Wegwijzer psychische stoornissen1 Met behulp van de hiernavolgende vragen kun je nagaan of klachten/problemen mogelijk wijzen op een psychische stoornis. Wees er wel voorzichtig mee. Het gebruik van deze wegwijzer geeft dus nadrukkelijk niet meer dan een eerste indruk. Je krijgt een idee in welke richting je verder kunt zoeken. Voor het stellen van een diagnose is altijd een deskundige hulpverlener nodig. Werkwijze: 1. Begin op pag 2 en beantwoord steeds de vragen in de juiste volgorde. Als het goed is kom je uiteindelijk uit op een stoornis die het meeste in aanmerking komt. 2. Ga vervolgens naar pag. 15 om te kijken wat er mogelijk aan persoonlijkheidsproblematiek speelt.
1
Voornamelijk gebaseerd op de DSM-5 en R. van Deth & W. Vandereycken (2006) Wegwijzer psychische problemen. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. 1 / 15
Is de cliënt jonger dan 18 jaar?
nee
ja ja Stoornissen bij kinderen en adolescenten
aandachtstekortstoornis (ADD) (met hyperactiviteit: ADHD)
ja Is de concentratie en/of het gedrag het belangrijkste probleem?
Is het moeilijk om de aandacht vast te houden?
nee
ja nee
Is er hevige angst zodra het kind wordt gescheiden van bekenden?
Is angst het belangrijkste probleem? ja
Zijn er ernstige problemen om naar school te gaan?
nee
nee
ja
ja
nee separatieangststoornis
Zijn er problemen met de urinelozing of ontlasting?
ja
enuresis of encopresis
ja
tic-stoornissen
schoolfobie
nee Zijn er ongewilde, snelle en herhaalde bewegingen of verbale uitingen?
selectief mutisme
nee
ja
Zijn er achterstanden in de ontwikkeling?
ja
Verloopt de omgang met anderen moeizaam?
ja
nee
nee
nee
Hebben de problemen te maken met spreken, taal of rekenen? ja
Wordt er alleen gesproken met bekenden?
Intellectuele ontwikkelings-nee stoornissen
Zijn er stereotiepe bewegingen en een vertraagde taalontwikkeling?
nee
ja
autismespectrumstoornis nee
Hebben de problemen te maken met de planning en coördinatie van bewegingen?
ja
stoornissen in de motorische vaardigheden
nee Ga na of er sprake is van andere stoornissen die ook bij volwassenen voorkomen
2 / 15
Hebben de problemen vooral te maken met geheugen of aandacht?
nee
ja ja Neurocognitieve of dissociatieve stoornissen
Zijn aandacht en een verlaagd bewustzijn de belangrijkste problemen en deden die zich vrij plotseling voor?
delier ja
nee
Heeft de cliënt het gevoel buiten het eigen lichaam te staan en in een droom te leven?
depersonalisatiestoornis ja
nee Zijn er uitsluitend problemen met het geheugen? nee Is er behalve geheugenproblemen ook sprake van verminderd denkvermogen en taalproblemen? ja
dementie andere neurocognitieve stoornissen
ja
Is er alleen geheugenverlies voor persoonlijke informatie?
amnestisch syndroom nee
ja Zijn er ook meerdere wisselende identiteiten?
dissociatieve amnesie nee
ja
dissociatieve identiteitsstoornis
3 / 15
Hebben de problemen vooral te maken met het gebruik van middelen en verslavingen?
nee
ja
Wordt er hoofdzakelijk alcohol gebruikt?
ja
stoornissen door het gebruik van alcohol
ja
stoornissen door het gebruik van drugs
nee Worden er hoofdzakelijk drugs gebruikt? nee Kan de cliënt zich niet bedwingen om te gaan gokken?
pathologisch gokken ja
4 / 15
Zijn er hardnekkige gedachten of waarnemingen die helemaal niet kloppen met de werkelijkheid? Zijn er m.a.w. wanen of hallucinaties?
nee
ja Psychosen
Zijn de hardnekkige niet-reële gedachten (wanen) ontstaan in nauw contact met een ander?
gedeelde psychotische stoornis ja
nee
Is er alleen sprake van een hardnekkige gedachte (waan), die onwaarschijnlijk, maar niet bizar is?
waanstoornis ja
nee
Zijn de niet-reële gedachten en/of waarnemingen abrupt verschenen en duren ze korter dan een maand?
ja
kortdurende psychotische stoornis
nee
Duren de niet-reële gedachten en/of waarnemingen korter dan zes maanden?
schizofreniforme stoornis ja
nee
schizofrenie
5 / 15
Voelt de cliënt zich erg somber of juist heel opgewekt?
nee
ja
ja Depressieve of bipolaire stoornissen cyclothyme stoornis nee Is de stemming wisselend: de ene periode opgewekt en energiek en de andere periode neerslachtig en lusteloos?
ja
Is het verschil tussen de stemmingen groot?
ja
Zijn de somberheid en lusteloosheid ernstig en sinds enkele weken of maanden aanwezig?
bipolaire stoornis ja
nee
Zijn somberheid en lusteloosheid de grootste problemen?
nee
depressie ja
nee
dysthyme stoornis
Zijn de opgewektheid en energie het meest opvallend?
Zijn de opgewektheid en energie heel sterk? ja
manie ja
nee
hypomanie
6 / 15
Zijn moeilijk te bedwingen gedachten of handelingen het belangrijkste probleem?
nee
ja Obsessieve-compulsieve ja stoornissen
Denkt de cliënt hardnekkig dat hij een misvormd uiterlijk heeft, terwijl anderen dat niet vinden?
dysmorfofobie ja
nee Kan de cliënt zich niet bedwingen de eigen haren uit te trekken?
trichotillomanie ja
nee
Kan de cliënt het niet laten grote hoeveelheden spullen te verzamelen?
verzameldwang ja
nee Zijn er steeds terugkerende storende ideeën en handelingen, die niet te onderdrukken zijn? Heeft de angst te maken met allerlei gebeurtenissen en omstandigheden en duren ze tenminste al zes maanden?
dwangstoornis ja
7 / 15
Is angst het belangrijkste probleem?
nee
ja Angstja stoornissen
paniekstoornis
Zijn er paniekaanvallen? ja nee
Is er angst voor en vermijding van bepaalde situaties?
fobie ja
nee
Heeft de angst te maken met allerlei gebeurtenissen en omstandigheden en duren ze tenminste al zes maanden?
veralgemeende angststoornis ja
8 / 15
Is (extreme) stress het belangrijkste probleem?
nee
ja Trauma- en stressorgerelateerde ja stoornissen
Is de stress na een traumatische gebeurtenis opgetreden?
traumatische stress-stoornis ja
nee
Is de stress na aanhoudende stressvolle situaties ontstaan (echtscheiding, werkdruk, werkloosheid e.d.)
aanpassingsstoornis ja
9 / 15
Zijn er lichamelijke klachten waarvoor geen medische oorzaak kan worden gevonden?
nee
ja Somatisch symptoom ja stoornissen
Gaat het om het uitvallen van een zintuig of groep spieren?
ja
Conversiestoornis (functionele neurologische stoornis)
nee
Is er een jarenlange voorgeschiedenis van allerlei lichamelijke klachten?
Somatisch symptoomstoornis ja
nee
Is de cliënt ervan overtuigd dat hij toch een ernstige ziekte heeft?
ja
Hypochondrie (ziekteangststoornis)
10 / 15
Hebben de problemen te maken met seksualiteit, seksuele voorkeur of het vrouw- of man-zijn?
nee
ja dyspareunie vaginisme Hebben de problemen direct te maken met de seksuele activiteit?
verminderd seksueel verlangen seksuele afkeer
Seksuele stoornissen ja
ja
ja
Is er pijn bij de seksuele activiteit?
Is er minder of geen zin in seks? nee nee
nee
stoornis in de opwinding
Is er een afwijkende seksuele voorkeur?
parafilieën ja
nee
Zijn er grote problemen met de eigen sekse en zou de cliënt liever tot de andere sekse behoren?
exhibitionisme voyeurisme pedofilie fetisjisme travestiet-fetisjisme seksueel masochisme seksueel sadisme
Is er moeite om opgewonden te raken?
ja
erectiestoornis
nee
orgasmestoornis
Is er moeite om een orgasme te krijgen? ja
ja
gender-identiteitsstoornis (genderdisforie)
11 / 15
voortijdige ejaculatie
nee
Hebben de problemen vooral te maken met de slaap? ja
ja Slaapstoornissen
Zijn er stoornissen in de hoeveelheid, kwaliteit en timing van de slaap?
dyssomnieën ja - in- of doorslaapproblemen: insomnie
nee
- uitzonderlijke slaperigheid: hypersomnie
Zijn er abnormale verschijnselen of gedragingen tijdens de slaap? ja
- slecht slapen door ademhalingsproblemen: slaapapnoe - slaapproblemen door verstoring van het 24uursritme: stoornissen in het slaap/waakritme
parasomnieën - angstige dromen: nachtmerries - ontwaken met angstschreeuw: pavor nocturnus - slaapwandelen
12 / 15
Heeft de cliënt vooral moeite om zijn impulsen in bedwang te houden?
nee
ja Impulsja controlestoornissen
Kun de cliënt alleen zijn agressie niet bedwingen?
ja
periodieke explosieve stoornis
nee Wordt er weinig rekening met anderen gehouden en is er vaak sprake van agressie, liegen e.d.?
gedragsstoornis ja
13 / 15
Loop de hele wegwijzer nog eens door met de cliënt of met iemand die de cliënt goed kent.
Zijn er problemen rond eten en gewicht ?
nee
Bekijk in elk geval ook evt. persoonlijkheidsproblematiek (zie laatste blz.) Overweeg de problematiek met een collega te bespreken.
ja
Eetstoornissen
anorexia nervosa ‘puur type’
ja
nee Maakt de cliënt gebruik van laxeermiddelen of braken?
Streeft de cliënt naar uitzonderlijke vermagering? ja
anorexia nervosa ‘gemengd type’ ja
nee
Zijn er eetbuien en is het gewicht ongeveer normaal?
ja
nee
Maakt de cliënt gebruik van laxeermiddelen of braken?
ja
boulimia nervosa ‘purgerend type’
nee
boulimia nervosa ‘gewoon type’
Zijn er eetbuien en stijgt het gewicht?
eetbuistoornis of eetverslaving ja
14 / 15
Persoonlijkheidsproblematiek
Worden de gedragingen als vreemd en excentriek ervaren ?
Is er sprake van groot wantrouwen?
paranoïde persoonlijkheidsstoornis ja
ja nee
nee
Is er sprake van sociaal isolement? ja
Is er vooral sprake van dramatisch, emotioneel en onvoorspelbaar gedrag?
Is de cliënt erg emotioneel en is er een grote behoefte aan aandacht? ja
schizoïde/schizotypische persoonlijkheidsstoornis
theatrale persoonlijkheidsstoornis ja
nee
nee Is de cliënt erg trots op zichzelf en is er een grote behoefte aan bewondering?
narcistische persoonlijkheidsstoornis ja
nee Is de cliënt erg onvoorspelbaar in stemming, gedrag en relaties?
borderline persoonlijkheidsstoornis ja
nee
Spelen angst en onzekerheid een belangrijke rol?
Overtreedt de cliënt snel (sociale) regels en gaat zijn gedrag ten koste van anderen?
ja
Gaat de cliënt contact met anderen uit de weg uit angst voor kritiek?
ja
antisociale persoonlijkheidsstoornis
vermijdende persoonlijkheidsstoornis
nee Rekent de cliënt erg op anderen en is hij bang verlaten te worden?
afhankelijke persoonlijkheidsstoornis ja
nee Is de cliënt erg perfectionistisch en heeft hij een grote behoefte aan controle?
ja
dwangmatige persoonlijkheidsstoornis
15 / 15
