voorlichters

HET EEUWIGE WEEKEND “Gezond Genieten”, alcoholgebruik in het kader van gezond ouder worden en blijven - handleiding voor gespreksleiders/voorlichters

Liesbeth, svp fotoband van het eeuwige weekend RiaE

Uitgevoerd door: LOGO Unie KBO

Auteurs Ria Egelmeer Rein Jansen Agnes van Balkom

LOGO Novadic-Kentron

(Novadic-Kentron, netwerk voor verslavingszorg, afdeling preventie) (Novadic-Kentron, netwerk voor verslavingszorg, afdeling preventie) (Unie KBO)

1

Liesbeth, svp de paginanrs invullen na je opmaak RiaE Inhoudsopgave 1. Gezond Genieten en ‘het eeuwige weekend’ 1.1 Probleem 1.2 De gespreksbijeenkomsten ” Gezond Genieten” 2. 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5

Informatie over het onderwerp Wat doet alcohol Alcohol en ouder worden Alcohol, voor- en nadelen Alcohol en medicijnen Verantwoord drinken

3.Toelichting op de DVD 4 Gespreksvaardigheden 4.1 Communicatie 4.2 Tips voor het leiden van gesprekken 5. Organiseren van gespreksbijeenkomsten 5.1 Aandachtspunten en tips voor het organiseren van gespreksbijeenkomsten 5.2 De invulling van de gespreksbijeenkomsten 6. Telefoonnummers/sites/literatuur/adressen

7. Bijlage(-n) 7.1 Quiz 7.2 pagina 17-18 uit Inzien augustus 2011: Verslaving & Leeftijd 7.3 tips: Minder drinken, moeilijke momenten 7.4 Ladis Bulletin 7.5 Praktische zaken “Gezond Genieten” gespreksbijeenkomsten

2

pagina

1. Gezond genieten en “het eeuwige weekend” 1.1 Probleem De babyboomers vormen de eerste naoorlogse generatie die regelmatig alcohol gebruikt. Met het stijgen van de welvaart, neemt de vrije tijd toe. Er is een eigen lifestyle ontstaan waarin alcohol - naast andere genotsmiddelen - een steeds belangrijker rol speelt . Veel babyboomers hebben zich ontwikkeld tot stevige weekend drinkers. Nu en in de komende jaren bereiken ze de pensioenstatus, gekenmerkt door veel vrije tijd. De verleiding is groot om een ‘eeuwige weekend’ in te richten waarbij drankgebruik de oplossing lijkt van allerlei problemen, die te maken hebben met ouder worden. In de serie ‘Het eeuwige weekend’’ zien we openhartige verhalen van diverse mensen die de rol van alcohol in hun leven onder de loep nemen. Een nieuwe levensperiode. In het actieve leven is werk en gezin belangrijk genoeg om het dagelijks gebruik van alcohol te beteugelen. Daarna komt er een nieuwe levensperiode met andere mogelijkheden om het leven in te richten. Voor veel mensen is dit iets om naar uit te kijken, maar het vraagt aan de andere kant ook veel aanpassingsvermogen. Hoe ga je om met zoveel vrije tijd, Hoe doe je dat samen met je partner of/en andere naasten? Daarbij kan er sprake zijn van afnemende gezondheid of het wegvallen van dierbaren. Kortom: zoveel veranderingen leveren extra spanning op. Geconstateerd is dat als het allemaal niet zo lekker loopt, het dagelijks alcoholgebruik bij veel senioren sluipenderwijs toeneemt. Daar wordt niet over gesproken. Er heerst namelijk grote stilte rond het drankgebruik van 55-plussers. Ook zijn senioren minder geneigd, als ze een probleem met drank krijgen, om hulp te zoeken. Schaamte speelt daarbij een belangrijke rol. De instellingen voor verslavingszorg in Nederland zien een toename van het aantal 55-plussers dat hulp zoekt, en verwachten dat dit aantal in de toekomst nog zal toenemen. Hoe bereik je deze doelgroep zo snel mogelijk, om beter en eerder hulp te kunnen bieden? Want bij vlugger inspelen op de problematiek blijkt ook het hervatten van de gezondere leefstijl makkelijker.

3

1.2 De gespreksbijeenkomsten ‘Gezond Genieten’ Naar aanleiding van het toenemende alcoholgebruik onder ouderen heeft de Unie KBO samen met de preventieafdeling van Novadic-Kentron (verslavingszorg Noord Brabant) het initiatief genomen om dit onderwerp bespreekbaar te maken. Inmiddels is er een dvd van de serie ‘Het Eeuwige Weekend’ beschikbaar. Deze serie maakt het mogelijk om het onderwerp te bespreken met de doelgroep en zodoende werk te maken van bewustwording en preventie. Inzet van de Unie KBO en Novadic-Kentron is om hiervoor vrijwilligers als gespreksleider/voorlichter op te leiden. De afleveringen uit de serie gaan allen in op de rol die alcohol in het leven van diverse ouderen speelt/speelden. Unie KBO, en diverse instellingen voor verslavingszorg (Novadic-Kentron, IrisZorg, Vincent van Gogh, Tactus, VNN) en de Stichting Take Care TV hebben in 2011 deze zesdelige documentaireserie met openhartige portretten van ‘gebruikers’ gemaakt. Dit om de stilte rond deze leefstijl te doorbreken en bewustwording te stimuleren. De doelstelling van de serie ‘Het eeuwige weekend’ is dan ook het bespreekbaar maken van overmatig alcoholgebruik door senioren en bewustwording en signalering van de problematiek. Aan het woord komen zes mensen met een leefstijl waarbij alcohol de regie over lijkt/leek te nemen. Zij vertellen hoe ze daarmee omgaan en hoe ze op weg zijn naar een gezondere leefstijl. De afleveringen gaan in op thema’s die een rol spelen bij het ouder worden: pensioen, je sociale omgeving, zorg en hulpverlening, verlies en rouw, gezondheid en zingeving. Vervolgens hebben Unie KBO en Novadic-Kentron een traject “Gezond genieten” ontwikkeld. Dit traject valt binnen de kaders en doelstellingen van het landelijk project ” Gezond ouder worden en blijven”. Daarbij worden leeftijdsgenoten als voorlichter/gespreksleider ingezet. Het doel van “Gezond genieten’ is om het thema ,gezond genieten van alcohol,, bespreekbaar te maken onder de leeftijdsgroep. De gemaakte serie die de problematiek helder en herkenbaar in beeld brengt, kan hierbij het gesprek op gang brengen. Deze map geeft de gespreksleiders informatie voor de gesprekken/voorlichtingsbijeenkomsten. De gespreksleiders/voorlichters hebben een sleutelrol. Er is gekozen voor leeftijdsgenoten. Dit omdat aantoonbaar is dat het krijgen van voorlichting door zogenaamde “peers”, personen met dezelfde kenmerken als de doelgroep, de boodschap goed aan doet komen en mensen aan het denken zet. Tijdens de bijeenkomsten van Gezond Genieten staat het gesprek centraal. Deelnemers worden uitgenodigd hun ervaringen en vragen naar voren te brengen en met elkaar te delen. In aansluiting daarop geeft de gespreksleider voorlichting over alcohol in zijn algemeenheid en alcoholgebruik bij 55-plussers in het bijzonder. Ook de vormen van (professionele) ondersteuning die eventueel mogelijk en passend zijn passeren de revue. Ook zijn er praktische tips voor het omgaan met alcohol.

4

2. Informatie over het onderwerp 2.1 Wat is alcohol Alcohol ontstaat uit gisting van granen en vruchten. De vergisting stopt bij een alcoholpercentage van ongeveer 15%. Op deze wijze worden de zogenoemde zwakalcoholische dranken, zoals wijn en bier gemaakt. Door zwakalcoholische dranken te distilleren ontstaan dranken met een veel hoger alcoholpercentage (rond 40%), zoals jenever, whisky en wodka. Pure alcohol is een heldere, kleurloze en vrijwel smaakloze vloeistof. Alcoholhoudende dranken bevatten naast alcohol en water nog een hele reeks natuurlijke of toegevoegde kleur- en smaakstoffen. Afbraak van alcohol Alcohol wordt via de slokdarm, maag en dunne darm opgenomen in het bloed en bereikt na een minuut of tien de hersenen. Voor het lichaam is alcohol een giftige stof die voor het overgrote deel (95%) door de lever moet worden afgebroken. De rest verlaat het lichaam via de ademhaling, transpiratie en de urine. Alcohol wordt dus door de lever afgebroken. De afbraak van alcohol heeft voorrang in de lever omdat dit door het lichaam wordt herkend als een gif. Daardoor komen de andere taken die de lever heeft in het gedrang, o.a. de opname van vitaminen. Gemiddeld doet de lever er 1 tot 1½ uur over om 1 standaardglas alcohol af te breken. De afbraak kan niet worden versneld door bijvoorbeeld een koude douche te nemen of koffie te drinken. Hoe snel de lever de alcohol daadwerkelijk afbreekt, is onder andere afhankelijk van sekse, gewicht, gewenning en stofwisselingssnelheid. Deze factoren spelen ook een rol bij de effecten die iemand ervaart na het drinken van alcohol. Standaardglazen Omdat het percentage alcohol in dranken verschilt, wordt gebruik gemaakt van standaardglazen. Iemand die een standaardglas wijn van 12% drinkt, consumeert dezelfde hoeveelheid alcohol als iemand die een standaardglas bier van 5% of standaardglas sterke drank van 35% drinkt. Ieder standaardglas bevat ongeveer 10 gram pure alcohol. Het drinken van een standaardglas alcohol leidt bij mannen tot een alcoholpromillage van gemiddeld 0,2 en bij vrouwen tot 0,3.

5

Tabel: Veel drinken & verslaving: 1.Overmatig drinken Mannen die meer dan 14 glazen per week drinken en vrouwen die meer dan 7 glazen drinken 2. Veel in korte tijd Per gelegenheid heel veel drinken (het zogenaamde bingedrinken) 3. Probleem drinken Lichamelijke en geestelijke problemen door teveel drinken 4.Verslaving (ook afhankelijkheid genoemd) Niet meer zonder kunnen; de signalen, oorzaken en afkicken

6

2.2 Alcohol en ouder worden De geest uit de fles? Alcoholproblemen komen bij ouderen vaker voor dan gedacht. Het duurt meestal jaren voordat het drinken een serieus probleem wordt. Wat dat betreft is alcohol een sluipmoordenaar en kunnen 55-plussers een kwetsbare groep vormen. Onder 55-plussers die problemen met alcoholgebruik hebben kun je twee soorten groepen onderscheiden: “overlevenden” en “reactieve drinkers”. De “overlevenden” hebben hun hele volwassen leven al problematisch gedrag met betrekking tot alcohol. De “reactieve” drinkers zijn mensen die zijn gaan drinken naar aanleiding van een heftige gebeurtenis zoals afscheid van een baan, verhuizing, of het overlijden van partner of vriend (factsheet alcohol en ouderen, juni 2005). Bij het tot stand komen van “het eeuwige weekend” is dat ook veelvuldig opgetekend (zie bijlage 7.2 Inzien: Verslaving & leeftijd). Factoren die overmatig alcoholgebruik op oudere leeftijd in de hand kunnen werken: - Genetische factor - Man zijn - Eenzaamheid/isolement - Veteraan zijn - Wonen in een verzorgingshuis - Leeftijdsgebonden fysieke beperkingen - Fysieke aandoening die pijn of slapeloosheid veroorzaakt - Financiële problemen - Stress - Vroeger al bekend met alcoholgebruik - Relatieproblemen - Grote veranderingen zoals verhuizing, overlijden partner etc. - Drinkende partner gehad

7

Het ouder wordende lichaam, fysieke aspecten We voelen ons in ons hoofd vaak nog jong en vitaal als 55-plussers, maar het lichaam denkt daar anders over!Bij het ouder worden, neemt de lichamelijke conditie af. Dit is één van de redenen dat alcohol slechter verdragen wordt. Ook al ben je al jaren gewend om dagelijks een of twee glaasjes wijn te drinken, dan is de kans toch groot dat je er minder goed tegen kunt als je ouder bent. Dit komt doordat: - De werking van de lever en nieren afneemt - De lichamelijke weerstand afneemt - Ouderen minder lichaamsvocht hebben; doordat het spierweefsel afneemt - Ouderen minder vocht tot zich nemen - De stofwisseling vaak vertraagd is - Vaak sprake is van medicijngebruik Kortom, de ene oudere mens is de andere niet; je lichamelijke conditie is sterk afhankelijk van leefstijl en omgevingsfactoren en erfelijkheid en gezondheid. Maar in het algemeen zijn de volgende zaken van toepassing: 1 Verminderde stofwisseling. 2 Vertraagde herstel mogelijkheden. 3 Cascade breakdown, vele complicaties. Bijvoorbeeld: na een val van de fiets een heupfractuur → opname ziekenhuis → complicatie longontsteking → hartfalen→dood. De kans op complicaties die elkaar opvolgen zijn is groot. 4 Andere interpretatie van herstelmogelijkheden van het lichaam. Het duurt langer voordat het lichaam zich heeft hersteld na een ziekte of narcose. Het kan wel een half jaar duren voordat iemand zich weer de oude voelt. 5 Oudere mensen hebben een lagere pijngrens. 6 Alcohol verdooft. 7 Schaamte om over overmatig alcoholgebruik te praten. 8 Alcohol probleem wordt vaak gepresenteerd als een depressie Bij depressieve klachten waarbij alcohol wordt gebruikt zie je de depressie erger worden, vooral bij vrouwen. 9 Oudere mensen hebben ook een verminderde dorstprikkel. 10 Medicijnen ontwateren. Is het Kaliumgehalte in het bloed te laag, dan krijg je hartproblemen. Alcohol ontwatert ook. 11 Somato- en psychosociale verwevenheid. Veel lichamelijke klachten veroorzaken ook psychische klachten en omgekeerd. 12 Presentatie van de ziekte: o Immobiliteit belangrijk om te blijven bewegen, actief te zijn o Instabiliteit door combinatie van benzo’s en alcohol/ valincidenten o Incontinentie. o Intellectuele achteruitgang. 13 Leeftijdspecifieke ziekten: o Artrose o Evenwichtsstoornissen o Zien en horen vermindert o Hart

8

14

o Cognities o Incontinentie Gewijzigde farmacokinetiek en dynamiek: o Het lichaam reageert heftiger op bepaalde medicatie o Afbraaktijd kan veranderen o Alcohol breekt het eerste af in het lichaam, waardoor er een ophoping van medicatie kan ontstaan dat nog niet afgebroken is.

9

2.3 Alcohol: voor- en nadelen De positieve kant van alcoholgebruik Velen, zo ook ouderen, vinden het gezellig en lekker om af en toe een glaasje wijn te drinken, een advocaatje te nemen of een jonge jenever te drinken. Daar is niets mis mee. Af en toe een glas alcohol drinken, brengt weinig problemen met zich mee. De voordelen Alcohol drinken heeft positieve kanten: o Het brengt gezelligheid met zich mee e o Vanaf het 45 levensjaar verkleint één glas alcohol per dag de kans op hart- en vaatziekten (je hoeft echter geen alcohol te gaan drinken vanwege deze positieve effecten op hart- en bloedvaten, want ook in thee, fruit en chocolade zitten vergelijkbare stoffen) o Matig alcoholgebruik geeft een ontspannen gevoel De nadelen De combinatie van alcohol en een verminderde lichamelijke conditie brengt risico`s met zich mee. Te denken valt aan: o Vallen o Hoge bloeddruk o Maag- en darmproblemen o Somberheid / depressie o Slapeloosheid o Geheugenproblemen

10

2.4 Alcohol en medicijnen Wisselwerking Zoals gezegd, af en toe een glas alcohol drinken, daar is niets mis mee. Anders wordt het echter als je alcohol drinkt terwijl je ook medicijnen gebruikt. De combinatie van alcohol en medicijnen kan risico`s met zich meebrengen. Ook kunnen de effecten van alcoholgebruik op oudere leeftijd anders zijn dan op jongere leeftijd. Dit heeft er mee te maken dat het lichaam alcohol op oudere leeftijd slechter verdraagt. Veel mensen weten niet dat alcohol de werking van medicatie kan beïnvloeden. Dit kan zelfs al het geval zijn bij een ‘onschuldig’ middel zoals aspirine in combinatie met één alcoholhoudend drankje. Medicijnen kunnen de afbraak van alcohol vertragen, waardoor alcohol te lang in uw lichaam blijft. Alcohol kan de werking van medicatie versterken, verzwakken of opheffen. Alcohol kan de bijwerking van medicatie versterken. Raadpleeg daarom altijd de bijsluiter en/of overleg met de huisarts.

Liesbeth, deze of een andere foto gebruiken uit jouw bestand? RiaE

11

2.5 Verantwoord drinken Wat is verantwoord? In Nederland is geen aparte richtlijn voor aanvaardbaar alcoholgebruik voor ouderen., enkel de richtlijn voor volwassenen. Verantwoord alcoholgebruik betekent: het aantal glazen dat je zonder bezwaar voor je gezondheid kunt drinken. Voor gezonde volwassenen gelden de volgende richtlijnen: 1. Gemiddeld niet meer dan een glas alcohol per dag voor vrouwen en niet meer dan glazen alcohol voor mannen. Zonder zorgen voor je gezondheid kunt je in een week maximaal 7(vrouw) / 14 (man) glazen alcohol drinken, mits verspreid over meerdere dagen (gemiddeld een/twee per dag). Drink je in een normale week meer dan 7/14 glazen.dan verhoogt dat in sterke mate het risico op onder meer kanker, hersenschade, beroerte en hartziekten. 2. Maximaal drie glazen per gelegenheid Veel alcohol (meer dan drie glazen) ineens drinken is erg schadelijk. Het kan direct veel schade veroorzaken aan allerlei organen. Drink je wel eens zoveel tijdens één gelegenheid, beperk dan in elk geval de schade. Drink de twee dagen erna helemaal geen alcohol om het lichaam te laten herstellen. 3. Pas op met alcohol in het verkeer Geen alcohol in het verkeer! Verstandig, want bij 4 à 5 glazen is de kans op een ongeval al twee keer zo groot! Daarnaast ben je strafbaar wanneer je een voertuig bestuurt met te veel alcohol op. 4. Ten minste twee dagen in de week geen alcohol Alcohol drinken kan heel makkelijk een gewoonte worden: om iets te vieren, om even ergens niet aan te hoeven denken of bijvoorbeeld elke dag voor/tijdens het eten. Als je ten minste twee dagen per week niets drinkt, voorkom je dat je ongemerkt meer gaat drinken. Hoe kun je als 55-pluser zo gezond mogelijk blijven? Alcoholgebruik hoeft helemaal niet zo boven de grens te zijn, maar kan toch problemen opleveren omdat het lichaam er slechter tegen kan ten opzichte van vroeger (zie 2.2). Er is geen groep zo divers als de groep 55-plussers, maar wat alcohol aangaat is de bindende factor dat het lichaam de alcohol niet zo goed meer verdraagt als voorheen. De kernvraag is “Hoe wil je prettig en zo gezond mogelijk oud worden?”. Preventief kun je een aantal zaken niet beïnvloeden, andere weer wel: Dagelijks vitamine B1 innemen om te voorkomen dat er tekorten ontstaan. Bij tekort aan vitamine B1 ontstaat neuropathie ( gevoelloosheid of prikkelingen aan handen en voeten) en bij langdurig tekort ontstaat de ziekte van Korsakov. Er is geen risico op overdosering, je plast het gewoon weer uit wat niet door het lichaam wordt opgenomen. Vitamine D zorgt voor de soepele overdracht van het zenuwstel. Bij een tekort kan depressie ontstaan.

Goed om te weten: - het merendeel van de 55-plussers voelt zich gezond, ondanks dat er soms wel enkele beperkingen zijn (bijvoorbeeld bewegingsapparaat of hart) - bij meer dan 5 glazen alcohol per dag neemt de kans op depressie sterk toe

12

3. Toelichting op de DVD Het eeuwige weekend - een documentaireserie over de rol van alcohol in het leven van 55-plussers De documentaire bevat zes portretten die afzonderlijk bekeken kunnen worden: In de serie Eeuwig weekend zien we openhartige verhalen van mensen die terug kijken op de rol van alcohol in hun leven in relatie met het ouder worden. De afleveringen gaan in op de volgende thema’s - pensioen, - de omgeving - zorg en hulpverlening - verlies en rouw - gezondheid en - zingeving/vrije tijd In elke aflevering komt een 55-plusser aan het woord over zijn/haar manier van omgaan met alcohol. Het betreft allemaal personen die een probleem hebben (gehad) met alcoholgebruik. Ieder van hen is gevraagd om juist terug te kijken op het ontstaan van het probleem, en dit te relateren aan een bepaald thema. Naast de waar gebeurde verhalen van genoemde personen- aan wie wij onze dank uit willen spreken- wordt in elke aflevering het thema extra vormgegeven door acteurs. Liesbeth, graag bij iedere aflevering een “pasfoto”van betreffende RiaE De hoofdpersonen en de thema’s in de documentaire Aflevering 1, thema: pensioen Toen Ries met pensioen ging veranderde zijn stevig sociaal drankgebruik in een alcoholprobleem. “De drank maakte me vrijer en minder onzeker.” Ries en Lenie genieten van hun welverdiend pensioen. Binnenkort gaan ze met de camper op reis. Er waren tijden dat hun toekomstplaatje er echter anders uitzag. Ries was lange tijd directeur van een woningbouwvereniging. Een hectische bedrijfstak met veel vergaderingen, recepties en opdrachten werden binnengehaald of afgerond. Er was altijd wel een reden om het glas te heffen. Ries werd van een stevige sociale drinker een probleemdrinker. “Ik denk dat alcohol me vrijer en minder onzeker maakte. Achteraf merk ik dat ik toch vaak op mijn tenen liep.“ Toen Ries met pensioen ging werd de drank een steeds groter probleem. Lenie merkte dat haar partner stiekem dronk. Zij was de ontkenningen en leugens over zijn drankgebruik beu en stelde Ries voor een moeilijke keus.

13

Aflevering 2, thema: de omgeving Simon dempte zijn depressieve gevoelens met drank maar kon daar geen maat in aanbrengen. “Matig alcoholgebruik is een prima smeermiddel tussen mensen. Maar voor mij is dat helaas niet weggelegd.” Simon is 58 jaar en getrouwd met An. Ze hebben twee kinderen en een pleegzoon met een verstandelijke beperking. Simon heeft last van depressieve gevoelens. Altijd is hij op zoek naar middelen om de drukte in zijn hoofd te dempen. In het verleden liep hij zware marathons en was hij een fervent bergbeklimmer. De drank is erin geslopen. “Ik ben een kind van mijn tijd, in mijn generatie wordt gewoon veel gedronken.” Simon vindt matig alcoholgebruik een prima smeermiddel tussen mensen. Maar dat is voor hem niet weggelegd. Daarom is hij nu gestopt met de drank, hij weet dat het steeds moeilijker wordt om te stoppen naarmate hij ouder wordt. Aflevering 3, thema zorg en hulpverlening Jaap zorgt voor zijn invalide vrouw en dat levert hem veel stress op. Misschien dat daardoor het sociale drinken een beetje uit de hand is gelopen. Maar daar gaat hij wat aan doen! “Stoppen is een kwestie van karakter.” Jaap is 74 jaar en hij zorgt voor Cock, zijn invalide vrouw. Dat geeft hem veel stress. Jaap is bang om alleen achter te blijven omdat zijn vrouw snel achteruit gaat. Als hij met zijn vrienden jeu de boules speelt is hij met zijn hoofd altijd bij haar omdat hij bang is dat ze weer gevallen is. Jaap is altijd een stevige sociale drinker geweest. De laatste jaren merkt hij dat hij er niet zo goed meer tegen kan en hij voelt zich schuldig dat hij zijn vrouw tekort doet. Na een gesprek met een vriend over zijn probleem kwam hij in contact met Wilmy met wie hij het goed kan vinden. Iedere 14 dagen komt ze bij hem thuis en bespreken ze met humor en ernst de goede maar ook de moeilijke momenten. Samen kijken ze naar wat er nodig is om zijn drankgebruik binnen de perken te houden. Aflevering 4, thema verlies en rouw Nooit speelde drank voor Gerrie een problematische rol. Toen ze echter geconfronteerd werd met verlieservaringen viel ze in een diep gat. “Het drinken verzachtte de pijn, maar loste niets op.” Gerrie is 62 jaar en noemt zichzelf een ervaringsdeskundige. Ze weet hoe het voelt om je in je verdriet te verdrinken. Gerrie heeft een aantal heftige verlieservaringen achter de rug. De drank werkte kalmerend, maar loste haar boosheid en verdriet niet op. Sterker nog, ze kreeg er een flink probleem bij! Gerrie koos voor een behandeling en is haar leven weer zinvol gaan inrichten. Zo is ze oppasoma voor haar kleinkinderen en ook maatschappelijk zeer actief. Gerrie is lid van de cliëntenraad van Novadic-Kentron. Ze heeft een belproject opgezet om mensen een hart onder de riem te steken die geen alcohol meer willen gebruiken, maar toch hun moeilijke momenten hebben.

Aflevering 5, thema zin geven aan vrije tijd Sophia voelt zich soms alleen en verdrietig, vooral als ze in tijdschriften altijd van die mooie plaatjes tegenkomt van lachende senioren. “Ik ben een matige alcoholgebruiker, maar soms drink ik net iets teveel en daar voel ik mij dan niet lekker bij.” Sophia is 64 jaar en woont alleen. Ze heeft een lieve dochter en leuke kleinkinderen. Hoewel ze een heel actief leven leidt, heeft ze ook regelmatig last van sombere buien, piekert ze en voelt ze zich verdrietig en eenzaam. “Ik zie in tijdschriften altijd van die stralende senioren die samen gelukkig oud worden, fietstochten maken en erop uit trekken. Ze hebben de tijd van hun leven. Dat had ik ook willen hebben. Wat heb ik fout

14

gedaan, waar is het in mijn leven misgelopen?” In die periodes verliest ze wel eens de controle over haar drinkgedrag. Dat vindt ze heel vervelend, ze is er ook bang voor. Muziek maken is haar beste medicijn. Iedere week speelt ze piano in een verpleeghuis voor mensen met dementie en Korsakov.

Aflevering 6, thema gezondheid Ben kan zich de smaak van een koel glas witte wijn of een heerlijke tripel nog steeds heel goed herinneren. Maar matig drinken zat er niet in. “De beslissing om helemaal te stoppen met drank heeft mij heel veel ruimte en vrijheid opgeleverd.“ Ben (54 jaar) vindt dat het clichébeeld van de alcoholverslaafde -de man in de goot- moet worden losgelaten. “De meeste mensen die teveel drinken zijn maatschappelijk normaal functionerende hardwerkende mannen en vrouwen.” Voor Ben was het gebruik van alcohol een manier om makkelijker met stressgevoelens en faalangst om te gaan. Hij merkte dat naarmate hij ouder werd teveel drinken belastend werd voor zijn lijf; zware katers en moeheid waren het gevolg. Hij vindt dat huisartsen vermoedens van een drankprobleem bij hun patiënten directer moeten bespreken. Een crisis was voor Ben het moment om helemaal te stoppen. Dit vroeg ook om een andere levensstijl. De ruimte en vrijheid die hem dat opleverde was groot.

15

1. Gespreksvaardigheden 4.1 Communicatie Lichaamstaal en gedrag zenden een boodschap uit, bedoeld of onbedoeld.ook al zeg je niets, je zendt een boodschap uit en die wordt ontvangen. Communicatie is dus meer dan wat er feitelijk gezegd wordt. o De gespreksleider moet zich bewust zijn dat hij/zij voortdurend iets uitstraalt. Zie je zelf als zender en stem af op de ontvanger. Blijf daarbij vooral jezelf!! o Goed luisteren is belangrijk. Dat heeft niet alleen met gehoor te maken maar vooral met instelling: - Sta ik open voor iemands verhaal - Heb je geestelijk de ruimte om het te ontvangen - Kun je je oordeel opschorten - Vertaalt zich dit ook in de lichaamshouding, in je expressie - Hoor je wat er tussen de regels wordt gezegd o

Er zijn drie vormen van luisteren 1. Niet luisteren Iedereen betrapt zich er wel eens op : je reageert niet als iemand iets zegt, je gaat door op een ander onderwerp of je begint te praten als de ander nog aan het woord is. Ook in je houding kun je uitstralen dat je niet luistert; je kijkt intussen naar buiten, trommelt met je vingers, je hebt de deurknop al in je handen. 1 Passief luisteren. Hier wordt onder verstaan; de ander de gelegenheid geven om te praten. Je luistert vooral en je laat door hoofdknikjes en reacties ( dat kan ik me voordtellen, of o ja, nou nou) merken dat je hoort wat er gezegd wordt. Je houding is uitnodigend. Bij deze vorm van luisteren fungeer je als praatpaal. 2 Actief luisteren Deze vorm gaat verder. Meestal gaat het hierbij om een probleem dat iemand je wil vertellen. Als luisteraar merk je dat er iets is en je gaat doorvragen. Er is dus sprake van echte belangstelling en aandacht en een poging de ander te begrijpen. Er worden vragen gesteld als: Begrijp ik het goed…, u bedoelt… Je vraagt door en probeert tussentijds een samenvatting te geven. Actief luisteren is een vorm van luisteren waarin je de ander laat merken dat je probeert hem te begrijpen. Je houding straalt respect uit voor de ander en zijn problemen. Een goede communicatie vraagt om feedback. Dat wil zeggen: nagaan of je de boodschap goed hebt begrepen. Dat kan door bijvoorbeeld in je eigen woorden weer te geven wat jij denkt gehoord te hebben. Het gaat hierbij niet om letterlijk herhalen. Let op: In een goed gespreksklimaat wordt de ander in zijn/ haar waarde gelaten. Dat gebeurt door niet meteen negatieve of afbrekende kritiek te komen in de trant van “wat een onzin”of “dat zie je totaal verkeerd”.

16

4.2 Tips voor het leiden van gesprek/voorlichtingsbijeenkomst Zorg voor een goede introductie: stel het onderwerp eventueel aan de orde met een goede, niet te algemene vraag o Zorg voor lijn in het gesprek: geef tussentijdse samenvattingen die houvast geven en die deelnemers uitnodigen om verder te gaan op het onderwerp o Verlies jezelf niet te veel in het onderwerp door er zelf teveel op in te gaan. Houd de lijn, structuur en de kwaliteit van het gesprek in het oog o Om opmerkingen goed te begrijpen, kan spiegelen een goed hulpmiddel zijn: als ik u goed begrijp, zegt u…… o Stimuleer luistergedrag en in het op elkaars mening ingaan o Heb aandacht voor alle deelnemers in het gesprek. Ben als een radar: Zorg dat je iedereen kan zien en omgekeerd o Rem veelpraters, geef aan dat je graag iedereen mening hoort. Stimuleer zwijgers door ze een vraag te stellen zonder ze te dwingen o Stimuleer persoonlijk spreken, Ik ervaar, ik voel dat…. In plaats van algemeenheden (de mensen, de maatschappij, de jeugd) o Geef geen negatieve kwalificaties. Beloon het goede van de bijdragen o Houd het gedrag van de deelnemers in het oog. Treedt er verveling op, frustratie, irritatie of spanning, breng dan je waarneming en je gevoel daarbij ter sprake o Geef een goede samenvatting en schets eventueel het verdere verloop o Neem tijd voor evaluatie: hoe vond men het gesprek?

17

2. Organiseren van de gespreksbijeenkomsten 5.1 Aandachtspunten en tips: Het organiseren: o Maal goede afspraken over datum, tijd die je nodig hebt voor de bijeenkomst, het opstellen van de tafels, materialen die je nodig hebt. Alles afhankelijk van de groepsgrootte en de mogelijkheden op de locatie o Je kunt ook zelf bijeenkomsten organiseren bijv. in samenwerking met zelforganisaties. Houd er rekening mee dat vanuit het project geen financiën beschikbaar zijn voor zaalhuur, apparatuur enz. Voorbereiding op de gespreksbijeenkomst o Bereid je goed voor op je dubbele rol als gespreksleider en voorlichter o Kijk vooraf zeker een of twee keer de DVD “Het Eeuwige Weekend” o Weet hoe de techniek werkt of zorg dat er iemand is die weet hoe het werkt o Als voorlichter: zorg dat je de informatie over alcohol, het ouder wordend lichaam en alle tips je eigen hebt gemaakt o Verzamel alle benodigde materialen en check, check of alles in orde is o Maak een inschatting van de grootte en samenstelling van de groep en het niveau. Bespreek dit vooraf met de organisatoren Checklist voor materialen: o DVD o Beamer o Laptop o Geluidsboxen o Scherm o Flip-over o Stiften o Powerpoint-presentatie o Microfoon o Hulpvragenlijst voor nabespreking van de film Tijdens de bijeenkomsten: o Wees je bewust van je dubbelrol van gespreksleider en voorlichter. o Geef voldoende ruimte voor eigen ervaringen van deelnemers. o Persoonlijke vragen en ervaringen van de deelnemers staan centraal. Nadruk ligt op het bespreekbaar maken van de thematiek en bewustwording. o Er wordt niet van je verwacht dat je alles weet. Als er moeilijke vragen komen kun je doorverwijzen of attenderen op websites.

18

Model voor gespreksbijeenkomst Leidraad is de serie “Het eeuwige weekend” waarlangs de gespreks/voorlichtings bijeenkomsten verlopen. In de bijeenkomst van twee uur kies je welk thema uit de serie je laat zien. Het programma omvat altijd twee invalshoeken: 1. het op gang brengen van een gesprek over alcohol en de persoonlijke ervaringen en vragen van de deelnemers 2. het geven van voorlichting over alcohol, tips voor gezond alcohol gebruik en tips om alcohol gebruik te minderen en het attenderen op de bestaande websites voor verdere informatie.

19

5.2 De invulling van de gespreksbijeenkomst Tijdsduur: twee uur 0-5 min Welkom - 5 minuten Welkomstwoord/ dank voor de uitnodiging Stel je zelf voor Toelichting op het programma 5-10 min. Toelichting op het project “Het eeuwige Weekend” – 5 minuten Aanleiding van het project. Project organisatie; Unie KBO en Novadic-Kentron ( netwerk voor verslavingszorg) Doel van het project:  Bespreekbaar maken van alcoholgebruik bij 55-plussers  Bewustwording en signalen van (overmatig) alcoholgebruik  Begin maken met voorlichting over het onderwerp Opzet van project: Film; Uitleg over de film vooraf Gespreksbijeenkomsten 10-30 min Vertonen van de film met kijkopdracht - 20 minuten Inleiden en een portret laten zien (1 portret duurt 12-15 minuten) 30-55 min Gesprek naar aanleiding van de film - 25 minuten  Hulpvragen om gesprek op gang te brengen  Eerste reacties:  Wat is het meest opgevallen?  Wat spreekt jullie aan?  Wat herkennen jullie?  Kennen jullie iemand in de omgeving/ eigen ervaring?  Hoe wordt er gereageerd door de omgeving?  Is er schaamte over het drinkgedrag? 55-70 min Pauze – 15 minuten 70 -110 min. Voorlichting over 55 plussers en alcoholgebruik - 40 minuten  Openingsvraag: Hoe kun je zo gezond mogelijk oud worden?  Gebruik de informatie uit deze trainingsmap, ondersteund door de powerpointpresentatie Thema’s  Alcohol  Alcohol en 55-plus  Alcohol en het lichaam  Alcohol: Voor- en nadelen  Alcohol en medicijnen  Verantwoord drinken  (Alcohol minderen, mogelijkheden en tips)  (Moeilijke momenten) Gelegenheid voor het stellen van vragen  Mogelijkheden hulpverlening of verdere informatie (Websites) 110-120 min. Afsluiting – 10 minuten Evaluatie en “Bedankt voor uw aandacht”

20

6. TELEFOONNUMMERS/SITES/LITERATUUR/ADRESSEN Websites en telefoonnummers - Heteeuwigeweekend.nl - Drinktest.nl - Alcoholinfo.nl, senioren - Alcoholdebaas.nl - Novadic-Kentron.nl - www.sivz.nl/ivz-verslavingszorg/ladis - www.uniekbo.nl - www.aa-nederland.nl - Alcohol Infolijn tel. 0900-5002021 (voor informatie over alcohol of een persoonlijk gesprek)

Geraadpleegde literatuur - Alcohol en ouderen, factsheet alcohol en ouderen juni 2005 NIGZ - INZIEN! themanummer Verslaving & Leeftijd, jaargang 5, augustus 2011 - IVZ Ladis bulletin Ouderen – (55-plussers) in de verslavingszorg (2000-2009), oktober 2010 - Ouderen en het gebruik van medicijnen, Nederlands kenniscentrum Ouderenpsychiatrie (2005) - Inleiding gerontologie en geriatrie, 2004

Contactadressen Unie KBO, landelijk bureau KBO’s Julianaplein 2, 5211BC ‘s- Hertogenbosch Postbus 325 5201AH ’s-Hertogenbosch Tel: 0736123475 www.kbo.nl Novadic-Kentron, netwerk voor verslavingszorg Bezoekadres Hogedwarsstraat 3, 5261 LX Vught Postadres

Postbus 243 5260 AE Vught

Telefoonnummer (073) 684 95 00 Afdeling preventie (076) 5236330

21

7. Bijlage 7.1 Quiz en antwoorden (Alleen schutblad)

22

Bijlage 7.2 pagina 16-17-18 uit INZIEN! Verslaving & Leeftijd Schutblad

23

Bijlage 7. 3 Wel of niet minderen? Minder drinken? Maak een plan! Hoe kun je beginnen? Noteer twee weken lang wat je drinkt, in welke omstandigheden en wat de prettige en de onprettige kanten zijn van het drinken. Bedenk wat en wie jou zou kunnen ondersteunen in je wens om te minderen of te stoppen. Neem na deze twee weken een beslissing over minderen of stoppen. Maak hierna met jezelf een aantal afspraken en schrijf ze op. Bepaal:· - de startdatum - het doel (bijvoorbeeld: maximaal 13 glazen per week, niet meer dan 2 per dag en niet op maandag en donderdag) - de tijd waarin je het doel wilt bereiken - als je je aan de afspraken hebt kunnen houden, hoe beloon je jezelf? (op speciale dagen (bijvoorbeeld met kerst of oud en nieuw) kun je met jezelf afspreken dat je mag drinken wat je wilt, dan hoef je je hierover later niet schuldig te voelen). Moeilijke momenten, drinken bij problemen Als je negatieve gevoelens ervaart en je geneigd bent om naar de alcohol te grijpen. Terwijl je weet dat alcohol problemen nooit op zal lossen en eerder zal verergeren. Let op: je drinkt overmatig. Je bent dus gewend om regelmatig alcohol te drinken. Je zult niet de eerste zijn waarbij sociaal drinkgedrag in moeilijkere tijden uiteindelijk verandert in problematisch drinkgedrag. Sociale situaties, vaste gewoontes, trek in alcohol: hou controle ‘Trek’ is een reactie op bepaalde prikkels: bijvoorbeeld een situatie waarin je vaak alcohol drinkt of dronk. Zeker als je minder gaat drinken of stopt met drinken kan je het gevoel hebben dat je echt moet drinken als je trek krijgt. Dat is echter niet zo: je houdt altijd zelf de controle, al is het vaak moeilijk je te bedwingen. Tips: Dwing jezelf bewust tien minuten te wachten voordat je een drankje neemt. Vaak wordt de trek dan vanzelf minder. Ga als je zin krijgt in alcohol meteen iets doen waarbij je meestal niet drinkt (douchen, hond uitlaten, enz.) Hoe iemand het beste om kan gaan met trek verschilt per persoon. Om er achter te komen in welke situaties je trek krijgt, kunt je een dagboek bijhouden. Daarin noteert je alle momenten dat je alcohol dronk of zin had in alcohol zodat je deze situaties kan vermijden. Op internet zijn er sites waarop je heel makkelijk zo'n dagboekje kunt maken: Minderdrinken.nl: is een geheel anoniem zelfhulpprogramma voor mensen die zelfstandig willen minderen of stoppen. Het biedt onder andere de mogelijkheid een dagboek bij te houden. Alcoholdebaas.nl: online begeleiding bij het minder of stoppen met alcohol drinken. Een deskundige geeft je persoonlijk advies. Ook hier wordt een dagboek gebruikt. Je blijft anoniem.

24

Bijlage 7.4 LADIS Bulletin Ouderen (55-plussers) in de verslavingszorg in Nederland (2000-2009) schutblad

25

Bijlage 7.5 Praktische zaken schutblad

26