Werken met methodieken binnen de intensieve vrijwilligerszorg Een handreiking voor Vrijwillige Thuishulp, Vriendendiensten, Buddyzorg
Inhoud
3
Waarom een handreiking ‘Werken met methodieken binnen de intensieve vrijwilligerszorg’?
7 8
Het maatjesconcept Werken volgens het maatjesconcept
15 15
De presentiebenadering Werken volgens de presentiebenadering
21 23
De empowermentbenadering Werken volgens de empowermentbenadering
27
Inspelen op veranderingen
29
Aan de slag
30
Meer weten: literatuurlijst
Uitklapschema 'Processtappen in het werken met methodieken'
1
Waarom een handreiking ‘Werken met methodieken binnen de intensieve vrijwilligerszorg’?
De lidorganisaties van Mezzo die vrijwilligerszorg aanbieden, hebben in de loop van de jaren hun eigen expertise ontwikkeld. Dankzij die expertise zijn er elk jaar talloze succesvolle koppelingen tussen cliënten en vrijwilligers. Niet elke organisatie werkt volgens precies dezelfde methodiek. Het soort dienstverlening hangt immers samen met de cliënten voor wie de organisatie werkt. Deze handreiking voor de coördinatoren van Mezzo-lidorganisaties zet een aantal methodieken naast elkaar waarmee in de praktijk wordt gewerkt. Als coördinator kunt u hieruit elementen halen die u aanspreken en die passen binnen uw werkwijze. Volledig overnemen van een benadering kan, maar hoeft niet. Allereerst wordt het maatjesconcept beschreven: hoe vinden de één-op-één contacten tussen vrijwilliger en cliënt plaats. Daarnaast beschrijven we twee methodieken die u binnen de maatjescontacten als invulling kunt gebruiken voor specifieke cliëntgroepen. Dit zijn de presentiebenadering en de empowermentbenadering. Ook zijn praktijkvoorbeelden van verschillende organisaties beschreven. Door de verschillende methodieken en voorbeelden te vergelijken met het werkproces in uw organisatie, word u misschien geïnspireerd tot aanpassingen of vernieuwingen.
3
Mezzo wil haar lidorganisaties ondersteunen in de kwaliteit van dienstverlening. Deze handreiking is te gebruiken als referentie wanneer gevraagd wordt naar een verantwoording van de werkwijze van uw organisatie. Ook kan de handreiking van pas komen als overdrachtsdocument voor een nieuwe medewerker, zodat deze snel met uw werkwijze kennis kan maken.
Drie vormen van intensieve vrijwilligerszorg De Mezzo-lidorganisaties voor vrijwilligerszorg kennen drie vormen van dienstverlening: • Vrijwillige Thuishulp biedt praktische hulp of steun aan cliënten. De doelgroep bestaat uit mensen die bijvoorbeeld niet alleen thuis kunnen blijven, een hobby met een ander willen delen of gezelschap willen. • Buddyzorg biedt steun aan cliënten bij het omgaan met hun ziekte, het vergroten van hun zelfstandigheid en/of hun leefwereld. De doelgroep bestaat uit mensen met een chronische en/of levensbedreigende aandoening, zoals HIV/aids, kanker, multiple sclerose of niet-aangeboren hersenletsel. • Vriendendienst biedt cliënten vriendschappelijk contact. De doelgroep bestaat uit mensen die psychische of psychiatrische problemen hebben of gehad hebben.
4
Gebruikte begrippen Omdat deze handreiking bedoeld is voor coördinatoren van de verschillende organisaties voor vrijwilligerszorg is gekozen voor de neutrale begrippen vrijwilliger en cliënt, en relatie of contact tussen vrijwilliger en cliënt. Al naar gelang de cultuur van uw eigen organisatie kunt u deze woorden lezen als maatje, buddy, deelnemer, hulpvrager, maatjescontact, vriendschap, enzovoorts.
Praktijk Vrijwilliger niet met methodiek lastig vallen Eén van de Vriendendiensten herkent duidelijk de presentiebenadering in haar aanpak, ook al gebruiken ze die naam niet als ze met vrijwilligers praten. ‘De presentiebenadering maakt vrijwilligers bewust van wat ze betekenen voor de cliënt. Bij vrijwilligers hoef je niet met theorieën aan te komen‘.
Praktijk Methodiek vastleggen Eén van de organisaties voor Buddyzorg heeft de werkwijze vastgelegd in een Kwaliteitshandboek. ‘Dat bevat bijvoorbeeld ook voorbeeldformulieren voor het intakegesprek.’ Bij één van de Vriendendiensten is de werkwijze vastgelegd in richtlijnen en protocollen. ‘Dit zijn geen statische documenten. We passen ze regelmatig aan.’
Voordelen van werken met methodieken Als organisatie kunt u ervoor kiezen om met één of meer methodieken te werken. Dat past binnen het ‘kwaliteitsdenken’ dat uitgaat van systematisch werken en levert vele voordelen op voor alle betrokken partijen: Inzichtelijkheid. Het maakt het werk voor uzelf en anderen, binnen en buiten de organisatie, inzichtelijk. Cliënten en vrijwilligers weten wat zij van uw organisatie kunnen verwachten. Voor financiers is duidelijk wat er met het geld gebeurt. Profilering. U kunt uw organisatie profileren naar cliënten, vrijwilligers, de overheid en financiers. U laat zien dat u de kwaliteit van de werkzaamheden belangrijk vindt. Continuïteit. Het werk is makkelijker over te dragen aan collega’s. De werkwijze van de organi-
satie wordt geborgd. Ook de uitwisseling met soortgelijke organisaties wordt gemakkelijker.
De methodieken die in deze handreiking beschreven staan zijn: • het maatjesconcept en de mogelijke invulling vanuit • de presentiebenadering • de empowermentbenadering
6
Het maatjesconcept
Dit hoofdstuk beschrijft de algemene werkwijze voor het tot stand brengen van de één-op-één contacten tussen vrijwilliger en cliënt. In de literatuur wordt dit beschreven als het maatjesconcept, een naam die we ook in dit hoofdstuk gebruiken. Het maatjesconcept houdt in dat er een ‘functionele vriendschap’ georganiseerd wordt, wat betekent dat de behoefte van de cliënt voorop staat. Het ‘er zijn’ voor een ander is belangrijk. De vrijwilliger biedt sociale, emotionele en/of praktische ondersteuning. Met die steun doorbreken cliënten hun isolement en wordt participeren in de samenleving beter mogelijk. Een belangrijk uitgangspunt in het maatjesconcept is het streven naar gelijkwaardigheid in de relatie tussen vrijwilliger en cliënt. Maar het is een streven: uiteindelijk is toch meestal de vrijwilliger degene die geeft en de cliënt degene die ontvangt. Naarmate de relatie groeit, kan de verhouding anders komen te liggen, maar vaak blijft de balans scheef.
7
Sociale steun Bij maatjescontact gaat het bijna altijd om sociale steun: • luisteren, bemoedigen • vertrouwen en waardering geven • praktische steun geven • informatie geven • feedback geven op iemands functioneren
Werken volgens het maatjesconcept Werven en selecteren van vrijwilligers Als vrijwilligersorganisatie heeft u publiciteit nodig om potentiële vrijwilligers te krijgen. Vooraf stelt u de criteria op waaraan iemand moet voldoen om bij u vrijwilliger te kunnen worden. De criteria zijn afhankelijk van de vraag en de behoeften van de doelgroep. Soms is het zinvol om kandidaten vooraf duidelijk te maken dat ze tijdens het intakegesprek of de training mogelijk het advies krijgen ander vrijwilligerswerk te doen als ze niet aan de vereiste criteria voldoen.
Meer weten ... over het maatjesconcept? Zie blz. 30
Als toekomstige vrijwilligers zijn geselecteerd, moet een aantal regelingen en procedures worden doorlopen. U zorgt er bijvoorbeeld voor dat vrijwilligers een introductie of training krijgen. Ook zorgt u voor een vrijwilligerscontract en verzekeringen.
9
Tips tips U kunt selectiegesprekken samen met een ervaren vrijwilliger voeren die kan meebepalen of een kandidaat geschikt is. Informatiebijeenkomsten kunnen bijdragen aan de bekendheid van uw dienstverlening. Zo’n gelegenheid maakt het bovendien voor potentiële cliënten gemakkelijk om met uw organisatie kennis te maken.
Werven en selecteren van cliënten Werving kan verlopen via de zorg- en welzijnprofessionals van uw potentiële cliënten. Het is dus belangrijk om contact te leggen met deze professionals en het doel van vrijwilligerszorg uit te leggen: vrijwilligerszorg is een aanvulling op de professionele zorg, nooit een verlengstuk of een concurrent. Ook bij de cliëntenwerving is publiciteit van belang. Vooraf moet u duidelijk weten op welke doelgroep u zich richt en aan welke criteria cliënten moeten voldoen. In een intakegesprek vraagt u de cliënt waarom hij vrijwilligerszorg wenselijk vindt en wat hij verwacht van het contact met de vrijwilliger. Trainen van vrijwilligers Alle vrijwilligers volgen vooraf een training. Daarin komen de basisvaardigheden en specifieke attituden aan bod die ze nodig hebben voor het type vrijwilligerszorg dat uw organisatie biedt. Op basis van de doelgroep stelt u onderwerpen voor de trainingen vast.
• onderwerpen voor training van vrijwilligers Mogelijke • • • • • •
informatie over de doelgroep het streven naar gelijkwaardigheid in de relatie met de cliënt het gevaar dat je als vrijwilliger teveel voor iemand gaat zorgen of teveel betrokken raakt leren eigen grenzen aan te geven en leren hoe belangrijk dat is om het werk vol te houden gesprekstechnieken en communicatievaardigheden leren ook eigen belang te onderkennen: een vrijwilliger heeft ook zelf redenen om het werk te doen • de sociale kaart • regels en verplichtingen rondom vrijwilligerszorg
10
Niet alles hoeft in één keer aan bod te komen. Ook in vervolgtrainingen kunnen vrijwilligers benodigde kennis en vaardigheden leren. Een training voor vrijwilligers moet zijn afgestemd op het niveau en vermogen van de vrijwilligers en de trainer moet daar rekening mee kunnen houden. Een trainer moet ook de vaardigheid hebben om iemand die niet geschikt is af te wijzen en aan te raden ander, meer bij die persoon passend vrijwilligerswerk te gaan doen. Vrijwilligers krijgen te maken met onmacht, angst, eenzaamheid en zingevingsvragen van de cliënt. Dat kan confronterend zijn; vrijwilligers moeten dat wel aankunnen. Koppelen Na de training bekijkt u met de vrijwilliger of u met elkaar doorgaat. Zo ja, dan wordt de vrijwilliger aan een cliënt gekoppeld. Deze koppeling ontstaat niet zomaar. De vrijwilliger en de cliënt moeten zoveel mogelijk bij elkaar passen. Een eerste stap om dat te onderzoeken is de persoonlijke profielen van de vrijwilliger en potentiële cliënt op papier te zetten. Ook bekijkt u de specifieke wensen van de vrijwilliger en cliënt. Verder spelen uw intuïtie en ervaring een belangrijke rol. Of het uiteindelijk ook werkelijk klikt, wordt bij de eerste afspraken duidelijk. Begeleiden Vrijwilligers krijgen begeleiding. Naast individueel contact kunt u ook begeleiding in groepsverband bieden. Een mogelijkheid is dat u begeleidingsbijeenkomsten voor vrijwilligers organiseert waar zij met elkaar ervaringen uitwisselen, gevoelens delen en samen zoeken naar antwoorden op vragen. Vrijwilligers stellen zulke bijeenkomsten zeer op prijs. Maar u kunt bijvoorbeeld ook twee vrijwilligers koppelen aan één cliënt. Dan steunen vrijwilligers elkaar.
11
Tip In een training kunnen ook de presentiebenadering en empowermentbenadering, aan bod komen.
Praktijk Nazorg Bij één van de organisaties voor Buddyzorg vindt er elk half jaar een evaluatie plaats met de vrijwilliger en cliënt apart. Hierbij wordt bekeken hoe de relatie is. Ook worden de doelen nog eens duidelijk benoemd. Dit om te voorkomen dat het contact eindeloos doorgaat. Als het contact stopt, vindt er nazorg plaats: vrijwilliger en cliënt worden na afloop nog twee keer gebeld.
Evalueren Houd regelmatig individueel contact met zowel de cliënt als de vrijwilliger. In de loop van het contact kan soms spanning optreden tussen de vrijwilliger en de cliënt. Misschien kan de vrijwilliger dan met begeleiding toch het contact voortzetten. Het kan ook gewoon niet meer klikken. Een relatie kan ook stoppen omdat de sociale steun niet meer nodig is. Uit het contact ontstaat soms ook een werkelijke vriendschap. Het is van belang tijd in te ruimen voor het afronden van de relatie, en te evalueren met de vrijwilliger en de cliënt. Dit kan in een gesprek met hen samen, maar bijvoorbeeld ook tijdens een vrijwilligersbijeenkomst.
12
Praktijk Vooraf contactduur afspreken Eén van de Vriendendiensten heeft als richtlijn dat een contact tussen vrijwilliger en cliënt één jaar duurt. Iedereen is dan positief over het contact. De ervaring heeft geleerd dat bij langere contacten de vrijwilligers uitdaging missen. De kans bestaat dan dat vrijwilligers eigenlijk willen stoppen, maar het moeilijk vinden om dit te zeggen en te lang doorgaan. Ook bij langdurig lopende koppels is er jaarlijks een evaluatiemoment.
De presentiebenadering
Hulpverleningsmethodieken zijn vrijwel altijd gericht op het bereiken van een specifiek doel of op het oplossen van problemen. De presentiebenadering is anders. Deze gaat uit van ‘wat er is’. Bij deze methodiek staat niet de probleemoplossing voorop maar de aandacht voor de ander, ‘er zijn’ voor de ander. De vrijwilliger kijkt naar het totale leven van de cliënt, niet alleen naar het problematische deel waarop professionele hulpverleners vaak gericht zijn. De presentiebenadering kunt u toepassen binnen het maatjescontact, dat in het vorige hoofdstuk is beschreven. De presentiebenadering is inzetbaar bij cliënten die het gevoel hebben dat ze overbodig zijn in deze wereld. Vaak spelen onoplosbare problemen een rol die in hun leven een plek moeten krijgen. Sociale steun bieden volgens de presentiebenadering houdt meer in dan alleen empathie tonen en de mogelijke passiviteit van de cliënt accepteren. De vrijwilliger helpt de cliënt ook bij het zoeken naar wie hij of zij is. Dat gebeurt tijdens gewone activiteiten, zoals samen koffie drinken, samen eten, een spelletje spelen of mee gaan sporten.
15
Meer weten ... over de presentiebenadering? Zie www.presentie.nl
Praktijk Buddytelefoon Eén van de organisaties voor Buddyzorg heeft een ‘buddytelefoon’ waarnaar zowel vrijwilligers als cliënten altijd kunnen bellen. Daarnaast is er vanuit de organisatie regelmatig contact met de vrijwilligers, minimaal eens in de twee maanden, in het begin vaker en verder afhankelijk van de behoefte. Eén keer per jaar is er een welbevindingsgesprek, een soort evaluatie.
Kenmerken van de presentiebenadering Kenmerken
Toelichting
1. Vrijwilliger volgt cliënt
De cliënt laat zien waar hij behoefte aan heeft; de vrijwilliger past zich hieraan aan. De cliënt geeft bijvoorbeeld aan dat hij vandaag geen activiteit wil ondernemen, maar gewoon samen op de bank wil zitten. De vrijwilliger accepteert deze keuze.
2. Benaderen van de totale persoon
De vrijwilliger benadert de cliënt als één persoon, niet als iemand met losse hulpvragen. De vrijwilliger richt zich niet alleen op de problemen maar ook op de zaken die wel goed gaan.
3. Aansluiten op de realiteit
De vrijwilliger sluit aan op het werkelijke leven van de cliënt. De vrijwilliger gaat dus niet uit van theoretische schema’s die beschrijven hoe mensen functioneren.
4. Afstemmen op wat goed is voor de cliënt
Centraal staat wat de cliënt voor zichzelf als goed beschouwt; het gaat dus niet om wat de vrijwilliger als goed voor de cliënt beschouwt. Hoe goed het bijvoorbeeld voor een cliënt zou zijn om naar buiten te gaan, als dat bij hem mogelijk angst opwekt, stemt de vrijwilliger zich daarop af.
5. Erkenning
De vrijwilliger accepteert en erkent de cliënt zoals deze is. Hierdoor voelen cliënten zich gewaardeerd.
16
Werken volgens de presentiebenadering Werven en selecteren van vrijwilligers Vrijwilligers die u voor de presentiebenadering wilt inzetten, moeten in staat zijn ruimte te geven aan cliënten en niet probleemoplossend willen handelen. Vaak blijkt al tijdens een eerste gesprek of een vrijwilliger dit kan. Werven en selecteren van cliënten Wat wil de cliënt en wat kan hij? Passen zijn wensen bij de presentiebenadering? Als de cliënt bijvoorbeeld verwacht dat de vrijwilliger er wel even voor zal zorgen dat hij weer aan de samenleving deelneemt, is de presentiebenadering niet geschikt. Een vrijwilliger ondersteunt een cliënt bij het opnieuw participeren in de maatschappij, maar de cliënt zal zelf ook een bijdrage moeten leveren. Trainen van vrijwilligers Voor de presentiebenadering is het belangrijk dat vrijwilligers leren dat het niet gaat om het oplossen van problemen, maar om ’er te zijn’ voor de cliënt. Verder kunnen ze in de training leren zich meer bewust te worden van hun eigen houding. Ook het aangaan van het contact met een ‘open agenda’ kan aan bod komen. Vrijwilligers komen bijvoorbeeld niet zelf met voorstellen (‘zullen we vandaag gaan wandelen?’), maar leren zich terughoudender op te stellen. Bespreek ook met de vrijwilligers of uw organisatie de presentiebenadering als vaste richtlijn hanteert of alleen als een mogelijke manier waarop de vrijwilliger met de cliënt om kan gaan. Koppelen Laat de koppeling plaatsvinden op basis van overeenkomsten tussen de vrijwilliger en de cliënt. Uw intuïtie en ervaring zijn hierbij van belang.
17
Tip U hoeft de presentiebenadering niet strikt te volgen. U kunt zelf bepalen in welke mate u deze toepast in uw werkwijze.
Praktijk Basistraining, intervisie en scholingsavonden Eén van de organisaties voor Buddyzorg geeft vrijwilligers een basistraining van drie dagdelen. Daarna krijgen ze twee keer per jaar intervisie en is er twee keer per jaar een scholingsavond.
Begeleiden Begeleiding kan plaatsvinden via onder meer regelmatige ervaringsuitwisselingen en workshops. Evalueren In evaluatiegesprekken met de vrijwilliger en de cliënt bekijkt u of de relatie goed verloopt en voortgezet kan worden. Het kan voorkomen dat het simpelweg niet klikt tussen vrijwilliger en cliënt of dat de verwachtingen verschillend zijn; beiden kunnen dan een nieuwe keuze maken. Met de cliënt bespreekt u of hij een andere vrijwilliger wil of helemaal wil stoppen. Met de vrijwilliger bekijkt u of hij aan een andere cliënt gekoppeld wil en kan worden. Bij beëindiging biedt u nazorggesprekken. Mogelijke vragen in een evaluatiegesprek bij de presentiebenadering • • • • •
18
hoe voelt de cliënt zich? vindt hij het fijn om samen met de vrijwilliger leuke dingen te doen? wat betekent het contact voor de client? wat betekent het contact voor de vrijwilliger? vindt hij het een prettig contact?
De empowermentbenadering
Empowerment is het proces waarbij mensen meer invloed krijgen op hun eigen bestaan. Ze leren sociale problemen te analyseren en interventies te ontwikkelen gericht op sociale verandering. De empowermentbenadering kunt u voor specifieke cliëntgroepen toepassen binnen het maatjescontact. Empowerment kan op twee niveaus plaatsvinden. Op individueel niveau gaat het om het sterker maken van individuen zodat zij meer controle krijgen over hun eigen leven. Op gemeenschapsniveau gaat het om initiatief van een gemeenschap, zodat zij beter kan reageren op bedreigingen van buitenaf en leden van de gemeenschap optimaal kunnen meedoen in de gemeenschap. Empowerment kan gaan om macht of kracht. Macht betekent meer invloed op en controle over maatschappelijke structuren en organisaties. Kracht betekent ontwikkeling van vermogen en competentie om zo meer invloed te kunnen uitoefenen op de omgeving. Empowerment in vrijwilligerszorg Bij het werken volgens de empowermentbenadering staan niet de beperkingen van de cliënt centraal, maar het vergroten van de zelfbeschikking. De vrijwilliger helpt om voorwaarden te scheppen zodat cliënten sterker kunnen worden. De relatie tussen de vrijwilliger en de cliënt speelt een belangrijke rol. Zij zijn niet vooringenomen en zijn bereid van elkaar leren.
21
Meer weten ... over de empowermentbenadering? Zie blz. 30
Praktijk Introductiebijeenkomst Eén van de organisaties voor Vrijwillige Thuishulp organiseert voor alle nieuwe vrijwilligers een introductiebijeenkomst, waarbij een ervaren vrijwilliger allerlei aspecten van het werk toelicht. Vrijwilligers die ingezet worden bij cliënten met autisme krijgen een basistraining van twee avonden. Deze wordt gegeven door iemand van MEE, iemand van de GGz en iemand die zelf autisme heeft.
In de beginsituatie heeft de cliënt het gevoel dat hij geen invloed heeft op zijn eigen leven. Het leven lijkt bepaald te worden door de sociale omgeving. De cliënt voelt zich onmachtig. Vaak komt dat gevoel voort uit afhankelijkheid van bijvoorbeeld de overheid of de gezondheidszorg. Door empowerment neemt de cliënt geleidelijk weer het heft in eigen handen. De cliënt kan bij de vrijwilliger terecht voor ondersteuning en goede raad. De vrijwilliger is voor de cliënt een vriend, voorbeeld, bondgenoot of leraar. Maar uiteindelijk neemt de cliënt zelf initiatieven. De vrijwilliger schept vooral de mogelijkheden voor empowerment. Dit vraagt om creativiteit, fantasie en echtheid. De vrijwilliger en cliënt zien in dat ze door hun relatie allebei kunnen leren en groeien. Empowerment in de praktijk • Vrijwillige Thuishulp richt zich vooral op praktische hulp. Empowerment staat minder op de voorgrond. Wel kunnen cliënten zich door de praktische steun bewuster worden van hun eigen kracht en mogelijkheden. • Buddyzorg stelt empowerment voorop. Buddyzorg richt zich op het vergroten van de zelfstandigheid en de leefwereld van de cliënt. Toch gaat het niet altijd alleen maar om het terug krijgen van de zelfbeschikking. De vrijwilliger is er ook voor hulp bij het omgaan met de ziekte en bij de contacten met professionele zorgverleners. • Vriendendienst richt zich op vriendschappelijk contact en gezellige, sportieve, culturele of recreatieve activiteiten. De vrijwilliger helpt soms wel mee een nieuw sociaal netwerk te vormen, maar dit hoeft niet volgens de empowermentbenadering te gebeuren.
22
Ook andere organisaties kunnen uw cliënten empoweren Voor empowerment kan ook contact met lotgenoten belangrijk zijn. Door deel te nemen aan bijvoorbeeld een zelfhulpgroep van mensen met een GGz-achtergrond of een gespreksgroep voor chronisch zieken kunnen cliënten nieuwe vaardigheden ontdekken en oefenen.
Werken volgens de empowermentbenadering Werven en selecteren van vrijwilligers Bij de werving en selectie bespreekt u met de vrijwilliger de empowermentbenadering. Kan de vrijwilliger werken volgens deze methodiek? Kan hij mentor en facilitator zijn voor de cliënt? Werven en selecteren van cliënten Bij de werving en selectie maakt u aan cliënten duidelijk dat het gaat om het vergroten van de zelfbeschikking, en niet om hulpverlening door de vrijwilliger. U bespreekt met de cliënt welke wensen hij heeft en over welke competenties hij al beschikt. Trainen van vrijwilligers In de training legt u vrijwilligers uit wat empowerment inhoudt en hoe een vrijwilliger hiervoor voorwaarden kan creëren. U geeft ook meer informatie over de cliëntgroep waarop uw organisatie zich richt en het soort dienstverlening dat uw organisatie biedt. Koppelen De koppeling vindt plaats op basis van overeenkomsten tussen de vrijwilliger en de cliënt en hun voorkeuren. Uw intuïtie en ervaring zijn hierbij van belang. Wil de cliënt de eigen mogelijkheden vergroten? Wil hij meer zelfstandigheid? U bespreekt met de vrijwilliger en de cliënt hun verwachtingen.
23
Praktijk Overeenkomst benadrukt belang Bij één van de Vriendendiensten voert een professionele kracht de kennismakingsgesprekken met vrijwilligers en cliënten. Daarna wordt gekeken welke mensen bij elkaar lijken te passen. Dan volgt de kennismaking van de vrijwilliger en de cliënt, vaak met begeleiding. Na twee maanden vindt er een evaluatiegesprek plaats. Als men door wil gaan, tekent de vrijwilliger een overeenkomst voor een jaar. Dit heeft geen juridische waarde, maar het benadrukt wel het belang van wat de vrijwilliger gaat doen. Na een half jaar en een jaar vindt er weer een gesprek plaats met z’n drieën.
Praktijk Altijd een begeleider bereikbaar Bij één van Vriendendiensten is er altijd iemand beschikbaar bij wie vrijwilligers terecht kunnen met hun vragen en voor begeleiding. Daarnaast zijn er ook vaste evaluatiemomenten. Diverse keren per jaar is er een thema-avond. Daar worden allerlei onderwerpen uit de psychiatrie behandeld, bijvoorbeeld suïcide, therapieën, opname in een kliniek, enzovoort. Ook is er ruimte voor uitwisseling van ervaringen. .
Begeleiden U kunt vrijwilligers begeleiding bieden in evaluatiegesprekken, via informele contacten met de vrijwilligers en door regelmatig begeleidingsbijeenkomsten voor de vrijwilligers te organiseren. Tijdens de begeleiding bekijkt u met hen in hoeverre dingen die zij doen ook door de cliënt zelf gedaan kunnen worden. Idealiter maakt de vrijwilliger zichzelf overbodig. Evalueren In de evaluatiegesprekken bekijkt u hoe het empowermentproces verloopt. Ook bekijkt u of de relatie voortgezet kan worden. Misschien is de cliënt toe aan een vervolg, bijvoorbeeld door zelf als vrijwilliger te werken, nieuwe activiteiten te ontplooien, een opleiding te volgen of werk te zoeken. Verwijs hem dan door naar de instantie die daarover gaat. Bespreek ook in hoeverre de cliënt afhankelijk is van de vrijwilliger. Al deze inzichten spelen mee bij uw afweging of, en zo ja, hoe lang het contact wordt voortgezet. Mogelijke vragen in een evaluatiegesprek bij de empowermentbenadering • • • • •
24
heeft de cliënt meer invloed gekregen op zijn eigen leven? neemt hij meer initiatief? kan de vrijwilliger met de empowermentbenadering uit de voeten? zijn de cliënt en de vrijwilliger tevreden? zijn er zaken die de vrijwilliger over kan laten aan de cliënt, ook al gaat het dan minder of anders dan wanneer de vrijwilliger het zou doen?
Tip Vrijwilligerszorg kan meestal niet alle aspecten van empowerment ondersteunen. U bepaalt zelf in welke mate u empowerment wilt en kunt ondersteunen met uw werkwijze.
25
Praktijk Koppeling door vrijwilligers Eén van de organisaties voor Vrijwillige Thuishulp laat de koppeling van vrijwilligers aan cliënten uitvoeren door speciale vrijwilligers. Deze gaan eerst bij de cliënt langs om de vraag in kaart te brengen. Ook met de vrijwilliger hebben ze persoonlijk contact. Cliënt en vrijwilliger worden gekoppeld op basis van bijvoorbeeld hobby of interesse. In sommige gevallen, bijvoorbeeld bij cliënten met een specifieke handicap wordt de koppeling gedaan door betaalde professionals.
Inspelen op veranderingen
Praktijk
Als organisatie voor vrijwilligerszorg zult u voortdurend moeten inspelen op veranderingen. De samenleving verandert, maar ook in uw organisatie kunnen nieuwe inzichten, wensen en mogelijkheden ontstaan. We noemen enkele veranderingen waarmee u te maken kunt krijgen.
Tip
Vrijwilligers komen en gaan. Daar heeft elke vrijwilligersorganisatie mee te maken. Ook het type vrijwilligers kan veranderen, afhankelijk van de manier waarop u werft en selecteert. De doelgroep waarop u zich richt kan veranderen. Als uw organisatie meer ervaring heeft opgedaan, wilt u misschien contact bieden aan cliënten met een zwaardere problematiek. Het is mogelijk dat na verloop van tijd meer instellingen voor professionele zorg en welzijn naar u willen doorverwijzen, of dat andere vrijwilligersorganisaties zich bij uw organisatie willen aansluiten. Te denken valt ook aan nieuwe manieren om cliënten te selecteren of vrijwilligers te begeleiden. U kunt de selectie en/of begeleiding bijvoorbeeld deels door vrijwilligers laten uitvoeren. Zo hoeft hun inzet niet beperkt te blijven tot contacten met cliënten. Sommige vrijwilligers vinden het fijn zich zo te kunnen ontwikkelen. Zo’n nieuwe vorm van selecteren of begeleiden vraagt wel de nodige aandacht om de kwaliteit te kunnen waarborgen. Publiciteit zoeken Publiciteit is nodig om potentiële vrijwilligers en cliënten te benaderen. Daarnaast kunt u er ook voor kiezen derden te informeren over de maatschappelijke relevantie van de vrijwilligerszorg.
27
De Vrijwilligersacademie Amsterdam organiseert samen met diverse vrijwilligersorganisaties trainingen voor alle vormen van vrijwilligersinzet in de zorg. Kijk op: www.vrijwilligersacademie.net
Aan de slag
Wij hopen dat deze handreiking u inspireert om te kijken of de beschreven methodieken uw eigen werkwijze kunnen verbeteren of aanvullen. Heeft u vragen? Neem dan contact op met Mezzo. Op MezzoPlaza, het deel van de website www.mezzo.nl dat uitsluitend toegankelijk is voor lidorganisaties, vindt u aanvullende documenten over dit onderwerp. Als u regelmatig www.mezzo.nl bezoekt, blijft u op de hoogte van actuele ontwikkelingen. Wij wensen u veel succes bij het continue afstemmen van uw aanbod op uw cliënten.
29
Meer weten: literatuurlijst Een belangrijke bron van deze handreiking is de dagelijkse praktijk van de organisaties voor Vrijwillige Thuishulp, Buddyzorg en Vriendendiensten. Ook de productomschrijvingen die Mezzo uitgaf voor Buddyzorg, Vrijwillige Thuishulp en Vriendendiensten liggen ten grondslag aan deze handleiding. Daarnaast is gebruik gemaakt van de onderstaande bronnen. U kunt ze raadplegen als u de beschreven methodieken verder wilt bestuderen.
Literatuur A. Baart. Een theorie van de presentie. Uitgeverij LEMMA. (2001) R. Delahaij. Dossier Empowerment; Empowermentmethoden bij allochtone jongeren. Utrecht: FORUM, Instituut voor Multiculturele Ontwikkeling. (2004) P. Kruiswijk. M. Corstens en L. Willems. Een maatje op maat; Evaluatie van vrijwilligersprojecten voor mensen die met de psychiatrie in aanraking zijn geweest. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut. (1997) T. van Regenmortel. Empowerment en Maatzorg; Een krachtgerichte psychologische kijk op armoede. Uitgeverij Acco. (2002)
30
I. Reijn en I. Glissenaar. ‘Vriendschap op maat; Georganiseerde support door maatjes en buddy’s’. Utrecht: Uitgeverij SWP (1999) G. Scholtens. Acht keer kwartiermaken; Een verkennend onderzoek naar de methodische aspecten van het kwartiermaken. Amsterdam: Uitgeverij SWP. (2007) A. Snellen. Basismodel voor methodisch hulpverlenen in het maatschappelijk werk. Bussum: Uitgeverij Coutinho. (1997)
31
Werken met Methodieken in de intensieve vrijwilligerszorg Het maatjesconcept is de algemene werkwijze voor het tot stand brengen van de één-op-één contacten tussen vrijwilliger Vanuit de presentiebenadering en de empowermentbenadering kan daar binnen het maatjesconcept invulling aan gegeven
A. Werven en selecteren vrijwilligers
B. Werven en selecteren cliënten
C. Trainen van vrijwilligers
• Criteria bepalen • Publiciteit • Selectie
• • • •
• Basisvaardigheden en specifieke attituden, afgestemd op doelgroep
Passen wensen bij presentiebenadering?
Presentiebenadering
• Ruimte kunnen geven aan cliënt • Geen probleemoplossend handelen (outreachend)
• • • •
Specifieke kenmerken
• Mentor en facilitator kunnen zijn?
• Uitleg empowerment • Vaststellen wensen cliënt • Vaststellen competenties cliënt
• Uitleg empowerment • Voorwaarden empowerment creëren • kenmerken clienten
Basisstappen volgens het
Maatjesconcept
Specifieke kenmerken
Empowermentbenadering
Doelgroep en criteria bepalen Werving via professionele zorg Publiciteit Intake
Nadruk op ‘er zijn’ Bewust maken van eigen houding Contact met ‘open agenda’ Presentie als richtlijn of als inspiratie
en cliënt. worden voor specifieke cliëntgroepen.
D. Matchen
E. Begeleiden
F. Uitvoeren
G. Evalueren
Het vervolg
• Is extra begeleiding nodig? • Contact (incl. begeleiding) voortzetten? • Bij beëindiging contact: neem tijd voor afronding en nazorg
• Profielen vrijwilligers en cliënten vergelijken • Wensen, interesses en overeenkomsten vergelijken • Intuitie en ervaring gebruiken
• Individueel contact • Begeleiding in groepsverband
• Regelmatig individueel evalueren met zowel vrijwilliger als cliënt
Specifieke aandacht voor verwachtingen cliënt en vaardigheden vrijwilliger op gebied van presentie
• Ervaringen laten uitwisselen • Themabijeenkomsten en workshops
Toetsingscriteria: • voelt de cliënt zich prettig? • kan de vrijwilliger zich vrij opstellen?
Specifieke aandacht voor verwachtingen cliënt en vaardigheden vrijwilliger op gebied van empowerment
Specifiek aandachtspunt: • Wat kan cliënt zelf?
Toetsingscriteria: • heeft de cliënt meer zelfbeschikking? • neemt de cliënt meer initiatief? • volgt de vrijwilliger de empowermentbenadering? • is cliënt toe aan vervolg?
• Hulp bij keuze voor vervolg: stopzetten contact, ander maatje of hulp bij opleiding, werk of vrijwilligerswerk
Processtappen Werken met methodieken in de intensieve vrijwilligerszorg
Colofon
Aan de totstandkoming van deze handreiking werkten enkele Mezzo-lidorganisaties mee: Buddyzorg Humanitas, Rotterdam Bureau Informele Zorg St. Groot Rijnland, Leiden Kuria Buddyzorg, Amsterdam Maatjesproject Drenthe, Beilen MEE Zuidoost Brabant, Eindhoven Stichting Buddy Netwerk, Den Haag Vriendendienst GGZ, Dordrecht Vriendendienst REAKT, Voorburg Vriendendienst Zuid-Holland Noord, Leiden Tekstschrijvers: Eindredactie: Fotografie: Vormgeving: Drukwerk:
32
Ilse de Bruijn en Jolanda Elferink van MOVISIE. Joop Rosier Joost van Velsen Diet Rademaker Grafisch Ontwerp, Utrecht Drukkerij Pascal Utrecht
Mezzo Postbus 179 3980 CD Bunnik T 030 659 22 22 F 030 659 22 20
[email protected] www.mezzo.nl
Organisaties voor vrijwilligerszorg hebben expertise ontwikkeld om succesvol vrijwilligers en cliënten te koppelen. Het maatjesconcept is de algemene werkwijze voor het tot stand brengen van de één-op-één contacten tussen vrijwilliger en cliënt. Vanuit de presentiebenadering en de empowermentbenadering kan daar binnen het maatjesconcept invulling aan gegeven worden voor specifieke cliëntgroepen. De handreiking nodigt organisaties voor Vrijwillige Thuishulp, Vriendendiensten en Buddyzorg uit om de methodieken te vergelijken met het werkproces in de eigen organisatie en kan een inspiratiebron zijn voor aanpassing of vernieuwing.
Code D05 01 08 0005
