dan figuren knippen, te beginnen met vierkant en opbouwen naar rondje enz. Als het kind hier grote moeite mee heeft, kan er geholpen worden met de mee knip schaar uit het scharen doosje, zodat het kind het gevoel van het knippen krijgt. Zithouding: Dit kan klassikaal geoefend worden in groep 3 door middel van Dirkje. Als er toch problemen zijn met in elkaar zakken enzovoorts, kunnen er problemen zijn met lichaamsbesef en kunnen er oefeningen gedaan worden van Henk Sweitzer. Oog- hand coördinatie: Dit kan geoefend worden door middel van de oog- handcoördinatie oefeningen van Henk Schweitzer. Ook kunnen de volgende oefeningen aangeboden worden: - Constructiemateriaal - Rijgen; kralen of lieveheersbeestje - Pocket puzzel - Scoubidou- touwtjes Lateralisatie* : Dit kan geoefend worden door middel van de onder- en bovenarm en dissociatie oefeningen van Henk Schweitzer. Ook kunnen de volgende oefeningen aangeboden worden: - Clown maakt salto - Dobbelstenen - Jenga Evenwicht: Om het evenwicht te oefenen kunnen de evenwicht oefeningen gedaan worden van Henk Schweitzer. Spiertonus, stabiliteit en houdingscontrole: Om dit te trainen oefenen kunnen alle oefeningen gedaan worden van Henk Schweitzer.

*Zie begrippenlijst achter in deze werkmap

28

Los en verbonden schrift Aan los en verbonden schrift hangen verschillende voor- en nadelen. Deze worden hieronder genoemd. Vervolgens zal beschreven worden wat wij adviseren voor kinderen die uitvallen op het verbonden schrift en verwijzen wij naar de methode ‘Schrijven leer je zo’ van Henk Schweitzer. Voordelen van blokschrift: - Kinderen zijn vanuit de leesmethoden gewend aan het letterbeeld. - Schrijven van woordjes kan het leesproces ondersteunen. (Hierbij moeten de woorden wel met voldoende tussenruimte geschreven zijn). - Het vraagt minder investering van tijd en energie. Als vuistregel kunt u hanteren dat de kinderen drie à vier schrijflessen per week nodig hebben. - Kinderen zijn uit zichzelf al vaak bezig met het kopiëren of tekenen van woordjes; dit gaat meestal in blokletterschrift. Als blokletters worden aangeboden, betekent dit voor het kind een ononderbroken schrijfproces. - Kinderen die moeite hebben met het verbonden schrift, kunnen over het algemeen wel het blokletterschrift leren. - Optische leesapparatuur kan gemakkelijk blokschrift verwerken. - De lettervorm is constant; het verandert niet onder invloed van verbindingen. - De lettervormen bevatten eenvoudige, duidelijke onderdelen. - Voor een aantal letters is de bewegingsstructuur eenvoudig. - Er is vormovereenkomst met gedrukte letters, wat voordeel biedt bij zowel voorbereidend als aanvankelijk lezen (ontluikende geletterdheid). Nadelen van blokschrift: - Het remt de vloeiende doorgaande beweging, wat schrijfsnelheid beïnvloedt. - Kinderen hebben sneller de neiging om woordjes aan elkaar te gaan plakken, waardoor het schrift onleesbaar wordt. - Het heeft een kinderlijke uitstraling, wat nadelig kan zijn als het kind volwassen is geworden en te weinig mogelijkheden heeft gehad om een eigen handschrift te ontwikkelen. - Het kind kan problemen hebben met het lezen van een handschrift dat in verbonden schrift geschreven is. - Het woordbeeld kan onduidelijk zijn als de letterovergangen en spatiering niet goed worden toegepast. - Het blokschrift kan tekenend tot stand komen; dit kan van invloed zijn op de schrijfwijze en vormgeving. - Er zijn veel start- en stopbewegingen die een goede dosering van de spierspanning en nauwkeurige vingerbeweging vragen. - De lettervormen kunnen omkeringen uitlokken, zowel horizontaal als verticaal. Voordelen van het verbonden schrift: - Verbonden schrift heeft een duidelijk afgebakend woordbeeld. Dit komt de leesbaarheid ten goede. - Kinderen die moeite hebben met de indeling van ruimte kunnen houvast hebben aan het schrijven met verbonden letters. - Kinderen kunnen het verbonden schrift van een ander lezen. - Het stimuleert een vloeiende beweging, wat de snelheid te goede kan komen.

29

-

Het verbonden schrift straalt een bepaalde volwassenheid uit, waar het kind nu en later zijn voordeel mee kan doen.

Nadelen van verbonden schrift: - Het aanleren van verbonden schrift vraagt van leerkracht en leerling veel tijd en energie. Als vuistregel kunt u hanteren dat de kinderen vier à vijf schrijflessen per week nodig hebben. - De opbouw van de letters afzonderlijk is ingewikkeld. - Door individuele voorkeuren kan de leesbaarheid teruglopen. - De schrijfletter verschilt va n de leesletter. - De lettervorm verandert enigszins onder invloed van de verbindingen. Advies Op ‘De Klim-Op’ wordt het schrijven geleerd aan de hand van de schrijfmethode ‘Pennestreken’. Deze methode leert de kinderen het verbonden schrift. Dit is voor de meeste kinderen te leren, maar sommige kinderen met bijvoorbeeld bepaalde motoriek- of visuele problemen, hebben hier veel moeite mee. Voor hen zou blokschrift een uitkomst kunnen bieden. Omdat het verbonden schrift voor de meeste kinderen veel voordelen heeft, adviseren wij ook om dit aan te blijven leren. Echter voor de kinderen die dit niet onder de knie kunnen krijgen, adviseren wij om deze kinderen het blokschrift aan te leren. Een methode om dit blokschrift aan te leren is ‘Schrijven leer je zo’ van Henk Schweitzer. Deze methode is reeds in het bezit van ‘De Klim-Op’ en bestaat uit een werkmap met kopieerbladen. ‘Schrijven leer je zo!’ Een methode om het blokschrift aan te leren is ‘Schrijven leer je zo’ van Henk Schweitzer. Deze methode is reeds in het bezit van ‘De Klim-Op’ en bestaat uit een werkmap met kopieerbladen. Deze methode kan gebruikt worden bij het aanleren van blokschrift bij kinderen die uitvallen op het verbonden schrift en bij kinderen met een visuele beperking. De methode maakt gebruik van de ‘stoplicht methode’. Hierbij wordt met kleuren aangegeven hoe de letter gemaakt moet worden. Groen staat hierbij voor het beginpunt, oranje voor een keerpunt en rood voor het einde. Op deze manier kan het kind de letters overtrekken op de kopieerbladen. Tevens wordt een letter daarna door het kind op verschillende manieren geschreven, zodat het ingeprent wordt. Hierbij schrijft het kind de letter van dik naar dun (hard en zacht drukken), van groot naar klein en van langzaam naar snel. Op deze manier leert het kind de blokletters stuk voor stuk schrijven. Wij raden aan om dit elke dag even te oefenen, omdat dit meer effect heeft dan bijvoorbeeld eens per week een uur lang. Op deze manier zal het kind het blokschrift aan kunnen leren en loopt het hopelijk een niet al te grote schrijfachterstand op.

30

Bronnen De volgende bronnen zijn gebruikt om tot de geschreven tekst te komen. Hierdoor zijn niet overal bronverwijzingen vermeld. Wilt u toch weten wat uit elke bron gebruikt is, kunt u dit terug vinden in de Theoretische Onderbouwing. Corstens- Mignot, M.A.A.M.G., Cup, E.H.C. en van Hartingsveldt- Bakker, M.J. (2002) Standaard Observatie Ergotherapie Schrijven en Sensomotorische Schrijfvoorwaarden; SOESSS theorie en praktijk, Lemma, Utrecht Deen,M. (2006) Mijn eigen handschrif,t OBS Noordwest- Holland Derwig, M. (2003) Schrijfkriebels, Handboek voor bewegingservaringen in het platte vlak , Elsevier, Maarssen

Freeman, F. N. (1997). Reference Manual for Teachers, Grades One through Four, Columbus, Ohio: Zaner-Bloser Lindeman, M. (1988) Handschrift verbeteren - docentenhandleiding, stichting IVIO, Lelystad Ruytenberg-Wegbrands,M.A.J., (2002). Schrijven op maat, als schrijven leren moeilijk is, Usquert, Schrijven op maat

31

3. Signaleren In dit hoofdstuk zullen lijsten zijn opgenomen, waarmee schrijf- en motoriekproblemen vroegtijdig kunnen worden gesignaleerd. Omdat er in dit hoofdstuk kopieerbladen zitten, is de pagina nummering achterwege gelaten.

Inhoud Inschrijfformulier Formulier Instructie Observatielijsten Bronnen

32

Inschrijfformulier Bij sommige kinderen zijn er in de periode voor zij naar school gaan al dingen gebeurd die effect kunnen hebben op de (schrijf- )motorische ontwikkeling. Denk bijvoorbeeld aan problemen bij de bevalling en tijdens de ontwikkeling. Door de ouders bij de aanmelding van hun kind, deze lijst te laten invullen, worden deze problemen al vroeg duidelijk en kunnen de leerkrachten hier rekening mee houden, door het kind bijvoorbeeld vanaf het begin af aan extra motorische activiteiten aan te bieden. Let wel, het is ouders niet verplicht de uitgebreide vragenlijst in te vullen. Formulier Het formulier bevind zich op de volgende pagina’s. Hierdoor blijven deze formulieren origineel en kunnen ze eventueel gekopieerd worden. Instructie De instructie, behorende bij het formulier bevindt zich onder het formulier. Hierdoor blijven deze formulieren origineel en kunnen ze eventueel gekopieerd worden.

33

Inschrijfformulier o.b.s. De Klim-Op De Bouw 60, Bovenkarspel, 0228-513147 Postadres: postbus 95, 1610AB, Bovenkarspel

Achternaam:……………………………

Geboortedatum:…………………………

Voorvoegsel:……………………………

Geboorteplaats:…………………………

Voorletters:………………………………

Geboorteland:……………………………

Voornamen:……………………………

Nationaliteit:……………………………

Roepnaam:………………………………

Godsdienst:………………………………

Geslacht: jongen/ meisje

Gedoopt: ja/ nee

Adres:…………………………………….

Naam noodadres :……………………

Postcode:………………………………...

Telefoon noodadres :…………………

Woonplaats:……………………………..

Relatie tot kind:…………………………

Telefoon:…………………………………

Huisarts:…………………………………

E-mail:……………………………………

Telefoonnummer huisarts:……………

Ouder/ verzorger 1

Ouder/ verzorger 2

Voorletter(s):……………………………

Voorletter(s):……………………………

Voornaam:………………………………

Voornaam:………………………………

Achternaam:…………………………….

Achternaam:……………………………

Adres:……………………………………

Adres:……………………………………

Postcode:………………………………

Postcode:………………………………

Woonplaats:……………………………

Woonplaats:……………………………..

Gemeente:………………………………

Gemeente:………………………………

Land:……………………………………

Land:……………………………..

Telefoon:………………Geheim: ja/ nee

Telefoon:………………Geheim: ja/ nee

Mobiel nummer:…………………………

Mobiel nummer:…………………………

Hoogste opleiding:………………………

Hoogste Opleiding:……………………

Diploma behaald: ja/ nee

Diploma behaald: ja/ nee

Indien nee: aantal gevolgde

Indien nee: aantal gevolgde

schooljaren……………………………..

schooljaren……………………………..

Beroep:………………………………

Beroep:…………………………………

Telefoon werk:…………………………

Telefoon werk:…………………………

E-mail:…………………………………….

E-mail:……………………………………. Zie s.v.p. ommezijde

Geslacht: man/vrouw

Geslacht: man/vrouw

Burgerlijke staat:………………………

Burgerlijke staat:………………………













Gezinssamenstelling: moeder - vader- ….. jongen(s) -…….meisje(s) Heeft uw kind eerder een school bezocht? Zo ja, welke?

ja/ nee

Naam:…………………………………………………………… Adres:……………………………………………………………. Telefoon:………………………………………………………… Evt. contactpersoon:……………………………………………... Huidige groep:…………………Schooljaar:……………….…… Soort school:……………………………………………………..

Waarom is er van school veranderd?: ………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………. Hierbij verklaart de heer/ mevrouw ………………………………………….dat de hiervoor vermelde gegevens juist zijn. Plaats:……………………………………………… Datum:…………………………………………….. Handtekening:

Alleen te vullen door de school Geslacht:inman/vrouw Inschrijfdatum:……………………Groep:……………………Leerlinggewicht:…………… Burgerlijke staat:……………………… Uitschrijfdatum:…………………..Groep:……………………Reden:……………………… Relatie tot kind:…………………………. Bestemming: Naam:…………………………………………………………………… Geboortedatum:………………………… Groep (BO)………………………. Afdeling (VO)…………………… Geboorteplaats:………………………… Adres:…………………………………………………………………… Geboorteland:…………………………… Plaats:…………………………………………………………………... Nationaliteit:……………………………

Naam leerling…………………………………………………… Geboortedatum:………………………………………………… Invuldatum:………………………………………………………

Ontwikkelingsverloop van het kind Wilt u voor elk van de hieronder genoemde aspecten van de ontwikkeling van uw kind aangeven of er sprake is, of is geweest, van bijzonderheden die van belang kunnen zijn voor de verdere schoolloopbaan van uw kind. Zwangerschap en bevalling 1. Hoe verliep de zwangerschap? ……………………………………………….. 2. Duur van de zwangerschap? ……………………………………………….. 3. Hoe verliep de bevalling? ……………………………………………….. (waar bent u bevallen: thuis, ziekenhuis, evt. ingrepen) ……………………………………………….. 4. Wat was het geboortegewicht? ……………………………………………….. 5. Zag uw kind blauw? ……………………………………………….. 6. Heeft uw kind zuurstof gekregen ……………………………………………….. 7. Heeft uw kind in de couveuse gelegen? ………………………………………. 8. Wat was de APGAR score? ……………………………………………….. 9. Hoe verliep het voeden? ……………………………………………….. 10. Hoe verliep het slapen? ……………………………………………….. 11. Waren er andere bijzonderheden? ……………………………………………….. Ziektes en ziekenhuisopnamen Ja Nee Opmerkingen 1. Is uw kind vaak ziek? ? ? ……………………………. a) Om welke ziektes gaat dit? ……………………………………………….. 2. Gebruikt uw kind medicijnen? ? ? ……………………………. a) Welke medicijnen en waarvoor? ……………………………………………….. 3. Zijn er andere klachten? ……………………………………………..… Opmerkingen: …………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………….

36

Ontwikkeling tast

1. Speelde uw kind als baby met zijn handjes en voetjes? 2. Onderzocht uw kind voorwerpen door ze in de mond te stoppen en met de handen te pakken? 3. Was uw kind als baby gauw geïrriteerd als hij vastgehouden werd? 4. Vond uw kind het vervelend om gewassen te worden?

Ja

Nee

Opmerkingen

?

?

……………………………

?

?

……………………………

?

?

……………………………

?

?

……………………………

Opmerkingen: …………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… Ontwikkeling evenwicht Ja 1. Verstijfde uw kind als u hem optilde? ? 2. Huilde uw kind veel tijdens het wandelen in de wandelwagen? ? 3. Werd uw kind alleen rustig tijdens het Wandelen in de wandelwagen? ?

Nee ?

Opmerkingen ……………………………

?

……………………………

?

……………………………

Opmerkingen: …………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… Motoriek (zoals het nu is) Ja 1. Beweegt uw kind zich houterig en/ of onhandig? ? 2. Struikelt uw kind veel en/ of loopt uw kind vaak ergens tegenop? ? 3. Doet uw kind de bewegingen vaak te hard of te zacht? ? 4. Loopt uw kind veel op zijn tenen? ? 5. Zit uw kind vaak scheef of onderuitgezakt? ? 6. Is uw kind links- of rechtshandig? 7. Komt linkshandigheid in de familie voor?

Nee

Opmerkingen

?

……………………………

?

……………………………

? ?

…………………………… ……………………………

? ………………………………. ………………………………….. ……………………………..……

Opmerkingen: …………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… 37

Tast (zoals het nu is) Ja

Nee

1. Vermijdt uw kind het spelen met vieze dingen, zoals bijvoorbeeld modder en vingerverf? ? ? 2. Hoe vindt uw kind het om aangeraakt te worden? 3. Verzet uw kind zich als het bij iemand op schoot moet zitten? ? ? 4. Hoe vindt uw kind het als zijn gezicht gewassen of afgeveegd wordt? 5. Hoe vindt uw kind het als zijn haren en nagels worden geknipt? 6. Lijkt uw kind minder of juist meer last van pijn te hebben dan andere kinderen?

Opmerkingen

……………………… ……………………….. ..……………………… ………………………… ………………………….

..…………………………

Opmerkingen: …………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… Evenwicht (zoals het nu is)

1. Vindt uw kind het eng om hoog te klimmen? 2. Vermijdt uw kind spelletjes waarbij het evenwicht belangrijk is (bv. schommelen, draaien)? 3. Vangt uw kind zich slecht op als hij valt? 4. Valt uw kind opvallend veel? 5. Vermijdt uw kind angstvallig om te vallen? 6. Is uw kind snel wagenziek? 7. Is uw kind altijd in beweging?

Ja

Nee

Opmerkingen

?

?

………………………

?

?

………………………

? ?

? ?

……………………… ………………………

? ? ?

? ? ?

……………………… ………………………… …………………………

Opmerkingen: …………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………

38

Taal / spraak (zoals het nu is) Ja 1. Zijn er articulatieproblemen waardoor u uw kind moeilijk kunt verstaan? ? 2. Praat uw kind opvallend weinig? ? 3. Heeft uw kind problemen met het vertellen van een logisch verhaal? ? 4. Heeft uw kind problemen met het Begrijpen van een opdracht? ?

Nee

Opmerkingen

? ?

………………………… …………………………

?

…………………………

?

…………………………

Opmerkingen: …………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… Zien (zoals het nu is) Ja 1. Heeft uw kind een bril? ? 2. Heeft uw kind moeite om een voorwerp met de ogen te volgen? ?

Nee

Opmerkingen

?

………………………

?

…………………………

Opmerkingen: …………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… Emotioneel/ sociaal gedrag (zoals het nu is) Ja 1. Is uw kind gevoelig voor kritiek? ? 2. Is uw kind faal angstig? ? 3. Heeft uw kind problemen met het zich aanpassen aan veranderingen of onverwachte situaties? ? 4. Zijn er problemen op het gebied van samenspelen? ?

Nee

Opmerkingen

? ?

……………………… ………………………

?

………………………

?

………………………

Opmerkingen: …………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… Thuissituatie Ja 1. Wat doet uw kind graag thuis aan (spel)activiteiten?

Nee

Opmerkingen

……………………………………..…

39

2. Kan uw kind zich thuis alleen goed vermaken?

?

?

………………………

Opmerkingen: …………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… Tevens verzoeken wij u aan te geven of, in verband met bijzonderheden in het ontwikkelingsverloop van uw kind, hulpverleners zijn ingeschakeld en/of uw kind onder behandeling is, of is geweest van:

KNO arts:……………………………………………….. nee/ ja, periode:………………… Psycholoog:……………………………………………… nee/ ja, periode:………………… Logopedist:……………………………………………… nee/ ja, periode:………………… Fysiotherapeut:………………………………………….. nee/ ja, periode:………………… Ergotherapeut:………………………………………...nee/ ja, periode………………… Ambulante begeleiding:………………………………….nee/ ja, periode:………………... Andere, namelijk:……………………………………….. periode: ………………………….

Toelichting (evt. contactgegevens van betreffende arts/ therapeut): ……………………………………………………………………………………………….……… ……………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………. Hierbij verklaart de heer/ mevrouw ………………………………………….dat de hiervoor vermelde gegevens juist zijn. Plaats:……………………………………………… Datum: Handtekening: 40

Inschrijfformulier; Instructie Hoe te werken met het vernieuwde inschrijfformulie r? Inleiding In de herziene versie van het inschrijfformulier zijn een groot aantal vragen toegevoegd. Deze vragen gaan in op de ontwikkeling van het kind van het moment van de geboorte tot het moment van de daadwerkelijke schoolgang op ‘De Klim- Op’. Door het grote aantal vragen kan er een volledig beeld geschept worden van het kind en kunnen eventuele problemen al snel gesignaleerd worden. Er kan dan extra aandacht besteed worden aan het kind, zodat deze kan blijven participeren binnen de klas. De signa len In de hierna volgende kopjes zullen de gebieden waar het kind problemen in kan hebben aangekaart worden. Vervolgens kunt u in de werkmap, hoofdstuk ‘Schrijfproblematiek’, kopje ‘Oefeningen’ kijken welk materiaal u dit kind het beste kunt aanbieden om bepaalde problemen te doen verminderen. Mocht het grote problemen opleveren, kunt u in het hoofdstuk ‘Doorverwijzen’ terugvinden of het kind beter naar een therapeut verwezen kan worden. Tast Indien het kind negatief scoort (veel ‘ja’) bij deze vragen, kan dit duiden op tactiele overgevoeligheid of tactiele ondergevoeligheid. Wilbarger en Wilbarger (1991) omschrijven tactiele overgevoeligheid als volgt: kinderen met afweer voor gevoelsprikkels proberen te vermijden dat anderen hen aanraken en raken liever zelf niemand aan. Zij raken regelmatig over hun toeren van of verzetten zich tegen het wassen of knippen van hun haar. Ze kunnen zich gedragen alsof hun leven bedreigd wordt als ze zich moeten omkleden of gewassen moeten worden. Vaak kunnen deze kinderen bepaalde kleren, wasmerkjes of nieuwe kleren niet verdragen. Ze kunnen er een hekel aan hebben dicht bij anderen te zijn en vermijden plaatsen waar veel mensen tegelijk zijn. Zij kunnen geprikkeld raken als mensen per ongeluk tegen hen opbotsen. Vaak vinden ze het vervelend om hun handen of voeten vies te maken. Tactiele ondergevoeligheid is het tegenovergestelde van tactiele overgevoeligheid. Kinderen die onvoldoende tactiele informatie registreren in de hersenen worden ‘hongerig’ naar tastprikkels. Continu willen zij mensen of voorwerpen aanraken, ook in ongepaste situaties. Kinderen met tactiele ondergevoeligheid voelen niet snel pijn, zijn zich niet bewust van een verwonding en kunnen niet differentiëren tussen verschillende soorten aanraking. (Corstens - Mignot et. al. 2002).

Voor het schrijven betekent dit dat deze kinderen behoefte hebben aan een pen welke duidelijk voelbaar in de hand ligt (bijvoorbeeld een grip met bobbeltjes) en zodoende voldoende tactiele informatie registreert. De pen moet tevens van materiaal zijn wat de kinderen kunnen verdragen. Evenwicht Indien het kind negatief scoort ( veel ‘ja’) bij deze vragen, kan dit duiden op moeilijkheden met het evenwicht en de coördinatie. De volgende problemen kunnen hiervan een gevolg zijn: - Overgevoeligheid of onzekerheid ten opzichte van de zwaartekracht.

41

-

-

-

Dit komt tot uiting in een ongegronde angst voor verandering in houding en beweging. Deze kinderen zijn vaak bang om met hun voeten los te komen van de grond of om hun hoofd achterover te (laten) doen. Ondergevoeligheid ten opzichte van de zwaartekracht. Dit komt tot uiting in het niet inschatten van hoogtes en van gevaar van vallen en het niet inschatten van snel en gevaarlijk bewegen. Overgevoeligheid voor bewegen Het kind verdraagt vrijwel geen versnellingen (bijvoorbeeld autorijden) of snel rondjes draaien (bijvoorbeeld draaimolens), waardoor misselijkheid kan ontstaan. Ondergevoeligheid voor bewegen. Het kind verdraagt een buitensporige hoeveelheid versnellingen of het snel draaien van rondjes. Het kind dat ondergevoelig is voor bewegen heeft voortdurend beweging nodig om toch voldoende informatie over zijn/ haar lichaam te verkrijgen om zijn houding aan te kunnen passen.

(Corstens - Mignot, et.al., 2002)

Voor het schrijven betekent dit dat deze kinderen heen en weer wiebelen op de stoel, niet stil kunnen zitten en/ of zitten op één bil. Een balkussen kan uitkomst bieden. Meer informatie hierover is te vinden in de werkmap. Taal/ Spraak Articulatieproblemen kunnen hier naar boven komen. Kinderen die moeilijk zijn te verstaan en/ of weinig praten kunnen hier problemen mee hebben. Indien de problemen van vrij ernstige aard zijn, kan logopedie uitkomst bieden. Zien Er kan zowel een visuele over- als ondergevoeligheid naar boven komen. Visuele overgevoeligheid wordt door Wilbarger en Wilbarger (1991) als volgt omschreven; visuele overgevoeligheid kan een overgevoeligheid voor licht betreffen en visuele afleidbaarheid. Kinderen met dit probleem kunnen er een hekel aan hebben met bepaald licht naar buiten te gaan en/ of moeten altijd een hoed of zonnebril op om het licht buiten te sluiten. Zij zullen sneller met hun ogen knipperen, hun ogen dichtknijpen of oogcontact vermijden. Visuele ondergevoeligheid wordt omschreven als het niet bewust zijn van veranderingen en/ of het binnenkomen van objecten in het visuele veld en het kind is minder gevoelig voor veranderingen in beweging en kleur, terwijl het voldoende scherp ziet. Het kind kan echter ook een visuele beperkingen hebben die is op te lossen met een bril. Het kind geeft vaak hoofdpijn aan en knijpt met zijn/ haar ogen. Het is dan verstandig het kind te laten testen door een oogarts of opticien. Voor het schrijven betekent dit dat kinderen met deze problematiek letters, cijfers etc. minder goed kan waarnemen. Het kan helpen om het kind voornamelijk vanaf één kant licht aan te bieden. Dus niet het kind bij een raam laten zitten en TL- lampen boven het kind aan hebben staan. Ook kan het uitkomst bieden het kind voorin de klas te laten plaatsnemen. Er komen dan minder veranderingen binnen het visuele veld, wat het kind een bepaalde rust kan geven. Emotioneel/ Sociaal gedrag Indien het kind negatief scoort (veel ‘ja’) bij dit item, kan het kind baat hebben bij structuur. Door het kind duidelijk te maken wat er die dag gedaan wordt bijvoorbeeld door middel van een schema in symbolen (“eerst lezen, dan schrijven, dan pauze etc.”) weet het kind wat er van hem/ haar verwacht wordt en zullen er geen onverwachte situaties optreden. Dit kan een

42

kind rust geven, waardoor het kind zich beter kan concentreren op de lessen. Het kind wordt minder chaotisch en minder faalangstig. Motoriek Indien het kind negatief scoort (veel ‘ja’) bij dit item, kan dit duiden op een motorische achterstand. Geef het kind extra gelegenheid om met motorisch spelmateriaal te spelen uit de fijne motoriekkoffers of gebruik, indien nodig, de koffer van Henk Schweitzer. Houd de observatielijsten, welke na ieder half jaar ingevuld worden, goed in de gaten of er vooruitgang te zien is. Mocht het kind een motorische achterstand blijven houden, kijk dan in het hoofdstuk ‘doorverwijzen’ in de werkmap.

43

Observatielijsten Tijdens de jaren in de kleuterklas wordt er elk half jaar een observatielijst ingevuld door de leerkrachten. Deze lijsten zijn nu uitgebreid met motoriek onderdelen waarop gescoord kan worden. Op deze manier kan ook gekeken worden of een kind zich goed ontwikkeld. Als een kind achterloopt in de ontwikkeling kan gekeken worden of extra motorische activiteiten nodig zijn (zie hoofdstuk ‘Schrijfproblematiek’, kopje ‘Oefeningen’) of wellicht doorverwezen worden naar een specialist (zie hoofdstuk ‘Doorverwijzingen’). De observatielijsten bevinden zich op de volgende pagina’s. Hierdoor blijven de lijsten origineel en kunnen ze eventueel gekopieerd worden. Omdat de observatielijsten zijn aangepast aan de hand van de lijsten van ‘De Klim-Op’, bevinden deze zich niet in deze werkmap.

44

Bronnen Corstens- Mignot, M.A.A.M.G., Cup, E.H.C., van Hartingsveldt- Bakker, M.J. (2002) SOESSS, theorie en praktijk, Utrecht, uitgeverij Lemma, blz. 52 Wilbarger, P., Wilbarger, J.L. (1991) Zintuigelijke afweer bij kinderen in de leeftijd van 2 tot 12 jaar, een handleiding voor ouders en andere verzorgers

45

4. Motoriekkoffers In dit hoofdstuk zijn de stuklijsten opgenomen van het speelgoed wat in de motoriekkoffers zit. Tevens zal bij elk speelgoed aangegeven worden, voor welke vaardigheid het speelgoed kan dienen. Er is een onderverdeling gemaakt per klas.

Inhoud Stuklijst groep 1/2

Bladzijde 2

Stuklijst groep 3

5

Bronnen

8

46

Stuklijst groep 1/2 De gemiddelde leeftijd van een kind in groep 1/2 is vier tot zes jaar. Zoals in het hoofdstuk ‘Schrijven’ over de normale ontwikkeling van een kind te lezen is, leert het kind van deze leeftijd: - Subtiel gebruik van zijn/haar kracht. Kinderen vanaf vierjarige leeftijd zijn hiertoe in staat. - Binnen de lijntjes kleuren. Kinderen vanaf vierjarige leeftijd zijn hiertoe in staat. - Haptische perceptie. De kinderen leren in groep 1/2 een voorwerp herkennen en kunnen deze discrimineren in grootte, gewicht, vorm en oppervlak. Deze ontwikkeling is voor alledaagse voorwerpen volledig te noemen bij kinderen vanaf vijf jaar. - Vier pinnetjes te stabiliseren in de hand. Kinderen vanaf vierjarige leeftijd zijn hiertoe in staat. - Een pen omdraaien. Ook leert het kind met behulp van een schuifbeweging de pen in een optimale positie voor teken of schrijven te brengen. - Vijf pinnetjes te stabiliseren. Kinderen vanaf vijfjarige leeftijd zijn hiertoe in staat. Zij kunnen een translatie en rotatie uitvoeren met vijf pinnetjes. - Knippen. Kinderen van vier à vijf jaar zijn in staat om een rondje en een vierkantje uit te knippen. Materialen die zich in de motoriekkoffer van groep 1/2 bevinden, gaan in op deze ontwikkelingsvaardigheden. Materialen - Gekeurde ijsstokjes (constructie materiaal, maak er iets moois van op tafel of op de buik op de grond; opbouw spierspanning) o Fijne motoriek o Oog- hand coördinatie - Rijglieveheersbeestje (maak het lieveheersbeestje vast aan het blad) o Fijne motoriek o Oog- hand coördinatie o Motorplanning o Manipulatie - Steekbloemetjes (constructie materiaal; pak er vijf, één voor één in de hand en maak er uit de hand, zonder ze neer te leggen of behulp van buik of tafel, iets moois van) o Fijne motoriek o Oog- hand coördinatie o Motorplanning o Manipulatie - Kralenbeest (gekleurde giraf, duw met je duim aan de onderkant, probeer met één hand) o Dosering (kracht vinger) - Lieveheersbeestje maakt salto (knijp met één hand de stokjes naar elkaar toe) o Samenwerking beide handhelften o Motorplanning o Dosering (kracht hand) o Coördinatie - Veters binden o Aanleren veters strikken o Fijne motoriek o Manipulatie

47

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Pocketpuzzel (maak er een figuur van met twee handen zonder op tafel te steunen) o Oog- hand coördinatie o Manipulatie o Fijne motoriek Vliegende propeller (zet de propeller op het stokje en wrijf stokje tussen de handen) o Tweehandig werken o Kracht Stuiterballen en tennisballen (+ schietschijf, laat de bal op schietschijf vallen, zo dicht mogelijk bij het midden, kan met punten) o Grove motoriek o Coördinatie o Motorplanning Knikkers (+ knikkerbaan, zorg dat de knikker naar de juiste plek gaat) o Fijne motoriek o Grove motoriek o Tweehandig werken o Motorplanning Muntjes (± vijf muntjes één voor één in een hand oppakken en weer terugleggen) o Fijne motoriek o Translatie o Stabilisatie o Rotatie Dobbelstenen (± drie/vier dobbelstenen één voor één in een hand oppakken en weer terugleggen of torentje bouwen) o Fijne motoriek o Manipulatie o Translatie o Stabilisatie o Rotatie Frisbee/ bord (+ knikkers/ golfbal; ronddraaien in het bord) o Tweehandig werken o Samenwerking beide lichaamhelften o Grove motoriek o Dosering/ kracht o Oog- hand coördinatie Knotsen (gooien/ vangen) o Grove motoriek o Oog- hand coördinatie Grote mikadostokken (twee handen vasthouden van één stok en dan tegelijkertijd met linker en rechterhand naar een andere kleur gaan) o Grove motoriek o Tweehandig werken o Samenwerking beide lichaamshelften o Dosering/ kracht Vang de bal o Grove motoriek o Oog- hand coördinatie o Dosering

48

-

-

-

-

-

-

Chinese ballen (beide in één hand en dan langs elkaar bewegen) o Stabilisatie o Rotatie o Fijne motoriek o Samenwerking beide handhelften Stormschijfjes o Oog- hand coördinatie o Dosering/ kracht o Tweehandig werken Mini doolhofjes o Oog- hand coördinatie o Fijne motoriek Tollen (leren tollen, daarna meerdere tollen tegelijk laten draaien, kan met twee kinderen) o Fijne motoriek o Manipulatie o Dosering Kralen rijgen (kralen uit een doosje pakken, manipulatie, en aan touwtje rijgen) o Fijne motoriek o Manipulatie o Stabilisatie o Tweehandig werken o Oog- hand coördinatie Massageballetjes (in de hand rollen en vergelijken met andere materialen) o Tactiele waarneming

Om de motorische ontwikkeling zoveel mogelijk te stimuleren, is het beter om de kinderen meerdere malen per week voor bijvoorbeeld een kwartier te laten oefenen/spelen. Dit heeft meer effect dan eens per week een uur lang.

49

Stuklijst groep 3 De gemiddelde leeftijd van een kind in groep 3 is zes à zeven jaar. Zoals in het hoofdstuk ‘Schrijven’ over de normale ontwikkeling van een kind te lezen is, leert het kind van deze leeftijd: - Ontwikkeling van de haptische perceptie. - Toenemende precisie in het gebruik van handkracht. - Toename van éénhandige en bilaterale manipulatieve vaardigheden. - Combinaties van manipulatie vaardigheden met gebruik van stabilisatie. - Complexere knipactiviteiten (verschillende soorten scharen worden opgenomen in de aparte leskist en komen in de motoriekkoffer niet aan bod). Materialen die zich in de motoriekkoffer van groep 3 bevinden, gaan in op deze ontwikkelingsvaardigheden. Materialen - Rijglieveheersbeestje (maak het lieveheersbeestje vast aan het blad) o Fijne motoriek o Oog- hand coördinatie o Motorplanning o Manipulatie - Steekbloemetjes (constructie materiaal; pak er vijf, één voor één in de hand en maak er uit de hand, zonder ze neer te leggen of behulp van buik of tafel, iets moois van) o Fijne motoriek o Oog- hand coördinatie o Motorplanning o Manipulatie - Stuiterballen en tennisballen (gooien en vangen) o Grove motoriek o Coördinatie o Motorplanning - Knikkers o Fijne motoriek o Grove motoriek o Tweehandig werken o Motorplanning - Muntjes (± vijf muntjes één voor één in een hand oppakken en weer terugleggen/ in spaarpot) o Fijne motoriek o Translatie o Stabilisatie o Rotatie - Dobbelstenen (± drie/vier dobbelstenen één voor één in een hand oppakken en weer terugleggen of torentje bouwen) o Fijne motoriek o Manipulatie o Translatie o Stabilisatie o Rotatie - Vang de bal o Grove motoriek

50

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

o Oog- hand coördinatie o Dosering Chinese ballen (beide in één hand en dan langs elkaar bewegen) o Stabilisatie o Rotatie o Fijne motoriek o Samenwerking beide handhelften Tollen (leren tollen, daarna meerdere tollen tegelijk laten draaien, kan met twee kinderen) o Fijne motoriek o Manipulatie o Dosering Kralen rijgen (kralen uit een doosje pakken, manipulatie, en aan touwtje rijgen) o Fijne motoriek o Manipulatie o Stabilisatie o Tweehandig werken o Oog- hand coördinatie Massageballetjes (in de hand rollen en vergelijken met andere materialen) o Tactiele waarneming Stormschijfjes o Oog- hand coördinatie o Dosering/ kracht o Tweehandig werken Bouwtoren o Oog- hand coördinatie o Dosering/ kracht Vier op een rij (pak vijf fiches één voor één in de hand en speel ze één voor één vanuit de hand) o Fijne motoriek o Manipulatie o Translatie o Stabilisatie o Rotatie Scoubidou touwtjes o Fijne motoriek o Oog- hand coördinatie o Dosering/ kracht Boter kaas en eieren o Fijne motoriek o Oog- handcoördinatie Strijkkralen (uit het doosje pakken met pincetgreep) o Fijne motoriek o Manipulatie o Stabilisatie Klein speelgoed: o Dosering: 8 wasknijpers met daarop een muisje (medium) 8 wasknijpers (mini) o Fijne motoriek/ manipulatie: 1 pincet,

51

-

6 muizen (klein) 10 spinnen (klein, plastic) 5 vliegen (klein, plastic) o Oog- hand coördinatie/ fijne motoriek: 8 schakels 10 paperclips 10 flippo’s 10 bouwschijfjes 2x bout + moer (constructiemateriaal) o Fijne motoriek/ manipulatie: 4 auto (mini, hout) 5 jumping beans 5 Chinese gelukspoppetjes o Fijne motoriek/ manipulatie: 2 staan/ zit poppetjes (hout) 2 kleine poppetje (plastic) 5 dinosaurusjes (mini) Touwtje + boekje met touwfiguren o Oog- hand coördinatie

Om de motorische ontwikkeling zoveel mogelijk te stimuleren, is het beter om de kinderen meerdere malen per week voor bijvoorbeeld een kwartier te laten oefenen/spelen. Dit heeft meer effect dan eens per week een uur lang.

52

Bronnen Toys for two hands speelgoed, Groningen. Geraadpleegd op 18 juli 2006 http://www.toys42hands.nl

53

5. ‘Schrijven zonder pen’ In dit hoofdstuk vindt u informatie over ‘Schrijven zonder pen’ van Henk Schweitzer. Onder het kopje ‘Stuklijst materialenkist’ staat een lijst met alle materialen die in de materialenkist aanwezig moeten zijn. Onder ‘Overzicht oefeningen’ kunt u uitzoeken welke oefeningen voor een kind geschikt zijn. Tenslotte vindt u helemaal achteraan de kopieerbladen van ‘Schrijven zonder pen’.

Inhoud Stuklijst materialenkist

Bladzijde 2

Overzicht oefeningen Evenwicht Bovenarm Onderarm Symmetrie Dissociatie Oog- handcoördinatie Handigheid

3 3 4 4 5 5 6 6

Kopieerbladen

7

54

Stuklijst materialenkist De volgende materialen vindt u in de materialenkist: -

Lint Evenwichtsplank Bierviltjes ‘Vierkant’ (van springtouw) Ballonnen (groot en klein) Knikkers Bakje (om knikker in te doen met tenen) Zacht balletje Tennisbal Bal (middel grote) Frisbee Houten blokken (3 stuks) Pittenzakken (3 stuks) Ronde plank Sambabal Voetbal Stormschijfje Wasknijpers Springtouw Plastic knotsen (3 stuks) Stok (met kleuren, 3 stuks) Ei Kranten Flippo’s Satéprikkers Rietjes Stokje of potlood Chinese ballen

Niet alle materialen passen in de materialenkist. Een matje voor de grondoefeningen en een hoepel kunnen het best uit de gymzaal gehaald worden.

55

Overzicht oefeningen Hieronder vindt u een overzicht van alle oefeningen die op de kopieerbladen worden aangeboden. De oefeningen zijn onderverdeeld in verschillende categorieën, zoals evenwicht, bovenarm en handigheid. In dit overzicht kunt u snel terugvinden welke oefeningen u een kind kan aanbieden. Voor een kind in groep één bijvoorbeeld, kijkt u naar het rijtje onder groep 1 (met stipjes aangegeven), welke oefeningen geschikt zijn voor een kind in deze groep. Bij niveau kunt u vervolgens de moeilijkheidsgraad van de oefeningen bepalen; begint u bij de gemakkelijkste oefening, of wellicht bij niveau 2. Achter het niveau kunt u tevens zien, waarom het niveau veranderd. Bijvoorbeeld bij onderstaand stukje over evenwicht, wo rdt het niveau hoger, omdat het steunvlak verkleint. De bladzijde aanduiding tenslotte verwijst naar de bladzijde nummers op de kopieerbladen. Evenwicht Kijk maar, ik kan al… Wat kun je beter?

Oefening Deegrol Voetje tik Hoofd stil & zit Grote bal(anceren) Wiebelzitten Olifant achteruit Olifant vooruit Hoofd stil Lange Jan Hondje plas – gekruist Hondje plas Staand aankleden Tenensprong Tenen Hakken & tenen Vierkant Kozakkensprong Wiebelplank Ballonvoetbal Knikker Ooievaar Kleren van de ooievaar Tik aan & blijf staan De klok De slapende ooievaar

-

goed stilzitten, stilstaan. ik heb een goede hoofd- en rompbalans ik heb een goede coördinatie ik heb een goede spierspanning

Niveau 1 1 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 5

Groot steunvlak ’’ 3/4 steunpunten ’’ ’’ ’’ ’’ 2 steunpunten ’’ ’’ ’’ ’’ ’’ ’’ ’’ ’’ ’’ ’’ 1 steunpunt ’’ ’’ ’’ ’’ ’’ Ogen dicht

Groepen 1 2 3

4

Blz.

? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ?

? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ?

1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 6 6 7 7 8 8 9 9 10 10 11 11 12 12 13

? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ?

? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ?

56

Bovenarm Kijk maar, ik kan al… Wat kun je beter?

Oefening Verkeersagent Klap & klap Klap & klap overal Reis om je lichaam Zaaier Reuzenrad Handblok Frisbee & draai Plank & bal 1 Plank & bal 2

- een balletje in een frisbee ronddraaien. - mijn bovenarmen goed bewegen.

Niveau 1 1 1 2 2 3 4 4 4 4

Schouders ’’ ’’ Boven- en onderarm ’’ Combinaties + Materiaal ’’ ’’ ’’

Groepen 1 2 3

4

Blz.

? ? ? ? ? ? ? ? ? ?

? ? ? ? ? ? ? ? ? ?

? ? ? ? ? ? ? ? ? ?

13 14 14 15 15 16 16 17 17 18

Groepen 1 2 3

4

Blz.

? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ?

? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ?

18 19 19 20 20 21 21 22 22 23 23 24

? ? ? ? ? ? ? ? ? ?

Onderarm Kijk maar, ik kan al… Wat kun je beter?

Oefening Mixer Pols los Schroef Keer om Sambabal Effectbal Ruitentikker Lint Zweep Touwtje & spring Circustruc Hoepel terug

- een hoepel terug laten komen. - mijn onderarm(en) goed bewegen.

Niveau 1 1 1 1 2 2 2 3 3 3 4 4

Polsbeweging ’’ ’’ ’’ Pols = materiaal ’’ ’’ Pols = coördinatie ’’ ’’ Pols = oog - hand ’’

? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ?

? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ?

57

Symmetrie Kijk maar, ik kan al… Wat kun je beter?

- goed met twee handen samenwerken. - zitten aan een tafel of op een stoel.

Oefening

Niveau

Benen & buik Rollerbal Rollerbal & hoog Rollerbal & handen weg Waaier Waaier open & dicht Til op De stok & buiten De stok & buiten – binnen

1 1 1 1 2 2 3 3 3

Bovenarm ’’ ’’ ’’ Handen ’’ Oog & hand ’’ ’’

Groepen 1 2 3

4

Blz.

? ? ? ? ? ? ? ? ?

? ? ? ? ? ? ? ? ?

? ? ? ? ? ? ? ? ?

24 25 25 26 26 27 27 28 28

Groepen 1 2 3

4

Blz.

? ? ? ? ? ? ? ? ? ?

? ? ? ? ? ? ? ? ? ?

29 29 30 30 31 31 32 32 33 33

? ? ? ? ? ? ? ? ?

Dissociatie Kijk maar, ik kan al… Wat kun je beter?

Oefening Omgekeerd Bal je vuist Eitje breek De waaier om & om Vingers spreiden Neusje tik Vliegende vinger De krant De stok om & om Rollerbal & hand weg

- schrijven en stilzitten. - vloeiend bewegen.

Niveau 1 1 1 1 1 2 2 2 3 3

Onderarm ’’ ’’ ’’ ’’ Samenwerken ’’ ’’ + Materiaal ’’

? ? ? ? ? ? ? ? ? ?

? ? ? ? ? ? ? ? ? ?

58

Oog - handcoördinatie Kijk maar, ik kan al… Wat kun je beter?

- een bal stuiten en vangen. - ogen en handen samen laten werken.

Oefening

Niveau

Ballon stil Ballon om & om Vallende bal Grijper Bal & stuit Stokje & rietje Stok omhoog Stok omlaag Werpstok Werpstok & twee Bal & plank Ballon & pak over Jongleren

1 1 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3

Traag ’’ Snel ’’ ’’ ’’ ’’ ’’ Sneller / zwaarder ’’ ’’ ’’ ’’

Groepen 1 2 3

4

Blz.

? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ?

? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ?

? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ?

34 34 35 35 36 36 37 37 38 38 39 39 40

Groepen 1 2 3

4

Blz.

? ? ? ? ? ? ? ? ? ?

? ? ? ? ? ? ? ? ? ?

40 41 41 42 42 43 43 44 44 45

? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ?

Handigheid Kijk maar, ik kan al… Wat kun je beter?

- in een potlood klimmen. - vingers handiger bewegen.

Oefening

Niveau

Duimen draaien Lintje rollen lang Draaiviltje Klimmen Bal vast Gek tellen Lintje rollen wijd Duimen pakken Chinese ballen Draaibal

1 1 2 2 2 3 3 3 3 3

Makkelijk ’’ Naar ’’ ’’ Moeilijk ’’ ’’ ’’ ’’

? ? ? ? ? ? ? ? ? ?

? ? ? ? ? ? ? ? ? ?

59

Kopieerbladen Hierachter vindt u de kopieerbladen van ‘Schrijven zonder pen’. Als eerste vindt u het mapje waar de oefeningen in bewaard kunnen worden. Voor elk kind kunnen alle te geven oefeningen gekopieerd worden. Als een oefening goed volbracht is, mag het kind deze afknippen, eventueel inkleuren en in het mapje bewaren. Als alle gewenste oefeningen gedaan zijn, kan het kind dit mapje mee naar huis nemen, zodat deze oefeningen ook thuis gedaan kunnen worden. Wij adviseren om ongeveer drie maanden met het kind te oefenen (Kampstra, T. kinderergotherapeut) . Mochten de problemen dan nog bestaan of mocht er geen vooruitgang zijn geboekt, raden wij aan om de ouders van het kind het advies tot doorverwijzen te geven. Informatie hierover vindt u in het hoofdstuk ‘Doorverwijzen’. De kopieerbladen zijn de originele bladen uit de methode. Daarom zijn deze hier niet aanwezig.

60

6. Diagnoses In dit hoofdstuk zullen wij informatie geven over een aantal diagnoses die in het regulier basisonderwijs worden gezien, namelijk ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder), DCD (Development Co-ordination Disorder) en PDD-NOS (Pervasive Development Disorder-Not Otherwise Specified). Bij deze stoornissen worden ook vaak motoriek- en schrijfproblemen gezien. Let wel, het is niet zo dat kinderen met een van deze diagnoses meteen verdacht moeten worden van motoriek- of schijfproblemen en ook andersom moeten kinderen met alleen motoriek- of schrijfproblemen niet van een van deze diagnoses verdacht worden!

Inhoud: ADHD * Wat is ADHD? Wat betekent dit voor school? Tips DCD*

Bladzijde 2 2 3 3

Wat is DCD? Wat betekent dit vo or school? Tips

5 5 6 6

PDD-NOS* Wat is PDD-NOS Wat betekent dit voor school? Tips

7 7 8 8

Bronnen

10


61

ADHD Wat is ADHD? (www.balansdigitaal.nl) De afkorting ADHD staat voor Attention Deficit Hyperactivity Disorder, oftewel Aandacht Tekort Hyperactiviteit Stoornis. Dit houdt in dat kinderen met ADHD moeite hebben om hun aandacht ergens bij te hebben; zich te concentreren. Tevens zijn deze kinderen doorgaans heel erg druk; hyperactief en kunnen zij heel impulsief zijn, waarbij ze niet nadenken voordat ze iets doen. Het verwarrende is echter vaak, dat kinderen met ADHD zich soms juist wel goed kunnen concentreren. Dit ontlokt dan de negatieve opmerking ‘Ze kunnen het wel, maar willen het niet’. Dit is echter niet juist; kinderen met ADHD kunnen zich inderdaad wel concentreren, maar hebben hier veel sterkere prikkels voor nodig dan een kind zonder ADHD. Er zijn drie typen ADHD te onderscheiden. Dit zijn ADHD met voornamelijk aandacht- en concentratieproblemen (ook wel ADD (Attention Deficit Disorder) genoemd), ADHD met voornamelijk hyperactiviteit en impulsiviteit en het gecombineerde type waarbij de kinderen zowel aandacht- en concentratieproblemen hebben, als wel hyperactief en impulsief zijn. Dit laatste type komt het meeste voor. De kenmerken van kinderen met ADHD (het gecombineerde type) zijn als volgt: Zij: -

kunnen moeilijk blijven zitten zijn snel afgeleid wiebelen, draaien en friemelen veel kunnen moeilijk op hun beurt wachten geven antwoord voordat de vraag is gesteld kunnen moeilijk instructies volgen kunnen moeilijk blijvend de aandacht richten hollen van de ene activiteit naar het andere kunnen niet rustig spelen praten overdreven veel vallen anderen in de rede luisteren niet naar wat anderen zeggen raken veel kwijt of verliezen vaak wat storten zich vaak in gevaarlijke situaties

Maar ze kunnen ook: -

spontaan en open zijn een enorme creativiteit hebben energiek en enthousiast zijn humor hebben gevoelig en zorgzaam zijn een goed inlevingsvermogen hebben

62

Kenmerken van ADD (dus zonder hyperactiviteit) zijn: -

Te stil en angstig gedrag Dromerigheid Passiviteit Teruggetrokkenheid Gebrek aan zelfcontrole Traag leertempo Te weinig zelfcontrole

De diagnose ADHD of ADD kan worden gesteld door een deskundige kinderarts of psychiater, eventueel in samenwerking met een neuropsycholoog. De deskundige gaat na of er kenmerkende symptomen van ADHD of ADD zijn en baseert zich daarbij op informatie uit verschillende bronnen, met name de ouders en leerkrachten. Daarna wordt de ernst van het niet goed functioneren bepaald. De behandeling van kinderen met ADHD bestaat niet uit één methode, maar vaak uit een combinatie van informatie en inzicht geven in de stoornis, medicatie, opvoedingsondersteuning, gedragstherapie en/of sociale vaardigheidstrainingen en begeleiding op school. ADHD gaat niet over door medicatie en/of gedragstherapie, maar deze behandelingen bieden wél mogelijkheden om er beter mee om te gaan en bijkomende problemen te voorkomen.

Wat betekent dit voor school? Het moge duidelijk zijn dat een kind met ADHD in de klas, meer moeite kan kosten dan een kind zonder deze diagnose. Hoegenaamd alle kenmerken van ADHD en ADD hebben invloed op het functioneren van het kind op school. Daarbij komt dat er bij een vermoeden van ADHD vaak ook de leerkrachten worden gevraagd voor informatie om dit vermoeden te bevestigen of te ontkrachten. Deze informatie houdt vaak in dat er een scorelijst gedurende een aantal dagen of weken moet worden ingevuld, waarbij het gedrag van het kind moet worden bijgehouden. Aan de hand van deze lijst kan mede worden bepaald of het gedrag van het kind voldoet aan de DSM-IV (Diagnostic and Statistics Manual-IV. Vertaling: Diagnostisch en Statistische Handleiding, deel 4. Het internationale handboek met beschrijving van psychiatrische stoornissen) criteria van ADHD.

Tips: Hier volgen praktische aanwijzingen voor de beste aanpak van een kind met ADHD (van Lieshout, 2002: -

-

Zie toe op medicatie- inname. Medicijnen werken in zeventig procent van de gevallen, krachtig, weliswaar met een korte termijn effect. Hierdoor kan het voorkomen dat een kind zijn medicatie ook op school of bijvoorbeeld tijdens schoolreisjes moet innemen. Het meest gebruikte medicijn is Ritalin. Daarbij kunnen Strattera en Concerta (dit heeft een langere werking dan de andere medicatie) ook voorgeschreven worden. Structureer blijvend voor, herhaal steeds regels en afspraken.

63

-

-

-

Geef korte, duidelijke opdrachten. Zorg voor voldoende prikkelende, uitdagende lesstof, anders verslapt de aandacht gemakkelijk. Zie de onmacht, ADHD is een ontwikkelingsstoornis van het remsysteem. Daarom zijn er voor deze kinderen meer en sterkere bekrachtigers nodig. Reageer steeds snel en effectief, zowel op gewenst als ongewenst gedrag. Blijf het positieve, pittige, energierijke, vertederende kind achter de druktemaker zien. Verbeter de zelfcontrole door het aanleren van de ‘stop-denk-doe’ methode (een cognitieve techniek): ‘Stop’- wat is precies het probleem? ‘Denk’- welke mogelijkheden zijn er? ‘Kies’- welke oplossing kies je? ‘Doe’- ga aan de slag met de gekozen oplossing. ‘Keur’- werkte de oplossing? Ben je nog niet tevreden, kijk dan of een andere oplossing wel werkt. Het is handig om deze denkstappen te visualiseren op kaartjes. Stel gewoon vriendelijk, maar strikt wat de jongere moet doen. Laat je niet tot discussies verleiden, verbaliseer niet te veel. Geef het kind alternatieven voor het negatieve gedrag; hoe zou het kind iets beter op kunnen lossen? De ICCM – Integrated Child’s Core Method. Dit is een methode die zich richt op de vier kernpunten: voeding, benadering/omgeving, massage en (speelse) oefeningen. Deze methode wordt besproken in het boek ‘Voorbij ADHD’ (zie boekenlijst onderaan dit stuk) en is vooral voor ouders met een kind met ADHD het lezen waard.

Een heel beweeglijk kind kan baat hebben bij het gebruik van een wiebelkussen. Dit met lucht gevulde kussen, kan op de stoel van het kind geplaatst worden en kan het rust geven. Een ander hulpmiddel kan een verzwaard vestje zijn. Dit met gewichten verzwaarde vest zorgt ervoor dat het kind letterlijk op de stoel gehouden wordt. Dit kan het drukke kind ook helpen rust te vinden. Deze vesten kunnen echter alleen door bijvoorbeeld een ergotherapeut geadviseerd worden. Mocht een kind dus geen baat hebben bij een wiebelkussen en is het echt over beweeglijk, kan overwogen worden het kind naar een therapeut te verwijzen (voor procedure, zie hoofdstuk doorverwijzen). Het klinkt misschien gek, maar het kind ergens op laten kauwen kan het helpen zijn of haar aandacht beter bij de les te houden. Een mogelijkheid hiervoor is bijvoorbeeld kauwgom, maar er zijn ook zogenaamde ‘kauwtouwtjes’ te krijgen. Deze rubbertjes of touwtjes hebben hetzelfde effect als kauwgom, zonder dat het kind zit te snoepen. Deze kauwtouwtjes kunnen ook via een therapeut aangeschaft worden. Verder zijn de volgende boeken en website nuttig voor informatie over ADHD: -

Zit stil! Op school – omgaan met ADHD in de klas. Geschreven door: Rite Bollaert. ISBN 90-209-4872-5 Voorbij ADHD. Geschreven door: Coline Jongerden. ISBN 90-6030-640-6 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen. Geschreven door: Trix van Lieshout. ISBN 90-313-3727-7 Vereniging Balans - www.balansdigitaal.nl

64

DCD Wat is DCD? (www.balansdigitaal.nl) DCD staat voor Developmental Coördination Disorder, in het Nederlands vertaald als stoornis in de ontwikkeling van de coördinatie van bewegingen. Dit is een verzamelnaam voor een aantal kenmerken van (licht) gestoorde motorische functies, zoals een lage spierspanning, een grote bewegingsonrust, coördinatieproblemen of problemen met fijnmotorische vaardigheden. Deze problemen kunnen apart voorkomen, maar veel vaker treden ze in combinatie op. DCD wordt officieel vast gesteld aan de hand van criteria uit DSM-IV (het internationale handboek met beschrijving van psychiatrische stoornissen). Volgens de DSM is DCD/dyspraxie te herkennen aan de volgende kenmerken: -

-

-

De uitvoering van dagelijkse handelingen, welke motorische coördinatie vereisen, is beduidend slechter dan verwacht", gezien de chronologische leeftijd van een kind en het gemeten intelligentieniveau. Dit kan tot uiting komen in het later bereiken van motorische mijlpijlen (zoals lopen, kruipen, zitten), in het laten vallen van voorwerpen, ‘houterigheid’, slechte prestaties bij sport, of een slecht handschrift. De aandoening beïnvloedt zichtbaar de schoolse prestaties of algemene dagelijkse activiteiten. De aandoening is niet het gevolg van een medische conditie (zoals cerebrale parese (verlamming) of spierdystrofie), en voldoet niet aan de criteria van een Pervasieve Ontwikkelingsstoornis (PDD-NOS, zie volgend hoofdstuk) Als er sprake is van mentale retardaties, moeten de motorische problemen ernstiger zijn dan de problemen die normaal gesproken bij mentale retardatie voorkomen.

Signalen van afwijkende motoriek zijn op jonge leeftijd niet eenvoudig te constateren. De ontwikkeling van het zenuwstelsel van jonge kinderen met de daarbij behorende zogenaamde motorische mijlpalen kent een grote variatie. Bij de helft van de kinderen bij wie later DCD-problemen worden geconstateerd, wordt dat op de peuter- en kleuterleeftijd niet opgemerkt. Aan de andere kant kunnen op jonge leeftijd DCD-problemen worden geconstateerd die later vanzelf verdwijnen. Om DCD vast te kunnen stellen is observatie en onderzoek nodig van het kind, door bijvoorbeeld een revalidatie- of kinderarts, kinderfysiotherapeut, of neuroloog. Hoewel een deel van de kinderen met DCD over de problemen lijkt heen te groeien, kan onderzoek en/of behandeling wel nodig zijn. Enerzijds omdat ernstige stoornissen met een voortschrijdend karakter (zoals een spierziekte) moeten worden uitgesloten. Anderzijds omdat het belangrijk is nauwkeurig te onderzoeken op welke terreinen de motorische problemen het kind belemmeren in zijn functioneren. Het soort therapie hangt af van het soort motorische probleem, de leeftijd van het kind, zijn verstandelijke vermogens en de aanwezigheid van eventueel bijkomende stoornissen.

65

Wat betekent dit voor school? DCD kan bij kinderen in verschillende situaties problemen geven. Handelingen zoals lopen, klimmen, schrijven of knippen kosten een kind met DCD soms veel moeite. Veel kinderen met DCD werken hierdoor traag of komen niet goed mee op school. Ook vinden ze het vaak moeilijk om met de juiste motoriek te reageren. Bijvoorbeeld om een bal te vangen. Daarnaast zijn er kinderen die zich moeilijk kunnen concentreren en die moeite hebben met het horen, zien en begrijpen van wat er om hen heen gebeurt.

Tips: Uit verschillende onderzoeken is gebleken dat kinderen met DCD meer baat hebben bij het doelgericht aanleren van vaardigheden, in plaats van omliggende vaardigheden. Als een kind met DCD bijvoorbeeld geen veters kan strikken, kan je beter het veterstrikken oefenen in plaats van de fijne motoriek trainen met spelletjes die niets met veterstrikken te maken hebben. Deze aanpak heeft meer effect op het eindresultaat (het kunnen veterstrikken). Het volgende boek en website kunnen wellicht nuttig zijn: -

Mijn kind is onhandig - Omgaan met visuomotorische problemen. Geschreven door: Wendy Peerlings. ISBN 90-209-5725-2 Vereniging Balans - www.balansdigitaal.nl

66

PDD-NOS Wat is PDD-NOS? (www.balansdigitaal.nl) PDD-NOS staat voor Pervasive Developmental Disorder - Not Otherwise Specified. In het Nederlands betekent dit Pervasieve Ontwikkelings Stoornis - Niet Anders Omschreven. Pervasieve Ontwikkelings Stoornis is de overkoepelende naam voor stoornissen waar ook autisme onder valt. Met PDD-NOS wordt een restcategorie aangeduid die kenmerken heeft van het autisme, maar niet genoeg om zo te worden genoemd. Pervasief betekent (in het Latijn) doordringen. Het wil zeggen dat we bij pervasieve stoornissen te maken hebben met problemen die doordringen in verschillende ontwikkelingsgebieden van een kind. Dat kan bij kinderen met PDD-NOS de taalontwikkeling zijn, de motorische ontwikkeling, het reageren op interne en externe prikkels, maar vooral het vermogen zich op anderen te richten en het eigen gedrag in sociale situaties goed te besturen. Bij kinderen met PDD-NOS ontwikkelen het sociale begrip en de sociale intuïtie zich zeer moeizaam. Dat maakt hen vaak onzeker en angstig. Ter voorkoming van deze angst houden zij zich graag vast aan bekende regels en patronen. In hun interesses kunnen ze zelfs star en dwangmatig zijn. De problemen uiten zich bij een kind met PDD-NOS verschillend per leeftijd. De problemen worden groter naarmate het kind meer in de buitenwereld gaat functioneren. Kinderen met PDD-NOS kunnen opvallen door: -

Onhandig en angstig gedrag in sociale situaties Weinig begrip en gebruik van non- verbale signalen (oogcontact, gelaatsexpressie, lichaamshouding) Het niet of nauwelijks leren van sociale ervaringen Het ontbreken van wederkerigheid in het contact Een eenzame, gesloten indruk te maken Zich angstig te tonen voor veranderingen Fanatiek vast te houden aan bepaalde routines Zich koppig en driftig te uiten (ingegeven door angst) Een eenzijdige belangstelling tonen Rigide en dwangmatige gedragspatronen te ontwikkelen Overgevoeligheid voor zintuiglijke prikkels Of juist weinig gevoeligheid voor geluiden, beelden, temperaturen of aanrakingen Een trage taalontwikkeling Eigenaardig ouwelijk taalgebruik Taal in alle gevallen letterlijk nemen Een onhandige, stijve motoriek

Kinderen met PDD-NOS kunnen onderling sterk verschillen in de ernst van de kernproblemen en het aantal en de ernst van de bijkomende problemen. PDD-NOS is een kinderpsychiatrische diagnose die (nog) niet is vast te stellen aan de hand van exacte gegevens. De diagnose wordt gesteld aan de hand van systematisch verkregen gegevens van de ouders, leerkrachten en bevindingen uit onderzoek van diverse deskundigen uit de medische en psychologische beroepsgroep. Doorgaans wordt de diagnose door een arts

67

gesteld en vindt er, vooral ook als er medicatie wordt voorgeschreven, een lichamelijk onderzoek plaats.

Wat betekent dit voor school? Het kind met PDD-NOS kan zich minder makkelijk afstemmen op verwachtingen van de omgeving. Het is belangrijk dat leerkrachten van deze kinderen zich dat realiseren en dat ze inzien dat het starre gedrag wordt geleid door angst en geen kwestie is van koppigheid. Voor het kind zelf betekenen de gevolgen van PDD-NOS vaak een ernstige beperking in het dagelijks functioneren. Dit is uiteraard afhankelijk van de samenstelling en de ernst van de stoornis. Kinderen met PDD-NOS zijn door hun problemen in de sociale omgang vaak heel onzeker en eenzaam. Angsten komen bij hen meer dan gemiddeld voor. Op school functioneren deze kinderen vaak onder hun intelligentieniveau. Vrienden maken en vriendschappen onderhouden is voor deze kinderen een extreem moeilijke opgave.

Tips: Hier volgen praktische aanwijzingen voor de beste aanpak van een kind met PDD-NOS (van Lieshout, 2002): -

-

-

-

-

Accepteer het kind in zijn eigen(aardig)heid en pas de omgeving en je verwachtingen blijvend aan het kind met PDD-NOS aan. Wees je er steeds van bewust dat hij en eigen betekenis geeft aan de wereld, hij ervaart die wereld op een heel eigen, andere manier dan anderen. Creëer veiligheid door structuur en nabij- zijn, bescherm hem waar nodig, Duidelijkheid en structuur in ruimte, tijd en activiteit zijn belangrijk. Onrust en aandachtstoornissen komen namelijk voort uit innerlijke verwarring en angst en niet, zoals bij kinderen met ADHD, uit impulsiviteit en een concentratiestoornis. Leer gedrag alleen aan door veel herhalen, in programmeren, voorzeggen en uitleggen. Probeer zo zijn zelfcontrolemogelijkheden te vergroten. Stel duidelijk wat je denkt dat er gebeurd is. Duid zelf de situatie. Trap niet in de valkuil te vragen wat er gebeurd is dan loop je gemakkelijk vast in zijn redeneringen. Maak steeds expliciet wat hij zelf niet ziet, merkt of aanvoelt. Doel geen appèl op emoties, op zijn invoelend vermogen; dit ontbreekt. Richt de aandacht op het schoolse leren, niet op de relatie. Je kunt zijn angst juist reduceren door kennis aan te reiken en zo via denkstrategieën zijn wereld overzichtelijker maken. Speel in op zijn informatieverwerkingsstoornissen door geen figuurlijke taal of dubbelzinnigheden te gebruiken, door je taalgebruik zo concreet en simpel mogelijk te houden, door afgeperkte hoeveelheden informatie te geven en belangrijke aspecten van de aangeboden informatie te benadrukken. Bied vanwege de beperking in de capaciteit van zijn werkgeheugen gedoseerd, ondubbelzinnige informatie aan, ondersteund met geschreven, getekende informatie, bijvoorbeeld pictogrammen. Zo kan hij stukje bij beetje de informatie in zijn totaal verwerken. Leg situaties goed uit. Alleen volledig verwerkte informatie draagt bij aan het ontstaan van samenhangende, innerlijke voorstellingen.

68

-

-

Geef enkelvoudige opdrachten en help het kind altijd even individueel op gang. Multiple choice opdrachten zijn gemakkelijker voor hem dan open vragen. Kap het constante doorvragen, doorzagen af. Zet hem steeds met beide benen op de grond. Fantasieën ontaarden gemakkelijk in chaos en angst. Bereid hem steeds nadrukkelijk voor op onverwachte of bijzondere situaties. Help hem gericht met plannen; met het bespreken van voorvallen en het bedenken van allerlei oplossingen. Wees je er bewust van dat de uitingsvorm van de symptomen sterk kan verschillen per kind, maar ook per situatie. Van heel teruggetrokken tot heel druk, waardoor hij in allerlei minder gestructureerde situaties, zoals pauzes, gemakkelijk in de problemen kan komen. Er is altijd sprake van onmacht, hoewel er soms enige manipulatie kan zijn bijgekomen.

Routine, regelmaat, structuur (in tijd, ruimte, activiteit en materiaal) en maximale voorspelbaarheid maken situaties overzichtelijk. Goed voorbereiden op nieuwe situaties en overgangen én positieve aandacht zijn dé pijlers onder de aanpak van kinderen met PDDNOS. Het volgende boek en website kunnen nuttig zijn: -

Pedagogische adviezen voor speciale kinderen. Geschreven door: Trix van Lieshout. ISBN 90-313-3727-7 Vereniging Balans - www.balansdigitaal.nl

69

Bronnen Bollaert, R. (2002) Zit stil! Op school. Omgaan met ADHD in de klas, Lannoo, Lielt Jongerder, C. (2002) Voorbij ADHD, De Driehoek, Amsterdam van Lieshout, T. (2002) Pedagogische adviezen voor speciale kinderen, Bohn Stafleu Van Loghum, Houten/Diegem Peerlings, W. (2004) Omgaan met visuomotorische problemen, Lannoo, Tielt Vereniging Balans. Over de stoornissen. Geraadpleegd op 01-05-2006. http://www.balansdigitaal.nl/sitemanager.asp?pid=363 Vrolix, L. (2005) Ergotherapeutische behandeling bij kinderen met DCD. Geraadpleegd op 12-06-2006. http://doks.khk.be/eindwerk/do/files/FiSe413ebf1701d3db730101fc8b235b01ab/thesis200506 5.pdf;jsessionid=5191B9AC321A9A5E4A3D739C9D15BE07?recordId=SKHK413ebf1701d 3db730101fc8b235b01aa

70

7. Doorverwijzingen In dit hoofdstuk willen wij u wat informatie verschaffen met betrekking tot het doorverwijzen naar ergotherapie. Eerst zal er informatie worden gegeven over problematiek waarmee een kind doorverwezen kan worden. Verder is er informatie te vinden over de vergoeding van ergotherapie en is er een formulier opgenomen voor de ouders van het door te verwijzen kind.

Inhoud Wanneer kan een kind doorverwezen worden?

Bladzijde 2

Vergoeding Wat is de vergoeding van de kinderergotherapie? Tarief De Rugzak

3 3 3 3

Het verwijsformulier

4

Bronnen

5

71

Wanneer kan een kind doorverwezen worden? Als een kind bij binnenkomst negatief/ slecht scoort op het inschrijfformulier en/ of op de observatielijsten negatief/ slecht scoort kan dit een signaal zijn om het kind door te verwijzen. Een kinderergotherapeut behandeld kinderen tussen de 0 en 16 jaar die moeite hebben met het uitvoeren van dagelijkse handelingen door een ontwikkelingsachterstand op motorisch- of prikkelverwerkingsprobleem. Ergotherapie kan baat hebben als 1 of meer van onderstaande problemen aan de orde zijn: School - Problemen in de oog- handcoördinatie en de fijne motoriek. - Problemen met schrijven (slordig schrijven, letters en/of cijfers omkeren, onvoldoende ontwikkeling van een voorkeurshand). - Problemen tijdens scheuren, knippen, plakken, vouwen, tekenen. - Problemen tijdens gym. - Problemen in het zelfstandig werken. - Concentratie- en aandachtsproblemen. - Coördinatie- en planningsproblemen. - Problemen in de ruimtelijke oriëntatie. - Moeite met samenwerking van de handen. Spel - Weinig of moeilijk kunnen spelen. - Nooit samen willen spelen met leeftijdgenootjes. - Angst om te vallen of te bewegen. - Niet graag schommelen of klimmen. - Moeite met voortbewegen. - Niet weten wat met speelgoed te moeten doen. Zelfredzaamheid - Beperkt inschakelen van een lichaamszijde - Moeite met aan- en uitkleden, veters strikken, knopen sluiten etc. - Problemen met zitten en voortbewegen. - Problemen met eten en drinken. - Problemen met douchen, wassen, haren kammen etc. Prikkelverwerking - Onhandigheid, vaak iets omstoten of tegen iets aan lopen. - Veel huilen en moeilijk te troosten. - Problemen met slapen. - Overgevoeligheid voor tastprikkels (aanraken, bepaalde kleding, materiaal als zand, gras, klei). - Moeite met concentratie (moeilijk stil kunnen zitten, snel afgeleid zijn). - Angsten voor bewegingen als schommelen, klimmen, rennen etc.

72

Vergoeding In deze paragraaf zullen wij kort vertellen hoe de vergoeding is van de ergotherapie Wat is de vergoeding van de kinderergotherapie? De ergotherapeut behandelt op verwijzing van een (huis)arts of specialist. Bij uw eerste bezoek neemt u de verwijzing, samen met uw inschrijfbewijs voor een ziektekostenverzekering mee naar de praktijk. Echter is het natuurlijk ook mogelijk dat andere ouders, collega's, therapeuten, uzelf of vrienden u attenderen op ergotherapie. U moet dan zelf met de huisarts een verwijzing regelen. Een standaard verwijsformulier dat gebruikt wordt door de Nederlandse Vereniging voor Ergotherapie (NVE) kunt u hier als Word-document downloaden: verwijsformulier.doc en te vinden aan het eind van dit hoofdstuk. Enkelvoudige Extramurale Ergotherapie (EEE) is per 1 januari 2001 opgenomen in het basispakket. Er wordt daarom door de meeste zorgverzekeraars, een verstrekking voor maximaal tien behandelingen van een uur per kalenderjaar gedaan, afhankelijk van uw polisvoorwaarden. Het is raadzaam om hierover zelf vooraf contact op te nemen met uw verzekering. Tarief De tarieven van de ergotherapie zijn gebaseerd op de richtlijnen van de Nederlandse Vereniging voor Ergotherapie. Indien ergotherapie niet wordt vergoed, of u wilt meer ergotherapie, dan is het tarief van de behandelingen €13,40 per 15 min. Behandeling aan huis geschiedt uitsluitend wanneer dit noodzakelijk is en dient op de verwijzing te worden vermeld. Hiervoor geldt een toeslag van €22,30 conform het CTG (College Tarieven Gezondheidszorg) -tarief. Overleg, langer dan 10 minuten wordt in rekening gebracht als behandeltijd. De verantwoordelijkheid voor de betaling van de behandeling ligt bij de ouders. De Rugzak Per 1 augustus 2003 is De Rugzak ingegaan. Kinderen met een handicap,die naar een reguliere basisschool willen, krijgen geld in de Rugzak mee voor speciale voorzieningen. Samen met school beslissen de ouders waaraan ze dit uitgeven. De begeleiding van deze kinderen loopt via het Regionale Expertise Centra (REC). Als het REC een ergotherapeut inschakelt, dan loopt de financiering via De Rugzak. Zit ergotherapie niet in het pakket van een REC, dan kan het kind via de huisarts verwezen worden en wordt het door de ziektekostenverzekeraar vergoed (zie hierboven).

73

Het verwijsformulier Dit formulier is nodig voor de behandeling van een ergotherapeut. Dit formulier moet worden ingevuld worden door de huisarts. Het kan zijn dat de zorgverzekeraar een ander verwijsformulier heeft of dat de huisarts een ander formulier gebruikt. VERWIJSFORMULIER EXTRAMURALE ERGOTHERAPIE CLIËNTGEGEVENS :

naam: adres : pc./woonplaats: telefoonnr.:

geslacht: m/ v geb.datum: zorgverzekeraar: ziekenfonds particulier nr.:

DIAGNOSTISCHE GEGEVENS: Medische diagnose(n) & prognose:

HULPVRAAG CLIËNT OP HET GEBIED VAN : Zelfredzaamheid: persoonlijke verzorging - mobiliteit / vervoer organisatie van het huishouden

Productiviteit: arbeid -

huishouden -

Vrijetijdsbesteding: actieve/passi eve recreatie sociale contacten

Anders, namelijk: school -

spel

REDEN AANVRAAG ERGOTHERAPIE:

Ergotherapeutische diagnostiek Trainen/begeleiden van het handelen Cliënt(systeem)gericht adviseren

Aanvullende gegevens

Opmerkingen m.b.t. de problemen in de handelingsgebieden van de cliënt:

Andere betrokken hulpverleners/instanties:

Andere relevante gegevens:

Gegevens verwijzer (invullen of stempel)

specialisme:

Datum verwijzing:

naam:

adres: pc./woonplaats: telefoonnr.: faxnr.:

HANDTEKENING:

74

e-mail adres:

Datum binnenkomst ergotherapie:

tijdstip/dag telefonisch te bereiken:

Bronnen Hink-Stap-Sprong Kinderergotherapie. Geraadpleegd op 13-09-2006. www.hink-stap-sprong.com/index.php Nederlandse Vereniging Ergotherapie (NvE). Geraadpleegd op 13-09-2006. www.ergotherapie.nl

75

8. Begrippen en bronnen In dit laatste hoofdstuk vindt u de begrippenlijst waar in de werkmap naar wordt verwezen (door middel van een *). Tevens vindt u hier een complete bronnenlijst, waar alle bronnen van alle hoofdstukken samengevoegd zijn. Inhoud Begrippenlijst Bronnenlijst

Bladzijde 2 4

76

Begrippenlijst ADD Attention Deficit Disorder. Vertaling: Aandacht Tekort Stoornis. ADHD Attention Deficit Hyperactivity Disorder. Vertaling: Aandacht Tekort Hyperactiviteit Stoornis. Bilateraal Beide lichaamshelften. DCD Development Co-ordination Disorder. Vertaling: Ontwikkeling Coördinatie Stoornis DSM-IV Diagnostic and Statistics Manual-IV. Vertaling: Diagnostisch en Statistische Handleiding, deel 4. Het internationale handboek met beschrijving van psychiatrische stoornissen. Dyspraxie Stoornis in het handelen. DCD is hier een vorm van. Haptische perceptie Herkening en discriminatie van grootte, gewicht, vorm en oppervlak van een voorwerp. Kinesthesie Bewegingsgewaarwording KOEK Korte Observatie Ergotherapie Kleuters; ergotherapeutisch instrument waarmee de fijnmotorische kleutervaardigheden worden geobserveerd. Lateralisatie Vaardigheden met één lichaamshelft. Opponeren Tegenovergestelde handeling. Palmaire greep Krachtgreep met gebogen vingers tegen de handpalm. PDD-NOS Pervasive Development Disorder – Not Otherwise Specified. Vertaling: Pervasieve Ontwikkelings Stoornis – Niet Anders Omschreven. Perceptie Waarneming. Pronatie Beweging van onderarm en pols, waarbij de handrug naar boven wordt gedraaid.

77

Proprioceptie Prikkelverwerking van de spieren, peze n en gewrichten. SOESSS Standaard Observatie Ergotherapie Schrijven en Sensomotorische Schrijfvoorwaarden; een ergotherapeutisch instrument waarmee inzicht wordt verkregen in de schrijfproblemen van kinderen in de leeftijd van zes tot en met 12 jaar. Supinatie Beweging van onderarm en pols, waarbij de handpalm naar boven wordt gedraaid. Tactiel Tastzintuigen. Tonus Spierspanning. Translatie/transleren Het verplaatsen van een voorwerp in de hand van de toppen van vingers en duim naar de handpalm. Ulnaire, palmaire greep Greep tussen de vingers aan de pinkkant en de handpalm. Vestibulair Evenwicht.

78

Bronnenlijst Alblas, G., Eerd-Smetsers,C. (2001) Schrijven is een vak apart; schrijven en didactiek, Wolters-Noordhoff, Groningen. Bilo, R.A.C., Voorhoeve, H.W.A., Koot, J.M. (1999) Kind in Ontwikkeling, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen, Bollaert, R. (2002) Zit stil! Op school. Omgaan met ADHD in de klas, Lannoo, Lielt Case- Smith, J., Pehoski, C., Development of hand skills in the Child uit: The American Occupational Therapy Association, Inc. Case- Smith, J., Allen, A.s., Pratt, P.N. (2005) Occupational therapy for children. Third edition, Elsevier Mosby, St. Louis Corstens- Mignot, M.A.A.M.G., Cup, E.H.C. en van Hartingsveldt- Bakker, M.J. (2002) Standaard Observatie Ergotherapie Schrijven en Sensomotorische Schrijfvoorwaarden; SOESSS theorie en praktijk, Lemma, Utrecht Deen, M. (2006) Mijn eigen handschrift, OBS Noordwest- Holland Derwig, M. (2003) Schrijfkriebels, Handboek voor bewegingservaringen in het platte vlak , Elsevier, Maarssen

Dijkstra J., Engen van A. (1994) Groepshandleiding Schrijven in de basisschool, Woltersgroep, Groningen Eerd-Smetsers, C. (2001) Schrijven is bewegen, Thieme-Meulenhof, Utrecht/Zutpen van Engen, A. (1997) Schrijven als oefenvak, Vries, Van Engen B.V. Exner, C.E. (1997) Clinical Interpretation of in Hand manipulation in young children: translation movements, uit: American Journal of Occupation Therapy number 51 Exner, C.E. (2005) Development of Hand Skills, uit: Occupational therapy for Children, Elsevier Mosby, St. Louis Freeman, F. N. (1997) Reference Manual for Teachers, Grades One through Four, Zaner-Bloser, Columbus, Ohio Gesell, A., Amatrude, C.S. (1964) Developmental diagnoses, Hoeber Medical Division Harper & Row Publishers van Hartingsveldt, M., Cup, E., Corstens- Mignot, M. (2006) Korte Observatie Ergotherapie Kleuters, Ergoboek, Nijmegen Hink-Stap-Sprong Kinderergotherapie. Geraadpleegd op 13-09-2006. www.hink-stap-sprong.com/index.php

79

Jongerder, C. (2002) Voorbij ADHD, De Driehoek, Amsterdam Kampstra, T. Kinderergotherapeute Nibbixwoud. Werkbezoek 10 juli 2006 Keulen, M. (1990) Schrijfproblemen opsporen en behandelen, LPC, Amsterdam Kohnstamm, R. (1992) Kleine ontwikkelingspsychologie (deel 2), Bohn Staflei Van Loghum, Houten/Diegem. Kraush, E.H. (2006) Handedness in Children, uit Henderson A., Pehoski, C. Hand Function in the Child, Foundations for remediation, Mosby, Elsevier, St. Louis van Lieshout, T. (2002) Pedagogische adviezen voor speciale kinderen, Bohn Stafleu Van Loghum, Houten/Diegem Lindeman, M. (1988) Handschrift verbeteren - docentenhandleiding, Stichting IVIO Lelystad. Litière, M. (2002) Mijn kind leert schrijven – En hoe kan ik helpen, Tielt: Lannoo Marnell, L. (2001) Handwriting help for kids. Geraadpleegd op 20 augustus. http://www.handwritinghelpforkids.com/basics.html#1 Nederlandse Vereniging Ergotherapie (NvE). Geraadpleegd op 13-09-2006. www.ergotherapie.nl Peerlings, W. (2004) Omgaan met visuomotorische problemen, Lannoo, Tielt Ruytenberg-Wegbrands,M.A.J. (2002) Schrijven op maat, als schrijven leren moeilijk is, Usquert, Schrijven op maat Schweitzer, H. (2001) Schrijven leer je zo! Bewaarmap, Elsevier, Maarssen Schweitzer, H. (2000) Schrijven zonder pen. Ideeën voor de ontwikkeling van de schrijfmotoriek, Bekadidact, Baarn Staarink,H.A.M., van Haaster,F.A.C.(1997) Het Zitboek: Zithoudingsproblematiek in rolstoelen, Elsevier/ De tijdstroom, Maarsen Toys for two hands speelgoed, Groningen. Geraadpleegd op 18 juli 2006 http://www.toys42hands.nl Vereniging Balans. Over de stoornissen. Geraadpleegd op 01-05-2006. http://www.balansdigitaal.nl/sitemanager.asp?pid=363 Vrolix, L. (2005) Ergotherapeutische behandeling bij kinderen met DCD. Geraadpleegd op 12-06-2006. http://doks.khk.be/eindwerk/do/files/FiSe413ebf1701d3db730101fc8b235b01ab/thesis200506 5.pdf;jsessionid=5191B9AC321A9A5E4A3D739C9D15BE07?recordId=SKHK413ebf1701d 3db730101fc8b235b01aa

80

Wilbarger, P., Wilbarger, J.L. (1991) Zintuigelijke afweer bij kinderen in de leeftijd van 2 tot 12 jaar, een handleiding voor ouders en andere verzorgers

81

Werkmap. Opdrachtgever OBS De Klim-Op te Bovenkarspel Tom Velkers en Emmy Kok. Junioradviseurs Ingrid den Haan Esther Hiele Suzan Kok

Recommend Documents