Vlaanderen gepeild! DE VLAAMSE OVERHEID EN BURGERONDERZOEK Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap

V

Vlaanderen gepeild!

Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Administratie Planning en Statistiek Boudewijnlaan 30, 1000 Brussel 02-553 52 07 02-553 58 08

DE VLAAMSE

OVERHEID EN BURGERONDERZOEK

e-mail: [email protected] website: http://www.vlaanderen.be/statistiek

Vlaanderen gepeild ! 2001

2001

Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap

V

Vlaanderen gepeild! DE VLAAMSE

OVERHEID EN BURGERONDERZOEK

2001

Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap

administratie Planning en Statistiek departement Algemene Zaken en Financiën ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Boudewijnlaan 30, 1000 Brussel Tel. 02-553 52 07 Fax 02-553 58 08 De administratie Planning en Statistiek stimuleert en coördineert een geïntegreerde beleidsvoorbereiding en -evaluatie binnen de diensten van de Vlaamse regering. Ze staat voor: - de conceptontwikkeling en methodologische ondersteuning van het strategisch planningsproces; - de ondersteuning bij de ontwikkeling van de Vlaamse openbare statistiek; - de ondersteuning bij de aanmaak van beleids- en beheersindicatoren; - de organisatie van de jaarlijkse survey; - het verzamelen, ontsluiten en verspreiden van beleidsrelevante gegevens.

© ministerie van de Vlaamse Gemeenschap uitgave 2001 D/2001/3241/080 Delen uit deze uitgave mogen worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt als auteur van de bijdrage en titel van deze uitgave uitdrukkelijk als bron worden vermeld. Elke auteur draagt de volledige verantwoordelijkheid voor de eigen bijdrage.

Inhoudstafel

3

Inhoudstafel Voorwoord

....................................................................................................................................................................

7

Ten Geleide

..................................................................................................................................................................

8

Kwaliteitsevaluatie van surveys. Een toepassing op de surveys naar culturele verschuivingen in Vlaanderen. Geert Loosveldt en Ann Carton, Departement Sociologie KULeuven .......................................... 11 1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Outputevaluatie van de gerealiseerde steekproef . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1 Evaluatie van het (non) respons percentage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2 Evaluatie van het verschil tussen respons en non-respons . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.1 Vergelijking tussen de gerealiseerde steekproef en de populatie . . . . . . . 2.2.2 Vergelijking tussen respondenten en niet respondenten . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.3 Vegelijking tussen respondenten en weigeraars . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Procesevaluatie van de gerealiseerde steekproef . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1 Introductiebrief. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2 Contactprocedure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3 Vervangingsprocedure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. De outputevaluatie van de geregistreerde antwoorden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1 Item non-respons. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2 ‘Weet niet’ antwoorden bij kennis vragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3 Het gebruik van extreme antwoordmogelijkheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4 Interviewervariantie bij inhoudelijke variabelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. De procesevaluatie van de geregistreerde antwoorden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1 Evaluatie van het interviewergedrag op basis van de eerste bandopname . . . . . 5.2 Een evaluatie op basis van telefonische controles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11 13 14 16 16 17 20 22 23 24 24 26 27 27 28 31 31 32 34 34 35 37 39 40

Een wantrouwig landje. Maatschappelijk vertrouwen in Vlaanderen. Mark Elchardus en Wendy Smits, Onderzoeksgroep TOR en Vakgroep Sociologie VUB . 43 1. 2. 3. 4.

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Maatschappelijk vertrouwen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De vertrouwenscrisis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De oorzaken van het wantrouwen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1 Naar een algemene theorie van het vertrouwen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2 De theorie getoetst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Samenvatting en besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

43 45 46 49 49 53 64

4

Inhoudstafel

Prettig werken in een gezonde samenleving. Hans De Witte, Jeannine Hooge, Jan Vandoorne en Ignace Glorieux, KULeuven enVUB ............................................................................................................................................................ 73 1. 2. 3. 4.

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Steekproef . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zijn werkenden tevreden over hun werk? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Welke deelaspecten van de arbeidstevredenheid dragen bij tot de globale arbeidstevredenheid? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Verschillen de werkenden in arbeidstevredenheid? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Over de maatschappelijke gevolgen van arbeidstevredenheid en jobonzekerheid . . . 6.1 Jobonzekerheid en (on)tevredenheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2 Jobonzekerheid, etnocentrisme en de voorkeur voor een extreemrechtse partij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

73 75 75 78 86 87 88 89 91

Verklaringen voor etnocentrisme. De rol van sociaal kapitaal, sociaal economische onzekerheid, sociale integratie en gevoelens van discriminatie. Een verkenning. Dirk Jacobs, Koen Abts, Karen Phalet en Marc Swyngedouw, Instituut voor Politieke Sociologie en Methodologie KUBrussel ..................................................................................... 99

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wie is in de minderheid?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verklaringen van etnocentrisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sociaal kapitaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Anomie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De concepten anomie, sociaal kapitaal, integratie en participatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Objectieve leefsituatie, subjectieve evaluatie en etnocentrisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Naar een toetsbaar empirisch model . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Een hypothetisch padmodel en zijn toetsing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Toetsing van de invloed van de subjectieve dimensie van integratie (naar analogie met het ‘anomie-model’) en van een achterliggend construct ‘sociaal kapitaal’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11. Toetsing van een globaal verklarend model . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12. Conclusie en discussie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

99 100 101 104 108 109 111 112 113

116 118 125

Inhoudstafel

5

Impressies over sociale relaties, waarden en tradities. Vijf jaar vragen naar de verhouding tussen individu en gemeenschap. Hans Waege en Filip Agneessens, U Gent........................................................................................................ 133 1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Sociale relaties in Vlaanderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1 Informele sociale relaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2 Deelname aan het verenigingsleven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3 Vrijwilligerswerk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Normatieve integratie in Vlaanderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1 Normatieve integratie: het persoonlijke leven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2 Burgerzin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Normatieve integratie: solidariteit met de zwakkeren en utilitair individualisme . . . . 4.1 Fincanciële solidariteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2 Utilitair individualisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Comlexiteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

133 134 135 140 142 143 144 146 147 148 149 151 152

Tijdsbesteding van de Vlamingen: Een tijdsbudgetonderzoek bij een representatieve steekproef van Vlamingen. Ignace Glorieux, Suzana Koelet en Maarten Moens, Vakgroep Sociologie en onderzoeksgroep TOR VUB ....................................................................................................................................... 157 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vlaams tijdsbestedingsonderzoek: TOR ‘99 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Respons en de externe validiteit van TOR ‘99 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De tijdsbesteding van de vlaming: een algemeen overzicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Determinanten van de tijdsbesteding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Over het verschil tussen mannen en vrouwen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rollenpatronen in Vlaanderen: een traditie die stand houdt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Drukke gezinnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

157 158 160 163 169 173 175 178 181

Inhoudstafel

6

Uitgebreide regionale rekeningen Volgens ESR95 en een regionale input- outputtabel voor Vlaanderen. Erik Buyst en Valentijn Bilsen, Centrum voor Economische Studiën KULeuven .................. 185 1. 2. 3. 4.

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wat is een input-outputtabel? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het nut van een (regionale) input-outputtabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Regionale rekeningen in het ESR95 systeem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1 Belangrijkste kenmerken van het ESR95 systeem en verschillen met ESER79 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2 Regionale rekeningen in ESR95 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Methodologie voor het opstellen van een (regionale) input-outputtabel . . . . . . . . . . . . . 5.1 Algemene methodologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2 Methodologische uitdagingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.1 De update paradox . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.2 Definitie van sectoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.3 Beschikbaarheid van regionale data . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3 Effecten van de overgan ESER79 naar ESR95 voor regionale aggregaten . . . . 5.4 Besluit onderzoeksstrategie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5 De praktische uitwerking van een Vlaamse input-outputtabel . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5.1 De Vlaamse input-outputtabel en regionale rekeningen . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5.2 De actualisering van de nationale input-outputtabel 1997 met de Euromethode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5.3 De regionalisering van de nationale input-outputtabel van 1997 . . . . . . . 5.5.3.1 Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5.3.2 Sensitiviteitsanalyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Een input-outputanalyse van de dioxinecrisis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Besluit en suggesties voor verder onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Over de auteurs Colofon

185 185 187 188 188 190 191 191 192 193 193 193 193 195 196 196 198 199 199 200 201 202

.................................................................................................................................................... 209

.............................................................................................................................................................................. 212

Voorwoord

7

Voorwoord Als minister bevoegd voor Planning en Statistiek in de Vlaamse regering kondig ik met genoegen het initiatief ‘VLAANDEREN GEPEILD‘ aan. Het congresboek dat u in de hand neemt, is hiervan een weerslag. Vlaanderen Gepeild is een initiatief van de administratie Planning en Statistiek die hiermee haar beleidsondersteunende rol ten aanzien van de Vlaamse overheid wil aantonen. Het is reeds een tweede maal dat beleidsmakers, wetenschappers, studiediensten van organisaties, de pers en andere geïnteresseerden worden uitgenodigd om kennis te nemen van de resultaten van het survey onderzoek dat wordt uitgevoerd in opdracht van de Vlaamse regering of één van haar leden. Sinds 1996 worden jaarlijks 1500 Vlamingen bevraagd over waarden, houdingen en gedragingen. Dit levert een schat aan informatie op! Burgeronderzoek zal in de toekomst nog meer aandacht krijgen. De Vlaamse regering heeft immers aangekondigd dat de communicatie met de bevolking een belangrijke component wordt in de wijze van beleidsvoeren. Om deze reden zullen de thema’s die in de surveys aan bod komen, in de toekomst nog nauwer aansluiten bij de materies die de Vlaamse regering wil behartigen. Als bevoegd minister zal ik erover waken dat de resultaten van de burgerbevragingen of surveys na grondige analyse door de beleidsondersteunende diensten zullen doorstromen naar het politieke niveau en zullen deel uitmaken van de debatten over het te voeren beleid. Ook de bevolking heeft recht op informatie, te meer omdat vooraf haar opinie gevraagd is. Op het colloquium Vlaanderen Gepeild worden de onderzoeksresultaten bekendgemaakt van de surveys die vorige jaren werden georganiseerd. In het kader van het programma Beleidsgericht Onderzoek werd aan de Vlaamse universiteiten de mogelijkheid geboden de bronbestanden dieper te analyseren en de resultaten te toetsen aan andere onderzoeken of aan theoretische modellen. Deze studies moeten in de eerste plaats bijdragen tot betere inzichten in bepaalde maatschappelijke problemen. De bekendmaking van de onderzoeksresultaten nodigt uiteraard uit tot verdere debatten over de conclusies die door de wetenschappers zijn geformuleerd en kunnen bijdragen tot nieuwe, verder te onderzoeken stellingen of uitspraken. Op deze wijze hoop ik een bijdrage te leveren tot een ruimer maatschappelijk debat dat goed onderbouwd is en ongetwijfeld zal bijdragen tot een kwaliteitsverhoging van het te voeren beleid!

Steve Stevaert Minister vice-president van de Vlaamse regering

Ten geleide

8

Ten geleide In dit congresboek worden een aantal studies voorgesteld die door Vlaamse universiteiten in 1999 en 2000 werden uitgevoerd op vraag van de Vlaamse overheid in het kader van het onderzoeksprogramma ’Beleidsgericht onderzoek’. De thema’s hebben als gemeenschappelijke noemer dat ze een bijdrage leveren tot het verkennen van de sociaal-maatschappelijke omgeving waarin de Vlaamse overheid actief moet optreden. De nieuwe inzichten zullen doorstromen in de contextanalyses die de administratie Planning en Statistiek als beleidsondersteunende dienst opstelt voor de regering en in de omgevingsanalyses voor de diverse beleidsdomeinen. De universiteiten kregen de bronbestanden ter beschikking met de resultaten van de face to face enquêtes die bij een 1500 tal Vlamingen werden afgenomen. Sinds 1996 organiseert de administratie Planning en Statistiek jaarlijks een burgerbevraging of survey over waarden, houdingen en gedragingen van Vlamingen. Naast een hele reeks vaste achtergrondvariabelen worden jaarlijks ook een aantal thema’s dieper bevraagd en worden mogelijks verklarende variabelen extra opgenomen in de vragenlijst. Deze thema’s worden geïnspireerd door actuele beleidsvraagstukken waarover de overheid de houding en de gedragingen van de bevolking wil kennen. Dit biedt haar informatie over de bekommernissen en verwachtingen van de Vlamingen ten overstaan van het beleid en over het draagvlak voor bepaalde maatregelen of handelingen. Een aantal bestudeerde thema’s zijn terug te brengen in de private sfeer, andere in de publieke sfeer. Tot de eerste groep behoren de vragen over arbeidstevredenheid en tijdsbesteding in het algemeen. Tot de tweede groep behoren de thema’s inzake etnocentrisme, sociale relaties en vertrouwen in de overheid en haar instellingen. Tot slot werden ook twee bijdragen aan het congresboek toegevoegd die niet direct gebaseerd zijn op de jaarlijkse survey van de administratie Planning en Statistiek. De bedoeling was kennis te laten maken met andere instrumenten die informatie kunnen bieden voor het opvolgen van de omgeving. De ontwikkeling van een model voor een regionale input- outputtabel laat toe impactstudies te maken, in dit geval met betrekking tot de macroeconomische context. Tijdsbudgetonderzoek is een hulpmiddel om inzichten te bekomen in sociaal maatschappelijke problemen als flexibilisering, het gevoel van werkdruk, de combinatie van takenpakketten gezin en arbeid…

Ten geleide

9

Wat krijgt u te lezen in dit congresboek? Geert Loosveldt analyseert vooreerst de kwaliteit van de APS enquêtes. In het kader van een integrale kwaliteitszorg beperkt hij zich niet tot een outputevaluatie maar bekijkt hij eveneens het proces van de dataverzameling en data-analyse. In beide benaderingen is de houding van de interviewer bepalend, zowel bij het contacteren en verkrijgen van medewerking van de respondent als bij het stellen van de vragen, het geven van richtlijnen en het registreren van de antwoorden. Het komt erop aan dat de interviewers goed worden voorbereid op hun taak omdat zij de kwaliteit en dus ook de betrouwbaarheid van de antwoorden beïnvloeden. De interesse van de beleidsmakers voor het vertrouwen dat de burgers stellen in het beleid en in de instituties neemt toe. Mark Elchardus onderzoekt hoe het vertrouwen in de instellingen best wordt gemeten en hoe de evolutie in het vertrouwen kan verklaard worden. Bestaat er zoiets als een algemeen maatschappelijk vertrouwen? Is Vlaanderen echt een wantrouwig landje geworden of was het dit reeds? Hij steunt zijn onderzoek op de APS surveys maar ook op andere bevragingen, in totaal zes databanken, die de voorbije vijf jaar in Vlaanderen werden uitgevoerd. Het vraagstuk van de kwaliteit van de arbeid is actueel en trekt ook meer en meer de aandacht van het beleid. Een reden om aan Hans De Witte te vragen hierover een onderzoek te doen bij de werkenden in Vlaanderen. Hij maakt hierbij gebruik van het concept arbeidstevredenheid. Op basis van de APS survey onderzoekt hij in hoeverre de ondervraagden tevreden zijn over hun werk en of er verschillen zijn tussen deelcategoriën. Welke specifieke aspecten beïnvloeden de globale arbeidstevredenheid? Heeft de tevredenheid met de eigen baan ruimere maatschappelijke gevolgen? Een ander actueel delicaat thema is de houding van Vlamingen ten aanzien van etnische minderheden. Aan de hand van een internationaal sociaal wetenschappelijke literatuurstudie wil Marc Swyngedouw de stelling dat ‘de houding van autochtonen (in dit geval de Vlamingen) tegenover allochtonen afhangt van de mate van integratie en participatie van de autochtonen in de samenleving’ theoretisch verder onderzoeken. Het verfijnd verklaringsmodel voor etnocentrisme dat uit deze oefening voortkomt, wil hij toetsen aan de hand van recent empirisch materiaal dat verzameld werd in Antwerpen. Voor de algemene sociaal maatschappelijke context voor het overheidsoptreden is het van belang op regelmatige tijdstippen te peilen naar de graad van sociale integratie bij de Vlamingen en met andere woorden over het belang van sociale relaties met andere mensen uit de omgeving. In zijn bijdrage analyseert Hans Waege op basis van de APS surveys en enkele andere bronnen de informele sociale relaties, de deelname aan het verenigingsleven, het vrijwilligerswerk om te weten te komen in welke mate de Vlamingen geïntegreerd zijn in netwerken van personen en organisaties. Daarnaast onderzoekt hij hoe de Vlamingen staan tegenover normen die betrekking hebben op hun rol als burger en hun relatie met de staat, de zo genaamde burgerzin. Hoe staat het met de solidariteit met de zwakkeren die uitgaat van de individuele beslissing van elke persoon of staan eigenbelang en investeren in de persoonlijke carrière meer centraal dan vroeger? Een laatste component van sociale integra-

10

Ten geleide

tie is de wijze waarop de mensen kunnen omgaan met de complexiteit van de omgeving die snel evolueert. Ignace Glorieux licht de resultaten toe van het tijdsbudgetonderzoek, het eerste grootschalig onderzoek na 30 jaar in Vlaanderen! Dit type onderzoek brengt de tijdsbesteding en de activiteitenpatronen van de mensen op een gedetailleerde en omvattende wijze in beeld. Dankzij de koppeling met de APS survey kan de auteur mee op zoek gaan naar verklaringen voor bepaalde gedragingen en houdingen. In de bijdrage van Erik Buyst tot slot wordt de haalbaarheid onderzocht om de regionale rekeningen uit te breiden op basis van een input- outputtabel. De auteur belicht de belangrijkste kenmerken van het nieuwe ESR95 systeem en de methoden voor het opstellen van regionale input- outputtabellen. Erik Buyst opteert voor een top down benadering vertrekkende van de bestaande nationale input- outputtabel. Hij past het model toe op de gevolgen van de recente dioxinecrisis en toont daarmee aan dat dit instrument toelaat impactstudies uit te voeren ten behoeve van het beleid. De artikelen in dit congresboek kunnen los van elkaar worden gelezen omdat ze stuk voor stuk de essentie bevatten van afzonderlijke wetenschappelijke studies. Zij tonen aan dat wetenschappelijk onderzoek een bijdrage kan leveren aan de analyse van complexe maatschappelijke problemen en op deze wijze bouwstenen kan aanreiken voor het te voeren beleid. Wie het geheel leest krijgt een goed inzicht in de belangrijkste maatschappelijke evoluties die zich in Vlaanderen aftekenen. Het geeft ook een beeld van de schat aan informatie die de APS survey bevat. Het congresboek toont hopelijk op overtuigende wijze aan dat regelmatige burgerbevragingen een noodzaak zijn voor een goede beleidsvoorbereiding en -opvolging!

Kwaliteitsevaluatie survey

11

Kwaliteitsevaluatie van surveys Een toepassing op de surveys naar culturele verschuivingen in Vlaanderen

Geert Loosveldt en Ann Carton Departement Sociologie, K.U.Leuven

1. Inleiding Na de gemeenteraadsverkiezingen van oktober 2000 was één van de commentaren en conclusies dat de peilingen naar kiesintenties terug gefaald hadden. De reeds kwalijke reputatie van dergelijke peilingen werd daarmee bevestigd en versterkt. De evaluatie van de kwaliteit van deze peilingen gebeurt door de voorspelde kiesintenties te vergelijken met de uiteindelijke uitslag van de verkiezingen. Het gaat om een eenvoudige outputevaluatie waarbij externe data gebruikt worden om de peilingsdata te valideren. Daarbij maakt men de terechte veronderstelling dat wanneer men naar kiesintenties peilt de resultaten van de peiling op toevalsfouten na gelijk moeten zijn aan de verkiezingsuitslag. Een peiling naar kiesintenties kan beschouwd worden als een bijzonder inhoudelijke invulling van een survey-onderzoek waarbij een representatieve steekproef van respondenten bevraagd wordt aan de hand van een gestructureerde vragenlijst over hun toekomstig stemgedrag en hun houdingen en opinies in verband met politiek. Meestal zijn de werkelijke populatieverdelingen van de kenmerken die men door middel van een survey wenst te meten niet beschikbaar en kan een eenvoudige outputevaluatie, waarbij de resultaten van het survey getoetst worden aan externe data, niet gemaakt worden. De vraag kan dan ook gesteld worden hoe de kwaliteit van surveys kan geëvalueerd worden wanneer de werkelijke populatieverdelingen niet gekend zijn. Daarbij dient onmiddellijk opgemerkt te worden dat een outputevaluatie van een survey slechts een zeer beperkte evaluatie is. Bij een dergelijke evaluatie wordt het proces van de dataverzameling en data-analyse immers buiten beschouwing gelaten. Naast een outputevaluatie is er dus ook een procesevaluatie van een survey mogelijk. Bij de duiding waarom peilingen naar kiesintenties falen gebeurt er trouwens impliciet een procesevaluatie. Men verwijst naar bepaalde aspecten van de dataverzameling (o.a. representativiteit van de steekproef, non-respons en antwoordgedrag van de respondenten) als vermoedelijke oorzaken van het falen van peilingen naar kiesintenties. Daarbij maakt men de veronderstelling dat het optimaal verlopen van het proces van dataverzameling een noodzakelijke voorwaarde is voor het bekomen van kwalitatief degelijke data. Dit illustreert dat een procesevaluatie van een survey niet onbelangrijk is bij de kwaliteitsevaluatie van surveys.

12

Geert Loosveldt & Ann Carton

Zowel een procesevaluatie als een outputevaluatie van een survey kunnen geconcretiseerd worden door gebruik te maken van het concept ‘Integrale kwaliteitszorg’. In het algemeen bestaat integrale kwaliteitszorg uit een geheel van activiteiten die werknemers overtuigt om permanente verbeteringen aan te brengen in hun werkproces, die hen motiveert om problemen te identificeren en die hen in staat stelt om oplossingen te ontwikkelen en te implementeren. Men stelt daarbij dat alle onderdelen van het productieproces afzonderlijk en in onderlinge samenhang direct of indirect bijdragen aan de kwaliteit van het eindproduct. Kwaliteit is daarbij een kwestie van gedeelde verantwoordelijkheid (Carton, Loosveldt & Billiet 1998; Carton, 1999). Deze algemene omschrijving van een kwaliteitsbenadering kan toegepast worden bij het uitvoeren van een proces- en outputevaluatie van een survey-onderzoek. We beperken ons in wat volgt tot de kwaliteitsevaluatie van surveys waarbij de dataverzameling gebeurt door middel van face-to-face interviews. De aandachtspunten die bij de ‘integrale kwaliteitszorg’ aan bod komen worden daarbij als leidraad gebruikt. Alle activiteiten tijdens de fase van de vragenlijstconstructie worden buiten beschouwing gelaten. Zowel de procesevaluatie als de output evaluatie zijn gerelateerd aan twee belangrijke componenten van de taak van de interviewer tijdens de dataverzameling. Die componenten zijn het contacteren en het verkrijgen van medewerking van de respondent enerzijds en het interviewen in enge zin anderzijds. Bij dit laatste gaat het om het stellen van vragen, het geven van instructies, doorvragen …en het registreren van de antwoorden van de respondent. Het contacteren en het verkrijgen van medewerking resulteert in de ‘gerealiseerde steekproef’. De geregistreerde antwoorden zijn de output van het interviewen in enge zin. De procesevaluatie die gebeurt vanuit het concept van integrale kwaliteitszorg zal nagaan in welke mate interviewers de voorgeschreven regels en procedures volgen bij de uitvoering van de twee zonet vermelde componenten van hun taak. Daarbij zal ook worden nagegaan hoe hij/zij op zijn taak wordt voorbereid en welke feedback hij/zij krijgt bij de uitvoering ervan. Daarmee komen we bij de rol van de onderzoeker die ervoor moet zorgen dat de interviewers degelijk zijn voorbereid, beschikken over een actuele adressenlijst van de respondenten en gebruik kunnen maken van een degelijke vragenlijst. De onderzoeker is met andere woorden verantwoordelijk voor de input die de interviewer gebruikt bij het uitvoeren van zijn taak. Het is de combinatie van de kwaliteit van de input en de kwaliteit van de taakuitvoering die de kwaliteit van de output bepaalt. Bij een outputevaluatie staat de kwaliteitsvraag centraal: in welke mate zijn de ‘gerealiseerde steekproef’ en de geregistreerde antwoorden vrij van fouten. De totale fout bij een survey onderzoek kan gedefinieerd worden als het verschil tussen een werkelijke populatiewaarde en een schatting ervan op basis van een steekproef. Er kunnen verschillende bronnen van fouten worden onderscheiden (Groves, 1989). Bij de gerealiseerde steekproef is de evaluatie van non-respons fouten een bijzonder belangrijk aspect van kwaliteitsbeoordeling. De non-respons fout is het gevolg van het feit dat de eenheden van de steekproef waarbij een non-respons (weigering, niet te contacteren, …) wordt gerealiseerd verschillend zouden hebben geantwoord dan diegene die hebben meegewerkt aan het survey interview. Bij de geregistreerde antwoorden dient een evaluatie van meetfouten te gebeuren. Meetfouten zijn inaccurate antwoorden die voortvloeien uit slecht geformuleerde vragen, inadequaat interviewergedrag en bepaalde aspecten van het respondentengedrag. Non-response fouten en meetfouten worden onder andere bepaald door de wijze waarop de interviewer zijn taak uitvoert. Bij een outputevaluatie die zich richt op de verschillende soorten fouten die kunnen


13

optreden, gebeurt er dus indirect een evaluatie van het interviewergedrag. Het is indirect omdat het gaat om een evaluatie op basis van de verzamelde data. In het kader van integrale kwaliteitszorg worden de resultaten van een procesevaluatie en een outputevaluatie gebruikt om het onderzoeksproces verder te optimaliseren. Wel dient men er zich van bewust te zijn dat de kwaliteitszorg in de context van survey-onderzoek beperkingen kent. Niet alle factoren die de kwaliteit bepalen van een survey-onderzoek in het algemeen of een opiniepeiling in het bijzonder kunnen door een onderzoeker gestuurd of gecontroleerd worden. Dergelijk onderzoek gebeurt nu eenmaal in een maatschappelijke context waarin een bepaald klimaat heerst dat bevorderlijk of hinderlijk is voor het al of niet meewerken aan dergelijk onderzoek. Ook de wijze waarop de respondent reageert op het verzoek om mee te werken en de mate waarin hij gemotiveerd is om tijdens een interview zijn rol van respondent adequaat te vervullen, kunnen door de onderzoeker slechts in zeer beperkte mate worden ‘gemanipuleerd’ in functie van een optimaal verloop van het onderzoeksproces. In wat volgt gebeurt er in eerste instantie een outputevaluatie en vervolgens een procesevaluatie van de geregistreerde antwoorden en de gerealiseerde steekproef van een survey. In het onderstaand schema wordt alles nog eens samengevat en wordt ook duidelijk welke onderdelen van de kwaliteitsevaluatie zullen worden toegepast en uitgewerkt in het kader van het survey naar de culturele verschuivingen in Vlaanderen 2000. Schema: Kwaliteitsevaluatie van het survey naar culturele verschuivingen in Vlaanderen. Taken van de interviewer Contacteren en verkrijgen van medewerking

Interviewen in enge zin

Resultaat uitvoering

Gerealiseerde steekproef

Geregistreerde antwoorden

Procesevaluatie

Evaluatie contacten vervangingsprocedure

Evaluatie training en opvolging. Evaluatie interviewergedrag

Outputevaluatie

Evaluatie non-respons fout

Evaluatie meetfouten

2. Outputevaluatie van de gerealiseerde steekproef Een bijzonder belangrijk onderdeel van een survey onderzoek is de trekking van een representatieve steekproef. Een precieze populatieomschrijving, een volledig en adequaat steekproefkader en het correct toepassen van een steekproefprocedure zijn daarbij noodzakelijk. De steekproeffout en de dekkingsfout zijn fouten die verbonden zijn met de technische (o.a. keuze voor het type steekproef) en concrete (o.a. steekproefkader) uitwerking van een steekproef. De steekproeffout is de fout die ontstaat door het feit dat er gewerkt wordt met een

14


steekproef waardoor de schatting ‘slechts’ op toevalsfouten na gelijk is aan de populatiewaarde. Het gaat om de precisie van een schatting die in belangrijke mate wordt bepaald door de steekproefomvang en die kan worden uitgedrukt door middel van een betrouwbaarheidsinterval. Ook bij een ‘perfecte’ steekproef hebben we te maken met een steekproeffout. Een dekkingsfout ontstaat wanneer niet alle eenheden van de populatie waarover men uitspraken wenst te doen, een gekende berekenbare kans (verschillend van nul) hebben om in de steekproef te worden opgenomen. De gerealiseerde steekproef bestaat uit alle onderzoekselementen van de oorspronkelijk getrokken steekproef waarbij er tijdens de dataverzameling ook daadwerkelijk een interview werd afgenomen. Omwille van een mogelijke non-respons fout is de gerealiseerde steekproef niet noodzakelijk gelijk aan de oorspronkelijk getrokken steekproef. In de inleiding werd de non-respons fout reeds gedefinieerd als het verschil tussen diegene die hebben meegewerkt aan het survey interview en zij die niet meewerkten. Dit verschil impliceert dat de non-respons niet toevallig gebeurde. Het verschil tussen respondenten en zij die niet meewerkten voor een inhoudelijk relevant kenmerk en de omvang van de non-respons bepalen de non-respons fout bij de meting van dit kenmerk. Indien zij die niet meewerken niet significant verschillen van de respondenten dan treedt er geen non-respons fout op ongeacht het non-respons percentage. Een hoog percentage non-respons betekent dus niet noodzakelijk een grote non-respons fout. Het is duidelijk dat zowel het (non)respons percentage als het verschil tussen respons en (non)respons bij een outputevaluatie van de gerealiseerde steekproef aan bod dient te komen.

2.1 Evaluatie van het (non)respons percentage Binnen het methodologisch onderzoek naar de kwaliteit van survey data is er een groeiende aandacht voor non-respons. Uit een internationaal vergelijkend onderzoek blijkt dat er in een aantal Europese landen een dalende trend is van het percentage respondenten dat wil meewerken aan een survey-interview. Daarbij worden er verschillen vastgesteld tussen de landen. Deze verschillen worden onder andere bepaald door algemene kenmerken van het survey (o.a. onderzoeksdesign, waarnemingseenheid, gebruik van proxy respondenten,…) en de wijze waarop het veldwerk in concreto georganiseerd wordt (contactstrategie, aantal contacten, beloningssysteem voor de interviewers,…). Uit dit internationaal vergelijkend onderzoek blijkt ook dat er geen aanwijzingen zijn van een groeiende groep van harde weigeraars maar dat er wel grotere inspanningen (bv. meer contactpogingen,…) moeten gedaan worden om het responspercentage op eenzelfde peil te houden (De Heer, 1999; de Leeuw & De Heer, 1999). Bij het evalueren en het eventueel vergelijken van (non)responspercentage is het belangrijk om bij de berekening aan te geven welke steekproefelementen er mee in rekening worden gebracht. Bij de berekening van het meest algemene respons percentage wordt er best gewerkt met alle steekproefelementen bij wie een interview had kunnen worden afgenomen (AAPOR, 2000). In tabel 1 worden de (non)responsprofielen weergegeven van de vijf APS surveys die werden georganiseerd in de periode 1996-2000. Bij de berekening van de (non)respons percentages werd de categorie ‘niet inzetbare adressen’ buiten beschouwing gelaten. Deze categorie omvat de reden ‘overleden’, ‘verhuisd’, ‘taalbarrière’, en ‘niet in staat om deel te nemen wegens ziekte, handicap of dementie’. We beschouwen deze niet inzetbare adressen


15

als steekproefelementen bij wie er in feite geen interview kan worden afgenomen. In de vier surveys waar deze categorie kan worden onderscheiden gaat het telkens om ongeveer 7% van het totaal aantal gebruikte adressen. Daar het in feite gaat om mankementen van het steekproefkader kan die 7% beschouwd worden als een schatting van de dekkingsfout. De categorie ‘andere non-respons’ die wel in de tabel is opgenomen omvat de reden ‘thuis maar echt niet in de gelegenheid’ en een niet nader bepaalde reden ‘ander’. Verder wordt er een onderscheid gemaakt tussen de gebruikelijke categorieën ‘afgewerkt interview’, ‘weigeringen’ en ‘niet te contacteren’. We beschouwen de frequentieverdeling over de vier onderscheiden categorieën als het (non)responsprofiel. Het totaal per jaar dat in tabel 1 wordt vermeld, heeft dus betrekking op het aantal steekproefelementen dat gebruikt werd en waarbij een interview had kunnen worden afgenomen. Tabel 1: Overzicht van (non)responsprofielen in de APS surveys 1996-2000

Vooropgesteld aantal Interviews

1996

1997

1998

1999

2000

1500

1500

1510

1510

1500

Afgewerkte interviews 1577 71.3 1500 Weigeringen 425 19.2 497 Niet te contacteren 187 8.5 442 Andere nonrespons 22 1.0 53 Totaal

2211

2492

60.2 1491 49.3 1376 45.7 1345 64.5 19.9 1199 39.7 1008 33.5 453 21.7 17.7 333 11.0 544 18.1 224 10.7 2.1 83 2.7 64 3.1 3023

3011

2086

Behalve in 1998 stond het marktonderzoeksbureau Dimarso/NID in voor de uitvoering van het veldwerk, de codering en de eerste gegevensverwerking. In 1998 werd beroep gedaan op het marktonderzoeksbureau INRA/Marketing Unit. De selectie van de bureaus gebeurde op basis van een bestek en binnen het kader van de wet op de overheidsopdrachten. Gegeven dat het vooropgesteld aantal te realiseren interviews contractueel is vastgelegd, is het merkwaardig dat dit aantal niet steeds gerealiseerd werd en dat het absoluut aantal afgewerkte interviews telkens daalde. Bij het eerste survey in 1996 werden er meer interviews afgenomen dan contractueel was vastgelegd. In 1999 en 2000 werden respectievelijk nog slechts 91.1% en 89.7% van het vooropgestelde aantal interviews gerealiseerd. Verder vertonen de responsprofielen van de vijf surveys grote schommelingen en zijn er tijdens die periode van vijf jaar geen duidelijke tendensen te onderkennen. Zo kan er niet gesteld worden dat het responspercentage (= percentage afgewerkte interviews) telkens daalt en het percentage ‘weigeringen’ en het percentage ‘niet te contacteren’ telkens stijgt. Een dergelijk patroon zou dan kunnen ‘verklaard’ worden door te stellen dat het steeds moeilijker is om mensen te contacteren en te overtuigen om mee te werken aan een interview. Deze verklaring stelt de respondent verantwoordelijk voor het (non)responsprofiel. Een dergelijke verklaring is echter niet afdoend voor de plotse stijging in 97 van het percentage ‘niet te contacteren’. Door die plotse stijging daalt het responspercentage met meer dan 10%. Ook de sterke stijging van het percentage weigeringen in 1998 en de daling ervan in 1999 en 2000

16


passen niet in de verklaring. Het (non)responsprofiel van het survey van 2000 past trouwens helemaal niet in deze verklaring. De conclusie lijkt dan ook te zijn dat de impact van het gedrag van de respondenten bij de verklaring voor de schommelingen in de responsprofielen wellicht beperkt is. De verklaring voor de schommelingen dient zeker ook gezocht te worden in de wijze waarop het veldwerk van elk survey in concreto wordt georganiseerd. De contactprocedure, de wijze waarop interviewers over vervangadressen kunnen beschikken en de opvolging van de interviewers zijn daarbij belangrijke aspecten. Het is duidelijk dat het hier gaat om elementen waarop de procesevaluatie zich richt en waarvoor de onderzoeker verantwoordelijk is. De onderzoeker is met andere woorden mede verantwoordelijk voor het gerealiseerde responsprofiel. Tijdens de procesevaluatie van de gerealiseerde steekproef wordt dit verder uitgewerkt.

2.2 Evaluatie van het verschil tussen respons en non-respons Eerder werd er reeds op gewezen dat de responsfout niet alleen bepaald wordt door het percentage (non)respons maar ook door het verschil tussen respondenten en zij die niet meewerkten. Een centrale vraag bij de outputevaluatie is dan ook of zij die hebben meegewerkt aan het interview op inhoudelijk relevante kenmerken verschillen van zij die niet hebben meegewerkt. Het is niet evident om dit verschil te evalueren. Meestal is er geen informatie over die inhoudelijk relevante kenmerken beschikbaar voor diegene die niet meewerkten aan het survey. Toch zijn er een aantal mogelijkheden dit na te gaan. De meest voor de hand liggende werkwijze is de steekproef te vergelijken met de populatie waaruit die steekproef is getrokken. 2.2.1 Vergelijking tussen de gerealiseerde steekproef en de populatie Net zoals bij de reeds eerder vermelde outputevaluatie van peilingen naar kiesintenties kan de steekproefinformatie vergeleken worden met eventueel beschikbare populatie informatie. Dit gebeurt doorgaans met de beschikbare populatieverdeling van geslacht en leeftijd. Wanneer we de resultaten van de enquête naar de beroepsbevolking beschouwen als populatie informatie dan kunnen we ook voor opleidingsniveau een vergelijking maken. Dit gebeurt in tabel 2 waarin de verschillen zijn weergegeven tussen de steekproefverdeling van het hoogst behaalde diploma en de populatieverdeling van dit kenmerk. Een negatief teken van het verschil wijst dus op een ondervertegenwoordiging en een positief teken op een oververtegenwoordiging in de steekproef van de desbetreffende categorie van opleiding. De in de tabel vermelde p-waarden hebben betrekking op een chi-kwadraattest waarbij de populatieverdeling gebruikt werd om de verwachte frequenties te bepalen. Telkens gaat het om p-waarden die kleiner zijn dan een honderste. Dit betekent dat bij de vijf surveys voor het kenmerk ‘behaald diploma’ er telkens een significant verschil is tussen de steekproefverdeling en de populatieverdeling.


17

Tabel 2: Verschil (uitgedrukt in percentpunten) tussen de steekproefverdeling van het kenmerk ‘behaald diploma’ en de overeenstemmende populatieverdeling.

Lager onderwijs of geen Lager secundair onderwijs Hoger secundair onderwijs Niet-universitair hoger ond. Universitair onderwijs

1996

1997

1998

1999

2000

-8.7 5.0 -1.0 2.2 2.6

-12.4 8.2 -0.7 2.6 2.2

-12.7 5.1 4.4 1.2 2

-11.4 4.9 7.9 -1.8 0.4

-10.6 3.8 2.9 3.2 0.8

P<0.01

P<0.01

P<0.01

P<0.01

P<0.01

De belangrijkste vaststelling bij tabel 2 is ongetwijfeld de zware ondervertegenwoordiging van de laagste categorie van opleidingsniveau (lager onderwijs of geen). De oververtegenwoordiging van de categorie ‘lager secundair onderwijs’ is wellicht het gevolg van sociaal wenselijke antwoorden van lager opgeleiden die hun opleidingsniveau ‘overschatten’. Deze oververtegenwoordiging compenseert die ondervertegenwoordiging van ‘lager onderwijs of geen’ zeker niet. De categorieën ‘niet-universitair hoger onderwijs’ en ‘universitair onderwijs’ worden op een uitzondering na telkens overschat. De vergelijking tussen de steekproefverdeling en populatieverdeling maakt duidelijk dat in de vijf surveys het opleidingsniveau systematisch wordt overschat. Er dient daarbij opgemerkt te worden dat dit wellicht samenhangt met (non)respons die gerelateerd is aan andere basisvariabelen zoals leeftijd en geslacht (cfr. infra). 2.2.2 Vergelijking tussen respondenten en niet respondenten De vergelijking tussen de respondenten en zij die niet meewerkten aan het interview kan ook nog gebeuren op basis van informatie uit het steekproefkader en op basis van informatie die bekomen wordt door middel van het contactformulier. - Op basis van informatie uit het steekproefkader Het steekproefkader bevat voor alle eenheden van de populatie soms informatie over een beperkt aantal kenmerken. Indien deze informatie bij de steekproeftrekking mee geregistreerd wordt, dan kan deze informatie gebruikt worden om na te gaan of het (non)responsprofiel gerelateerd is aan deze kenmerken. Voor alle getrokken steekproefeenheden van het survey van 2000 hebben we uit het steekproefkader informatie kunnen overnemen over geboortejaar en geslacht. Dit laat ons toe om de relatie na te gaan tussen beide achtergrondkenmerken en het (non)responsprofiel.


18

Tabel 3: (non)responsprofiel naar geslacht en leeftijd. Geslacht Leeftijd

Man

Vrouw

16-34 35-54 55-74 75-85 Tot-man 16-34 35-54 55-74 75-85

Totvrouw

Afgew. Interviews 68.8 Weigeringen 14.6 Niet te contacteren 11.8 Andere nonrespons 4.8

68.6 15.3 13.1 3.0

63.6 21.9 12.3 2.2

69.1 23.8 2.4 4.7

67.3 17.2 12.1 3.5

69.7 17.1 10.5 2.6

65.1 22.5 9.9 2.5

53.7 36.1 7.8 2.4

45.9 40.2 9.2 4.6

61.7 26.2 9.4 2.7

Totaal (n)

398

269

42

1037

304

364

294

87

1049

328

In bovenstaande tabel worden de (non)responsprofielen weergegeven in de combinaties van de categorieën van geslacht en leeftijd. Uit een log-lineaire analyse van deze tabel blijkt dat er een significante relatie is tussen het (non)responsprofiel en geslacht (chi-kwadraat= 15.74, df=3, p<0.01). Onder controle van leeftijd zijn vrouwen iets gemakkelijker te contacteren maar weigeren ze meer dan mannen. Dit resulteert in een verschil tussen mannen en vrouwen van 5.6 procentpunten wat betreft het percentage afgewerkte interviews. Dit resultaat ligt niet in de lijn met de algemene tendens die in ander onderzoek wordt vastgesteld en waarbij mannen in mindere mate participeren aan interviews (Groves & Couper,1998, 136). Een afwijking van deze algemene trend werd echter ook vastgesteld bij (non)responsanalyses van de Vlaamse data van het Belgisch verkiezingsonderzoek. Ook in dit onderzoek weigerden vrouwen meer dan mannen. Een mogelijke verklaring daarvoor werd gezocht in de geringere politieke kennis van vrouwen waardoor ze minder geneigd zijn om deel te nemen aan een interview over politieke onderwerpen. Verder blijkt uit de log lineaire analyse van de tabel ook dat er een significante partiële samenhang bestaat tussen leeftijd en (non)responsprofiel (chi-kwadraat= 40.62, df=9, p<0.01). Bij toenemende leeftijd stijgt het percentage weigeringen. Ouderen zijn echter wel gemakkelijker te contacteren. Een dergelijk leeftijdseffect is consistent met wat in ander onderzoek werd vastgesteld (Groves & Couper, 1998, 134). Opmerkelijk zijn de lage percentages afgewerkte interviews in de twee hoogste leeftijdscategorieën bij de vrouwen. Dit resulteert echter niet in een significant interactie-effect tussen leeftijd, geslacht en (non)responsprofiel (chi-kwadraat= 9.06, df=9, p=0.43). Dit betekent dat de relatie tussen (non)responsprofiel en leeftijd niet significant verschilt voor de mannen en de vrouwen. Op basis van dezelfde informatie kan de vergelijking tussen respondenten en niet respondenten nog op een andere wijze worden benaderd. Zo kunnen we de categorieën ‘Weigeringen’, ‘Niet te contacteren’ en ‘Andere nonrespons’ samenvoegen in één categorie ‘non-respons’ en vergelijken met de respons (=afgewerkte interviews). Uiteindelijk willen we weten of zij die meewerkten (respons) verschillen in leeftijd en geslacht van diegene die niet meewerkten (non-respons).


19

Tabel 4: percentage respons en non-respons naar leeftijd en geslacht

Man

Vrouw

Totaal

16-34 35-54 55-74 75-85 16-34 35-54 55-74 75-85

Respons

Non-respons

16.7 20.3 12.7 2.2 15.8 17.6 11.8 2.9

13.9 16.9 13.2 1.8 12.4 17.1 18.3 6.3

1345

741

Chi-kwadraat= 37.38, df=7, p<0.01 Uit tabel 4 blijkt dat er een significant verschil is tussen de respons en de non-respons wat betreft de gecombineerde verdeling van geslacht en leeftijd. De verschillen tussen beide groepen zijn het grootst bij de jongste twee leeftijdscategorieën bij de mannen en de oudste twee leeftijdscategorieën bij de vrouwen. De verschillen bevestigen de eerder gemaakte vaststelling dat het vooral oudere vrouwen zijn die minder participeren aan het interview. Dit is ook in overeenstemming met de eerder gemaakte vaststelling dat lager opgeleiden minder meewerken aan een interview. Oudere vrouwen zijn immers lager opgeleid. De resultaten bevestigen ook de bevindingen van de (non)responsanalyses van de Vlaamse data van het Belgisch verkiezingsonderzoek. De vastgestelde verschillen tussen respons en non-respons bevestigen dus in grote mate andere onderzoeksresultaten en zijn vrij aannemelijk. Toch zijn ze niet evident en dit omwille van de volgende reden. Bij de vervangingsprocedure werd er immers in de mate van het mogelijke voor gezorgd dat de vervanging van een effectieve steekproefeenheid gebeurt door een reserve steekproefeenheid van ongeveer dezelfde leeftijd. Dit betekent dat wanneer iemand weigert of niet kan gecontacteerd worden of om een andere reden niet kan deelnemen aan het interview hij of zij vervangen wordt door iemand met ongeveer dezelfde leeftijd. Blijkbaar resulteert deze vervangingsprocedure niet in een responsgroep die wat betreft leeftijd gelijk is aan de (non)responsgroep. - Op basis van informatie van het contactformulier Door middel van een contactformulier dat de interviewer dient in te vullen bij elk contact met een steekproefeenheid die hem werd toegewezen, kan eveneens bijkomende informatie bekomen worden over zowel de respondenten als diegene die niet meewerkten. Op het contactformulier noteert de interviewer ondermeer wanneer hij met een steekproefeenheid contact had en wat het resultaat ervan was. Aan de interviewer wordt ook gevraagd om op het contactformulier gegevens over het type woning, de staat van de woning en de woonomgeving van het steekproefelement te noteren. De registratie van dit soort gegevens steunt dus op de observatie en evaluatie van de interviewers. Dergelijke informatie is beschikbaar voor


20

alle gebruikte steekproefeenheden en kan dus gebruikt worden om respondenten te vergelijken met zij die niet meewerkten. In tabel 5 wordt gebruik gemaakt van de informatie over het type van de woning dat door middel van het contactformulier werd verzameld. Uit deze tabel blijkt dat er significante verschillen zijn wat betreft woningtype tussen respondenten, weigeraars, de categorie van de niet te contacteren steek-proefeenheden en de restcategorie. Bij de respondenten woont 41% in een alleenstaande woning. Dit is beduidend meer dan in de andere categorieën. Slechts 11% van de respondenten woont in een meergezinswoning. Bij weigeraars en de groep niet te contacteren loopt dit op tot respectievelijk 19% en 28 %. Dit laatste bevestigt de idee dat appartementsbewoners moeilijk te contacteren zijn. Uit dit alles blijkt dat het soort woning van de respondenten duidelijk verschillen vertoont met het type woning van zij die niet meewerkten. Wellicht gaat het niet alleen om verschillen in woningtype maar om meer algemene verschillen in leefsituatie die met die woningtypes verbonden zijn. Tabel 5: Type woning per categorie van het responsprofiel Respondenten

weigeraars

Niet te contacteren

Andere non-respons

Alleenstaande woning Half open bebouwing Rijhuis Meergezinswoning Andere

41.0 18.7 23.3 11.7 6.0

28.8 14.9 32.6 19.1 4.6

25.8 14.0 29.4 28.1 2.7

27.8 11.1 38.9 14.8 7.4

totaal

1339

430

221

54

2.2.3 Vergelijking tussen respondenten en weigeraars De vergelijking tussen respondenten en zij die niet meewerkten aan het interview op basis van informatie die kan worden overgenomen uit het steekproefkader en het contactformulier is doorgaans beperkt tot een paar klassieke achtergrondkenmerken. Om van de non-responsgroep meer inhoudelijke relevante informatie te bekomen kan men aan de weigeraars vragen om vooralsnog mee te werken aan een zeer kort interview. Dit is minder absurd dan op het eerste zicht lijkt. Binnen bepaalde surveys wordt ‘refusal conversion’ als een standaard onderdeel van de dataverzamelingsprocedure toegepast. Dit betekent dat men steekproefeenheden die weigeren om deel te nemen door een andere interviewer opnieuw gaat benaderen. Door deze werkwijze slaagt men erin om van een aantal oorspronkelijke weigeraars toch nog een interview af te nemen. De mogelijkheid van succesvol ‘refusal conversion’ maakt duidelijk dat weigeren geen permanente toestand. Men weigert in bepaalde omstandigheden om deel te nemen aan een bepaald survey, maar in ander omstandigheden (o.a. een ander geschikter tijdstip, andere interviewer,…) reageert men positief. In het survey naar culturele verschuivingen in Vlaanderen 2000 werden bijna 35% (157/453) van alle weigeringen opnieuw telefonisch gecontacteerd. Het voornaamste objectief van deze telefonische interviews was om te controleren of de weigeraar effectief persoonlijk con-


21

tact had gehad met de interviewer en of de interviewer een man of een vrouw was. Daarnaast zijn in de mate van het mogelijk ook enkele vragen gesteld over een paar sociaal demografische kenmerken en werd het telefonisch interview afgesloten met het voorleggen van enkele uitspraken van een utilitair individualisme schaal. Het meten van utilitair individualisme bij de weigeraars kan verwondering wekken. In wat volgt wordt daar verder op ingegaan. Uiteindelijk werden 90 weigeraars bereid gevonden om mee te werken aan een kort telefonisch interview en voor deze groep hebben we voldoende informatie om de vergelijking te maken met de respondenten. De groep van weigeraars die meewerkt aan het telefonisch interview verschilt niet significant wat betreft leeftijd en geslacht van de groep weigeraars die ook het telefonisch interview weigert. Dit betekent echter niet noodzakelijk dat de telefonisch geïnterviewde ‘weigeraars’ een representatieve groep is van alle weigeraars. De selectie van de weigeraars die telefonisch werden benaderd, gebeurde immers niet op toevalsbasis. In onderstaande tabel wordt de vergelijking weergegeven tussen de respondenten en de weigeraars die meewerkten aan het korte telefonisch interview. Tabel 6: vergelijking tussen respondenten en telefonisch geïnterviewde ‘weigeraars’ Kenmerk

Respondenten N=1345

Weigeraars N=90

Leeftijd (χ2 =381.13, df=2, p<0.01) <35 jaar 35-55 jaar 55 plus

32.5 51.4 16.1

14.4 57.8 27.8

Geslacht (χ2 =79.31 df=1, p<0.01) Man Vrouw

51.9 48.1

40.0 60.0

Hoogst behaalde diploma (χ2 =431.28, df=2, p<0.01) Geen of lager onderwijs Lager secundair onderwijs Hoger secundair onderwijs Niet-universitair en universitair

16.2 26.7 33.9 23.2

39.8 14.8 33.0 12.5

Betaald werk (χ2 =88.13 df=1, p<0.01) Ja Neen

54.6 45.4

42.0 58.0

Utilitair individualisme (χ2 =148.71, df=2, p<0.01) Zwak Matig Sterk

15.7 60.2 24.1

14.8 45.5 39.8

22


De resultaten in tabel 6 bevestigen de eerdere evaluaties. Bij de weigeraars zijn er significant meer ouderen (55 plus), vrouwen, lager geschoolden en personen zonder betaald werk. Bemerk dat personen zonder een betaalde baan gepensioneerden, thuiswerkenden, zieken, etc.. kunnen zijn. Wat het utilitair individualisme betreft stellen we vast dat weigeraars zich in meerdere mate situeren in de categorie ‘sterk utilitair individualisme’. Utilitair individualisme kan algemeen omschreven worden als de mate waarin men gericht is op de verwerving van materiële middelen en status en kan beschouwd worden als een uitdrukking op het individueel niveau van een algemeen maatschappelijk klimaat dat gekenmerkt wordt door eigenbelang en een geringe maatschappelijke verantwoordelijkheid. Men kan verwachten dat personen die utilitair individualistisch zijn ingesteld slechts in geringe mate bereid zullen zijn om mee te werken aan een interview. De deelname aan een interview is immers niet direct functioneel voor hun eigenbelang. Het significante verschil tussen respondenten en weigeraars dat in bovenstaande tabel wordt vastgesteld, bevestigt deze verwachting en is ook in overeenstemming met de resultaten van ander onderzoek waar werd vastgesteld dat panel respondenten die hoog scoren op utilitair individualisme schaal meer weigeren om mee te werken aan de volgende golf van een panel (Loosveldt & Carton, 2001). Dit alles wijst op het belang van utilitair individualistische overwegingen bij de beslissing om al dan niet deel te nemen aan een interview.

2.3 Conclusie Bij de outputevaluatie van een gerealiseerde steekproef werden de twee bepalende factoren van de non-responsfout met name het non-respons percentage en het verschil tussen respondenten en zij die niet meewerkten, grondig geëvalueerd. De evaluaties van beide factoren bij de survey naar culturele verschuivingen in Vlaanderen 2000 maken duidelijk dat er wel degelijk sprake is van non-responsfout in dit survey. Het percentage steekproefeenheden dat niet meewerkt aan dit survey is niet verwaarloosbaar en bij een aantal inhoudelijk relevante kenmerken zijn er significante verschillen vastgesteld tussen respondenten en zijn die niet meewerkten. De onder- en oververtegenwoordiging van bepaalde groepen zijn een bevestiging van wat ook in ander onderzoek werd vastgesteld. De conclusie is dan ook dat omwille van de non-responsfout de steekproef niet zomaar kan beschouwd worden als een representatieve steekproef. Een klassieke remedie voor dit probleem bestaat erin om de steekproef te wegen op basis van beschikbare populatie informatie. Eerder werd reeds gesteld dat deze informatie beperkt is. Het wegen van de steekproef lost zeker niet alle problemen op en het effect ervan mag zeker niet overschat worden. Niet alles wordt immers perfect gedetermineerd door de kenmerken op basis waarvan de weging gebeurt. Ook in deze context is voorkomen beter dan genezen. In de toekomst dient er in ieder geval meer aandacht besteed te worden aan de wijze waarop men de medewerking kan verkrijgen van laag geschoolden en oudere vrouwen.


23

3. Procesevaluatie van de gerealiseerde steekproef De procesevaluatie van de gerealiseerde steekproef richt zich op de contacten vervangingsprocedure en de wijze waarop deze procedure wordt toegepast. De algemene idee daarbij is dat interviewers maximale inspanningen moeten leveren om in contact te komen met de respondent en om deze te overtuigen om mee te werken. In ieder geval mag de procedure niet toelaten dat een steekproefeenheid te snel wordt vervangen. Indien men dit laatste wel doet dan komt men immers bij gemakkelijk te contacteren en te overtuigen respondenten terecht. Er wordt aangenomen dat deze groep verschilt van moeilijk te contacteren en weigerachtige respondenten. Alvorens verder in te gaan op de contacten vervangingsprocedure dient nog vermeld te worden dat met het oog op de kwaliteit van de verzamelde gegevens het beter is om met veel interviewers te werken die elk een beperkt aantal interviewers afnemen in plaats van met weinig interviewers die elk veel enquêtes realiseren (Groves, 1989, Pickery, 2000). Omwille van die reden werd in het survey naar culturele verschuivingen in Vlaanderen 2000 contractueel vastgelegd dat interviewers maximaal 2 sets van telkens 10 interviews mochten afnemen. Uiteindelijk stonden 85 interviewers in voor de realisatie van 1345 interviews. De afspraak in verband met een maximum van 20 interviews per interviewer kon niet worden gehandhaafd. De afwijking kwam er nadat werd vastgesteld dat de vooropgezette timing niet kon worden gehaald. Een kwart van de interviewers interviewden meer dan 20 respondenten en hebben uiteindelijk 45.5% van alle interviews gedaan. Dit betekent dus dat een omvangrijk aandeel van alle interviews gerealiseerd wordt door een eerder beperkte groep interviewers. Eerder werd reeds vermeld dat 35% van de weigeraars opnieuw gecontacteerd werd. Twee derde ervan stemde ermee in om deel te nemen aan een kort telefonisch interview. Deze vaststelling bevestigt de idee dat de groep van de harde weigeraars, namelijk diegene die steeds weigeren om deel te nemen aan een survey, eerder beperkt is. Ook ander follow-up onderzoek bij weigeraars komt tot de vaststelling dat mits de nodige tijd en financiële middelen er hoge(re) responscijfers kunnen worden gerealiseerd (Stoop en Louwen, 2000). Een en ander wijst erop dat de wijze waarop contacten worden georganiseerd en de inspanningen die geleverd worden om de effectieve steekproefeenheden te interviewen sterk bepalend zijn voor het (non)respons percentage dat men realiseert. Non respons is met andere woorden niet alleen een kwestie van respondentengedrag maar ook een kwestie van interviewergedrag en de wijze waarop de onderzoeker dit interviewergedrag ondersteunt. Op basis van een multilevel analyse werd trouwens vastgesteld dat er significante verschillen zijn (p<0.001) tussen de interviewers wat betreft de proportie afgewerkte interviews en dit onder controle van geslacht en leeftijd van de respondent. Zo slagen de twee beste interviewers1 erin om samen 60 interviews af te nemen van 65 steekproefeenheden (95% respons). De twee slechtste interviewers daarentegen realiseren slecht 25 interviews op een totaal van 60 steek-proefeenheden een respons (40% respons).

1. De twee beste en twee slechtste interviewers werden geselecteerd op basis van de resultaten van de multilevelanalyse. Het gaat om de twee grootste en de twee kleinste residuele waarden op het interviewerniveau.

24


3.1 Introductiebrief Algemeen wordt aangenomen dat het versturen van een introductiebrief naar de steekproefeenheden alvorens ze persoonlijk te contacteren, het eerste contact vlotter laat verlopen en de kans tot medewerking verhoogt. Experimenteel onderzoek heeft aangetoond dat de vermeldding van wie het onderzoek organiseert en de inhoud van de brief belangrijke effecten hebben op het verkrijgen van medewerking (Groves & Couper, 1998). Wanneer men over een adressenlijst van de steekproefeenheden beschikt en het onderzoek georganiseerd wordt door een officiële instantie dan verdient het zeker aanbeveling om met een introductiebrief te werken. Daarbij dient men er wel voor te zorgen dat de periode tussen de ontvangst van de brief en het moment waarop de steekproefeenheid voor het eerst gecontacteerd wordt, niet te lang wordt. Onderzoek heeft aangetoond dat wanneer die periode te lang wordt, dit de medewerking doet dalen. In het survey naar culturele verschuivingen in Vlaanderen 2000 werd met een introductiebrief gewerkt. De brief voor de effectieve steekproefeenheden werd centraal verstuurd vanuit de administratie Planning en Statistiek van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. De interviewers moesten zelf de introductiebrieven versturen naar de vervangingen. Er zijn aanwijzingen dat dit niet altijd gebeurde. Er werd vastgesteld dat vervangingen voor een zelfde respondent op dezelfde dag plaatsvonden. Bij deze vervangingen was het niet mogelijk om brieven te versturen. Verder zijn er weinig gegevens beschikbaar om het gebruik en het effect van de introductiebrief te evalueren. Maar globaal genomen mag worden aangenomen dat de brief een positief effect had zoals dat in ander onderzoek werd vastgesteld.

3.2 Contactprocedure Uit onderzoek dat gericht is op het optimaliseren van de kans op contact met een steekproefeenheid blijkt dat gezinnen met kinderen, gezinnen met meer volwassenen en bejaarden gemakkelijker kunnen worden gecontacteerd. Contacten tijdens de avond zijn productiever dan contacten over dag. Dit is ook zo voor contacten tijdens het weekend. Dit impliceert onder andere dat bijkomende contacten ‘s avonds en tijdens de weekends er voor zorgen dat steekproefeenheden uit kleinere gezinnen worden gecontacteerd.(Groves, 1998; Purdon, Campanelli, & Sturgis, 1997). Wat de wijze van contacteren betreft (face-to-face of telefonisch) heeft eerder onderzoek uitgewezen dat interviewers die eerste contacten overwegend telefonisch doen niet per definitie minder goede resultaten bekomen (Carton, 1999). De resultaten van deze onderzoeken naar het effect en de efficiëntie van contactprocedures laten zich gemakkelijk vertalen in een concrete contactprocedure. Voor het survey naar culturele verschuivingen in Vlaanderen 2000 kon het eerste contact zowel telefonisch als face-to-face gebeuren. Bij een telefonisch weigering was de interviewer verplicht om de respondent toch nog face-to-face te benaderen en hem alsnog te overtuigen om deel te nemen aan het onderzoek. De contactprocedure stipuleerde verder dat bij afwezigheid van de respondent er twee maal terug contact diende te worden opgenomen en dit op verschillende dagen en uren. Minstens één contactpoging moest in het weekend worden ondernomen en één op werkdagen na 18 uur. Uit de informatie die verzameld werd door middel van het contactformulier blijkt dat 11.5% van de eerste contacten met de respondent telefonisch gebeurden. In meer dan de helft van de gevallen (57,7%) resulteert dit in een afspraak. In 13.7% van de telefonische eerste con-


25

tacten weigerde de respondent zijn medewerking. Dit is drie procentpunten meer dan in het geval van een persoonlijk eerste contact. Dit is geen bijzonder groot verschil maar in de context van (non)respons toch ook niet verwaarloosbaar. Bij 80% van deze telefonisch weigeringen is er informatie over een tweede persoonlijk contact. Slechts in een beperkt aantal gevallen leverde dit ook een interview of een afspraak op. De overgrote meerderheid (85%) bevestigt de eerdere telefonische weigering. Omwille van het kleine aantal telefonische contacten dat een weigering opleverde is de impact ervan op het uiteindelijk (non)response percentage gering. Het verdient echter geen aanbeveling om interviewers te stimuleren om eerst telefonisch contact op te nemen met de respondent. Bijna 15% van de eerste contacten (telefonisch en face-to-face samen) resulteert in een afgewerkt interview (zie tabel 7). In meer dan een kwart van de gevallen wordt een afspraak gemaakt en in iets meer dan 10% bekomt men een weigering. Opmerkelijk is ook dat in iets meer dan 40% van de contacten men de respondent niet thuis aantreft. Het eerste contact is met andere woorden niet echt efficiënt om de respondent thuis te vinden. Bij nader toezien blijken 61% van die eerste contacten voor zes uur ‘s avonds plaats te vinden. Wanneer het eerste contact na zes uur plaats vindt, daalt het percentage ‘niet te contacteren’ met 13 procentpunten en verandert het percentage weigeringen niet. Wel worden er 10 procentpunten meer afspraken gemaakt. Een eerste contact na zes ‘s avonds heeft dus een hoger rendement. Tabel 7: resultaat van de eerste drie contacten Tweede contact

Derde contact

Eerste Contact

Met

Zonder

Met

Zonder

Afgewerkt interview Afspraak Weigering Niet te contacteren Andere nonrespons

14.8 26.4 11.6 41.3 5.9

78.5 9.4 4.0 6.7 1.4

14.3 22.4 11.3 47.4 4.6

78.7 8.6 3.7 6.4 2.6

10.7 22.0 14.3 48.6 4.3

Totaal

2111

554

969

267

531

In tabel 7 is er ook informatie opgenomen met betrekking tot het tweede en het derde contact en dit opgesplitst naar het feit of het contact al of niet gebeurde op basis van een afspraak die gemaakt werd tijdens een vorig contact. Opmerkelijk is het gelijkaardig responsprofiel bij het tweede en het derde contact. Afspraken resulteren in bijna 80% van de gevallen in een interview, in bijna 10% moet een nieuwe afspraak worden gemaakt en iets meer dan 5% blijkt men ook na afspraak niet thuis te zijn. Iets minder dan 5% weigert nadat een afspraak werd gemaakt. Wanneer er geen afspraken worden gemaakt dan is het responsprofiel vergelijkbaar met het eerste contact. Ook hier blijkt terug dat de steekproefeenheden moeilijk te contacteren zijn. De (non)responsprofielen die in tabel 7 worden weergegeven zijn erg vergelijkbaar met wat in ander onderzoek werd vastgesteld (Carton, 1999) Na het eerste contact is 23% van het totaal aantal gerealiseerde interviews afgewerkt. Na het eerste en het tweede contact samen is dit tweede derde van de interviews en na het derde contact zijn 86% van de interviews gerealiseerd.

26


Aan de interviewers werd gevraagd dat wanneer het niet mogelijk was om de steekproefeenheid te contacteren, minstens eenmaal opnieuw contact op te nemen na 18.00 uur. Bij bijna 60% van de steekproefeenheden die bij het eerste contact voor 18.00 u niet gecontacteerd konden worden, gebeurde het tweede contact opnieuw voor 18.00u. Meer nog, in de helft van de gevallen waarbij zowel het eerste als het tweede contact plaats vond voor 18.00u en waarbij de steekproefeenheden tijdens beide contacten niet gecontacteerd konden worden, gebeurt het derde contact eveneens voor 18.00uur. In deze laatste situatie wordt de contactprocedure niet gevolgd. Bij 13% van de steekproefeenheden die uiteindelijk in de categorie ‘niet te contacteren’ terechtkomen, was er geen enkel contact na zes uur. Er zijn ook significante verschillen tussen interviewers wat betreft het aantal contacten na zes uur ‘s avonds. Dit betekent dus dat sommige interviewers significant meer tijdens de avonden interviewen. Dit kan als gevolg hebben dat ze ook andere groepen van respondenten interviewen. Volgens de contactprocedure moest er minstens een contact zijn tijdens het weekend wanneer de steekproefeenheid niet kon gecontacteerd worden. Interviewen tijdens de weekends lijkt niet zo populair te zijn. Slechts bij iets meer dan een derde van de steekproefeenheden (37%) is er een contact geweest tijdens het weekend. Ook hier zijn er significante verschillen tussen de interviewers. Opmerkelijk is ook dat bij bijna een vierde van de steekproefeenheden (23.6%) die definitief als niet te contacteren worden beschouwd er geen contact was tijdens het weekend.

3.3 Vervangingsprocedure In het kader van het survey naar culturele verschuivingen in Vlaanderen 2000 werd in verband met de vervangingen het volgende contractueel bepaald: ‘Bij voorkeur nemen de interviewers telkens contact op met de opdrachtnemer voor het bekomen van een vervangadres, m.a.w. vervangadressen worden niet onmiddellijk bij de start van het veldwerk meegegeven aan de interviewers.’ Uiteindelijk werd met het marktonderzoeksbureau afgesproken dat de interviewers bij aanvang van hun interviewerwerk geen vervangadressen kregen. Vervangadressen konden pas worden doorgegeven nadat de effectieve adressenlijst volledig was afgewerkt. Van bij het begin van het veldwerk werd deze procedure zowel door het bureau als door de interviewers als zeer ‘vertragend’ beschouwd. Ook hier zijn er aanwijzingen dat de vervangingsprocedure niet altijd werd gevolgd. Op basis van informatie die verzameld werd via het contactformulier kan worden nagegaan wanneer de interviewers starten met het gebruik van de vervangadressen. Indien de vervangingsprocedure correct wordt toegepast, dient het tijdstip waarop contact werd opgenomen met de eerste vervanging later te vallen dan de datum van het laatste contact met de laatste afgewerkt effectieve adres. Bij drie op tien van de interviewers vinden we aanwijzingen dat zij reeds over vervangadressen beschikten nog vooraleer het definitief resultaat gekend was van elke effectieve steekproefeenheid. Alles lijkt erop te wijzen dat wanneer interviewers reeds bij aanvang van hun intervieweropdracht over vervangingsadressen zouden beschikken, ze gemakkelijker en sneller van die vervangingsadressen zouden gebruik maken. Dit is niet in overeenstemming met het uitgangspunt dat er maximale inspanningen moeten worden geleverd om de effectieve steekproefeenheden te interviewen. Het maximaliseren van deze inspanningen lijkt een noodzakelijke voorwaarde om zowel een hoog responspercentage te realiseren als om het verschil tussen zij die meewerken en zij die dat niet doen te minimaliseren.


27

3.4 Conclusie Bij de procesevaluatie van de gerealiseerde steekproef werd vastgesteld dat interviewers heel wat inspanningen moeten leveren om steekproefeenheden te contacteren en te overtuigen om aan het interview mee te werken. Sommige interviewers hebben daarbij meer succes dan anderen. Er werd ook vastgesteld dat de dataverzameling niet altijd volgens de vooropgestelde procedure is verlopen. Een en ander wijst erop dat de contactprocedure kan geoptimaliseerd worden. De efficiëntie van het eerste contact kan wellicht ook worden verbeterd door een betere timing ervan. Meer eerste contacten tijdens de avonduren en het beter spreiden van de contacten overdag en ‘s avonds zijn daarbij belangrijk. Het werd ook duidelijk dat het maximum aantal contacten niet beperkt kan worden tot drie. Bijna 15% van de interviews gebeurt trouwens niet tijdens de eerste drie contacten. Interviewers moeten blijvend gemotiveerd worden om maximale inspanningen te leveren om effectieve steekproefeenheden te interviewen. Dit kan onder andere gebeuren tijdens een interviewtraining. Interviewers kunnen beter worden voorbereid en getraind hoe ze respondenten moeten contacteren en hoe ze respondenten moeten overtuigen om mee te werken. Dit belangrijk onderdeel van zijn taak is immers duidelijk verschillend van het interviewen in enge zin. De taak van de interviewer tijdens het interview is doorgaans veel meer ondersteund vanuit het onderzoeksopzet (o.a. vragenlijst met instructies) dan zijn opdracht tijdens de introductie aan de deur. Het contacteren en overtuigen van de respondent is minder gestructureerd dan wat er moet gebeuren tijdens het interview. Er wordt zelf meer en meer beklemtoond dat de interviewer bij het eerste contact met de respondent zich moet aanpassen aan de wijze waarop de respondent reageert. Deze idee van ‘tailoring’ tijdens het eerste contact ligt niet in de lijn van de sterk gestructureerde aanpak tijdens een gestandaardiseerd interview. Deze flexibele opstelling van de interviewers vereist een uitgebreidere training.

4. De outputevaluatie van de geregistreerde antwoorden Zoals eerder gesteld richt de outputevaluatie van de geregistreerde antwoorden zich op meetfouten. Meetfouten vinden hun oorsprong onder andere in inadequaat interviewergedrag en respondentengedrag. Inadequaat interviewergedrag betekent dat de interviewer het antwoordproces beïnvloedt waardoor er interviewereffecten optreden bij de geregistreerde antwoorden. Het optreden van interviewervariantie is een concrete indicatie van dergelijke interviewereffecten. Interviewervariantie betekent dat een proportie van de variabiliteit in de geregistreerde antwoorden op een vraag kan ‘verklaard’ worden door de interviewer. De aanwezigheid van interviewervariantie wijst er ook op dat een belangrijke veronderstelling die gemaakt wordt bij het verzamelen van data door middel van gestructureerde interviews, niet aannemelijk is. Het gaat om de veronderstelling dat interviewers die vergelijkbare groepen respondenten interviewen ook vergelijkbaar antwoorden registreren. In feite mag het er niet toe doen of een respondent door interviewer A dan wel door interviewer B wordt geïnterviewd. De evaluatie van interviewervariantie is in die zin een belangrijk onderdeel van de outputevaluatie. Significante interviewervariantie is een sterke indicatie van meetfouten. Meetfouten kunnen ook hun oorsprong vinden in het antwoordgedrag van de respondenten. Respondenten moeten voldoende cognitieve en communicatieve vaardigheden hebben en voldoende gemotiveerd zijn om hun rol van betrouwbaar respondent op te nemen. Dit betekent dat ze bereid zijn en in staat zijn om voldoende inspanningen te leveren om het cogni-

28


tief proces, dat bij het beantwoorden van de vragen doorlopen moet worden, optimaal te laten verlopen. Het optimaal verloop van het cognitief proces is een voorwaarde voor volledige, nauwkeurige en betrouwbare antwoorden. Of anders uitgedrukt, een gebrekkige motivatie en onvoldoende capaciteit moeten normaliter resulteren in meetfouten waarvoor de respondent verantwoordelijk is. Door middel van het rapport van de interviewer kan men informatie bekomen om op indirecte wijze na te gaan of aan deze voorwaarde voldaan is. In het rapport van de interviewer wordt aan de interviewer gevraagd om – nadat het interview volledig is afgewerkt – een aantal feitelijke gegevens over het interview te noteren (bv. i.v.m. de aanwezigheid van derden) en om de wijze waarop het interview verliep, te evalueren. Daarbij kan onder andere gevraagd worden naar een evaluatie van de motivatie en de bekwaamheid van de respondent. In het survey naar de culturele verschuivingen in Vlaanderen 2000 werd aan de interviewer gevraagd om de motivatie van de respondent te beoordelen op een vijfpuntschaal gaande van ‘zeer gemotiveerd’ tot ‘zeer terughoudend’. Slechts 2% van de respondenten kreeg een beoordeling van ‘terughoudend’ of ‘zeer terughoudend’. Voor de beoordeling van de capaciteit van de respondent om de vragen te beoordelen werd een zespuntschaal gebruikt: van ‘zeer hoog’ tot ‘totaal onvoldoende’. Bij slechts 1.8% van de respondenten was de capaciteit – volgens de interviewer – ‘zeer gering’ of ‘totaal onvoldoende’. Op basis van deze beoordelingen moeten we concluderen dat de overgrote meerderheid van de respondenten gemotiveerd en capabel was om de vragen te beantwoorden en dat ze dus voldeden aan de basisvoorwaarde voor een interview. De eerder vastgestelde selectieve non-respons van onder andere lager opgeleiden is daar wellicht niet vreemd aan. In vergelijkbaar onderzoek waar dezelfde beoordelingen gebeurden was de groep respondenten die niet voldoende gemotiveerd en bekwaam was beduidend groter (motivatie 4.9% en bekwaamheid 6.2%) (Loosveldt & Carton, 1997). In dit vergelijkbaar onderzoek werd ook vastgesteld dat de beoordelingen door de interviewer conform de verwachtingen gerelateerd zijn aan de datakwaliteit. Zo worden er significant meer ‘weet niet’ antwoorden geregistreerd bij de respondenten met geringe motivatie en beperkte bekwaamheid. In wat volgt worden een aantal concrete uitingen van het antwoordgedrag op een directere wijze geëvalueerd. Er is daarbij ook aandacht voor de mogelijke impact van de interviewer en het optreden van interviewervariantie.

4.1 Item non-respons Item non-respons kan het gevolg zijn van het niet vlot en optimaal verlopen van het antwoordproces. De respondent kan een vraag beoordelen als ‘te moeilijk’, ‘te bedreigend’ of ‘niet interessant’. Het kan ook dat een vraag de respondent in verlegenheid brengt. Om dergelijke problemen op te lossen kan de respondent weigeren om een vraag te beantwoorden of antwoorden met ‘weet niet’ of ‘geen mening’. Telkens gaat het om niet substantieel antwoord. Dergelijke antwoorden worden in een analyse doorgaans behandeld als item non-respons. Dit betekent dat de elementen met een dergelijk antwoord niet in de analyse worden opgenomen. Het is duidelijk dat wanneer deze groep niet vergelijkbaar is met diegene die de vragen wel hebben beantwoord, dit een bijkomende vertekening tot gevolg kan hebben. Voor 2.5% van de respondenten is er geen antwoord genoteerd bij de vraag naar het hoogst behaalde diploma of de huidige studierichting. Wanneer daaraan de niet erg bruikbare categorie ‘Ander’ wordt toegevoegd dan hebben we voor 3.5% van de respondenten geen bruik-


29

bare informatie over opleidingsniveau. Dit is niet bijzonder veel maar voor dit belangrijk achtergrondkenmerk toch ook niet verwaarloosbaar. Opmerkelijk is ook dat indien de respondent een partner heeft en dit is in twee derde van de gevallen, we op één uitzondering na informatie hebben over het hoogst behaalde diploma van deze partner. De informatie over het hoogst behaalde diploma van de partner is bijgevolg vollediger dan de informatie over het opleidingsniveau van de respondent zelf. Bij de meer bedreigende vraag naar het netto maandelijks gezinsinkomen ligt het percentage item non-respons hoger dan bij de vraag naar opleiding. Een derde van de respondenten beantwoordt de open inkomensvraag niet. Bij de respondenten die de open inkomensvraag niet beantwoorden moest een gesloten inkomensvraag gesteld worden. Uiteindelijk beantwoordt 11% van de respondenten ook de gesloten inkomensvraag niet. Voor analyses waarbij de variabele inkomen wordt gebruikt is dit zeker een niet onbelangrijke beperking. Wanneer opleiding en inkomen samen in een analyse worden opgenomen dan worden 13% van de respondenten omwille van item non-respons op één van beide kenmerken niet gebruikt. Bij vragen die wat moeilijker zijn en waarbij de respondent een grotere inspanning moet leveren om ze te beantwoorden mag men verwachten dat er iets meer item non-respons optreedt dan bij een doorsnee vraag. De vragenlijst van het survey naar culturele verschuivingen in Vlaanderen bevat weinig of geen moeilijk vragen. Eén van de moeilijkere onderdelen van de vragenlijst bestond erin om uit een lijst van 24 maatschappelijke problemen (o.a. verkeersdrukte, de vreemdelingen, de milieuvervuiling, …) er vijf te selecteren die de respondent het belangrijkst vond. Vervolgens moesten er drie van de vijf geselecteerde problemen gerangschikt worden naar belangrijkheid. De item non-respons bij deze vragen is zeer klein. Deze taak wordt door 97.25% van de respondenten perfect uitgevoerd. De ‘meest’ voorkomende fout (bij 1.9% van de respondenten) bestaat erin dat men slechts drie of vier problemen selecteert in plaats van 5. Deze geselecteerde problemen worden wel nog netjes geordend naar belangrijkheid. Dit betekent dat we ook bij deze respondenten nagenoeg geen item non-respons hebben bij dit onderdeel van de vragenlijst. In feite kan er gesteld worden dat slechts 1% van de respondenten problemen heeft bij het uitvoeren van deze taak. In de vragenlijst was nog een tweede selectie en ordeningsvraag opgenomen. Aan de respondent werd gevraagd om uit een lijst van 13 de drie meest bedreigende vormen van milieuverontreiniging te selecteren en te ordenen. Ook hier is het aantal problemen miniem: 98.4% van de respondenten voert de taak perfect uit. Er is een significante samenhang tussen het al of niet perfect uitvoeren van de eerste (i.v.m. maatschappelijke problemen) en de tweede (i.v.m. vormen van milieuverontreiniging) selectie en ordeningstaak. Toch is het niet zo dat de problemen bij de uitvoering van beide taken sterk cumulatief zijn: slechts 11% van de respondenten die de eerste taak niet perfect uitvoert, voert ook de tweede taak niet perfect uit. Wel is het zo dat het al of niet perfect uitvoeren van één of van beide selectie en ordeningstaken – zoals verwacht – significant samenhang met de beoordeling door de interviewer van de capaciteit van de respondent om de vragen te beantwoorden (chi-kwadraat= 15.9, df=3, p<0.01). Bijna één op vijf (18.9%) van de respondenten die één of beide taken niet perfect uitvoert, krijgt de beoordeling ‘gering’, ‘zeer gering’ of ‘totaal onvoldoende’. Bij diegene die beide taken perfect uitvoeren is dit slechts 7%. Een ‘geen mening’ antwoord bij vragen waar deze antwoordmogelijkheid niet expliciet wordt aangeboden kan ook wijzen op een gebrek aan interesse of motivatie bij het beantwoorden van vragen. Respondenten houden zich immers aan de algemene regel die in nor-

30


male conversatie wordt gehanteerd en die stelt dat wanneer er een vraag gesteld wordt, er een antwoord wordt gegeven. Een ‘geen mening’ antwoord wordt in een survey interview dan ook niet frequent gegeven wanneer het niet tot de antwoordmogelijkheden behoort. In de vragenlijst naar culturele verschuivingen in Vlaanderen 2000 worden een aantal batterijen van uitspraken gebruikt met een 5 punt antwoordschaal van ‘helemaal eens’ tot ‘helemaal oneens’. De ‘geen mening’ antwoordmogelijkheid staat niet op de antwoordkaart maar is wel voorzien op de vragenlijst. Bij drie batterijen met uitspraken (politieke machteloosheid, eigen levenswijze/burgerzin en milieu) met in het totaal 25 uitspraken geven 90% van de respondenten geen enkel ‘geen mening’ antwoord, 5% doet dit een enkele keer en 2.5% twee keer. Deze resultaten bevestigen de algemene trend van het gebruik van ‘geen mening’ antwoord en wijzen erop dat het beantwoorden van deze items met behulp van een antwoordkaart vrij vlot verloopt. Indien men de ‘geen mening’ antwoorden bij deze items nog wil verminderen dan kan dit wellicht door de interviewer de instructie te geven dat ze er bij de respondent sterker moeten op aandringen om een van de antwoordmogelijkheden te kiezen die op de antwoordkaart staat. Een ‘weet niet’ antwoord bij een opinievraag is net zoals een ‘geen menig’ antwoord een niet substantieel antwoord die in analyses doorgaans niet gebruikt wordt. Een ‘weet niet’ antwoord kan dus ook beschouwd worden als een vorm van item non-respons. Het gebruik ervan kan een indicatie zijn van moeilijkheden in het antwoordproces. In het survey naar culturele verschuivingen in Vlaanderen 2000 is er een vraag opgenomen naar het vertrouwen in organisaties en instellingen. Aan de respondenten werd gevraagd om van 18 instellingen en organisaties te zeggen hoeveel vertrouwen ze er in hebben. Ze maakten daarbij gebruik van een 5-punt schaal (‘zeer veel’ tot ‘zeer weinig’). De antwoordmogelijkheid ‘weet niet’ werd niet in de vraagtekst vermeld en stond ook niet vermeld op de antwoordkaart. De ‘weet niet’ antwoordmogelijkheid is bij elke organisatie en instelling wel vermeld in de vragenlijst. Met uitzondering van de Europese Commissie mag men aannemen dat de respondenten de meeste instellingen en organisaties kennen (o.a. politie en rijkswacht, het onderwijs, het gerecht, de Vlaamse regering, …). Toch is een ‘weet niet’ antwoord bij deze vragen plausibel. In vergelijking met het geven van ‘geen mening’ antwoorden (zie vorige paragraaf), worden er dan ook meer ‘weet niet’ antwoorden geregistreerd. Vier vijfde van de respondenten geeft geen enkel ‘weet niet’ antwoord, 10% doet dit één enkele keer en 10% doet dit 2 keer of meer. Het hoogste percentage weet niet antwoorden (9.6%) wordt gegeven bij ‘de Waalse politieke partijen’. Op de tweede plaats komt de Europese Commissie met 6.3%. Opmerkelijk daarbij is dat de ‘Waalse politieke partijen’ ook de hoogste gemiddelde score op de vertrouwensschaal behalen en dus op het minst vertrouwen kunnen rekenen. Er is een significante (p<0.01) en sterke positieve correlatie (r=0.50) tussen het geven van ‘weet niet’ antwoorden en het geven van ‘geen mening’ antwoorden op de items die in de vorige paragraaf werden besproken. Verder is er ook een significante (p<0.01) en een redelijke sterk negatieve correlatie (r=-0.24) tussen het geven van ‘weet niet’ antwoorden en het gebruik van de middencategorie van de vijfpunt schaal. Hoe meer ‘weet niet’ antwoorden men geeft hoe minder men gebruik maakt van de middencategorie. Zowel bij het aantal ‘weet niet’ antwoorden als bij het gebruik van de middencategorie zijn er significante verschillen tussen de interviewers. Dit blijkt uit een multilevel analyse waarbij leeftijd geslacht en opleidingsniveau als controle variabelen werden opgenomen (weet niet antwoorden: z=2.43, p=0.02; middencategorie: z=2.07, p=0.04). Een en ander wijst er dus op


31

dat bij het beantwoorden van de vragen naar vertrouwen in instellingen en organisaties er zich wel wat problemen voordoen en dat de interviewers daar op een verschillende wijze mee omgaan waardoor de betekenis van een ‘weet niet’ antwoord niet zo eenduidige is. Item non-respons blijkt dus niet alleen een kwestie van antwoordgedrag te zijn maar wordt ook mede bepaald door interviewergedrag.

4.2 ‘Weet niet’ antwoorden bij kennis vragen Het gebruik van ‘weet niet’ antwoorden hoeft niet altijd te wijzen op moeilijkheden in het antwoordproces. Bij kennis vragen is een ‘weet niet’ antwoord een zeer aannemelijk antwoord. In het survey naar culturele verschuivingen in Vlaanderen 2000 werd op summiere wijze de kennis in verband met milieubeleid gemeten. Aan de respondent werd gevraagd om voor vier afkortingen te zeggen waarvoor ze staan (OVAM, CFK, MIRA, KGA). Bij meer dan een derde van de respondenten (36.9%) wordt op alle vier de vragen een ‘weet niet’ antwoord genoteerd. Het gemiddeld aantal weet niet antwoorden bedraagt 2.73. Er zijn echter significante verschillen tussen de interviewers wat betreft het aantal ‘weet niet’ antwoorden op deze kennisvragen (multilevel analyse met geslacht leeftijd en onderwijs als controlevariabele: z=3.60, p<0.01). De significante verschillen tussen de interviewers verklaren 7% van de variantie in het aantal ‘weet niet’ antwoorden op deze kennisvragen. Interviewers verschillen blijkbaar in hun beoordeling van de antwoorden van de respondenten en sommige omcirkelen blijkbaar sneller dan andere ‘de weet’ niet categorie die op de vragenlijst voorzien was. Interviewers zouden in ieder geval meer instructies moeten krijgen over hoe ze moeten omgaan met de antwoorden van de respondenten op deze vragen.

4.3 Het gebruik van extreme antwoordmogelijkheden Bij heel wat vragen in een survey interview wordt gebruik gemaakt van vijfpunt schalen. Enkele van deze veel gebruikte schalen zijn: helemaal eens tot helemaal oneens, zeer tevreden tot zeer ontevreden, zeer veel vertrouwen tot helemaal geen vertrouwen en zeer belangrijk tot helemaal niet belangrijk. Dergelijke schalen zijn bedoeld om zowel informatie over de richting als over de sterkte van de opinie te bekomen. Het gebruik ervan verondersteld wel dat de respondenten de nodige cognitieve inspanningen leveren om dit onderscheid te maken. Uit interactieanalyse van items waarbij dergelijke vijfpunt schalen gebruikt worden, blijkt dat een van de antwoordstrategieën er inderdaad in bestaat om eerst de richting te bepalen om vervolgens uitspraak te doen over de sterkte (Loosveldt,1985). Het is belangrijk dat de respondenten bij het beantwoorden van vragen waarbij een vijfpunt schaal gebruikt wordt alle antwoordmogelijkheden in overweging nemen. Men mag verwachten dat zelfs respondenten die geen uitgesproken opinie hebben bij het beantwoorden van langere lijsten van uitspraken, toch af en toe een van de extreme antwoordmogelijkheden gebruiken. Indien dit niet het geval is dan kan men aannemen dat de respondent weinig inspanningen levert om genuanceerd te antwoorden. Een kwart van de respondenten gebruikt geen enkele keer een extreme antwoordmogelijkheid (helemaal eens of helemaal oneens) bij de drie lijsten van uitspraken (samen 25 uitspraken) die bij de bespreking van het geven van geen mening antwoorden reeds aan bod kwamen. Bij de iets kortere lijst waarmee men peilt naar het vertrouwen in 18 instellingen en organisaties, geeft meer dan een derde van de respondenten (35.2%) nooit een extreem

32


antwoord (zeer veel of zeer weinig). Wie weinig extreme antwoorden geeft bij het peilen naar vertrouwen geeft ook weinig extreme antwoorden bij de drie lijsten met uitspraken die iets verder in de vragenlijst volgen. Tussen beide is er een significante (p<0.01) en sterk positieve correlatie (r=0.46). Een kwart van de respondenten geeft op beide momenten slechts één of geen enkel extreem antwoord. Dit lijkt erop te wijzen dat een aantal respondenten bij het beantwoorden van deze vragen systematisch een driepunt schaal hanteren in plaats van een vijfpunt schaal. Door deze feitelijke beperking in de categorisatie van de antwoordschaal worden correlaties tussen variabelen afgezwakt (De Wit, 1994). Het gebruik van een driepunt schaal impliceert in feite dat er informatie is over de richting maar niet over de sterkte van de opinie. Blijkbaar leveren sommige respondenten onvoldoende inspanningen om hun opinie te preciseren en worden ze door de interviewer onvoldoende gestimuleerd om dit te doen. Het is opmerkelijk dat er significante verschillen zijn tussen de interviewers wat betreft het registreren van extreme antwoorden bij de drie lijsten met uitspraken (multilevel analyse met geslacht leeftijd en onderwijs als controlevariabele: z=2.72, p<0.01) maar dat dit niet het geval is bij het peilen naar vertrouwen in instellingen en organisaties (multilevel analyse met geslacht, leeftijd en onderwijs als controlevariabele: z=0.59, p=0.55). Bij sommige vragen kunnen interviewers blijkbaar wel een invloed hebben op het al of niet frequent gebruik maken van extreme antwoordmogelijkheden.

4.4 Interviewervariantie bij inhoudelijke variabelen Bij de vraag naar het vertrouwen in 18 instellingen en organisaties werd reeds vastgesteld dat de interviewers verschillen wat betreft het gebruik van de ‘weet niet’ antwoordcategorie en de middencategorie van de antwoordschaal. Men kan zich de vraag stellen in welke mate er ook interviewereffecten optreden bij de inhoudelijke variabelen die men op basis van deze informatie kan construeren. Op basis van een factoranalyse kunnen 11 van de 18 variabelen gereduceerd worden tot drie factoren: het vertrouwen in politieke instellingen (Vlaamse regering, Vlaamse politieke partijen, Vlaams parlement, Belgisch parlement, Belgische regering en Waalse politieke partijen), het vertrouwen in de administratie (Vlaamse en gemeentelijke administratie) en het vertrouwen in de traditionele instellingen (kerk, koning en het leger). Bij geen enkele van deze drie factoren was de interviewervariantie significant (multilevel analyse met geslacht leeftijd en onderwijs als controlevariabele: vertrouwen in politieke instellingen: z=0.70, p=0.48; vertrouwen in de administratie: z=1.58, p=0.11; vertrouwen in traditionele instellingen: z=0.31 p=0.76). Er zijn dus geen significante verschillen tussen de interviewers wat betreft het vertrouwen in instellingen en organisaties dat ze geregistreerd hebben bij de respondenten. Een van de batterijen van uitspraken die gebruikt werd bij de analyse van de ‘geen mening’ antwoorden had betrekking op politieke machteloosheid. Bij deze uitspraken werden weinig problemen gesignaleerd. Op basis van vijf2 van de negen uitspraken kan een (redelijk) betrouwbare schaal van politieke machteloosheid geconstrueerd worden (Cronbach’s 2. De uitspraken zijn: (1) Gaan stemmen heeft geen zin, de partijen doen toch wat ze willen. (2) De politieke partijen zijn alleen maar geïnteresseerd in mijn stem en niet in mijn mening. (3) Als er mensen zoals ik aan de politici hun opvattingen laten weten, dan zullen zijn daar rekening mee houden. (4) Er stemmen zoveel mensen bij de verkiezingen dat mijn stem er niet toe doet. (5) Mensen zoals ik hebben wel degelijk invloed op wat de overheid doet.


33

Alpha= 0.73). De interviewervariantie bij de op basis van deze schaal gemeten politieke machteloosheid is niet significant. Er zijn dus geen significante verschillen tussen de interviewers wat betreft de bij de respondenten geregistreerde politieke machteloosheid (multilevel analyse met geslacht, leeftijd en onderwijs als controlevariabele: z=0.78, p=021). De twee zonet gepresenteerde analyses in verband met vertrouwen in instellingen en organisatie enerzijds en politieke machteloosheid anderzijds wekken de indruk dat interviewervariantie bij inhoudelijk variabelen niet echt een probleem is. Om dit beeld wat te nuanceren presenteren we twee voorbeelden waarbij wel interviewervariantie wordt vastgesteld. Het eerste voorbeeld betreft het meten van utilitair individualisme. Op basis van zes uitspraken3 kan een (zeer) betrouwbare schaal worden geconstrueerd die utilitair individualisme meet (Cronbach’s Alpha=0.86). Onder controle van geslacht, leeftijd en onderwijsniveau is de interviewervariantie significant (z=2.85, p<01). Dit betekent dat sommige interviewers significant hogere of lagere scores van utilitair individualisme bekomen dan andere. Dit kan erop wijzen dat sommige interviewers het antwoordgedrag van de respondenten beïnvloeden door de wijze waarop ze de uitspraken introduceren en voorlezen door de wijze waarop ze reageren op de antwoorden van de respondent. Het tweede voorbeeld van significante interviewervariantie heeft betrekking op vragen naar feitelijk gedrag. Meer in het bijzonder gaat het om de vraag naar het aantal uren dat men gewoonlijk vrij heeft tijdens een week- of werkdag en een identieke vraag naar het aantal uren dat men gewoonlijk vrij heeft tijdens een zaterdag of een vrije dag. De referentieperiode bij deze vragen was telkens de voorbije maand en er werd ook vermeld wat niet als vrije tijd kon beschouwd worden. Het gaat hier om zeer moeilijk te beantwoorden vragen De respondent moet aandacht hebben voor de referentieperiode, de definitie van vrije tijd en het ‘juiste antwoord’ weet hij niet en moet hij dus schatten. De kans is vrij groot dat bij deze vragen de respondent te kennen heeft dat hij daar niet onmiddellijk kan op antwoorden en dat de interviewer de vragen verder moet toelichten en dat hij de respondent moet stimuleren om toch een aantal te noemen. De kans dat de interviewer het antwoord systematisch in een bepaalde richting stuurt is vrij groot. Dit wordt bevestigd door de significante interviewervariantie die bij beide vragen aanwezig is (multilevel analyse met geslacht leeftijd en onderwijs als controlevariabele: uren vrije tijd werkdag: z=3.05, p<0.01; uren vrije tijd vrije dag: z=3.51, p<0.11). De verschillen tussen de interviewers verklaren bij ‘vrije uren werkdag’ 5.3 % van de variantie en bij de variabele ‘vrije uren vrije dag is dit 7.6%. Dit zijn indicaties dat de interviewers het antwoordproces bij deze vragen op een systematische wijze beïnvloeden.

3. De uitspraken zijn: (1) De mensheid, onze naasten, solidariteit.. wat een onzin allemaal, iedereen moet eerst voor zichzelf zorgen en zijn belangen verdedigen. (2) Men moet steeds zijn eigenbelang nastreven, en zich niet te veel van anderen aantrekken. (3) Wat telt zijn geld en macht, al de rest zijn praatjes. (4) Het nastreven van persoonlijk succes is belangrijker dan te zorgen voor een goede verstandhouding met anderen. (5) In de samenleving kan men maar beter eerst voor zichzelf zorgen. (6) Het is belangrijk om in de eerste te streven naar een vooraanstaande positie voor zichzelf.

34


4.5 Conclusie De outputevaluatie van de geregistreerde antwoorden levert een gemengd beeld op. De meeste respondenten zijn voldoende gemotiveerd en in staat om de vragen die gesteld worden tijdens het interview te beantwoorden. De respondenten beantwoorden naar best vermogen de meeste vragen. Op een paar niet onbelangrijke uitzonderingen na (opleiding en inkomen), is de item non-respons (‘Geen mening’, ‘Weet niet’) gering. Toch is niet altijd duidelijk wat de juiste betekenis van deze niet substantiële antwoorden is. Er zijn ook aanwijzingen dat er bij het beantwoorden van sommige vragen bepaalde antwoordtendensen optreden (bv. Het niet gebruiken van extreme antwoordmogelijkheden). De outputevaluatie maakt ook duidelijk dat de interviewers behoorlijk ingevulde vragenlijsten afleveren. Het zijn professionele interviewers die weten hoe men een vragenlijst moet invullen en die weten dat van hen verwacht wordt dat ze correct ingevulde vragenlijsten afleveren. Er zijn echter aanwijzingen dat ze bij bepaalde vragen het antwoordgedrag van de respondent beïnvloeden. Hiermee wordt het belang van de rol van de interviewer in de interactie met de respondent bevestigd en wordt ook duidelijk dat het interviewergedrag nog verder geoptimaliseerd kan worden.

5. De procesevaluatie van de geregistreerde antwoorden De training van de interviewers en voornamelijk de wijze waarop de interviewers de inhoud van de training in de praktijk omzetten staat centraal in de procesevaluatie van de geregistreerde antwoorden. ‘Virtually no one planning a serious survey would question the value of at least some training for the interviewers’ (Fowler & Mangione, 1990). De algemene bedoeling van een interviewertraining bestaat erin om meetfouten die zich bij het registreren van de antwoorden kunnen voordoen en waarvoor de interviewers verantwoordelijk zijn, te minimaliseren. Daarom moeten interviewers tijdens een training een gedragsrepertoire worden aangeleerd die hen toelaat om adequaat te handelen binnen verschillende situaties die zich kunnen voordoen in de loop van een interview. Dit gedragsrepertoire kan gestructureerd worden rond drie aandachtspunten: de elementaire interviewregels, het induceren van de rol van betrouwbare respondent door het gebruik van nauwkeurige en systematische instructies en het toedienen van negatieve en positieve feedback en ten derde het reactiegedrag van de interviewer ten aanzien van inadequaat respondentengedrag (Billiet en Loosveldt, 1988). Op die wijze wordt het interviewergedrag gestandaardiseerd met de bedoeling interviewereffecten uit te sluiten of te minimaliseren. Verder moet de interviewer de respondent ook instrueren over hoe hij zijn taak als respondent adequaat en optimaal kan uitvoeren. Er wordt dus verondersteld dat interviews bij vergelijkbare respondenten op een gelijkaardig wijze verlopen. Men kan dan ook verwachten dat er geen significante verschillen zijn tussen de interviewers wat betreft de gemiddelde duurtijd van een interview. Dit is echter niet het geval (multilevel analyse met geslacht leeftijd en onderwijs als controlevariabele: z=5.17, p<0.01). De gemiddelde duurtijd van het interview bedraagt één uur en een kwart. Op basis van verschillen tussen de interviewers kan 28.5% van de variantie in duurtijd van het interview verklaard worden. Twee interviewers die samen 60 interviews hebben afgewerkt, hebben elk een gemiddelde duurtijd van minder dan een uur, drie andere interviewers daarentegen die samen slechts 29 interviews hebben afgenomen hebben dan een gemiddel-


35

de duurtijd van meer dan 100 minuten. Er zijn met andere woorden opmerkelijke verschillen tussen de interviewers wat betreft het tempo waaraan een interview wordt afgenomen. Hiermee hebben we een indirecte indicatie dat er verschillen zijn tussen interviewers in de wijze waarop een interview verloopt. Om het interactieproces en meer in het bijzonder het interviewergedrag in het kader van een procesevaluatie preciezer te kunnen evalueren, moet men per interviewer beschikken over een aantal op band opgenomen interviews. Bij de aanvang van het survey naar culturele verschuivingen in Vlaanderen 2000 volgden 90 interviewers een interviewtraining. De training werd vijf maal georganiseerd en het aantal deelnemers varieerde tussen de 11 en de 28. Elke training duurde iets meer dan 4 uur. De belangrijkste onderdelen waren: aspecten van datakwaliteit in het APS-survey 1999, toelichting bij de belangrijkste interviewregels, het invullen van de APS-vragenlijst door de interviewers, specifieke aandachtspunten bij de vragenlijst en concrete afspraken in verband met introductiebrieven, contact-en vervangingsprocedure, gebruik contactblad en bandopnames. De interviewers moesten drie interviews integraal op band opnemen. Om tijdig de interviewers te kunnen bijsturen, dienden alle interviewers binnen de veertien dagen na het volgen van de training hun drie eerste afgewerkte interviews terug te bezorgen. Een daarvan diende op band te worden opgenomen. Bij het uitvoeren van een procesevaluatie wordt men regelmatig geconfronteerd met de praktisch organisatorische problemen bij een dataverzameling. Ter illustratie daarvan vermelden we enkele concrete feiten. Vijf van de 90 interviewers die de training volgden zijn in feite niet gestart met interviewen. Bij 85 interviewers kon een eerste evaluatie gebeuren maar bij drie was er wel geen bandopname beschikbaar. Slechts iets meer dan de helft van de interviewers (52.9%) respecteert de afspraak dat binnen de 14 dagen na het volgen van de training er drie interviews met één bandopname moet afgewerkt zijn. Van de 40 interviewers die zich niet houden aan deze afspraak zijn er 12 waarbij pas na 1 maand (of later) na het volgen van de training een eerste evaluatie kan gebeuren. Deze problemen maakten reeds van bij de aanvang van het veldwerk duidelijk dat de dataverzameling een moeizaam proces zou worden.

5.1 Evaluatie van het interviewergedrag op basis van de eerste bandopname Bij alle interviewers waarvoor een eerste bandopname beschikbaar was, zijn dezelfde intervieweracties geëvalueerd. Daarbij werd geopteerd om de interviewergedragingen bij verschillende types van vragen – naar aard en vorm – te beoordelen. Het referentiekader bij de evaluaties zijn de regels en instructies die tijdens de training aan bod kwamen. Elke beluisterde passage werd van commentaar voorzien. Deze commentaar fungeerde meteen als feedback voor de interviewers. Er werd dus voor elke interviewer afzonderlijk een evaluatie gemaakt van een aantal belangrijke aspecten van het interviewergedrag. Het gaat hier om: de wijze waarop de vragen gesteld zijn, het al dan niet steeds opsommen van alle antwoordmogelijkheden, het al dan niet steeds verwijzen naar het gebruik van een antwoordkaart, de wijze waarop instructies en verduidelijkingen aan de respondent worden gegeven en de snelheid waarmee het interview wordt afgehandeld. De evaluatie werd uitgedrukt in een score Een score ‘10’ is toegekend wanneer de interviewer zich steeds correct heeft gehouden aan de aangeleerde interviewrichtlijnen betreffende de verschillende handelingen. Interviewers die zich niet steeds correct houden aan de interviewrichtlijnen maar het toch

36


nog behoorlijk doen krijgen een score tussen 7 en 9. Interviewers met een score 6 of lager nemen het helemaal niet zo nauw met de aangeleerde richtlijnen. Tabel 8 geeft een overzicht van de verschillende evaluaties op het niveau van de interviewers. Tabel 8: Evaluatie van het effectieve interviewergedrag op basis van een bandopname (N=82) Interviewerhandeling

N

%

Stellen van de vragen: Steeds precies en volledig (score 10) Bijna steeds precies en volledig (score 7, 8, 9) Wel eens sterk afwijkend (score 6)

20 55 7

24.4 67.1 8.5

Opsommen antwoordmogelijkheden: Steeds precies en volledig (score 10) Bijna steeds precies en volledig (score 7, 8, 9) Wel eens sterk afwijkend (score 6)

36 41 5

43.9 50.0 6.1

Verwijzing gebruik antwoordkaart: Altijd (score 10) Meestal (score 7, 8, 9) Zelden (score 6)

62 17 3

75.6 20.7 3.7

Geven van instructies: Steeds correct (score 10) Bijna steeds correct (score 7, 8, 9) Wel eens volledig foutief (score 6)

63 15 4

76.8 18.3 4.9

Geven van verduidelijkingen: Steeds correct (score 10) Bijna steeds correct (score 7, 8, 9) Wel eens volledig foutief (score 6)

68 10 4

82.9 12.2 4.9

Snelheid afhandeling vragen en antwoorden: Correct ritme (score 10) Iets te snel (score 7, 8, 9) Veel te snel (score 6)

60 19 3

73.2 23.2 3.7

De conclusie uit tabel 8 is alvast dat de gegeven interviewertraining er niet volledig in slaagt om het interviewergedrag te standaardiseren. Het feit dat er gewerkt wordt met interviewers die regelmatig interviewen en hun eigen stijl hebben, is hier niet vreemd aan. Er is sprake van een differentiatie tussen de interviewers naargelang de verschillende geëvalueerde interviewerhandelingen. Slechts één op vier van de interviewers leest de vragen steeds precies en volledig zoals ze opgenomen zijn in de vragenlijst. Een groepje van 7 interviewers durft van deze richtlijn nogal eens sterk af te wijken. De richtlijn betreffende het steeds precies


37

en volledig opsommen van alle antwoordmogelijkheden wanneer deze opgenomen zijn in de vraagtekst wordt door iets meer interviewers gerespecteerd alhoewel dit nog geen meerderheid is. Drie op vier van de interviewers verwijst wel steeds expliciet naar het gebruik van een antwoordkaart wanneer dit van toepassing is. Het geven van instructies en verduidelijkingen gebeurt eveneens door een meerderheid correct. Tot slot ligt de snelheid bij de afhandeling van het interview bij een kleine minderheid te hoog. Deze interviewers lezen de vragen veel te snel voor en geven onvoldoende tijd aan de respondenten om tot een antwoord te komen. Op basis van deze globale evaluatie kan een onderscheid gemaakt worden tussen vier groepen van interviewers. Een groepje van 14 interviewers (17.1 %) behaalt steeds een score van 10 op de verschillende geëvalueerde gedragingen. Deze interviewers passen de aangeleerde interviewrichtlijnen steeds correct toe. Een groepje van vier interviewers daarentegen (4.9 %) neemt het helemaal niet zo nauw met de aangeleerde richtlijnen. Hun gemiddelde score is lager dan 7. Een groep van 35 interviewers (42.7 %) behaalt een score lager dan 9.5 en de overige interviewers (n=29 of 35.4 %) behalen een score tussen de 9.5 en 10. Deze eerste evaluatie werd, conform de uitgangspunten van integrale kwaliteitszorg, gebruikt als feedback voor de interviewers en indien nodig werden bepaalde interviewers bijgestuurd. Voor twee interviewers betekende dit dat ze in het kader van het onderzoek “Culturele verschuivingen in Vlaanderen 2000” geen interviews meer mochten afnemen. Eén interviewer diende het eerste deel van de interviewtraining met de uiteenzetting van de standaard interviewrichtlijnen opnieuw te volgen. Daarna volgde opnieuw een evaluatie van een bandopname. Deze keer kwam de interviewer beter tegemoet aan de richtlijnen en kreeg dan ook het fiat om verder te werken. Vijf interviewers kregen de opdracht eerst nog een interview met een bandopname te bezorgen vooraleer hun volledige pakket af te werken. Vier interviewers zijn aan deze vraag tegemoet gekomen. In het algemeen hebben zij de feedback betreffende hun effectieve interviewergedrag tijdens de 1e bandopname ter harte genomen. Het evalueren van het interviewergedrag op basis van bandopnames van interviewers is een tijdsintensieve aangelegenheid. Het bijsturen van sommige interviewers vertraagt ook het veldwerk. Toch is een dergelijke procesevaluatie een noodzakelijk onderdeel van de kwaliteitsbewaking bij een survey onderzoek. De evaluatie maakt de interviewer immers duidelijk dat zijn werk degelijk wordt opgevolgd. De evaluatie gebeurt ook bij de aanvang van het veldwerk zodat het werk van de goede interviewers positief kan versterkt worden. Verder is het nog mogelijk om zinvol in te grijpen en bij te sturen bij zij die het minder goed doen. Hoewel hier onmiddellijk moet worden aan toegevoegd dat er werd vastgesteld dat één op vijf van de interviewers de feedback niet afwacht. Ervaren interviewers hebben het blijkbaar ook hier moeilijk om de procedure te volgen.

5.2 Een evaluatie op basis van telefonische controles De wijze waarop interviewers hun taak uitvoeren kan ook geëvalueerd worden op basis van informatie die bekomen wordt door de personen die werden geïnterviewd telefonische opnieuw te contacteren en enkele vragen te stellen. De vragen tijdens het telefonisch interview kunnen zowel betrekking hebben op het verloop van het face-to-face interview (o.a. duur van het interview, wie vulde de vragenlijst in en werden de antwoordkaarten gebruikt) als op de herbevraging van een aantal feitelijke gegevens (o.a. opleidingsniveau, werksitua-


38

tie en familiale situatie). Het is duidelijk dat een dergelijk interview in tegenstelling tot het beluisteren van de bandopname van één van de drie eerste interviews een meer controlerende dan een evaluerende functie heeft. Het werk van de interviewer is immers op het ogenblik van de telefonische herbevraging reeds afgerond zodat er niet meer kan worden bijgestuurd. Bij onregelmatigheden kan men de interviewer ermee confronteren en om de nodig uitleg vragen. In het ergste geval worden de interviews geweigerd en kan de samenwerking met de interviewer worden stop gezet. Voor het survey naar de culturele verschuivingen in Vlaanderen 2000 werden 27% van de face-to-face bevraagde respondenten (361/1345) telefonisch opnieuw geïnterviewd. Bij 11,9% van de telefonische interviews was de conclusie dat het interview niet volledig volgens de richtlijnen van de training verlopen was (o.a. de respondent zelf de vragenlijst laten invullen en geen antwoordkaarten gebruiken). Daarbij waren 28 interviewers betrokken. Hoewel het zeker niet altijd om grove schendingen van de regels gaat, is het terug een indicatie dat sommige interviewers een eigen ‘interviewstijl’ hebben en zich niet gemakkelijk schikken naar bepaalde regels. De vergelijking tussen de telefonisch interviews en de face-to-face interviews voor een aantal feitelijke gegevens is weergegeven in onderstaande tabel. De vastgestelde verschillen bij deze vergelijking zijn opmerkelijk en doen in ieder geval vragen rijzen bij de betrouwbaarheid van deze data. Tabel 9: Verschillen tussen telefonische controle en resultaten van de face-to-face interviews Respondenten waarbij geen overeenstemming is tussen telefoon en face-to-face

Hoogst behaald diploma Betaald werk Beroepscategorie Activiteit geen betaald werk Familiale situatie Aantal gezinsleden Onbetaald vrijwilligerswerk

Interviewers N=80

n

%

%

136/354 10/354 33/186 * 22/158 * 14/354 29/353 40/354

38.4 2.8 17.7 13.9 4.0 8.2 11.3

73.7 10.0 29.1 22.5 13.7 27.5 40.0

* Totaal is aantal correcte antwoorden bij betaald werk (n=344) Bij de vraag naar het hoogst behaald diploma werden heel wat verschillen genoteerd tussen het antwoord bekomen via de telefonische controle en het antwoord op de vragenlijst die tijdens het face-to-face interview werd ingevuld. Ook bij de andere feitelijke vragen is het percentage met verschillen niet gering. Op basis van deze vaststellingen stelt zich uiteraard de vraag welk antwoord als het “correcte” wordt beschouwd wanneer er verschillen optreden. Wat betreft opleidingsniveau kan opgemerkt worden dat in de meeste gevallen het aangrenzende categorieën betreft. Dit ligt in de lijn van de mogelijke verklaring van de ondervertegenwoordiging van lager opgeleiden die werd vastgesteld bij de outputevaluatie van de


39

gerealiseerde steekproef. Er moet ook nog opgemerkt worden dat tijdens het persoonlijke interview de respondent gebruik kon maken van antwoordkaarten wat het beantwoorden van de vragen gemakkelijker zou moeten maken. Het is niet altijd duidelijk hoe de resultaten van evaluaties op basis van telefonische interviews gebruikt kunnen worden. Meestal blijft het onduidelijk wat het correcte antwoord is. Interviewers hebben ook meestal een uitleg waarom bepaalde regels niet werden gevolgd en waarom de antwoorden verschillen. De resultaten van de vergelijking zijn doorgaans ook pas beschikbaar wanneer het veldwerk reeds ver gevorderd is. Hierdoor wordt het moeilijk om bij te sturen of om op te treden. Telefonische controle van de geslaagde persoonlijke interviews blijft echter een belangrijk instrument om het werk van de interviewers te controleren en te evalueren. De telefonische herbevraging is een functioneel onderdeel van de kwaliteitsbewaking van een survey onderzoek. Het verdient aanbeveling om dit in de toekomst te blijven doen. Interviewers die helemaal geen rekening houden met de richtlijnen van de training en waarbij meerdere en frappante verschillen vastgesteld worden tussen de antwoorden op feitelijke vragen in beide interviewsituaties kunnen wel degelijk gedetecteerd worden. Interviewers moeten ook weten dat hun werk gecontroleerd en geëvalueerd wordt. Ook naar de respondenten toe is het een garantie dat kwaliteit wordt nagestreefd. De resultaten komen wel vrij laat. De telefonische interviews zouden bijgevolg vroeger moeten starten en de resultaten ervan moeten systematische worden bijgehouden op het niveau van de interviewers zodat tijdig kan worden bijgestuurd. De vastgestelde verschillen tussen de telefonische bevraging en het face-to-face interview maken ook bijzonder duidelijk dat het bevragen van op eerste zicht eenvoudige feitelijke kenmerken geen sinecure is en dat ook dit met de grootste zorg dient te gebeuren. Wellicht kunnen een aantal problemen worden opgelost door bij de vraagformulering de gebruikte begrippen preciezer te definiëren en door nauwkeuriger instructies te voorzien voor de interviewers.

5.3 Conclusie De procesevaluatie van de geregistreerde antwoorden maakt duidelijk dat interviewers zich niet altijd aan afspraken houden en dat daardoor heel wat organisatorische problemen optreden bij een dataverzameling door middel van survey interviews. Er werden ook grote verschillen genoteerd wat betreft de snelheid waarmee de interviews werden afgenomen. Zowel de interactie-analyse op basis van op band opgenomen interviews als de informatie die bekomen werd door middel van de telefonische bevraging maakt duidelijk dat de interviewertraining er niet volledig in slaagt om het interviewergedrag te standaardiseren en dat sommige interviewers belangrijke regels niet toepassen. Dit bevestigt wat reeds bij de outputevaluatie van de geregistreerde antwoorden werd gesteld. Opmerkelijk zijn ook de vastgestelde verschillen tussen wat genoteerd werd tijdens het face-to-face interview en wat geregistreerd werd tijdens het telefonisch opnieuw bevragen van dezelfde respondenten.

40


6. Besluit Het kader waarin een proces- en een outputevaluatie wordt gekoppeld aan de ideeën van de integrale kwaliteitszorg biedt heel wat mogelijkheden bij de kwaliteitsevaluatie van surveys. In deze bijdrage werden er een aantal van uitgewerkt en geïllustreerd. De concrete toepassing van deze mogelijkheden impliceert in een aantal gevallen wel dat er bijkomend in de dataverzameling geïnvesteerd wordt (o.a. het gebruik van contactbladen, het rapport van de interviewer op het eind van het interview, het laten opnemen op band van interviews, …). Vooral het uitvoeren van de procesevaluatie vergt heel wat bijkomend werk. Een procesevaluatie levert echter wel belangrijke informatie op over hoe er aan kwaliteitsverbetering kan gewerkt worden. Zo werd bij de outputevaluatie van de geregistreerde antwoorden vastgesteld dat interviewers weten hoe een vragenlijst correct moet worden ingevuld. De procesevaluatie leert ons echter dat het afnemen van de interviews niet altijd volgens de vooropgestelde regels gebeurt. Er moet dus een onderscheid gemaakt worden tussen het correct invullen van een vragenlijst en het volgens bepaalde regels afnemen van het interview. Dit laatste kan ongetwijfeld verbeterd worden. Ook bij de procesevaluatie van de gerealiseerde steekproef werd duidelijk dat het contacteren en vervangen van steekproefelementen niet altijd volgens de vooropgestelde procedures is verlopen. Deze informatie is bijzonder bruikbaar om na te gaan hoe de non-respons fout die werd vastgesteld bij de outputevaluatie kan gereduceerd worden. Procesevaluatie en outputevaluatie leveren dus complementaire informatie op die – conform de ideeën van integrale kwaliteitszorg – kan aangewend worden om de kwaliteit van de verzamelde data te verbeteren. Het is duidelijk dat interviewers in dit proces van kwaliteitsverbetering een belangrijke rol spelen. Het is echter de verantwoordelijkheid van onderzoekers om ze beter op hun taak voor te bereiden en ze beter te ondersteunen bij de uitvoering ervan. Uitgebreidere trainingsprogramma’s voor interviewers en een grotere (financiële) waardering voor hun werk zijn ongetwijfeld belangrijke elementen om bepaalde van de vastgestelde problemen te remediëren en te komen tot survey data van hoge kwaliteit.


41

Bibliografie American Association For Public Opinion Research (2000) Standaard definitions. Final Dispositions of case codes and outcome rates for surveys. Ann Arbor: AAPOR Billiet, J. & G. Loosveldt (1988) Improvement of the quality of responses to factual survey questions by interviewer training. Public Opinion Quarterly, 52, 2, 190-211 Carton, A. (1999) Selectie, training en evaluatie van interviewers binnen een interviewernetwerk. Leuven: Garant. Carton, A., Loosveldt, G. & J. Billiet (1998) Selectie van interviewers en datakwaliteit in het survey-onderzoek. Economisch en Sociaal Tijdschrift, 52, 2, 403-427. Carton, A. & G. Loosveldt (2000) Basisdocumentatie: culturele verschuivingen in Vlaanderen 2000. Leuven: Afdeling Dataverzameling en Analyse, Departement Sociologie, K.U.Leuven. De Heer, W. (1999) International response trends: results of an international survey. Jounal of Official Statistics, 15, 129-142. De Leeuw, E. & W. de Heer (1999) Trends in household survey nonresponse, a longitudinal and international comparison.. Paper presented at the international conference on survey non-response, Portland, Orgeon, USA, 1999 De Wit, H. (1994) Cijfers en hun achterliggende realiteit. De MTMM- Kwaliteitsparameters op hun kwaliteit onderzocht. Leuven: Departement Sociologie, K.U.Leuven Fowler, F. & T. Mangione (1990) Standardized survey interviewing: minimizing interviewerrelated error. Newbury Park: Sage Publications. Groves, R. (1989) Survey errors and survey costs. New York.: John Wiley. Groves, R. & M. Couper (1989) Nonresponse in houshold interview surveys. New York: John Wiley. Loosveldt, G. & A. Carton (1997) Evaluatie van datakwaliteit in surveyonderzoek: het gebruik van het na-interview en het rapport van de interviewer. Mens en Maatschappij, 72, 2, 166-175. Loosveldt, G. & A. Carton (2001) ‘Knowledge from Whom ?’ Het effect van utilitair individualisme en politieke machteloosheid op de non-respons van een tweede golf van een panel survey. Mens en Maatschappij, 76, 1, 44-56 Loosveldt, G. (1985) De effecten van een interviewtraining op de kwaliteit van gegevens bekomen via het survey-interview. Leuven: Departement Sociologie, K.U.Leuven.

42


Pickery, J. (2000) Applications of Multilevel Analysis in Survey Data Quality Research. Random Coefficient Models for Respondent and Interviewer Effects. Leuven: departement Sociologie, K.U.Leuven Purdon, S. , Campanelli, P. & P. Sturgis (1997) Studying interviewer’s calling strategies as a way to improve response rates. in Campanelli, P. et al. (eds.) Can You hear me knocking: An investigation into the impact of interviewers on survey response rates. London: Survey Methods Centre at SCPR. Stoop, I. & F. Louwen (2000) ‘How different are nonrespondents?’ Paper presented at the Fith International Conference on Logic and Methodology, Cologne, October 2000.

Maatschappelijk vertrouwen

43

Een wantrouwig landje Maatschappelijk vertrouwen in Vlaanderen

Mark Elchardus en Wendy Smits Onderzoeksgroep TOR Vakgroep Sociologie VUB 1. Inleiding De voorbije dertig jaar is de belangstelling voor het vertrouwen in de instellingen sterk toegenomen. Daarna kunnen twee oorzaken worden aangewezen. Ten eerste, is er de overtuiging dat het vertrouwen in de instellingen en de politiek afneemt1. Ten tweede, baart die afname zorgen omdat de maatschappijwetenschappen, veel meer dan voorheen, gevoelig worden voor de rol van sociaal-culturele factoren als waarden, sociale betrokkenheid en vertrouwen, voor het bereiken van belangrijke maatschappelijke doelstellingen. Een uitgebreide literatuur documenteert de invloed van die factoren op de kans op economische groei en welvaart2, op politieke en beleidsmatige doeltreffendheid3 en op de kwaliteit van het sociaal beleid en het welzijnsbeleid4. In deze bijdrage komen de gevolgen van het wantrouwen niet aan bod. We onderzoeken (1) hoe het vertrouwen in de instellingen best wordt gemeten en (2) hoe de afname van het vertrouwen kan worden verklaard. Dit onderzoek steunt op verschillende bronnen. We steunen op het verkiezingsonderzoek van 1995 (Beerten, Billiet, Carton e.a., 1997), op het onderzoek TOR98 naar middenveldparticipatie (Elchardus, Hooghe en Smits, 1998) en op de surveys van de Administratie Planning en Statistiek (APS) van de jaren 1996, 1997, 1998 en 19995. In het verlengde van onderzoek op basis van de APS-surveys van 1996 en 1997 (Elchardus en Smits, 1998; Elchardus, 1998) kijken we hier naar vertrouwen in de instellin-

1. Zie onder meer: Adams en Lennon, 1992; Bachman en Jennings, 1975; Blendon en al., 1997; Kawachi, Kennedy en Lochner, 1997, Klingemann en Fuchs, 1995; Kruger, 1993; Ney, Zelikow en King, 1997; Ney, 1997; Tiryakian, 1997). 2. Onder meer: Barret, 1997; Evans, 1996; Fedderke, De Kadt en Luiz, 1999; Fukuyama, 1995; Peyrefit, 1995; Rosenberg en Birdzell, 1986. 3. Bijvoorbeeld: Borgos en Douglas, 1997; Lane, 1988: 34; Neustadt, 1997: 180; Orren, 1997; Putnam, 1993; Useem en Useem, 1979). 4. Onder meer: Colverson, 1995; Comley, 1998; Hill, 1999; Kalofonos en Palinkas, 1999; Reese, Robin, Nair e.a., 1999; Taylor-Gooby, 1999. 5. Beschreven in (Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 1996,1997,1998,1999).

Mark Elchardus & Wendy Smits

44

gen. In al de vermelde onderzoeken wordt een zelfde stijl van vraagstelling met betrekking tot dat vertrouwen gehanteerd. Telkens wordt een lijst van instellingen voorgelegd (bv. onderwijs, Europese Unie, leger…) en wordt de respondent gevraagd naar de mate waarin hij vertrouwen stelt in die instellingen. In alle surveys kon de respondent kiezen uit 5 antwoordcategorieën6. Voor de tweede helft van de jaren negentig beschikken we dus over 6 surveys, gespreid over 5 jaar, bij in het totaal meer dan 9400 respondenten. Aangezien de lijst van instellingen waarover vragen worden gesteld niet in elk onderzoek strikt dezelfde is, krijgen we door de zes databanken samen te bekijken een goed beeld van de relatieve positie van een 20-tal instellingen (Tabel 1). Het is verantwoord de gemiddelde positie van instellingen voor de periode 1995-1999 te berekenen omdat die positie op korte termijn niet sterk verandert, maar bovenal omdat op die manier ook kortstondige fluctuaties en steekproeffouten worden afgezwakt. Tabel 1: Grootte van het vertrouwen in de instellingen voor jaren ‘90

Wetenschap Onderwijsstelsel Artsen Ziekenhuizen Mutualiteit Verenigingsleven Koning Test-aankoop Banken Bedrijfsleven Politie Patronaat Administratie Advocaten Pers Vakbonden Kerk Parlement Regering Gerecht Politieke partijen (1)

% (zeer) veel vertrouwen (1)

Aantal datapunten

Rangorde

72.1 69.9 69.7 61.8 59.4 51.4 45.7 43.5 43.5 38.4 37.4 26.0 24.3 22.7 20.6 21.8 21.3 16.8 16.3 16.0 9.4

1 6 1 1 1 1 5 1 1 1 6 6 6 1 6 6 6 6 6 6 6

1 2 3 4 5 6 7 8 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Gemiddeld % (zeer) veel vertrouwen over de verschillende datapunten

6. 1 ‘zeer weinig vertrouwen’, 2 ‘weinig vertrouwen’ 3 ‘noch veel, noch weinig vertrouwen’ 4 ‘veel vertrouwen’ 5 ‘zeer veel vertrouwen’


45

Uit tabel 1 blijkt dat de mate waarin instellingen het vertrouwen van de bevolking genieten, heel sterk verschilt van de ene tot de andere instelling. In de wetenschap en in het onderwijs hebben respectievelijk 72 en 70% van de mensen veel tot zeer veel vertrouwen. Politieke partijen en het gerecht staan onderaan de lijst met 9 en 16%. Wetenschap, onderwijs, artsen, ziekenhuizen en mutualiteiten genieten veel vertrouwen. Laag tot zeer laag is het vertrouwen in het patronaat, de (overheids)administratie, advocaten, vakbonden, de kerk, de pers, het parlement, de regering, het gerecht en de politieke partijen.

2. Maatschappelijk vertrouwen De mate waarin instellingen vertrouwen genieten en de mate waarin een persoon die één instelling wantrouwt ook weinig vertrouwen heeft in de andere, zijn twee heel verschillende dingen. Als we zoeken naar een onderliggende dimensie ‘vertrouwen in instellingen’ zijn we vooral geïnteresseerd in het laatste. We spreken van een samenhangende groep van instellingen indien geldt dat de mensen die weinig vertrouwen stellen in één instelling uit die groep, ook relatief weinig vertrouwen hebben in de andere instellingen uit die groep. Het is daarbij perfect mogelijk dat in dezelfde groep instellingen zitten die heel veel vertrouwen genieten en andere die bijzonder sterk gewantrouwd worden. De onderzoekstechniek die geschikt is om na te gaan of al de bevraagde instellingen één groep of dimensie vormen of daarentegen uiteenvallen in verschillende groepen, is de hoofdcomponentenanalyse. Als we die analyse uitvoeren op de antwoorden van de 9400 respondenten die geïnterviewd werden in de 6 surveys uit de tweede helft van de jaren negentig, zien we heel duidelijk één enkele dimensie naar voor komen (zie Tabel 2). Na de eerste component met een eigenwaarde van 4.1 is er een duidelijk knikpunt. De tweede eigenwaarde bedraagt slechts 1.1 en dus dichtbij het punt waarop in feite niet meer van een component of dimensie kan worden gesproken. Als die enige dimensie wordt berekend als een somschaal die het vertrouwen in alle instellingen peilt, is de Cronbach’s alfa gelijk aan 0.82, wat wijst op een zeer betrouwbare schaal7.

7. De Cronbach’s alfa stijgt nergens als een bepaalde instelling wordt weggelaten, wat de homogeniteit van de onderkende dimensie bevestigt.


46

Tabel 2: Samenhang tussen de verschillende instellingen Vertrouwen in: Scholen Justitie Vakbonden Politie & rijkswacht Kerk Pers Patroons Overheid/administratie Politieke partijen Regering Parlement

Factorlading

α als item wordt weggelaten

0.43 0.63 0.49 0.54 0.49 0.47 0.44 0.69 0.77 0.80 0.81

0.82 0.80 0.82 0.81 0.82 0.82 0.82 0.80 0.79 0.79 0.79

λ1=4.1; r21=37.6%

0.82

λ2=1.1; R22=10.4% Het lijkt dus aangewezen te spreken van vertrouwen in instellingen in het algemeen8. We zullen daarvoor ook de term ‘maatschappelijke vertrouwen’ hanteren. Op basis van de gegevens uit Vlaanderen voor de tweede helft van de jaren negentig, blijkt het dus niet echt verantwoord een onderscheid te maken in vertrouwen in ‘economische instellingen’, ‘politieke instellingen’, ‘traditionele’, ‘gevestigde’ en dies meer. In de onderkende factor (Tabel 2) hebben parlement (0.81), regering (0.80) en politieke partijen (0.77) de hoogste factorladingen. Dat betekent dat politieke instellingen het algemeen maatschappelijk vertrouwen het best weerspiegelen. Voor de Vlamingen vormen alle instellingen één geheel. Als het vertrouwen wordt aangevreten, treft dat alle instellingen, maar de politieke instellingen registreren het hardst en het best de veranderingen in maatschappelijk vertrouwen.

3. De vertrouwenscrisis Het vertrouwen in de instellingen wordt best beschouwd als een ééndimensioneel gegeven. Voor de tweede helft van de jaren negentig en voor Vlaanderen, kan de ontwikkeling ervan via de zes eerder beschreven surveys worden onderzocht. Als we enkel de peilingen van de administratie Planning & Statistiek (APS) bekijken, zien we dat het vertrouwen tussen 1996 en 1997 sterk daalt, waarna het zich dan vanaf 1997 begint te herstellen om in 1999 te belanden op een iets hoger niveau dan in 1996 (zie Tabel 3). Al de geobserveerde verschillen zijn statistisch significant.

8. Tot dat besluit kwamen we ook reeds op basis van de analyse van de gegevens van de APSsurveys van 1996 en 1997 (Elchardus and Smits, 1998).


47

Tabel 3: Evolutie van het vertrouwen in de 11 instellingen van 1995 t.e.m. 1999

‘95-‘9

‘96-‘97

‘97-’98 (tor)

‘97-’98 (aps)

‘98(tor)-‘98(aps)

‘98(aps)-‘99

1995 (ispo) 1996 (aps) 1997 (aps) 1998 (tor98) 1998 (aps) 1999 (aps)

-0.06 0.09 -0.08 -0.22 0.11 0.18

-0.06 0.09 -----

-0.09 -0.08 ----

---0.08 -0.22 ---

---0.08 -0.11 --

----0.22 0.11 --

----0.11 0.19

Significantie

***

***

***

***

***

***

*

Jaar

‘98(tor)-‘99

‘95-‘96-‘97-‘98-‘99

Gemiddelde score

-0.22 0.19 ***

* p<0.05; ** p<0.01; *** p<0.001 Als we de blik verbreden door ook rekening te houden met het verkiezingsonderzoek van 1995 (ISPO95) zien we een stijging van het vertrouwen tussen ‘95 en ‘96. Het beeld dat we hier krijgen is dat van een Vlaanderen waarin het vertrouwen in de instellingen zich herstelt, maar waar dat herstel op een brutale wijze werd onderbroken in 1996. Tussen het einde van de survey in juli 1996 en de aanvang van de nieuwe survey in maart 1997 (zie Tabel 4), situeren zich een aantal gebeurtenissen die het land diep hebben beroerd. Op 13 augustus 1996 wordt Marc Dutroux gearresteerd op verdenking van kidnapping; op 15 augustus worden de verdwenen kinderen Sabine en Laetitia bevrijd uit zijn woning; op 17 augustus worden de lijken van Julie en Melissa opgegraven; dan raakt ook bekend dat Dutroux voor zedenfeiten al eerder werd veroordeeld maar vervroegd werd vrijgelaten. Julie en Melissa worden op 22 augustus begraven. De affaire Dutroux heeft dan het land in haar greep. De publieke opinie reageert geschokt op de mededeling dat bij een huiszoeking in de woning van Dutroux, een paar weken voor zijn aanhouding, de kelder waarin Sabine zat opgesloten niet werd ontdekt (hoewel men blijkbaar “stemmen had gehoord”). Op 3 september worden de lijkjes van An en Eefje opgegraven. Op 13 oktober valt het beruchte “spaghetti-arrest” waarbij de onderzoeksrechter die het vertrouwen van de ouders van de vermiste kinderen genoot, van het onderzoek wordt weggetrokken. De hele zaak treft de bevolking zozeer dat op 20 oktober naar schatting 300.000 mensen mee opstappen in de Witte Mars. Deze gebeurtenissen houden meer dan waarschijnlijk een verklaring in voor het verlies van vertrouwen dat tussen 1996 en 1997 wordt opgetekend. De vrij grote toename van het vertrouwen tussen 1995 en 1996 is minder gemakkelijk te verklaren. België leefde in 1995 al in een schandaalsfeer ten gevolge van de zaak Agusta.


48

Minstens een gedeelte van het verschil tussen 1995 en 1996 (de surveys werden nagenoeg aansluitend gehouden) moet waarschijnlijk aan steekproeffluctuatie worden toegeschreven. Dat geldt eveneens voor het grote verschil tussen de APS-survey en de TOR-survey uit 1998, die bijna gelijktijdig liepen (de TOR-survey startte twee maanden vroeger dan de APS-survey). De APS-survey plaatst het vertrouwen op 0.11 (factorschaal) en suggereert een verbetering ten opzichte van het vorige jaar met 0.19 punten (standaardafwijking); de TOR-survey plaats het vertrouwen op -0.22 punten en ziet dus ten opzichte van het vorige jaar een verdere achteruitgang van 0.14 punten. Volgens de APS-survey bereikte het wantrouwen zijn dieptepunt in 1997 en tekende het herstel zich af vanaf de eerste helft van 1998, volgens de TOR-survey situeerde het dieptepunt zich in 1998 en komt het herstel niet vroeger dan de tweede helft van 1998. Het is mogelijk dat het kleine verschil in de timing van de surveys het verschil in de waarnemingen ten dele verklaart, maar de APS-survey van 1998 overschat nagenoeg zeker het vertrouwen. Die survey wordt immers gekenmerkt door een sterke ondervertegenwoordiging van laaggeschoolden. Hij rapporteert 13.1% respondenten zonder diploma of met enkel een getuigschrift lager onderwijs. In de TOR-survey van 1998 is dat 18.3% (dit ligt dichter bij de waarheid, maar is nog steeds een onderschatting van het numerieke belang van deze bevolkingsgroep). Tabel 4: Tijdlijn en timing van de surveys uit de jaren negentig 1995

1996

1997

1998

1999

Ispo95 Aps96 Aps97 Tor98 Aps98 Aps99

Timing van de surveys

Timing van de crisismomenten

Uit deze beschouwingen kunnen drie besluiten worden getrokken. Ten eerste, tekende er zich midden jaren negentig in Vlaanderen een schuchtere verbetering van het vertrouwen af. Die trend werd echter brutaal gebroken door de zaak Dutroux. Het herstel herneemt dan, afhankelijk van de survey die men bekijkt, vanaf eind 1997, begin 1998 of eind 1998, begin 1999. Als die beschrijving van de trend juist is, blijkt, ten tweede, dat de grote maatschappelijke bezorgdheid over de vertrouwenscrisis zich pas heeft voorgedaan toen deze al aan een schuchter herstel bezig was. Dit is geen verbazende vaststelling. Wie de publieke belangstelling naast sociologische trendgegevens legt, komt gemakkelijk tot de vaststelling dat publieke aandacht doorgaans komt als vijgen na Pasen. Die vaststelling versterkt ook de indruk dat sterk gemediatiseerde crisismomenten zoals het Agustaschandaal, de affaire Dutroux en opflakkeringen als deze rond de ontsnapping van Dutroux, de dood van Semira en de dioxine in de kippen, veeleer voorstellingen zijn van een diep aangevreten vertrouwen dan oorzaken van het wantrouwen (Elchardus and Smits, 1998; Elchardus, 1998). De bredere vergelijking maakt, ten derde, ook duidelijk dat vertrouwen van het ene op het andere


49

jaar nogal sterk kan fluctueren. Commentatoren van de politieke actualiteit moeten er zich voor hoeden aan dergelijke korte termijnfluctuaties al te grote besluiten vast te knopen. Om de veranderingen in het vertrouwen te begrijpen, volstaat het niet deze op een impressionistische wijze in verband te brengen met de actualiteit, maar moet dieper naar de oorzaken van het wantrouwen worden gegraven.

4. De oorzaken van het wantrouwen 4.1 Naar een algemene theorie van het vertrouwen Naar aanleiding van de analyse van de APS-surveys van 1996 en 1997, synthetiseerden we een aantal mogelijke verklaringen voor de vertrouwenscrisis tot een samenhangende, toetsbare theorie (Elchardus and Smits, 1998). A-priori werd toen één mogelijke verklaring buiten beschouwing gelaten en dat doen we hier ook weer. We verklaren het maatschappelijk vertrouwen niet in termen van de prestaties van de instellingen. Daarvoor zijn er drie redenen: (1) we beschikken niet over objectieve gegevens over de prestaties van de instellingen die we bestuderen; (2) het gebruik van de subjectieve evaluatie van prestaties leidt tot tautologische verklaringen; (3) vertrouwen is precies nodig omdat de prestaties van instellingen niet op afdoende wijze kunnen worden geëvalueerd. Het verklaringsmodel dat we op de gegevens van 1996 en 1997 hebben getoetst, steunde op een welbepaalde theorie over de oorzaken van institutioneel vertrouwen en wantrouwen. We brengen de belangrijkste elementen summier in herinnering. We beschouwen het vertrouwen in instellingen als een functie van drie elementen: het vertrouwde, het verwachte en het gekende. Het vertrouwen in instellingen is groter bij mensen die gesocialiseerd zijn voor of ervaringen hebben opgedaan die aanzetten tot een vertrouwende opstelling. Het vertrouwen is ook groter in instellingen die beantwoorden aan belangrijk geachte verwachtingen en een basisgevoel van veiligheid geven. Ten derde, is het vertrouwen ook groter in gekende instellingen. Het vertrouwend maken, het gekend maken en het beantwoorden aan verwachtingen, worden beschouwd als de drie basisprocessen die mensen vertrouwen in de instellingen kunnen geven. De bereidheid vertrouwen te schenken, de kans dat instellingen aan de eigen verwachtingen beantwoorden en de kans geïnformeerd te zijn over instellingen, wordt systematisch beïnvloed door de positie die mensen innemen in een aantal maatschappelijke processen. Die kansen worden, met andere woorden, beïnvloed door wat men ook rollen, posities, status en collectieve lidmaatschappen kan noemen. Levensbeschouwing, geloof en overtuiging, bijvoorbeeld, zijn oefeningen in de “suspension of disbelief” en kunnen als zodanig een meer vertrouwende houding in de hand werken. We stelden zo’n verband vast in de APS-surveys van 1996 en 1997. Galland (1999) kwam in zijn internationale vergelijking eveneens tot de bevinding dat levensbeschouwelijk geëngageerd zijn, naar meer sociaal vertrouwen leidt. Het onderwijsniveau, het inkomen, de arbeidsmarktpositie en de sociaal-economische status, bepalen in grote mate de levenskansen en kunnen dus ook de kans beïnvloeden dat de instellingen aan de eigen verwachtingen tegemoet komen. Er zijn in feite weinig studies die sociaal-economische factoren citeren als belangrijke oorzaken van wantrouwen. Men komt

50


die diagnose veeleer tegen in het politieke en journalistieke discours (waarschijnlijk ten gevolge van een residu onopgelost simplistisch Marxisme)9. Empirische analyses brengen haast steeds een verband tussen vertrouwen en het onderwijsniveau aan het licht (Galland, 1999; Dekker en de Hart, 1999). Niet een laag inkomen als dusdanig zou dus van belang zijn, maar het gevoel van relatieve deprivatie dat in onze samenleving dikwijls verbonden is met een lage graad van scholing. Verder kunnen de participatie aan het verenigingsleven, het mediagebruik en de gezinssituatie eveneens een invloed uitoefenen op het vertrouwen, omdat zij een invloed hebben op de informatie die men verwerft over verschillende maatschappelijke instellingen. Ook de leeftijd kan daarbij een rol spelen. In de Amerikaanse literatuur gaat nogal wat aandacht naar de rol van de media en in het bijzonder de televisie (bv. Patterson, 1993; Chan, 1997). Elchardus, Hooghe en Smits (2000) kwamen tot de bevinding dat mensen die weinig participeren en veel televisie kijken, minder vertrouwen hebben in de instellingen dan de anderen. Een groot deel van de bezorgdheid in de Amerikaanse literatuur verwijst niet naar de hoeveelheid tv-kijken, maar naar de (cynische) inhoud van het politieke nieuws. We zullen in de modellen die we ontwikkelen, slechts het effect van de hoeveelheid televisiekijken onderzoeken. Al de opgesomde variabelen, die te maken hebben met maatschappelijke posities, oefenen hun invloed op het vertrouwen niet rechtstreeks uit, maar via de ervaringen en opvattingen waartoe zij bijdragen. De hypothesen die tot nog toe als voorbeeld werden gegeven, worden op een meer systematische wijze voorgesteld in het onderstaande schema. De maatschappelijke posities die mensen innemen (tweede kolom), beïnvloeden de wijze waarop zij deelnemen aan de basisprocessen (beschreven in de eerste kolom) en dat leidt tot een reeks houdingen en opvattingen (derde kolom) die het vertrouwen in de instellingen beïnvloeden.

9. Wilkinson, Kawachi & Kennedy vonden, op het niveau van de Amerikaanse Staten, wel een band tussen ongelijkheid (als collectieve eigenschap), vertrouwen en gewelddadige misdaad (Wilkinson, Kawachi en Kennedy, 1998) (ook Kennedy, Kawachi, Prothrow-Stith e.a., 1998). Het is best mogelijk dat ongelijkheid op geaggregeerd niveau leidt tot onbehagen, ongeacht het niveau van de individuele sociaal-economische toestand.


51

Schema 1: Samenvatting van de theorie die wordt gebruikt om het maatschappelijk vertrouwen te verklaren Basisprocessen die leiden tot sociaal en maatschappelijk vertrouwen basisprocessen bepalen

Maatschappelijke posities en collectieve identiteiten die de ervaring van de individuen m.b.t. de met de basisprocessen worden geconfronteerd

Ervaringen, opvattingen, houdingen en praktijken die het gevolg zijn van de wijze waarop individuen

• Vertrouwend maken • Beantwoorden aan verwachtingen • Kennis en informatie verspreiden

• Levensbeschouwing • Onderwijsverwerving • Participatie aan het middenveld • Arbeidsmarktpositie • Sociaal-economische status • Inkomen • Mediagebruik • Gezinssituatie • Leeftijd

• Gevoel van veiligheid • Toekomstverwachting • (fundamenteel conflict) positie op de nieuwe breuklijn • Ontologisch collectivisme • Maatschappelijke betrokkenheid • Sociale isolatie • Tevredenheid met het privéleven

Op basis van vergelijkend onderzoek besluiten Diez & Torregrosa dat culturele verschillen belangrijker zijn voor het vormen van vertrouwen dan politieke en economische (DiezNicolas en Torregrosa-Peris, 1998). Daarom kan een analyse van het vertrouwen niet stoppen bij het effect van maatschappelijke posities en collectieve identiteiten, maar dient ook te worden gekeken naar opvattingen, houdingen en sociaal-culturele praktijken. Het gaat hier dan om de houdingen en opvattingen die door een welbepaalde confrontatie met de basisprocessen in de hand worden gewerkt. We overlopen de opvattingen en houdingen waarvan we de impact zullen toetsen. Het gaat om factoren waarvan een effect werd vastgesteld in de analyse van de gegevens van 1996 en 1997 of waarvan een effect in de literatuur wordt gerapporteerd. Het is mogelijk dat een zwakke sociaal-economische positie of bestaansonzekerheid, leidt tot angst voor de toekomst en een gevoel van onveiligheid. Het lijkt vanzelfsprekend dat het vertrouwen in de instellingen daalt als men een onbehaaglijk toekomstgevoel heeft (zie ook Kohl, 1995; Sztompka, 1998) of als de instellingen en de overheid falen in hun eerste taak, de burger een gevoel van veiligheid geven10. Verschillende auteurs (Moore, 1996; Tiryakian, 1997: 172-173) stellen ook dat het vertrouwen lager is indien de natie en de staat niet samenvallen. Dat zou misschien het zeer lage

10. Voor de wijze waarop de variabelen in de derde kolom van het schema werden gemeten, verwijzen we naar Elchardus, Hooghe en Smits, 2000 en Smits, Elchardus en Hooghe, 2000.

52


vertrouwen in België ten dele kunnen verklaren. Voor de situatie in Vlaanderen is deze stelling minder relevant. We beschikken overigens niet over de nodige gegevens om haar te toetsen. Die stelling kan echter wel worden veralgemeend in de zin dat mensen die fundamenteel in conflict zijn met de gevestigde orde van hun samenleving, ook minder vertrouwen zullen hebben in de instellingen van die samenleving. Het verband tussen conflict en vertrouwen, zal waarschijnlijk sterker worden naarmate het conflict betrekking heeft op identitaire of ethische kwesties, die een moreel oordeel over personen inhouden (May, 1997). De kans op scherp conflict neemt waarschijnlijk ook toe in de mate dat de verschillen in opvatting leiden tot het gevoel dat men door de maatschappelijke elite minderwaardig wordt geacht of ethisch veroordeeld (Mansbridge, 1997). Dat verklaart ons inziens de relatie tussen etnocentrisme en wantrouwen, die bij de analyse van de gegevens van 1996 en 1997 werd vastgesteld (Elchardus and Smits, 1998). Mensen die het moeilijk hebben met migranten of racist zijn, weten dat dergelijke houdingen door het establishment worden afgekeurd en onttrekken hun vertrouwen aan de instellingen die in hun ogen door die elite worden beheerd en die elite ondersteunen. Omdat we hebben vastgesteld dat het etnocentrisme (samen met utilitair individualisme of de opvatting dat iedereen uit eigenbelang handelt, autoritarisme en anti-politiek) onderdeel is van een alignement van houdingen dat een nieuwe breuklijn vormt in de Belgische politiek, zullen we de stelling over de rol van diep en ongepacificeerd conflict hier toetsen voor die nieuwe breuklijn en niet enkel voor het etnocentrisme (Elchardus, 1994c; Elchardus en Pelleriaux, 1998). Het ontologisch collectivisme is een houding die ervan uitgaat dat mensen ontologisch verbonden zijn: dat men het geluk van anderen nodig heeft om zelf gelukkig te kunnen zijn en dat men het geluk pas echt kan vinden als men belangeloos iets voor een ander doet (Elchardus en Derks, 1996). Het gaat dus om de overtuiging dat het geluk van het individu fundamenteel afhankelijk is van het geluk van de anderen, vandaar de naam: ontologisch collectivisme. Die houding vertoont verwantschap met het christelijke personalisme. Men kan verwachten dat zij bijdraagt tot zowel sociaal als institutioneel vertrouwen. Omdat het ontologisch collectivisme nauw verwant is aan het christelijk personalisme, kan men daarenboven verwachten dat het de invloed van de levensbeschouwing op het vertrouwen ten dele bemiddelt. Maatschappelijke betrokkenheid meten we als een metafactor van drie andere factoren die respectievelijk weergeven (1) hoe vaak iemand praat over sociale en politieke thema’s, (2) hoe sterk men op de eigen buurt, haar leven en problemen betrokken is en zich daar actief voor wil inzetten en (3) de mate van cultuurparticipatie (dat is participatie aan alle soorten culturele activiteiten buitenshuis (van de meest populaire tot de meest “hoogculturele”, met uitsluiting van sportevenementen)11. Sociale isolatie verwijst naar de mate waarin mensen bij anderen terecht kunnen met verschillende zorgen. We verwachten dat mensen die weinig betrokken zijn en sociaal geïsoleerd, een onduidelijker beeld hebben van de maatschappelijke instellingen en er daarom minder vertrouwen in stellen.

11. De metafactor voor deze drie schalen is niet erg overtuigend (eigenwaarde 1.5, verklaarde variantie 49% en alfa 0.49). Maar de onderlinge relaties zijn toch zo hoog dat deze zorgen voor multicollineariteit in het model. Daarom werd geopteerd voor een eenvoudige datareductie.


53

De tevredenheid met het privéleven verwijst naar de tevredenheid met een brede waaier van aspecten van het dagelijkse leven (de woning, de buurt, het inkomen, het werk, de levensstandaard, de vrijetijdsbesteding, de gezondheid, de huisgenoten, de familieleden, de vrienden en kennissen). Die variabele wordt gebruikt als een indicator van de mate waarin het leven in het algemeen tegemoet komt aan de verwachtingen. Op basis van de theorie verwachten we dat mensen meer vertrouwen hebben in de instellingen van een maatschappelijke orde die aan hun verwachtingen beantwoordt.

4.2 De theorie getoetst We toetsen de voorgestelde verklaringen eerst op de gegevens van de TOR-survey van 1998 omdat de relevante variabelen daar op de meest volledige wijze werden gemeten. We herhalen de toetsen daarna op de vier APS-surveys. We bouwen het verklaringsmodel op door eerst te kijken naar het effect van de maatschappelijke posities. De levensbeschouwing, het opleidingspeil en de participatiegraad blijken alle drie een betekenisvolle invloed te hebben. Samen verklaren zij een niet onaardige 10% van de variatie van het vertrouwen. Na controle voor die invloeden blijken arbeidsmarktpositie, het inkomen en de sociaal-economische positie, alsook de gezinssituatie, de hoeveelheid tv die wordt gekeken en de leeftijd, geen rechtstreekse invloed meer uit te oefenen. De levensbeschouwelijke positie, de mate waarin aan het middenveld wordt deelgenomen en de genoten opleiding, blijken de enige relevante maatschappelijke posities of kenmerken te zijn, die het vertrouwen beïnvloeden. Dit bevestigt een conclusie waartoe we ook reeds in 1998 kwamen en waartoe trouwens de meeste onderzoekers komen, namelijk dat sociaal-culturele variabelen bij de verklaring van het maatschappelijk vertrouwen een veel belangrijker rol spelen dan sociaal-economische variabelen. Om dat extra duidelijk te maken, presenteren we de twee modellen met de belangrijkste sociaal-economische variabelen (zie figuren 1 en 2). In het eerste model is dat het beschikbare gezinsinkomen. Dit heeft helemaal geen effect.

54


Figuur 1: Effect van achtergrondvariabelen en socio-economische factoren op het vertrouwen in de instellingen12 (model 1)

12. “Scholing” is geoperationaliseerd als het aantal jaren scholing afgewerkt. De “levensbeschouwing” werd gehercodeerd als dummyvariabele waarbij de vrijzinnigen, ongelovigen, diegenen die zelf hun geloof bepalen, onverschilligen code 0 krijgen en de katholieken, zowel pratikerenden als niet-pratikerenden, code 1. “Inkomen” is het beschikbare gezinsinkomen (continue variabele) en de “participatiegraad” is een continue maat die het lidmaatschap aan allerlei middenveldorganisaties weergeeft.


55

In het tweede model wordt een tweedelige variabele ingevoerd, die het onderscheid maakt tussen de mensen die volgens de criteria van het Centrum voor Sociaal Beleid onder de armoedegrens leven (het gaat om 6% van de steekproef) en de anderen (Van Dam en Van den Bosch, 1997)13. Deze variabele, die armoede of sociale uitsluiting meet, heeft een heel klein effect (ß=-0.02)14. De armen hebben iets minder vertrouwen in de instellingen, maar het vastgestelde effect is zeer klein en niet statistisch significant. Belangwekkend is de vaststelling dat inkomen, noch armoede afbreuk doen aan het effect van het onderwijs. De laaggeschoolden hebben merkelijk minder vertrouwen dan de hooggeschoolden, maar dat verschil komt niet tot stand via hun verschillende kansen op inkomen en hun verschillend risico op armoede. Het wordt evenmin bemiddeld door de arbeidsmarktpositie. Figuur 2: Effect van achtergrondvariabelen en socio-economische factoren op het vertrouwen in de instellingen (model 2)

13. De armoedelijn wordt volgens de relatieve methode vastgelegd op een bepaald percentage van het gemiddeld of mediaan gezinsinkomen. Voor de EG-lijn wordt het percentage van 50 gebruikt, hoewel ook 40 en 60% wel worden toegepast. Omdat een groot gezin meer inkomen nodig heeft om rond te komen dan een klein gezin, worden de inkomens eerst op gelijke voet gebracht door deze te delen door een equivalentiefactor. De equivalentiefactor wordt berekend door aan ieder gezinslid een gewicht toe te kennen, en deze gewichten op te tellen. De gewichten voor de EG-lijn zijn als volgt: 1 voor de eerste volwassene in een gezin, 0.7 voor idere volgende volwassende en 0.5 voor ieder kind. (In formule: Equivalent inkomen = (feitelijk inkomen) / [1 + 0.7 * (aantal volwassenen – 1) + 0.5 * (aantal kinderen)].) Vervolgens wordt van deze gecorrigeerde inkomens het gemiddelde berekend; de armoedelijn is gelijk aan 50% van dit gemiddelde (Van Dam and Van den Bosch, 1997). 14. Dit model fit bovendien niet.

56


In een tweede stap hebben we de variabelen ‘sociale isolatie’ en ‘maatschappelijke betrokkenheid’ ingevoerd, om te zien in welke mate zij het effect van participatie en scholing bemiddelen. De maatschappelijke betrokkenheid, zoals we die hier hebben gemeten, blijkt geen bijkomend effect te hebben. Waarschijnlijk meet het te zeer wat ook al via de participatievariabele wordt opgepikt. Sociale isolatie heeft wel een significant effect (-0.09). Eenzame mensen hebben minder vertrouwen in de instellingen. Laaggeschoolden en mensen die weinig participeren, lopen een groter risico op eenzaamheid. Sociale isolatie bemiddelt enkel het effect van het onderwijspeil. Het verhoogt de verklaarde variantie van het vertrouwen lichtjes, van 10 naar 11%. Van zodra we echter, in de derde stap van de modelontwikkeling, controleren voor het effect van de toekomstverwachting, het veiligheidsgevoel, de positie op de nieuwe breuklijn, het ontologisch collectivisme en de tevredenheid met het privé-leven, verdwijnt het effect van sociale isolatie volkomen. Net zoals voor de APS-gegevens van 1996 en 1997 stellen we vast dat variabelen die verwijzen naar de invloed van kennis of, voorzichtig geformuleerd, de kans kennis te verwerven (media, cultuurparticipatie, betrokkenheid bij sociale en politieke issues) relatief weinig invloed hebben op het vertrouwen. In de derde stap van de modelontwikkeling werden de vermelde variabelen (toekomstverwachting, veiligheidsgevoel, de positie op de nieuwe breuklijn, ontologisch collectivisme en tevredenheid met het privéleven) toegevoegd. Daarbij traden problemen van multicollineariteit op (te sterke relaties tussen verschillende verklarende variabelen). Zij waren het gevolg van de sterke samenhang tussen de nieuwe breuklijnvariabelen, de toekomstverwachtingen en het onveiligheidsgevoel. Wie met onbehagen naar de toekomst blikt en zich onveilig voelt, neemt doorgaans ook een rechtse positie in op de nieuwe breuklijn. Deze laatste dient immers te worden beschouwd als de ideologische of politieke vertaling van het onbehagen dat zich uit in een negatief toekomstbeeld en gevoelens van onveiligheid. Het lijkt daarom verantwoord te werken met een factor van hogere orde, die de positie op de nieuwe breuklijn en het onbehagen samen weergeeft (zie Figuur 3)15. Zo’n factor stelt geen inhoudelijke verrijking van het model voor. Hij wordt ingevoerd omdat de positie op de nieuwe breuklijn, het toekomstbeeld en de onveiligheidsgevoelens zozeer samenhangen, dat we hun effecten op het wantrouwen niet kunnen onderscheiden. Daarom schatten we een maat die de drie samen zo goed mogelijk samenvat.

15. Bij de confirmatorische factoranalyse (AMOS) werd duidelijk dat het vertrouwen een veel lagere correlatie of factorlading vertoonde met de latente variabele (nieuwe breuklijn 0.69; onveiligheidsgevoel 0.66; negatief toekomstbeeld 0.71 en vertrouwen –0.38). Het wantrouwen past dus niet bij die metafactor. Ook uit de hoofdcomponentenanalyse (SPSS) blijkt dat de factorlading van vertrouwen veel lager (-0.54) is dan de andere componenten (nieuwe breuklijn 0.80, negatief toekomstbeeld 0.82, onveiligheidsgevoel 0.79). Bovendien daalt de Cronbach’s α bij toevoeging van het wantrouwen tot 0.66 (cronbachs’ α zonder de component vertrouwen = 0.72).


57

Figuur 3: Samenhang tussen de nieuwe breuklijn en het onbehagen

Als de combinatie van onbehagen en nieuwe breuklijnpositie, alsook het ontologisch collectivisme en de tevredenheid met het privéleven aan het model worden toegevoegd, stijgt het percentage verklaarde variantie tot 26 (zie Figuur 4). Het directe positieve effect van scholing op wantrouwen verandert in een direct negatief effect en een positief indirect effect via het onbehagen en de nieuwe breuklijn. De laaggeschoolden voelen zich duidelijk onbehaaglijk in onze samenleving. Zij blikken ongerust naar de toekomst en voelen zich onveilig. Dat onbehagen wordt politiek-ideologisch vertaald in een rechtse positie op de nieuwe breuklijn. Dat onbehagen en die positie hangen zeer sterk samen met wantrouwen ten opzichte van de maatschappelijke instellingen. In ons model meten we die samenhang als een sterk negatief effect van onbehagen en de rechtse positie op de nieuwe breuklijn op vertrouwen (ß=-0.51). De relatie tussen de positie op de nieuwe breuklijn en het onbehagen enerzijds en het vertrouwen in de instellingen anderzijds, zou wederkerig kunnen zijn. Verdeeldheid over geladen kwesties als migranten en de aanpak van criminaliteit, kan het vertrouwen schaden, maar wantrouwen kan ook aanleiding geven tot een rechtsere positie op de breuklijn (Vetter, 1997). Persell, Green, Gurevich & Seidel (Persell, Green, Gurevich e.a., 1998) veronderstellen bijvoorbeeld dat de relatie tussen maatschappelijk vertrouwen en etnocentrisme tot stand komt via een effect van het eerste op het laatste. Om te onderzoeken hoe de relatie tussen de positie op de nieuwe breuklijn en het onbehagen enerzijds en het vertrouwen anderzijds, verloopt, werd een niet-recursief model getoetst. Uit dit model blijkt dat het effect van het vertrouwen in de instellingen op de latente variabele ‘nieuwe breuklijn & onbehagen’ niet significant is16. Het blijkt dus wel degelijk de grote verdeeldheid te zijn die het vertrouwen schendt. Wie zich onbehaaglijk voelt en dat onbehagen vertaalt in een rechtse positie op de nieuwe breuklijn, heeft weinig vertrouwen in de instellingen.

16. Critical Ratio=0.615; Stability Index=0.08 (Arbuckle, J.L., Amos Users’ Guide Version 3.6, p394).


58

Figuur 4: Effect van achtergrondvariabelen en houdingen en opvattingen op het vertrouwen in de instellingen17 (uitgebreid model)

Tabel 5: Totale effecten Effect Van

Scholing Participatie Levensbeschouwing Soc. Kath. vertoog Tevredenheid Nb & onbehagen

Op: Sociaalkatholiek vertoog18

Tevredenheid met privéleven19

Nb & onbehagen

Vertrouwen

0.00 0.15 0.16 0.00 0.00 0.00

0.00 0.03 0.16 0.17 0.00 0.00

-0.44 -0.11 0.01 0.08 0.00 0.00

0.17 0.09 0.26 0.10 0.07 -0.51

16. Daar het met het programma AMOS onmogelijk is een effect van een latente variabele op een manifeste variabele te toetsen, werd een latente variabele m.n. ‘trust’ ingevoerd die perfect correleert met de manifeste variabele ‘vertrouwen’. 17. Items 1 t.e.m. 7: λ=3.6; r2=51.8; α=0.83 (de operationalisering van de concepten is niet opgenomen in deze publicatie) 18. Items 1 t.e.m. 10: λ1=4.2; λ2=1.0; λ3=1.0; r21=42.4; r22=10.2; r23=10.2; α=0.84


59

Veruit het belangrijkste effect gaat uit van de gecombineerde variabele onbehagen en nieuwe breuklijn, die op zijn beurt heel sterk door het onderwijspeil wordt beïnvloed. Een lage graad van scholing werkt onbehagen en een rechtse positie op de nieuwe breuklijn in de hand en deze vertalen zich in wantrouwen. Na de invloed van die variabelen, gaat het tweede meest belangrijke effect uit van de levensbeschouwing. Mensen die levensbeschouwelijk geëngageerd zijn (katholieken nog meer dan vrijzinnigen, maar vrijzinnigen meer dan onverschilligen en ongelovigen) hebben een grotere kans vertrouwen te stellen in de instellingen. Indien we bij het meten van dit effect ook rekening zouden houden met de intensiteit van de levensbeschouwelijke beleving, zou het nog sterker zijn. Het effect van de levensbeschouwing verloopt in grote mate rechtstreeks (ß=0.24), maar ten dele ook via het ontologisch collectivisme. Die laatste houding vertoont verwantschap met het christelijk personalisme. Zij heeft een niet onbelangrijk effect op het vertrouwen, wat aantoont dat maatschappelijke vertogen die opvattingen over de relatie tussen individu en gemeenschap weergeven, wel degelijk een invloed kunnen hebben op het vertrouwen in de instellingen. Het utilitair individualistische vertoog, dat de mens voorstelt als een berekend egoïst, en dat onderdeel is van de nieuwe breuklijn, draagt bij tot wantrouwen. Het vertoog van het ontologisch collectivisme, dat het persoonlijke geluk voorstelt als afhankelijk van het geluk van de anderen, draagt bij tot vertrouwen. Een deel van de invloed van de levensbeschouwing loopt verder ook via de tevredenheid met het privé-leven. Gelovigen zijn blijkbaar sneller tevreden “met wat het leven hun schenkt” en hebben dan ook minder aanleiding om hun ontevredenheid te vertalen in wantrouwen ten opzichte van de instellingen. De derde belangrijkste invloed gaat uit van het onderwijsniveau. Deze invloed voltrekt zich grotendeels onrechtstreeks: laaggeschoolden voelen zich onveilig in deze samenleving, hebben een bleke kijk op de toekomst, vertalen dat onbehagen in een rechtse positie op de nieuwe breuklijn, en dat gaat gepaard met maatschappelijk wantrouwen. Daarnaast blijkt uit het model ook een rechtstreeks effect van het onderwijsniveau. Hogere scholing op zich werkt wantrouwen in de hand. Blijkbaar leidt hogere scholing tot een meer kritische houding. Dit bevestigt de conclusie die we al trokken uit het geringe belang van variabelen die de kans op kennis meten: een grotere kans kennis over instellingen te verwerven, draagt niet noodzakelijk bij tot vertrouwen, integendeel zelfs. Het vertrouwend maken en het beantwoorden aan verwachtingen, blijken veel belangrijker basisprocessen te zijn. Het onderwijspeil beïnvloedt het vertrouwen dus op twee verschillende manieren20. Een hogere opleiding zet aan tot wantrouwen, omdat ze mensen kritischer en veeleisender maakt, maar een lage opleiding leidt tot onbehagen en daarom eveneens tot wantrouwen. De kennismaatschappij lijkt onvermijdelijk een wantrouwige samenleving. Men kan in haar schoot twee heel verschillende wantrouwige groepen onderscheiden: hooggeschoolden die een anti-institutionele reflex ontwikkelen en laaggeschoolden die de instellingen van een samenleving verwerpen waarvan ze de waarden niet delen, die hen onveilig en onbehaaglijk doet voelen.

20. Precies de complexe aard van het effect van het onderwijspeil maakt dat als men eenvoudigweg kijkt naar de relatie tussen onderwijs en wantrouwen, men geen sterk verband ziet.

60


Een andere invloed gaat uit van het ontologisch collectivisme. Dit vertoog laat zijn invloed op twee manieren gelden. Het doet dat enerzijds rechtstreeks: het geloof dat het individuele geluk het geluk van anderen veronderstelt, zet mensen blijkbaar aan tot een vertrouwende houding. Het beïnvloedt het vertrouwen echter ook onrechtstreeks, via de tevredenheid met het privé-leven. Wie gelooft dat het persoonlijke geluk het geluk van anderen veronderstelt, is ook gelukkiger, meer tevreden met het dagelijkse leven, wat bijdraagt tot vertrouwen in de instellingen. Het gaat blijkbaar om een opvatting over de relatie tussen individu en gemeenschap die bijdraagt tot geluk en vertrouwen. De volgende te bestuderen invloed is die van de mate waarin aan het middenveld wordt geparticipeerd. Het is nu duidelijk dat de afwezigheid van zo’n effect in de gegevens van 1996 en 1997, alsook in het Nederlandse onderzoek van Dekker en de Hart (1999) aan een gebrekkige meting van de participatie moet worden toegeschreven. Om de effecten van participatie op te pikken volstaat het niet het onderscheid te maken tussen leden en niet leden, maar dient een maat te worden gebruikt die voldoende gevoelig is om rekening te houden met de intensiteit van de participatie. Het totale effect van sociale participatie is niet onbelangrijk. Het voltrekt zich op twee verschillende manieren. Ten eerste drukt participatie het onbehagen en werkt het een linkse positie op de nieuwe breuklijn in de hand21. Ten tweede draagt het bij tot het verspreiden van het ontologisch collectivisme waarschijnlijk omdat een groot deel van het verenigingsleven van christelijke inspiratie is (Elchardus, Hooghe en Smits, 2000). We hebben de analyse in de eerste plaats uitgevoerd op de gegevens van de TOR-peiling van 1998 omdat die databank de variabelen bevat die het best geschikt zijn om onze theorie over het vertrouwen te toetsen. Om de resultaten van die analyse verder te verifiëren, herhalen we de analyse nu op de vier APS-surveys. We doen dat door de variabelen die in het model zijn opgenomen, zo goed mogelijk te benaderen met maten die voorhanden zijn in die peilingen. Af en toe laten deze ook een andere interessante toets toe, die de analyse vervolledigt en de interpretatie verfijnt. Over het algemeen zal echter blijken dat we, omdat niet alle relevante variabelen op elk meetpunt voorhanden zijn, de 26% verklaarde variantie die bereikt wordt in de analyse van de TOR-survey, niet meer halen. We voeren de analyse van de APS-surveys niet per meetjaar uit, maar telkens over twee gepoolde meetjaren, zodat we ook kunnen nagaan of na controle voor andere invloeden er een statistisch significant verschil is tussen de jaren. Dat maakt het mogelijk enig zicht te krijgen op de invloed van de evenementen, affaires en crisissen die het land zo intens hebben bezig gehouden tijdens de laatste jaren van deze eeuw. Tabel 6: MCA op de gegevens van de APS-surveys van 1996, 1997, 1998 en 1999 (Gemiddelde scores op vertrouwen (factorscores)): gecontroleerde effecten22 zie volgende bladzijden

21. Voor een gelijkaardige, meer in detail uitgewerkte bevinding, zie (Elchardus, Hooghe et al., 2000.)


Meting Aps96 Aps97 Aps98 Aps99 Scholing Geen en lager onderwijs Lager TSO & BSO Lager ASO Hoger TSO & BSO Hoger ASO Hogescholen & univ Levensbeschouwing Ongelovig Vrijzinnig Kristelijk Katholiek Geen enkele Algemeen toekomstbeeld Positief Midden Negatief Toekomst sociale zekerheid Positief Midden Negatief Tevredenheid privéleven Laag Midden Hoog Cultuurparticipatie Laag Midden Hoog Etnocentrisme Laag Midden Hoog Sociaal katholiek vertoog Laag Midden Hoog R2

61

1996-199723

1997-199824

1998-199925

ß=0.05* 0.05 -0.05

ß=0.04

ß=0.02

ß=0.07 0.12 0.06 -0.02 -0.05 -0.07 -0.05 ß=0.17*** -0.35 -0.27 -0.01 0.12 -0.28 ß=0.16***26 0.16 0.07 -0.21 ß=0.13***29 0.18 -0.03 -0.13 ß=0.14***32 -0.21 0.02 0.15 ß=0.11***35 -0.13 -0.02 0.14 --

-0.03 0.05 ß=0.03 0.01 -0.04 0.04 0.04 0.05 0.00 ß=0.16*** -0.30 -0.14 -0.08 0.15 -0.22 ß=0.11***27 0.16 0.01 -0.12 ß=0.08**30 0.12 0.00 -0.07 ß=0.12***33 -0.12 0.08 0.14 --

--

ß=0.17***36 0.23 0.03 -0.20 --

13.3%

12.1%

-0.01 0.03 ß=0.06 -0.01 -0.09 0.01 0.00 0.02 0.09 ß=0.16*** -0.22 -0.11 -0.08 0.15 -0.23 ß=0.14***28 0.15 0.04 -0.18 ß=0.13***31 0.18 -0.02 -0.14 ß=0.10***34 -0.08 -0.03 0.14 --

--

ß=0.10***37 -0.13 0.08 0.08 11.6%

62


22. Voor de niet-gecontroleerde effecten: de tabel is niet opgenomen in deze publicatie. 23. Vertrouwen in onderwijs, gerecht, vakbonden, politie & rijkswacht, kerk, vlaamse pers, patroons, vlaamse administratie, vlaamse politieke partijen, vlaamse regering, vlaams parlement; λ1=4.2, λ2=1.2; r21=38.5; cronbachs’ α=0.83. De toekomstverwachtingen t.o.v. de economische situatie (items 1, 2, 3 en 5; λ=3.0; r2=73.8; cronbachs’ a=0.88) en het al dan niet hebben van een partner zijn niet significant. 24. Vertrouwen in onderwijs, gerecht, vakbonden, politie & rijkswacht, kerk, vlaamse pers, patroons, vlaamse administratie, vlaamse politieke partijen, vlaamse regering, vlaams parlement; λ1=4.2, λ2=1.2; r21=37.7; cronbachs’ α=0.82. De toekomstverwachtingen t.o.v. de economische situatie (items 1, 2, 3 en 5; λ=3.0; r2=73.9; α=0.88), cultuurparticipatie (items 2, 4, 5, 6, 8 en 9; λ1=2.8; l2=1.0; r21=46.3; α=0.74) en het al dan niet hebben van een partner zijn niet significant. 25. Vertrouwen in onderwijs, gerecht, vakbonden, politie & rijkswacht, kerk, vlaamse pers, patroons, vlaamse administratie, vlaamse politieke partijen, vlaamse regering, vlaams parlement; λ1=4.0, λ2=1.1; r21=36.3; cronbachs’ α=0.81. Individualisme (items 1, 3, 4 en 5; λ=2.4; r2=60.3; α=0.78), al dan niet hebben van een partner, de toekomstverwachtingen t.o.v. de economische situatie (items 1, 2, 3 en 5; λ=2.9; r2=73.0; α=0.88) en cultuurparticipatie (items 2, 4, 5 en 6; λ=2.4; r2=60.0; α=0.78) en de verzorgingsstaat (items 1, 2, 3, 4 en 5: λ=2.6; r2=51.1; α=0.76) zijn niet significant. 26. items 1, 2, 4 en 5: λ=2.2; r2=55.1; cronbachs’ α=0.72 27. items 1, 2, 4 en 5: λ=2.2; r2=54.4; α=0.71 28. items 1, 2, 4 en 5: λ=2.0; r2=49.6; α=0.67 29. items 1, 2, 3, 4, 5 en 6: λ=2.7; r2=44.5; cronbachs’ α=0.75 30. items 1, 2, 3, 4 en 5: λ=2.4; r2=47.7; α=0.72 31. items 1, 2, 3, 4 en 5: λ=2.4; r2=48.0; α=0.72 32. items 1 t.e.m. 10: (3 factoren) λ1=4.1; λ2=1.2; λ3=1.1; r21=41.2; cronbachs’ α=0.84 33. items 1, 2, 5, 6, 7, 9 en 10: λ1=3.1; λ2=1.0; r21=44.6; α=0.79 34. items 1, 2, 5, 6, 7, 9 en 10: λ1=3.1; λ2=1.0; r21=44.5; α=0.79 35. items 2, 4, 5 en 6: λ=2.4; r2=59.9; cronbachs’ α=0.78 36. items 1, 2, 3, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 11 en 12; λ=5.8; r2=52.7; α=0.91 37. items 1, 2 en 8: λ=1.9; r2=63.9; α=0.72


63

De eerste kolom van Tabel 6 rapporteert de analyse voor de gepoolde waarnemingen van 1996 en 1997. Het sterkste effect gaat hier uit van de toekomstverwachting. Na controle voor dat effect is er geen rechtstreeks effect meer van het onderwijsniveau. De metingen van 1996 en 1997 bevatten ook een vraag over de toekomst van de sociale zekerheid, die vooral peilt naar de mate waarin men gelooft dat Vlaanderen ook in de toekomst de grote sociale uitdagingen zal aankunnen. Zelfs na controle voor de algemene toekomstverwachting heeft dit nog een vrij sterk effect. Dit bevestigt dat de toekomstverwachtingen een zeer belangrijke rol spelen in het vertrouwen in de instellingen. In de APS-peilingen van 1996 en 1997 is er ook een vraag naar specifiek economische toekomstverwachtingen, die peilt naar de mate waarin men meent dat men persoonlijk inkomen en welvaart zal moeten inleveren. Deze heeft geen effect op het wantrouwen, wat eens te meer bevestigt dat sociaal-culturele factoren een veel belangrijker rol spelen dan sociaal-economische. Verder zijn er de inmiddels vertrouwde effecten van de levensbeschouwing en de tevredenheid met het privéleven. In dit model, in tegenstelling tot de analyse op de gegevens van de TOR-survey van 1998, is er nog een significant effect van cultuurparticipatie, waarschijnlijk omdat in dit model geen goede indicator zit van participatie in het algemeen. Het model verklaart 13.3% van de variatie van het vertrouwen38. Tussen ‘96 en ‘97 wordt, ook na controle voor alle vermelde invloeden, een nipt significante daling van het vertrouwen opgetekend. Deze bedraagt 0.10 standaardafwijking. Dat is minder dan één vijfde van het effect van het verschil tussen katholiek en ongelovig zijn. Dit relativeert het belang van uitermate spectaculaire affaires als “Dutroux” op het vertrouwen. Algemene, structurele verklaringen van het vertrouwen, lijken belangrijker dan de evenementen. Het is natuurlijk wel mogelijk dat een zaak als “Dutroux” het gevoel van onveiligheid en onbehagen aanzwengelt, een domper plaats op de toekomstverwachtingen en ook op die manier het wantrouwen op een betekenisvolle wijze voedt. De tweede kolom van Tabel 6 bevat grotendeels dezelfde variabelen als de eerste kolom, maar laat toe een controle uit te voeren op het effect van etnocentrisme dat kan worden beschouwd als een onderdeel en in dit geval ook als een indicator van de positie op de nieuwe breuklijn. Het effect van het etnocentrisme is sterk significant. Wie het moeilijk heeft met migranten staat ook wantrouwend ten opzichte van de instellingen, waarschijnlijk omdat deze geïdentificeerd worden met een orde en een elite die de eigen gevoelens over migranten verwerpt en veroordeelt. Als rekening wordt gehouden met de effecten van etnocentrisme worden de effecten van de toekomstverwachtingen merkelijk minder belangrijk. Dat is het gevolg van de eerder vastgestelde samenhang tussen onbehagen en de nieuwe breuklijn. Dit model verklaart 12% van de variatie in vertrouwen. Na controle voor de effecten van de besproken variabelen, is er geen significant verschil tussen 1997 en 1998. Het vertrouwen neemt dan lichtjes toe (0.08 standaardafwijkingen) maar die verschuiving is niet statistisch significant, na rekening te hebben gehouden met de effecten van de andere variabelen in het model. Naast verschuivingen in de structurele oorzaken gebeurt er hier dus eigenlijk niets.

38. Door het betrekken van verschillende jaren verhoogt men enigszins de verklaringskracht vergeleken met een analyse die op enkel één jaar wordt uitgevoerd.

64


De laatste kolom van Tabel 6 bevat naast variabelen die ook al in de vorige modellen zitten, een maat voor ontologisch collectivisme. Dit heeft ook hier een significant effect. Na controle voor de verschillende gemeten invloeden, is er een heel kleine toename van het vertrouwen tussen ‘98 en ‘99 (0.04 standaardafwijking) die niet significant is. Van de drie beschouwde periodes is er slechts één waarin de vastgestelde verschuiving in het vertrouwen niet volkomen kan worden toegeschreven aan de voorgestelde verklaringen. Dit bevestigt dat deze laatste belangrijk zijn en een verklaring voor de veranderingen van het vertrouwen inhouden. De uitzondering is de wel bijzondere periode 1996-1997 toen de meest dramatische momenten uit de Dutroux-affaire blijkbaar een verschuiving hebben teweeggebracht die niet volkomen via de hier voorgestelde verklaringen kan worden begrepen.

5. Samenvatting en besluit Het heeft niet veel zin een onderscheid te maken tussen vertrouwen in politieke instellingen, traditionele gezagsinstellingen en dergelijke. Er bestaat een sterke samenhang tussen het vertrouwen in haast alle maatschappelijke instellingen zodat best wordt gesproken van het algemene vertrouwen in de instellingen of het maatschappelijke vertrouwen. Als we de aandacht toespitsen op de tweede helft van de jaren negentig en op Vlaanderen, zien we dat het maatschappelijk vertrouwen rond het midden van het decennium waarschijnlijk wel aan beter hand was, maar dan een deuk kreeg tussen ‘96 en ‘97 met de zaak Dutroux, de scandalitis, het gemediatiseerde wantrouwen en de samenzweringstheorieën. Afhankelijk van de databank die men bekijkt, herstelt het vertrouwen zich dan weer vanaf ‘97-’98 of ‘98-’99. Het nog schuchtere keerpunt situeert zich waarschijnlijk rond het midden van 1998. Herstel wil natuurlijk niet zeggen dat de instellingen in Vlaanderen nu veel vertrouwen genieten. Vooral politieke instellingen komen er zwak uit. Over de 6 meetpunten uit de tweede helft van de jaren negentig samen, heeft 56% van de Vlamingen weinig of heel weinig vertrouwen in de politieke partijen. Justitie wordt op die manier gewantrouwd door 52%, de kerk door 47%, de regering door 45% en het parlement door 41%. Het speuren naar de oorzaken van dat wantrouwen en naar mogelijk remedies is dus geen overbodige luxe. Het maatschappelijke wantrouwen wordt vooral in de hand gewerkt door onbehagen. Dat onbehagen uit zich in een negatief toekomstbeeld en in gevoelens van onveiligheid, die onderling trouwens heel sterk samenhangen. Dat onbehagen vertaalt zich politiek-ideologisch in een rechtse positie op de nieuwe breuklijn, gekenmerkt door etnocentrisme, autoritarisme, utilitair individualisme, anti-politieke en antidemocratische gevoelens. Dat onbehagen en die politiek-ideologische opstelling zijn heel tekenend voor de laaggeschoolden. Het is niet overdreven te stellen dat de hedendaagse maatschappelijke positie van de laaggeschoolden zich vertaalt in dat ongenoegen en in die positie, en op die manier ook tot wantrouwen in de instellingen leidt. Die relatie tussen het onderwijsniveau enerzijds, het onbehagen, de positie op de nieuwe breuklijn en het wantrouwen anderzijds, kan niet via individuele sociaal-economische achterstelling worden begrepen. De toekomstverwachtingen die bijdragen tot onbehagen hebben betrekking op algemene toekomstverwachtingen (bv. “het


65

beste hebben we reeds gehad”) en op een pessimistische kijk op de toekomst van de sociale zekerheid (bv. “over 10 jaar zullen er in Vlaanderen meer werklozen zijn dan nu”) maar niet op de persoonlijke economische situatie (bv. de verwachting persoonlijk inkomen of welvaart te moeten inleveren). Een andere belangrijke oorzaak van het wantrouwen is de verschraling van de levensbeschouwing en de toename van de levensbeschouwelijke onverschilligheid. In een land met een sterke katholieke traditie zijn de ontkerkelijking en de geloofsafval uiteraard zeer belangrijke elementen van dat proces, maar alles wijst erop dat het niet alleen gaat om de gevolgen van het verlaten van de katholieke kerken en het christelijke geloof, maar om de effecten van het “einde van de grote verhalen” en het verlaten van levensbeschouwing, geloofsovertuiging en sterke overtuigingen in het algemeen. De prijs voor levensbeschouwelijke onverschilligheid is een groot wantrouwen ten opzichte van de maatschappelijke instellingen. Wie geen vertrouwen kan stellen in gedeelde overtuigingen, kan dat blijkbaar ook niet meer in de instellingen die het maatschappelijke leven schragen. De invloed van de levensbeschouwing loopt ten dele via de houding die we hebben omschreven als ontologisch collectivisme. Het gaat om de overtuiging dat het eigen geluk afhankelijk is van anderen en dat men pas echt gelukkig kan zijn als men ook belangeloos iets voor een ander kan doen. Deze overtuiging draagt bij tot vertrouwen. Wie ervan overtuigd is dat mensen mekaars geluk nodig hebben in de zoektocht naar persoonlijk welzijn en geluk, is bereid meer vertrouwen te stellen in de instellingen via dewelke mensen samen kunnen handelen. Als een deel van het effect van de levensbeschouwing via deze overtuiging loopt, gaat het waarschijnlijk om de specifieke invloed van het christelijk personalisme. Mensen die actief participeren aan het verenigingsleven hebben meer vertrouwen in de instellingen. Dat effect loopt in grote mate via het ontologisch collectivisme, wat waarschijnlijk wijst op de invloed van het goed uitgebouwde middenveld van christelijke inspiratie. Het effect is ten dele ook rechtstreeks. Blijkbaar draagt de praktijk van de participatie – de praktische democratische leerschool van de civil society – bij tot maatschappelijk vertrouwen. Verder loopt dit effect ook via het onbehagen en de positie op de nieuwe breuklijn. Ter wille van hun sterke onderlinge samenhang onderscheiden we deze twee hier niet, maar de analyse van de effecten van het middenveld laat vermoeden dat de participatie zijn invloed vooral uitoefent via de houdingen die deel uitmaken van de nieuwe breuklijn (Elchardus, Hooghe et al., 2000)39. 39. Deze bevindingen zijn een beetje afwijkend van deze die gerapporteerd worden in het middenveldonderzoek (Elchardus, Hooghe et al., 2000). Daar stelden we vast dat de effecten van de participatie op het vertrouwen kleiner zijn dan die op houdingen die wijzen op inburgering en betrokkenheid, wat ook in het hier gerapporteerde model het geval is. In het middenveldonderzoek besloten we dat het geheel van de effecten van het middenveld vooral zijn toe te schrijven aan de participatie als dusdanig, niet aan de ideologie die door de betrokken vereniging wordt gehuldigd. Op basis van de bevindingen hier dient dat besluit, althans wat het maatschappelijke vertrouwen betreft te worden bijgesteld. De waarden die de vereniging huldigt, in dit geval het ontologisch collectivisme, blijken wel een grote rol te spelen in de manier waarop participatie aan het middenveld bijdraagt tot maatschappelijk vertrouwen.

66


Tenslotte is er nog een invloed van de tevredenheid met het privéleven, met de woning, de buurt, het werk, het inkomen, de gezondheid, de partner, de buren, de kinderen… Uit ander onderzoek weten we dat vooral problemen met de partner afbreuk doen aan het gevoel van welbehagen en de tevredenheid met het privéleven drukken (Elchardus en Huysseune, 2000). Ook voor dit soort ontevredenheid worden de maatschappelijke instellingen blijkbaar verantwoordelijk gesteld. We kunnen deze diagnose over de oorzaken van het wantrouwen vertalen in een interpretatie van de vertrouwenscrisis. Op basis van de analyse van de APS-surveys van 1996 en 1997 kwamen we reeds tot een interpretatie (Elchardus and Smits, 1998). We herhalen deze hier om dan na te gaan waar we bijsturen naar aanleiding van de hier gerapporteerde analyse. 1. “Een eerste oorzaak van de vertrouwenscrisis is de afname van betrokkenheid, zoals die blijkt uit ontkerkelijking, het tanen van ideologisch engagement, verzakelijking en het zogeheten ‘einde van de grote verhalen’. Samen met onverschilligheid en ongeloof groeit het maatschappelijke wantrouwen”. 2. “De tweede ontwikkeling is de opkomst en de crisis van de verzorgingstaat. De verzorgingsstaat is niet alleen een geheel van voorzieningen. Het is ook, en in de eerste plaats, een geheel van verwachtingen. Een verzorgingsstaat neemt in zekere zin politieke verantwoordelijkheid op voor alle zorgen van zijn burgers. Daarom vertalen privé-problemen zich snel in wantrouwen tegenover politiek, overheid en andere instellingen”. 3. “Ten derde is er ook de komst van nieuwe sociaal-culturele conflictstof zoals die tot uiting komt in de nieuwe breuklijn. Die verdeelt de samenleving met betrekking tot fundamentele vragen over het goede leven en het goede samenleven. Het gaat hier om conflicten waarvoor (nog) geen degelijke pacificatiemechanismen werden ontwikkeld en die daarom verscheurend kunnen zijn”. Aan die interpretatie kunnen we op basis van de nieuwe analyse een aantal verfijningen aanbrengen, die vooral het gevolg zijn van een betere meting van cruciale variabelen. Het effect van de tevredenheid met het privé-leven op het maatschappelijk vertrouwen, weerspiegelt ongetwijfeld de zeer hoge verwachtingen waarmee de mensen vandaag de maatschappelijke instellingen en, zo blijkt, de politiek en de overheid confronteren. Het is ook zeer waarschijnlijk dat de verzorgingsstaat de burger in dergelijke torenhoge verwachtingen heeft opgeleid. Toch lijkt de rol van de verzorgingsstaat ons na deze analyse bescheidener dan we in 1998 vermoedden. Opvallend in Figuur 4 is de grote invloed van de levensbeschouwing en het ontologische collectivisme op de tevredenheid. Het is nu duidelijk dat de secularisering heel veel heeft bijgedragen tot het “bevrijden” van de verwachtingen die nu tot ontevredenheid leiden. Waarschijnlijk vloeien hier twee ontwikkelingen samen. De secularisering heeft de verwachtingen vrij gezet, de hoogte ingestuurd, maar heeft daardoor ook de ontevredenheid doen toenemen. De verzorgingsstaat heeft zijn burgers geleerd zich op te stellen als vragende en indien nodig als klagende partij, en heeft hen daarmee ook geleerd de instellingen en bovenal de politiek verantwoordelijk te stellen als de hoge verwachtingen, van welke aard ook, niet worden ingelost.


67

De rol van de participatie die bij gebrek aan goede meetinstrumenten, bij de vorige analyse niet duidelijk werd, blijkt nu belangrijk te zijn. Participatie speelt een belangrijke rol in de aanmaak van maatschappelijk vertrouwen, maar dit kan waarschijnlijk niet de vertrouwenscrisis over de tijd verklaren. In tegenstelling tot de diagnose die in de Verenigde Staten wordt gesteld (Putnam, 1997), zien we in Vlaanderen, althans tussen het begin van de jaren tachtig en nu, geen tekenen van een achteruitgang van het verenigingsleven (Elchardus, Hooghe et al., 2000). Het is natuurlijk mogelijk dat zo’n achteruitgang zich heeft voorgedaan in de jaren zestig en zeventig en toen al heeft geleid tot de afbraak van maatschappelijk vertrouwen. De meest belangrijke verschuiving in onze interpretatie heeft betrekking op de rol van het onbehagen en de nieuwe breuklijn. Ook deze verschuiving is voornamelijk het gevolg van andere en betere meetinstrumenten. We waren ons voorheen wel bewust van de rol van de negatieve toekomstverwachtingen en van het onveiligheidsgevoel. Deze bekleedden zelfs een belangrijke plaats in de beleidsaanbevelingen waarmee we de analyse toen besloten. We beschouwden ze toen echter niet als structurele oorzaken van een vertrouwenscrisis. De huidige bevindingen bevestigen het zeer grote belang van het maatschappelijke onbehagen (negatief toekomstbeeld, onzekerheid over de sociale zekerheid en gevoelens van onveiligheid), maar suggereren tevens een andere interpretatie van hun rol. Het onbehagen vertaalt zich in een rechtse positie op de nieuwe breuklijn. Die laatste verschijnt als de politiek-ideologische vertaling van het sociale verschil tussen degenen die zich veilig voelen en met vertrouwen naar de toekomst kijken en degenen die zich onveilig voelen en met onbehagen naar de toekomst blikken. Die sociale positie wordt in onze samenleving heel sterk bepaald door de genoten opleiding. Het onbehagen en de onveiligheid worden vooral ervaren door laaggeschoolden en weerspiegelen de sociale, culturele en economische kwetsbaarheid van die groep in de kennismaatschappij. Op die manier draagt de kennismaatschappij bij tot een afname van het maatschappelijk vertrouwen. We kunnen dat alles ook kort samenvatten door te stellen dat secularisering, de opkomst en crisis van de verzorgingsstaat, de opkomst van de kennismaatschappij en, althans in sommige landen, de verschraling van de civil society, een wantrouwige samenleving hebben geschapen. Het is best mogelijk dat deze verschillende ontwikkelingen nu voldoende gevorderd zijn opdat de vertrouwenscrisis – de gestage afname van het maatschappelijke vertrouwen – achter de rug zou zijn. Ten gevolge van die ontwikkelingen is Vlaanderen inmiddels wel een heel wantrouwig landje geworden. De aard van de oorzaken van het wantrouwen, laat overigens vermoeden dat een relatief laag niveau van maatschappelijk vertrouwen geen voorbijgaand, conjunctureel verschijnsel is, maar waarschijnlijk een kenmerk wordt van de geseculariseerde kennismaatschappij die zich aandient.


68

Bibliografie Adams, M. en M. J. Lennon (1992), “Canadians, Too, Fault their political Institutions and Leaders.” The Public Perspective: 3-19. Arbuckle, J.L., Amos Users’ Guide Version 3.6, Smallwaters Corporatio, Chicago, 600p. Bachman, J.-G. en M. K. Jennings (1975), “The Impact Of Vietnam On Trust In Government.” Journal-of-Social-Issues 31(4): 141-155. Barret, C. B. (1997), “Idea Gaps, Object gaps, and trust gaps in economic development.” journal of developing areas 31(4). Beerten, R., J. Billiet, A. Carton en M. Swyngedouw (1997), General Election study: Flanders-Belgium, codebook and questionnaire. Leuven, ISPO, Interuniversitair Steunpunt Politieke-Opinieonderzoek K.U.Leuven. Blendon, R. J. en e. al. (1997), Changing Attitudes in America. Why People Don’t Trust Government. J. S. Ney, P. D. Zelikow and D. C. King. Cambridge, Mass., Harvard University Press: 205-216. Borgos, S. en S. Douglas (1997), “Community Organizing and Civic Renewal: A View from the South.” Social Policy 27(2). Chan, S. (1997), “Effects of Attention to Campaign Coverage on Political Trust.” International Journal of Public Opinion Research 9(3). Colverson, K. E. (1995), “What Do Women Want? Case Studies of Women’s Needs for Agricultural Programming.” Covergence 28(3). Comley, M. (1998), “Counseling and Therapy with Older Refugees.” Journal of Social Work Practice 12(2). Dekker, P. en J. de Hart (1999), “Het sociaal kapitaal van de Nederlandse kiezer.” Tijdschrift voor Sociologie 20(3-4): 304-331. Diez-Nicolas, J. en J. R. Torregrosa-Peris (1998), Cultural Differences in National Identity and Institutional Trust. Elchardus, M. (1994c), “Gekaapte deugden. Over de nieuwe politieke breuklijn en de zin van limieten.” Samenleving en Politiek 1(1): 20-27. Elchardus, M. (1998), Was u vandaag al slachtoffer of werd u al beschuldigd? Gebruiksaanwijzing voor een wantrouwige samenleving. Wantrouwen en onbehagen. Over de vertrouwens- en legitimiteitscrisis. M. Elchardus. Brussel, VUBPress: 37-76.


69

Elchardus, M. en A. Derks (1996), “Culture conflict and its consequences for the legitimation crisis.” Res Publica 38(2): 237-253. Elchardus, M., M. Hooghe en W. Smits (1998), Technisch verslag bij de survey TOR98. II. Algemene beschrijving, frequenties, codeboek en vragenlijst. Brussel, Vakgroep Sociologie, Onderzoeksgroep TOR, Vrije Universiteit Brussel. Elchardus, M., M. Hooghe en W. Smits (2000), Tussen burger en overheid. Een onderzoeksproject naar het functioneren van het maatschappelijk middenveld in Vlaanderen. Deel 1: Oorzaken en gevolgen van middenveldparticipatie. Tussen burger en overheid. Een sociologische, politiek-wetenschappelijke en juridisch-wetenschappelijke studie van het middenveld en de democratische politieke structuur. M. Elchardus, L. Huyse and M. Hooghe. Brussel, Vakgroep Sociologie, Onderzoeksgroep TOR, Vrije Universiteit Brussel. Elchardus, M., M. Hooghe en W. Smits (2000), Tussen burger en overheid. Een onderzoeksproject naar het functioneren van het maatschappelijk middenveld in Vlaanderen. Samenvatting van de onderzoeksresultaten: oorzaken en gevolgen van middenveldparticipatie. Brussel, Vakgroep Sociologie, Onderzoeksgroep TOR, VUB. Elchardus, M. en K. Pelleriaux (1998), De polis verdeeld. Hoe de kiezers links en rechts herdefiniëren. De (on)redelijke kiezer. Onderzoek naar de politieke opvattingen van Vlamingen. Verkiezingen van 21 mei 1995. M. Swyngedouw, J. Billiet, A. Carton and R. Beerten. Leuven/Amersfoort, Acco: 183-210. Elchardus, M. en W. Smits (1998), Vertrouwen. Het vertrouwen van de Vlamingen in politiek, overheid en instellingen in tijden van affaires. Vlaanderen Gepeild! De Vlaamse overheid en waardeonderzoek. M. v. d. V. Gemeenschap, administratie Planning en Statistiek, departement Algemene Zaken en Financiën, ministerie van de Vlaamse Gemeenschap: 4591. Evans, P. (1996), “Introduction: Development Strategies across the Public-Private Divide.” World-Development 24(6): 1033-1037. Fedderke, J., R. De Kadt en J. Luiz (1999), “Economic Growth and social Capital: A Critical Reflection.” Theory and Society 28(5). Fukuyama, F. (1995), Trust. The Social Virtues and the Creation of Prosperity. New York, The Free Press Galland, O. (1999), “Les Relations de Confiance.” La Revue Tocqueville 20(1). Hill, M. (1999), “What’s the Problem? Who Can Help? The Perspectives of Children and Young People on Their Well-Being and on Helping Professionals.” Journal of Social Work Practice 13(2).

70


Kalofonos, I. en L. A. Palinkas (1999), “Barriers to Prenatal Care for Mexican American Women.” Journal of Gender, Culture and Health 4(2). Kawachi, I., B. P. Kennedy en K. Lochner (1997), “Long live Community: Social Capital as Public Health.” The American Prospect 35(nov/dec). Kennedy, B. P., I. Kawachi, D. Prothrow-Stith, K. Lochner, e.a. (1998), “Social Capital, Income Inequality, and Firearm Violent Crime.” Social Science and Medicine 47(1). Klingemann, H.-D. en D. Fuchs (1995), Citizens and the state. Beliefs in government. Oxford, Oxford University Press. volume one: 474. Kohl, R. (1995), “Sustaining the Transition: Are Social Contracts the Answer?” World Policy Journal 12(3). Kruger, W. (1993), “Youth Confidence in Institutions.” Diskurs 2: 69-78. Lane, L. M. (1988), “Individualism, Civic Virtue and Public Administration.” Administration and Society 10: 30-45. Mansbridge, J. (1997), Social and Cultural Causes of Dissatisfaction with U.S. Government. Why People Don’t Trust Government. J. S. Ney, P. D. Zelikow and D. C. King. Cambridge, Mass., Harvard University Press: 133-155. May, E. R. (1997), The Evolving Scope of Government. Why People Don’t Trust Government. J. S. Ney, P. D. Zelikow and D. C. King. Cambridge, Mass., Harvard University Press: 21-54. Moore, M. (1996), “Miller’s Ode to National Homogeneity.” Nations and Nationalism 2(3). Neustadt, R. E. (1997), The Politics of Mistrust. Why People Don’t Trust Govenment. J. S. Ney, P. D. Zelikow and D. C. King. Cambridge, Mass., Harvard University Press: 179-201. Ney, J. S. (1997), Introduction: The Decline of Confidence in Government. Why People Don’t Trust Government. J. S. Ney, P. D. Zelikow and D. C. King. Cambridge, Mass., Cambridge University Press: 1-18. Ney, J. S., P. D. Zelikow en D. C. King (1997), Why People Don’t Trust Govenment. Cambridge, Mass., Harvard University Press: 339. Orren, G. (1997), Fall from Grace: The Public’s Loss of Faith in Government. Why People Don’t Trust Government. J. S. Ney, P. D. Zelikow and D. C. King. Cambridge, Mass., Cambridge University Press: 77-107. Patterson, T. (1993), Out of Order. New York, Vintage Books.


71

Persell, C. H., A. Green, L. Gurevich en K. Seidel (1998), “Economic Distress, Civil Society, and Racial Tolerance among Whites.” American sociological Association (ASA 1998). Peyrefit, A. (1995), La société de confiance: essai sur les origines et la nature du développement. Paris, Jacob556. Putnam, R. (1993), Making democracy work. Civic traditions in modern Italy. Princeton, Princeton University Press. Reese, D. J., R. E. Robin, S. Nair, J. O’Faire, e.a. (1999), “Hospice Access and Use by African Americans: Addressing Cultural and institutional Barriers through Participatory Action Research.” Social Work 44(6). Rosenberg, N. en L. E. Birdzell (1986), How the West grew rich: the economic transformation of the industrial world. New York, Basic Books353. Smits, W., M. Elchardus en M. Hooghe (2000), Technisch verslag bij de survey TOR98 - III. Schaalconstructies. Brussel, VUB - Vakgroep Sociologie - Onderzoeksgroep TOR. Sztompka, P. (1998), Mistrusting Civility: Predicament of a Post-Communist Society. Taylor-Gooby, P. (1999), “Markets and Motives: Trust and Egoism in Welfare Markets.” Journal of Social Policy 28(1). Tiryakian, E. A. (1997), “The Wild Cards of Modernity.” Daedalus 126(2): 147-181. Useem, B. en M. Useem (1979), “Government Legitimacy and Political Stability.” SocialForces 57(3): 840-852. Van Dam, R. en K. Van den Bosch (1997), Hoeveel armen zijn er in België? Resultaten van diverse studies, Centrum voor Sociaal Beleid. Vetter, A. (1997), “Political Efficacy: Alte und neue Messmodelle im Vergleich.” Kolner Zeitschrift fur Soziologie und Sozialpsychologie 49(1). Wilkinson, R. G., I. Kawachi en B. P. Kennedy (1998), “Mortality, the Social Environment, Crime and Violence.” Sociology of Health and Illness 20(5).

Prettig werken

73

Prettig werken in een gezonde samenleving Omvang, verschillen en gevolgen van arbeidstevredenheid in Vlaanderen

Hans De Witte, Jeannine Hooge, Jan Vandoorne en Ignace Glorieux K.U.Leuven - VUB 1. Inleiding “Het vraagstuk van de kwaliteit van de arbeid vormt een belangrijk onderwerp van discussie in de (sociaal-) politieke beleidssferen alsook binnen de sociale wetenschappen”, zo begint de inleiding van een invloedrijke reader “Kwaliteit van de Arbeid” (van Dijk et. al., 1980) die in 1980 verscheen. Alhoewel het tot de openingsrituelen van zowat alle sociaalwetenschappelijke publicaties behoort om te verwijzen naar het cruciale maatschappelijk belang van de te behandelen thematiek, hadden de samenstellers van de bundel ongetwijfeld gelijk. Vanaf eind de jaren ‘50 tot in het begin van de jaren ‘80 was ‘kwaliteit van de arbeid’ het centrale thema in de arbeidssociologie en -psychologie en een belangrijke bron van maatschappelijke discussie. ‘Labor and Monopoly Capital’ van Braverman (1974) was ongetwijfeld één van de meest invloedrijke sociologische werken uit deze periode. De sloganeske ondertitel van Bravermans boek – ‘The degradation of work in the twentieth century’ – kreeg echter een wat wrange bijsmaak toen de werkloosheidscijfers begonnen te stijgen in de jaren’80. Voor velen was er helemaal geen werk meer en het werd pijnlijk duidelijk dat het leven zonder werk geen pretje was (zie bv. Lagrou, 1982 & 1986; De Witte, 1994; Glorieux, 1995; Elchardus & Glorieux, 1995). De dromen over een vrijetijdssamenleving zonder die vervelende jobs werden voorzichtig opgeborgen en ook de thematiek van de kwaliteit van de arbeid verdween naar de achtergrond (Glorieux, 1999). Pas in het midden van de jaren ‘90 kwam hierin een kentering en het thema ‘kwaliteit van de arbeid’ veroverde opnieuw de actualiteit. Uit diverse segmenten van de werknemerspopulatie komen immers signalen dat er een en ander fout loopt met die kwaliteit van het werk. Klachten over de toenemende werkdruk waren vrij recent nog de inzet van diverse sociale conflicten, terwijl er in de media meer dan tevoren aandacht was voor thema’s zoals stress en ‘burnout’ op het werk. Parallel met deze evoluties blijken de verwachtingen t.o.v. arbeid eveneens te zijn veranderd. Vooral de verwachting dat het werk inhoudelijk van goede kwaliteit moet zijn, nam gedurende de voorbije decennia in sterke mate toe (De Witte, 2000a). Na een periode van sociaal-economische crisis, waarin de kwantiteit van de tewerkstelling centraal stond, blijkt er zich nu (opnieuw) een periode aan te dienen, waarin de aandacht verschuift naar de kwaliteit van deze tewerkstelling.

74

Hans De Witte, Jeannine Hooge, Jan Vandoorne & Ignace Glorieux

Deze verschuiving in aandacht vertaalde zich vanzelfsprekend ook op beleidsvlak. Gedurende het voorbije decennium werd in België immers de ‘Wet op het welzijn van werknemers’ ingevoerd, waarin o.m. aandacht besteed wordt aan de ‘psychosociale belasting die door het werk wordt veroorzaakt’. Een dergelijk wetgevend initiatief impliceert dat men nood heeft aan indicatoren voor het ‘welzijn op het werk’. Het concept ‘arbeidstevredenheid’ (of ‘jobsatisfactie’) komt aan deze nood tegemoet. Arbeidstevredenheid kan immers omschreven worden als de “relatief stabiele affectieve evaluatie van het eigen werk (of specifieke deelaspecten ervan) en van de arbeidssituatie als geheel” (cf. Vogelaar, 1990; Spector, 1997). Daarmee peilt men dus naar de mate waarin men ‘zich goed voelt in de job die men uitoefent’, wat psychologisch gezien als een indicator kan worden beschouwd van het ‘welzijn op het werk’. Arbeidstevredenheid is wellicht het meest onderzochte aspect binnen de (arbeids- en organisatie)psychologie. Daarvoor zijn zowel humane als utilitaire redenen te geven. Beide redenen onderbouwen tevens de beleidsrelevantie van dit onderzoeksthema. Onderzoek naar de mate waarin werkenden tevreden zijn over hun werk is vooreerst om humanitaire redenen van belang. Werknemers hebben immers recht op een ‘goede’, humane behandeling, waarbij gegarandeerd wordt dat hun arbeid bijdraagt tot hun lichamelijk, geestelijk en sociaal welzijn. Dat de overheid hiervoor niet ongevoelig is, blijkt uit het invoeren van de hoger vermelde wetgeving over het welzijn op het werk. Deze wetgeving is echter ook ingegeven door utilitaire motieven. Het bewaken van het welzijn op het werk (en dus van de arbeidstevredenheid onder de werkenden) draagt immers bij tot een klimaat van sociale vrede. Dit is in het belang van zowel de overheid als werkgevers. In de literatuur wordt immers aangegeven dat jobsatisfactie met een hogere inzet van werknemers samenhangt, terwijl dissatisfactie kan leiden tot diverse vormen van contra-productief gedrag, zoals absenteïsme en de wens om van werk te veranderen (cf. Vogelaar, 1990; Spector, 1997). Om al deze redenen werd besloten om een onderzoeksluik te wijden aan deze problematiek1. Deze aandacht is tevens ingegeven door de vaststelling dat er over de arbeidstevredenheid van werknemers in Vlaanderen in het verleden weinig onderzoek werd verricht. Deze bijdrage heeft dan ook tot doel om deze onderzoekslacune op te vullen. Vier vragen staan erin centraal. 1. In hoeverre zijn werkenden tevreden over hun werk? Doen er zich op het niveau van de populatie ‘werknemers’ aanduidingen voor van specifieke problemen inzake het welzijn op het werk? 2. Welke specifieke aspecten beïnvloeden de globale arbeidstevredenheid? In hoeverre wordt de tevredenheid met het werk als geheel beïnvloed door bv. de perceptie van werkdruk of de (on)vrede met de verloning?

1. Deze bijdrage bevat de kernvaststellingen uit twee artikels, die werden uitgewerkt in het kader van de PBO-opdracht ‘Longitudinale analyse van culturele waarden in Vlaanderen – Houdingen attitudes en oriëntaties van Vlamingen t.o.v. arbeid’ (PBO98/60/61). Het eerste betreft een analyse van de arbeidstevredenheid; het tweede een analyse van (het voorkomen en de gevolgen van) jobonzekerheid.

Prettig werken

75

3. Doen er zich verschillen voor tussen deelcategorieën? Welke categorieën onder de werkenden zijn in meerdere of mindere mate tevreden over hun werk? 4. Heeft de tevredenheid met de eigen baan ruimere maatschappelijke (en zelfs politieke) consequenties? In hoeverre hangt de arbeidstevredenheid samen met de tevredenheid over andere aspecten van het leven, en eventueel zelfs met attitudes die politieke consequenties hebben? Vooraleer we deze vragen beantwoorden, gaan we eerst kort in op de data waarop de diverse analyses werden uitgevoerd.

2. Steekproef In deze bijdrage worden de data geanalyseerd van het APS-survey die in 1998 werd afgenomen. Vermits we ons hier toespitsen op de arbeidstevredenheid, werden natuurlijk enkel de werkenden voor de analyse weerhouden. Het betreft 758 personen. Een beschrijving van de steekproef naar achtergrondkenmerken werd opgenomen in bijlage 1. Daarbij werd tevens een vergelijking gemaakt met de populatie werkenden in het Vlaams Gewest. De steekproef omvat iets meer mannen dan vrouwen (59% versus 41%). De gemiddelde leeftijd van de werkenden is 38,6 jaar. Vooral de middengroep tussen 30 en 50 jaar is sterk vertegenwoordigd. De meeste werkenden hebben minimaal een diploma hoger secundair onderwijs (HSO) behaald. 37% van de steekproef heeft zelfs een diploma van het hoger onderwijs (al dan niet universitair). Iets meer dan een vierde van de steekproef is arbeider (28,3%). De bedienden maken 44% van de steekproef uit, terwijl hogere bedienden en kaderpersoneel ongeveer 14% vertegenwoordigen. Daarnaast omvat de steekproef nog 12,1% zelfstandigen. De steekproef sluit vrij goed aan bij de populatie werkenden in het Vlaams Gewest, wat de verdeling naar geslacht en leeftijd betreft (zie bijlage 1). Met betrekking tot beide achtergrondkenmerken is de steekproef dus representatief voor de populatie werkenden. De verdeling naar opleidingsniveau wijkt in zekere mate af van de verdeling in de populatie. Zoals wel vaker het geval is in survey-onderzoek zijn de laagst geschoolden in zekere mate ondervertegenwoordigd, terwijl de hoger geschoolden in lichte mate oververtegenwoordigd zijn in de steekproef. Deze verschillen zijn echter eerder beperkt, en concentreren zich in de meest extreme categorieën (hoogst en laagst) geschoolden. Bij gebrek aan populatiegegevens kan de verdeling van de steekproef naar beroepscategorie niet vergeleken worden met de verdeling in de bevolking.

3. Zijn werkenden tevreden over hun werk? De arbeidstevredenheid van werkenden kan op twee wijzen worden bevraagd (zie bv. Spector, 1997). Men kan de werkenden vragen om een globaal oordeel uit te spreken over het werk in zijn geheel. Daarnaast kan men tevens een aspectuele bevraging uitvoeren van de tevredenheid met diverse, afzonderlijke werkaspecten (bv. tevredenheid met het loon, de collega’s en de werktijden). In onderzoek aan het Hoger Instituut voor de Arbeid (HIVAKULeuven) werd een batterij van 13 items ontwikkeld, waarin beide bevragingswijzen worden gecombineerd (Hooge & De Witte, 1998).

76


Deze batterij werd aan het APS-survey van 1998 toegevoegd. Eerst worden 12 afzonderlijke werkaspecten aangeboden, waarbij de respondenten kunnen aangeven in hoeverre ze ermee tevreden zijn (beoordeling op een 5-puntenschaal, van ‘zeer tevreden’ over ‘noch tevreden, noch ontevreden’ tot ‘zeer ontevreden’). Daarna volgt dan een globale beoordeling van ‘het werk in zijn geheel’ op dezelfde 5-puntenschaal. Door eerst diverse deelaspecten van het werk te bevragen, wordt gepoogd om een zo volledig mogelijk beeld op te roepen van het werk dat men uitoefent. Bij het bevragen van de diverse deelaspecten van het werk werd aangesloten bij de vierdeling die over het algemeen gemaakt wordt bij het analyseren van de arbeidssituatie (Kompier & Marcelissen, 1991; Huys et al., 1997). De arbeidsinhoud verwijst naar de concrete taken die worden uitgevoerd, en omvat aspecten zoals de mate waarin men initiatief kan nemen en de mate waarin men kan bijleren tijdens de werkuren (3 items: items 2, 9 en 11 in tabel 1). De arbeidsomstandigheden verwijzen naar de fysieke omstandigheden waarin het werk wordt uitgevoerd (bv. is het belastend of gevaarlijk), en naar het voorkomen van werkdruk (2 items: items 8 en 12 in tabel 1). De arbeidsvoorwaarden hebben betrekking op de contractueel vastgelegde condities. Traditioneel onderscheidt men daarbij primaire (loon), secundaire (werktijden) en tertiaire (opleidings- en promotiemogelijkheden) arbeidsvoorwaarden. In totaal werden 5 items (4, 6, 7, 10 en 13 in tabel 1) geformuleerd m.b.t. dit werkaspect. De arbeidsverhoudingen tot slot hebben betrekking op de relaties met collega’s en hoger geschikten op het werk (2 items: items 1 en 5 in tabel 1). Tabel 1: Beoordeling van de arbeidstevredenheid in Vlaanderen (rijpercentages) In welke mate bent u tevreden met…?* 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.

uw collega’s de inhoud van uw job uw werk in zijn geheel de uurregeling waarin u werkt uw directe chef uw vakantieregeling uw werkzekerheid de fysieke werkomstandigheden de mate waarin u initiatief kunt nemen uw loon de mogelijkheden om bij te leren tijdens de werkuren de werkdruk uw kansen op promotie

Zeer Eerder Tussenin Eerder on- Zeer ontevreden tevreden tevreden tevreden 38,6 38,6 33,6 30,1 31,9 33,8 30,8 25,3

50,5 47,9 55,4 51,8 46,5 44,2 44,6 49,1

9,5 10,3 10,0 13,1 15,7 13,2 19,0 18,3

1,3 2,9 0,8 4,2 4,7 7,3 4,8 6,5

0,1 0,3 0,3 0,8 1,3 1,5 0,9 0,8

29,8

40,0

19,5

9,0

1,8

15,5 21,1

54,6 34,3

21,2 25,7

7,2 14,9

1,6 4,0

13,8 16,3

39,6 29,6

29,4 32,6

13,9 14,4

3,3 7,2

* Gerangschikt volgens het gemiddelde op het item. Dit gemiddelde wordt niet in deze tabel vermeld.

Prettig werken

77

Uit tabel 1 kan worden opgemaakt in welke mate de werkenden in Vlaanderen tevreden zijn over hun job en over diverse deelaspecten ervan. Globaal genomen komt uit tabel 1 een grote mate aan tevredenheid naar voor. Wanneer we de arbeidstevredenheid als indicator hanteren voor het welzijn op het werk, dan blijkt dit welzijn in Vlaanderen vrij hoog te liggen. Dit blijkt vooreerst uit de globale beoordeling van het uitgevoerde werk (item 3): haast 90% van de werkenden is (zeer tot eerder) tevreden over hun werk ‘in zijn geheel’. Slechts 1,1% is er (eerder of zeer) ontevreden over. De beoordeling van de diverse deelaspecten volgt dit globale patroon. De verdelingen van de antwoorden zijn in de meeste gevallen erg ‘scheef’: een overgrote meerderheid geeft aan tevreden te zijn, terwijl slechts een minderheid zich in ontevreden zin uitlaat. Toch is er in deze beoordelingen een zekere gradatie te bespeuren. Over de collega’s, de inhoud van de job en over de uurregeling waarin men werkt (items 1, 2 en 4), is een overgrote meerderheid (zeer) tevreden: de percentages variëren van 89% tot 82% tevredenen. Deze drie werkaspecten behoren dus tot de absolute top van aspecten waarover grote tevredenheid bestaat. Daarna volgt een ‘subtop’ van zes werkaspecten waarmee de tevredenheid nog steeds hoog is, al ligt het percentage tevredenen ditmaal ‘slechts’ tussen 78% en 70%. De tevredenheid met de directe chef en de vakantieregeling ligt het hoogst (items 5 en 6; 78% tevredenen). Daarna volgt de tevredenheid met de werkzekerheid en de fysieke werkomstandigheden (items 7 en 8; ongeveer 75% tevredenen). Met betrekking tot deze twee aspecten is echter haast 20% ‘noch tevreden, noch ontevreden’. Tot slot blijkt ongeveer 70% tevreden te zijn over de mate waarin men in het werk initiatief kan tonen en over het loon (items 9 en 10). Met betrekking tot deze twee laatste werkaspecten is ongeveer 20% van de respondenten ‘noch tevreden, noch ontevreden’, terwijl ditmaal ook ongeveer 10% zich (eerder) ontevreden toont. Na deze ‘subtop’ worden twee aspecten van het werk zichtbaar waarover de werkenden slechts ‘matig’ tevreden zijn. Vooreerst blijkt ‘slechts’ 55% tevreden te zijn over de mogelijkheden om bij te leren tijdens de werkuren (item 11). Een iets kleinere groep (53%) is tevreden over de werkdruk (item 12). Met betrekking tot deze twee werkaspecten scoort 26 à 29% van de respondenten in de neutrale middencategorie (‘noch tevreden, noch ontevreden’), terwijl bijna 20% zich ontevreden toont. In vergelijking tot de zojuist besproken werkaspecten suggereren deze beoordelingen dat er zich met betrekking tot deze werkaspecten in zekere mate een ‘welzijnsprobleem’ voordoet. Opvallend afwijkend is de beoordeling van het aspect ‘promotiekansen’. De tevredenheid over dit werkaspect ligt het laagst. Slechts 46% is tevreden over ‘de kansen op promotie’. Ongeveer 33% scoort ‘tussenin’, terwijl ditmaal haast 22% zich ontevreden noemt. Hier doet zich dus het meest uitgesproken ‘welzijnsprobleem’ voor. Wanneer we de zojuist besproken resultaten terugkoppelen naar de vier aspecten van de arbeidssituatie, dan blijken de respondenten in het algemeen tevreden over de arbeidsinhoud, arbeidsomstandigheden, arbeidsvoorwaarden en arbeidsverhoudingen van hun werk. Enkel over de mogelijkheid tot bijleren (arbeidsinhoud) en de werkdruk (arbeidsomstandigheden) wordt een zeker voorbehoud gemaakt, terwijl één aspect van de arbeidsvoorwaarden als controversieel wordt beoordeeld: de mogelijkheden tot promotie. Een fundamentele evaluatie van de tevredenheid met de vier deelaspecten van de arbeidssituatie is op basis van deze studie echter (nog) niet mogelijk. Daarvoor werden er wellicht per aspect te weinig items geformuleerd, waardoor de beoordeling nu te sterk afhankelijk is van het concrete werkaspect dat werd geselecteerd om een specifieke dimensie te vertegenwoordigen.

78


De hierboven besproken aspecten van de arbeidssituatie kunnen ook gecombineerd worden tot één betrouwbare schaal. Dit maakt het mogelijk om verder te werken met één totale score voor de arbeidstevredenheid van de respondenten2. Deze ‘totale score voor arbeidstevredenheid’ werd omgezet tot een 11-puntenschaal, die eenvoudig te interpreteren is (‘0’ drukt uit dat men maximaal ontevreden is, ‘10’ dat men maximaal tevreden is. Een ‘5’ vormt het neutrale middenpunt). De werkenden scoren gemiddeld 7,2 op deze 11-puntenschaal. De werkenden zijn dus vrij sterk tevreden over hun werk. Slechts 4% scoort lager dan 5 op de 11puntenschaal en is dus ontevreden over hun werk. Meer dan 50% scoort hoger dan 7 en vertoont een grote arbeidstevredenheid. De resultaten van deze ‘totale’ beoordeling bevestigen dus – vanzelfsprekend – de resultaten die hoger reeds werden vermeld met betrekking tot de aspectuele beoordeling van de arbeidstevredenheid.

4. Welke deelaspecten van de arbeidstevredenheid dragen bij tot de globale arbeidstevredenheid? Uit het voorgaande blijkt dat er zich tot op zekere hoogte verschillen voordoen in de tevredenheid over het werk: de tevredenheid over deelaspecten van het werk verschilt immers in zekere mate. Zo blijkt men vooral tevreden te zijn over de collega’s, over de werkinhoud en over de uurregeling, terwijl men – relatief gesproken – minder tevreden is over de mogelijkheden om bij te leren tijdens de werkuren, de werkdruk en – vooral – de promotiekansen. De vraag die de bovenstaande bevindingen oproepen, is of de tevredenheid met deze deelaspecten van doorslaggevend belang is bij het ‘bepalen’ van de globale arbeidstevredenheid. Draagt de tevredenheid over bv. de collega’s en de inhoud van het werk wel bij tot de globale (‘algemene’) arbeidstevredenheid? En verlaagt de relatieve onvrede over de mogelijkheden om bij te leren, de werkdruk en de promotiekansen deze globale arbeidstevredenheid? Meer in het algemeen stelt zich de vraag welke deelaspecten van de arbeidssituatie van doorslaggevend belang zijn voor de (globale) arbeidstevredenheid. Uit onderzoek in het kader van de Europese Waardenstudie blijkt immers dat werkenden vooral gaan werken om prettige sociale contacten aan te gaan en om een goed loon te verwerven (De Witte, 2000a). Aspecten zoals een goede vakantieregeling, goede promotiekansen en ‘niet te veel spanning’ worden daarbij van ondergeschikt belang beschouwd. Zijn goede sociale contacten en een goed loon dan belangrijker voor de globale tevredenheid over het werk, dan bijvoorbeeld de vakantieregeling of de promotiekansen? Hierboven werd reeds aangegeven dat de ‘arbeidstevredenheid’ bevraagd werd met 13 items. Twaalf van deze items hebben betrekking op deelaspecten van het werk (‘aspectuele bevraging’). Eén item peilde naar de globale arbeidstevredenheid (“in welke mate bent u tevreden met uw werk in zijn geheel?”). We kunnen dus nagaan welke specifieke aspecten van het

2. Uit vroeger onderzoek bij een steekproef van 888 voltijds werkenden, bleek dat we met de 13 items één concept meten, namelijk ‘arbeidstevredenheid’ (Hooge & De Witte, 1998). Op de itembatterij in dit onderzoek werd eveneens een factoranalyse uitgevoerd (principale componentenanalyse, varimaxrotatie), die aantoonde dat de 13 items ook ditmaal naar éénzelfde dimensie verwijzen. De 13 items konden in dit onderzoek eveneens worden opgeteld tot een betrouwbare schaal (Cronbach alpha = .84).

Prettig werken

79

werk de ‘algemene’ arbeidstevredenheid beïnvloeden. Het algemene item fungeert daarbij als afhankelijke variabele in een regressie-analyse, dat ‘voorspeld’ wordt door de overige items (de ‘predictoren’). Tabel 2 geeft het resultaat van deze analyse voor de totale groep geïnterviewden. Tabel 2. Welke deelaspecten van de arbeidstevredenheid beïnvloeden de tevredenheid met het werk in zijn geheel? (Resultaten van een regressie-analyse; totale groep respondenten) Tevredenheid met

Bêta-coëfficiënt

Arbeidsinhoud - Inhoud van uw job - Mogelijkheden om bij te leren - Initiatief kunnen nemen

.35 *** .04 .19 ***

Arbeidsomstandigheden - Fysieke omstandigheden - Werkdruk

.05 .08 *

Arbeidsvoorwaarden - Loon - Uurregeling - Vakantieregeling - Werkzekerheid - Kansen op promotie Arbeidsverhoudingen - Collega’s - Directe chef F-waarde Vrijheidsgraden R2

.18 *** .01 -.03 .00 .03

.12 *** .06 59,4 *** (12,633) .53

Coëfficiënten waarbij niets werd vermeld zijn niet significant; * .05>p>.01; ** .01>p>.001; *** p.001. Uit tabel 2 blijkt dat de tevredenheid met het ‘werk in zijn geheel’ door slechts vijf deelaspecten van de arbeidssituatie wordt beïnvloed. Vooral de tevredenheid met de arbeidsinhoud is daarbij belangrijk. Werknemers die tevreden zijn over hun werkinhoud en – in iets mindere mate – over de mate waarin ze initiatief kunnen nemen, zijn in sterkere mate tevreden over hun werk. Daarnaast speelt ook de tevredenheid met het loon een rol: zij die hierover meer tevreden zijn, tonen zich in sterkere mate tevreden over hun werk als geheel. Tot slot draagt ook de tevredenheid over de collega’s én – in mindere mate – de tevredenheid over de werkdruk bij tot het vergroten van de globale arbeidstevredenheid. Zowel de arbeidsinhoud als de arbeidsomstandigheden, arbeidsvoorwaarden en arbeidsver-

80


houdingen spelen dus een rol bij het ‘bepalen’ van de tevredenheid met het werk in zijn geheel: als de werkenden tevreden zijn over de inhoud van hun job, over het initiatief dat ze kunnen nemen, over het loon, de collega’s en de werkdruk, dan zal dit een positieve invloed hebben op de globale tevredenheid met hun werk. Deze vijf aspecten van het werk hebben samen ook heel wat verklaringskracht: 53% van de verschillen in tevredenheid worden door deze deelaspecten verklaard. Het vergelijken van deze resultaten met deze uit de vorige paragraaf, leidt tot enkele opvallende vaststellingen. Over de kansen op promotie en over de mogelijkheden om bij te leren tijdens de werkuren, waren de respondenten relatief gesproken minder tevreden. Deze aspecten blijken echter niet bij te dragen tot de tevredenheid met het werk in zijn geheel. De eerder beperkte tevredenheid over de werkdruk blijkt daarentegen wel belangrijk. De tevredenheid over de werkdruk verhoogt immers de globale arbeidstevredenheid, al is de bijdrage van dit arbeidsaspect toch eerder bescheiden. In de vorige paragraaf werd aangegeven dat de werkenden vooral tevreden zijn over hun collega’s en over de inhoud van hun werk. Uit de resultaten in tabel 2 blijkt dat deze twee aspecten tevens belangrijk zijn voor de globale arbeidstevredenheid. De resultaten liggen tevens in lijn van de vaststellingen die uit de Europese Waardenstudie naar voor komen. Daarbij wordt immers vastgesteld dat men in eerste instantie gaat werken om (goede) sociale contacten én een goed loon te verwerven. Beide aspecten blijken inderdaad bij te dragen tot de globale arbeidstevredenheid. Toch nuanceren de hogervermelde resultaten deze rangorde. Aspecten die naar de arbeidsinhoud verwijzen blijken immers belangrijker bij het bepalen van de globale arbeidstevredenheid. Werknemers blijken zich hier in iets mindere mate van bewust. Werkinhoudelijke aspecten worden door werknemers immers pas in tweede orde vermeld wanneer hen gevraagd wordt waarom ze gaan werken (De Witte, 2000a). De resultaten van deze studie suggereren echter dat de tevredenheid met het werk in zijn geheel vooral samenhangt met de inhoud van het uitgeoefende werk, en slechts in tweede instantie met bijvoorbeeld het loon. In het voorgaande stond de volledige groep werkenden centraal. Het is echter mogelijk dat de vaststellingen uit tabel 2 genuanceerd moeten worden, wanneer we de totale groep werkenden opsplitsen naar een aantal bevolkingscategorieën. Zo wordt bv. vaak gesteld dat vrouwen in sterkere mate dan mannen geïnteresseerd zijn in de extrinsieke arbeidskenmerken van hun job – zoals een goede uur- en vakantieregeling – die de combinatie met de gezinsverantwoordelijkheid vergemakkelijken (Elchardus & Glorieux, 1994). Anderzijds gaat men er vanuit dat het soort job en dus ook de intrinsieke arbeidskenmerken – zoals de jobinhoud en het kunnen nemen van initiatief – belangrijker geacht worden door mannen, omdat het werk bij hen meer centraal staat in de vorming van een sociale identiteit (Glorieux, 1995). Het leek ons daarom interessant om na te gaan in welke mate de tevredenheid met de afzonderlijke werkaspecten een rol speelt in de algemene arbeidstevredenheid. Om dit na te gaan, werden de regressie-analyses overgedaan voor een aantal bevolkingscategorieën afzonderlijk. Deze analyses hebben vooral een explorerend karakter. Tabel 3 bevat de resultaten van deze analyses voor twee demografische variabelen: geslacht en leeftijd.

.16 *** .05 -.03 .06 .02

.13 ** .11 *

Arbeidsvoorwaarden - Loon - Uurregeling - Vakantieregeling - Werkzekerheid - Kansen op promotie

Arbeidsverhoudingen - Collega’s - Directe chef 32,1 *** (12,252) .60

.11 * -.02

.21 *** -.02 -.04 -.08 .04

.03 .06

.49 *** 01 .22 ***

Vrouwen

16,8 *** (12,142) .59

.05 .14 *

.18 ** -.09 .11 -.08 -.04

.05 .09

.38 *** -.05 .31 ***

≤ 29 jaar

21,0 *** (12,202) .55

.16 ** .03

.17 ** .16 ** -.09 -.06 .08

.06 -.03

.37 *** .08 .17 **

30-39 jaar

16,2 *** (12,165) .54

.20 ** .03

.20 *** -.07 -.07 .12 .00

.04 .11

.32 *** .04 .17 **

40-49 jaar

Coëfficiënten waarbij niets werd vermeld zijn niet significant; * .05>p>.01; ** .01>p>.001; *** p.001.

31,0 *** (12,368) .50

.07 .11 *


F-waarde Vrijheidsgraden R2

.26 *** .06 .15 ***

Mannen


Tevredenheid met

10,3 *** (12,85) .59

-.03 .16

.10 .04 .04 .11 .04

.19 * .19 *

.16 .02 .19

≥50 jaar

Tabel 3: Welke deelaspecten van de arbeidstevredenheid beïnvloeden de tevredenheid met het werk in zijn geheel? Resultaten opgesplitst naar geslacht en leeftijd (bêta-coëfficiënten na regressie-analyse).

Prettig werken 81

82


Uit tabel 3 komt vooreerst naar voor dat er zich in zekere mate verschillen voordoen tussen mannen en vrouwen. De globale arbeidstevredenheid wordt bij vrouwen beïnvloed door de tevredenheid met vier deelaspecten: de inhoud van het werk, de mate waarin ze initiatief kunnen nemen, het loon en de collega’s. Dezelfde werkaspecten zijn belangrijk bij mannen, doch bij vrouwen is de tevredenheid met de arbeidsinhoud opvallend belangrijker dan bij mannen. De vaststelling dat de (tevredenheid met de) inhoud van het werk bij vrouwen in sterkere mate tot hun globale arbeidstevredenheid bijdraagt dan bij mannen, is verrassend. Het nuanceert in ieder geval de ruim verspreide stelling dat vrouwen een meer extrinsieke arbeidsoriëntatie hebben dan mannen. Bij mannen komen er nog twee additionele bronnen van tevredenheid bij. Enkel bij hen speelt de tevredenheid over de werkdruk en over de directe chef een rol bij het ‘bepalen’ van de globale arbeidstevredenheid. Bij mannen spelen dus meer deelaspecten een rol dan bij vrouwen. Toch hebben de deelaspecten bij de vrouwen een grotere verklaringskracht dan bij de mannen (R2 is respectievelijk .60 en .50). Dit komt vooral door de sterke impact van de (tevredenheid over de) arbeidsinhoud bij vrouwen. Naargelang de leeftijd van de werkenden verschuiven de elementen die belangrijk zijn voor de algemene arbeidstevredenheid in zekere mate. Voor de leeftijdsgroepen jonger dan 50 jaar is de (tevredenheid met de) inhoud van de job de belangrijkste factor die hun globale arbeidstevredenheid verhoogt. Opvallend is wel dat dit aspect bij de 50-plussers geen significante bijdrage tot de algemene arbeidstevredenheid toont. Voor deze leeftijdsgroep zijn enkel de fysieke werkomstandigheden en de werkdruk nog van tel om (on)tevreden te zijn met hun werk. Deze oudere leeftijdsgroep vertoont op het eerste gezicht dus tekenen van (fysieke of mentale) ‘vermoeidheid’: vooral de arbeidsomstandigheden wegen door in hun welzijn op het werk3. Ook de jongste leeftijdsgroep legt eigen accenten. Zij beklemtonen in sterkere mate dan de overige leeftijdsgroepen het aspect ‘initiatief kunnen nemen’, terwijl ze de enige leeftijdsgroep zijn waarbij ook de tevredenheid met de directe chef een rol speelt. Het feit dat vooral jongeren deze twee aspecten benadrukken, verwijst wellicht naar de drang naar meer autonomie bij deze werknemersgroep, die bij het begin van hun loopbaan weinig ruimte heeft voor initiatief en onder strikte controle van een directe chef werkt. De middenleeftijdsgroepen leggen eveneens een apart accent. Voor hen spelen dezelfde factoren een rol als bij de jongeren, doch ze vullen deze aan met twee extra werkaspecten. Voor de 30- tot 40-jarigen is de tevredenheid met de uurregeling een aspect dat de globale arbeidstevredenheid bepaalt. Dit verwijst ongetwijfeld naar de verzuchting van velen in deze levensfase naar een goed evenwicht tussen het werk en het gezinsleven. Opvallend is tevens dat de 30 t.e.m. 49-jarigen de enige leeftijdscategorieën zijn waarin de tevredenheid met de collega’s bijdraagt tot de globale arbeidstevredenheid. Blijkbaar is dit aspect van de arbeidsverhoudingen minder relevant voor de jongere en oudere leeftijdscategorieën. De verklaringskracht van de verschillende deelanalyses is ongeveer even groot voor de diverse leeftijdsgroepen.

3. De beperkte omvang van deze groep (n = 85 in deze analyse) noopt echter tot voorzichtigheid bij het interpreteren van deze resultaten.

.14 * .07 -.02 .00 -.02

.02 -.02

Arbeidsvoorwaarden - Loon - Uurregeling - Vakantieregeling - Werkzekerheid - Kansen op promotie

Arbeidsverhoudingen - Collega’s - Directe chef .15 *** .05

.19 *** .01 -.02 -.03 .02

.03 .09

.46 *** .00 .20 ***

Bedienden

.28 *** .05

.27 ** -.05 -.12 -.01 .09

.05 .08

.37 *** -.09 .19 *

Hogere bedienden en kaders

.00 .31

.46 ** .06 -.24 .15 -.16

-.12 -.03

.12 .26 .18

Zelfstandigen

.13 .10

.21 ** -.01 -.11 .04 .08

.12 -.07

.18 * .11 .32 ***

LO/LSO

.14 ** .07

.16 ** .00 -.11 * .01 -.05

.04 .14 **

.41 *** .04 .14 *

HSO

.10 * .01

.22 *** .01 .07 -.02 .11 *

.08 .08

.39 *** -.02 .19 ***

HO

Coëfficiënten waarbij niets werd vermeld zijn niet significant; * .05>p>.01; ** .01>p>.001; *** p.001.

13,2 *** 36,7 *** 11,0 *** 4,5 *** 13,6 *** 23,8 *** 28,0 *** (12,168) (12,290) (12,84) (12,36) (12,112) (12,263) (12,229) .48 .60 .61 .60 .59 .52 .59

.17 * .08


F-waarde Vrijheidsgraden R2

.23 ** .10 .25 **

Arbeiders


Tevredenheid met

Tabel 4: Welke deelaspecten van de arbeidstevredenheid beïnvloeden de tevredenheid met het werk in zijn geheel? Resultaten opgesplitst naar beroepscategorie en opleidingsniveau (bêta-coëfficiënten na regressie-analyse).

Prettig werken 83

84


In tabel 4 worden de resultaten weergegeven van de afzonderlijke analyses naar beroepscategorie en naar opleidingsniveau. Voor de analyse naar beroepscategorie werden de ongeschoolde en geschoolde arbeiders in één groep samengenomen. Ook de zelfstandigen werden met de landbouwers en de vrije beroepen tot één groep samengevoegd. Op deze manier waren alle groepen voldoende groot om regressie-analyses uit te voeren. Bij de arbeiders wordt de globale arbeidstevredenheid beïnvloed door (de tevredenheid met) vier werkaspecten: met het kunnen nemen van initiatief, met de inhoud van de job, met de fysieke arbeidsomstandigheden en met het loon. In vergelijking met de overige beroepscategorieën valt daarbij dus het grotere belang op van het aspect ‘initiatief kunnen nemen’, terwijl de aspecten ‘arbeidsinhoud’ en ‘loon’ juist iets minder belangrijk zijn. De factor ‘fysieke werkomstandigheden’ is enkel bij de arbeiders belangrijk. Deze omstandigheden zijn bij deze groep werkenden wellicht ook de meest zware. Bij de bedienden komt de tevredenheid met de inhoud van de job op de eerste plaats. Dit werkaspect weegt bij hen zwaarder door dan bij de andere beroepsgroepen. De tevredenheid met het kunnen nemen van initiatief komt hier op de tweede plaats. De tevredenheid met het loon draagt in bijna dezelfde mate bij tot de algemene arbeidstevredenheid. Tot slot dragen ook de collega’s bij tot de tevredenheid met het werk in zijn geheel. Dit werkaspect blijkt enkel typerend te zijn voor de bedienden. Bij de hogere bedienden en kaderleden is het patroon nog iets verschillend. Dezelfde deelaspecten spelen een rol, maar de volgorde is ditmaal anders. Bij deze groep draagt ook de (tevredenheid met de) arbeidsinhoud het sterkst bij tot de algemene arbeidstevredenheid, ditmaal echter gevolgd door (de tevredenheid met) de collega’s en het loon. Beide deelaspecten zijn voor deze beroepscategorie sterkere ‘determinanten’ van de algemene arbeidstevredenheid dan bij de ‘gewone’ bedienden. De tevredenheid met het kunnen nemen van initiatief komt als determinant voor de algemene arbeidstevredenheid ‘slechts’ op de vierde plaats. Bij de zelfstandigen speelt slechts één element een significante rol, namelijk de tevredenheid met het loon4. Genoeg verdienen is wellicht de belangrijkste kopzorg van deze beroepsgroep. De meest opvallende verschillen tussen de diverse beroepscategorieën doen zich dus voor met betrekking tot het belang dat de arbeidsinhoud en het loon hebben bij het bepalen van de algemene arbeidstevredenheid. De voldoening met de inhoud van het werk draagt vooral bij de bedienden en de kaderleden bij tot de algemene arbeidstevredenheid. Dit verschil ligt in de lijn van de vaststelling dat vooral deze werknemersgroepen gemotiveerd zijn door werkintrinsieke factoren, zoals de arbeidsinhoud (bv. De Witte, 1990 & 2000a). De overige vaststellingen contrasteren echter met datgene wat men vanuit voorgaand onderzoek zou kunnen verwachten. De (tevredenheid met de) mate waarin men initiatief kan nemen, blijkt immers iets belangrijker te zijn voor arbeiders dan voor bedienden, terwijl arbeiders uit onderzoek juist in sterkere mate als werkextrinsiek gemotiveerd naar voor komen (bv. De Witte, 1990 & 2000a). Uit tabel 4 blijkt echter dat bij de arbeiders de tevredenheid met het werkintrinsieke aspect ‘initiatief kunnen nemen’ in iets sterkere mate bijdraagt tot de algemene arbeidstevredenheid. Tot slot levert ook de tevredenheid met het loon opvallende – en

4. Bemerk echter dat ook deze groep erg beperkt is in omvang (n = 36 in deze analyse), waardoor ook deze resultaten met de nodige voorzichtigheid moeten worden geïnterpreteerd.

Prettig werken

85

verrassende – vaststellingen op. De tevredenheid met het loon blijkt vooral bij de hogere bedienden en kaderleden (en in nog sterkere mate bij de zelfstandigen) bij te dragen tot de globale arbeidstevredenheid. Dit is in mindere mate het geval bij arbeiders. Ook dit contrasteert met de bevindingen van voorgaand onderzoek, waaruit blijkt dat arbeiders in sterkere mate gaan werken omwille van het inkomen. Blijkbaar werkt de tevredenheid met dit loon voor arbeiders toch niet in dezelfde mate door in hun globale arbeidstevredenheid, in vergelijking tot bedienden. De verschillen die we vinden tussen de diverse beroepscategorieën stemmen overeen met de verschillen die zich laten optekenen wanneer de totale groep wordt opgesplitst volgens het opleidingsniveau. Omwille van het kleine aantal werkenden met maximaal een diploma Lager Onderwijs, hebben we deze groep bij de werkenden met een diploma van het Lager Secundair Onderwijs gevoegd. Vooral met betrekking tot de ‘arbeidsinhoud’ doen zich duidelijke accentverschillen voor tussen de verschillende opleidingsniveau’s. Het belang van de tevredenheid met de inhoud van de job voor de algemene werktevredenheid, is groter bij de hogere opleidingsniveaus, terwijl het belang van het aspect ‘initiatief kunnen nemen’ juist groter is bij de lager geschoolden. Daardoor komt de tevredenheid met het kunnen nemen van initiatief voor de lager geschoolden op de eerste plaats, vóór de tevredenheid met het loon en de jobinhoud. Voor de werkenden met een diploma van het Hoger Secundair Onderwijs komt de tevredenheid met de jobinhoud op de eerste plaats, vóór de tevredenheid met het loon en met het kunnen nemen van initiatief. Specifiek voor deze categorie is de additionele invloed van de tevredenheid met de collega’s en met de werkdruk5. De resultaten voor de hoogst geschoolden liggen in de lijn van deze voor de respondenten met een diploma van het Hoger Secundair Onderwijs. Opvallend is ditmaal dat er zich geen effect voordoet van de werkdruk. Specifiek voor de groep met een diploma van het Hoger Onderwijs is het effect van de tevredenheid met de geboden promotiekansen. Deze categorie is de enige waarbij dit werkaspect een (zwakke) rol speelt bij het verhogen van de globale arbeidstevredenheid. Onze analyses voor een aantal subcategorieën van de invloed van de tevredenheid over diverse aspecten van het werk op de algemene arbeidstevredenheid, leiden tot een aantal vrij verrassende vaststellingen. Een aantal van die vaststellingen wordt wellicht beter begrijpbaar als we verschillende werkaspecten als ‘verzuchtingen’ beschouwen. In die zin kan men stellen dat de tevredenheid met wat niet evident is – en voor velen een ‘verzuchting’ blijft – in sterkere mate bijdraagt tot de algemene tevredenheid. Precies omdat het niet evident is dat jongere werknemers, arbeiders en lager geschoolden ‘initiatief’ mogen nemen op hun werk, mogen diegenen die wel initiatief kunnen nemen zich bijzonder gelukkig prijzen. Hoger geschoolden, hogere bedienden en kaderleden daarentegen vinden het evident dat ze in hun job initiatief kunnen nemen en zien dit dan ook niet als een aspect dat bijdraagt tot de algemene jobtevredenheid. Hetzelfde mechanisme verklaart wellicht gedeeltelijk de belangrijke rol die de jobinhoud speelt voor de algemene werktevredenheid van vrouwen, al nuanceert

5. Daarnaast doet zich ook een zwak negatief effect voor van de tevredenheid met de vakantieregeling: een lagere tevredenheid met dit werkaspect verhoogt de globale arbeidstevredenheid. Dit resultaat is moeilijk te interpreteren en berust misschien op een artefact.

86


deze bevinding toch ook de stelling dat vrouwen een minder intrinsieke arbeidsoriëntatie hebben dan mannen. De vaststelling dat bij hogere bedienden en kaderleden de tevredenheid met de verloning belangrijk is voor de algemene arbeidstevredenheid, nuanceert daarentegen de intrinsieke arbeidsoriëntatie die verondersteld wordt bij de hogere beroepsgroepen. Het toenemend belang dat deze beroepscategorieën hechten aan extra-legale voordelen en aan statussymbolen (zoals bedrijfswagen, GSM, laptop, bedrijfsreizen,…) strookt met deze bevinding.

5. Verschillen de werkenden in arbeidstevredenheid? Onze derde onderzoeksvraag betreft de vraag of er categorieën onder de werkenden zijn die meer (of minder) tevreden zijn over hun werk. In de literatuur worden verschillen gerapporteerd tussen diverse subgroepen binnen de werkenden. Zo wordt frequent vastgesteld dat de arbeidstevredenheid hoger is bij de hogere beroeps- en opleidingscategorieën (zie bv. Veenhoven, 1984: 226-227). Zelfstandigen scoren eveneens hoger inzake hun arbeidstevredenheid (Claes, 1982). Ook met de leeftijd wordt vaak een samenhang vastgesteld: oudere werknemers zijn meestal meer tevreden met hun werk dan jonge werknemers (zie bv. Spector, 1997: 25-26). Om dit te onderzoeken werden (bivariate en multivariate) variantie-analyses uitgevoerd. Daarbij werd nagegaan of de score op de ‘totale schaal voor arbeidstevredenheid’6 verschilt in functie van de diverse achtergrondkenmerken van de werkenden (bv. hun geslacht, leeftijd of beroepscategorie). Opvallend was dat er daarbij geen significante verschillen aan het licht kwamen. Zo zijn mannen en vrouwen even tevreden over hun werk. Hetzelfde geldt voor jongeren en ouderen, of arbeiders en bedienden. Wanneer de afzonderlijke items worden geanalyseerd, dan komen er wel een aantal verschillen naar voor. Vooral de verschillen tussen de diverse beroepscategorieën vallen daarbij op. Zo blijken arbeiders iets minder tevreden te zijn over hun arbeidsinhoud, hun mogelijkheden om bij te leren tijdens het werk en de mate waarin ze initiatief kunnen nemen. Deze aspecten zijn voor hen echter wel belangrijk, vermits ze bijdragen tot het verhogen van hun globale arbeidstevredenheid (cf. vorig onderdeel). Arbeiders zijn tevens iets minder tevreden over hun fysieke arbeidsomstandigheden en over met hun kansen op promotie. De hogere bedienden en kaderleden zijn dan weer iets minder tevreden over hun werkdruk. Bij de beoordeling van ‘het werk in zijn geheel’ tonen vooral de zelfstandigen zich iets meer tevreden. Deze verschillen zijn meestal echter niet erg groot. Blijkbaar heffen deze tendensen elkaar op, wanneer de diverse items gecombineerd worden tot één schaal. Het is niet geheel duidelijk waarom dit zo is, vermits in gelijkaardig onderzoek in regel wél verschillen gevonden worden wanneer dergelijke ‘totale scores’ worden geanalyseerd (zie bv. Spector, 1997; Hooge & De Witte, 1998). Bij de analyses van de verschillen inzake arbeidstevredenheid werd tevens nagegaan in hoeverre er zich een samenhang voordoet met de mate waarin men zich zeker voelt over het behoud van de eigen baan (‘gepercipieerde jobonzekerheid’). Dit bleek inderdaad het geval te zijn. Vermits het hier een subjectief gegeven betreft i.p.v. een ‘objectief’ achtergrondkenmerk (zoals bv. het geslacht), gaan we hieronder dieper in op de samenhang tussen arbeidstevredenheid en jobonzekerheid. 6. Het betreft de schaal waarbij de 13 afzonderlijke items om de arbeidstevredenheid te meten werden opgeteld.

Prettig werken

87

6. Over de maatschappelijke gevolgen van arbeidstevredenheid en jobonzekerheid Het zich door werkloosheid bedreigd voelen, wordt in de onderzoeksliteratuur omschreven als ‘jobonzekerheid’ (zie bv. Van Vuuren, 1990; Hartley et al., 1991). Recente evoluties op de arbeidsmarkt onderstrepen de relevantie van onderzoek naar dit thema. Herstructureringen, bedrijfssluitingen en de toename van tijdelijke arbeidscontracten (Steunpunt WAV, 1999) kunnen immers de gevoelens van jobonzekerheid verhoogd hebben. Daarom exploreren we in dit onderdeel de consequenties van dit fenomeen voor de tevredenheid en voor ruimere maatschappelijke opvattingen van werkenden. Vorig onderzoek heeft alvast aangetoond dat jobonzekerheid samengaat met een lager welbevinden en een lagere arbeidstevredenheid (zie bv. De Witte, 1994, 1999 & 2000a; Elchardus et al., 1996). Minder is geweten over de samenhang tussen jobonzekerheid en maatschappelijke houdingen. Dit leidt tot volgende onderzoeksvragen: 1. Welke samenhang is er tussen jobonzekerheid en de arbeids- en levenstevredenheid? Vertaalt jobonzekerheid zich in onvrede over het werk? Uit zich dit ook in een algemene ontevredenheid: tast jobonzekerheid met andere woorden de ruimere levenstevredenheid van werknemers aan? 2 Welke zijn de ruimere maatschappelijke consequenties van jobonzekerheid? Is er een verband tussen jobonzekerheid en de voorkeur voor rechts-extremisme? Jobonzekerheid kunnen we, in navolging van Van Vuuren (1990) omschrijven als de ‘bezorgdheid over het voortbestaan van de arbeidsplaats’. Centraal in deze subjectieve perceptie staat de onzekerheid over de toekomst: voor de betrokkenen is het onduidelijk of men effectief zal ontslagen worden of niet. In de APS98-vragenlijst werd jobonzekerheid via één item gemeten: ‘Wanneer u aan uw job denkt, hoe dikwijls vreest u ervoor dat u uw werk zal verliezen door faillissement of ontslag?’. De respondenten konden antwoorden met: ‘vaak’, ‘soms’, ‘zelden’ of ‘nooit’. Uit de resultaten blijkt dat 46,5% van de respondenten zich ‘nooit’ met werkloosheid bedreigd voelen, terwijl dit voor 24,4% ‘zelden’ het geval is. Voor 22,6% geldt dat ze zich ‘soms’ met werkloosheid bedreigd voelen, terwijl dit voor 6,5% ‘vaak’ het geval is. De interpretatie van deze cijfers is een kwestie van het ‘volle of lege glas’. De minimalistische interpretatie benadrukt dat dit fenomeen slechts 6,5% van de werkenden treft. Omgerekend naar de populatie werkenden in het Vlaams Gewest betreft deze ‘minimalistische’ interpretatie toch haast 155.000 personen7. De maximalistische interpretatie – het percentage dat zich ooit jobonzeker heeft gevoeld – stelt dat méér dan helft van de werkende Vlamingen (met name 53,5%)8 het gevoel van jobonzekerheid kent. Het fenomeen ‘jobonzekerheid’ blijkt echter te bestaan, welke interpretatie men ook voorstaat. Het is daarom relevant om de consequenties van dit fenomeen te exploreren.

7. Berekend op basis van de Steekproefenquête Beroepsbevolking in het Vlaams Gewest in 1998 (N = 2.370.553 werkenden, zie bijlage 1). 8. De Vrind99-enquête suggereert dat het percentage ‘jobonzekeren’ het jaar erop daalde, van 29,1% in 1998 tot 17,4% in 1999 (Vrind99, 2000: 15). De vraagformulering werd tussen beide bevragingsrondes echter gewijzigd, wat de vergelijking tussen beide meetmomenten bemoeilijkt.

88


6.1 Jobonzekerheid en (on)tevredenheid Jobonzekerheid houdt dus de perceptie in dat men de huidige job kan verliezen. In onze maatschappij, waarin werk een centrale rol vervult voor sociale integratie en erkenning, is het niet verwonderlijk dat jobonzekerheid het welbevinden aantast. Het ‘latente deprivatie model’ van Jahoda (1982) stelt dat arbeid niet enkel een bron van inkomen vormt, doch tevens vervult voor het individu. Arbeid zorgt onder meer voor sociale contacten, structureert de tijd, schept ontwikkelingskansen en geeft status. Arbeid vormt dus een belangrijke ‘sleutel’ tot maatschappelijke participatie (zie ook: Lagrou, 1986 & 1997; Elchardus & Glorieux, 1995; Glorieux, 1995). De dreiging met werkloosheid betekent de potentiële frustratie van de diverse noden waarin werk voorziet. Jobonzekerheid betekent tevens onvoorspelbaarheid en oncontroleerbaarheid (De Witte, 1996). Dit gebrek aan zicht op wat er in de toekomst kan gebeuren en de machteloosheid tegenover deze dreiging, vormen belangrijke componenten die het welbevinden negatief beïnvloeden (Elchardus et al., 1996; De Witte, 1999). Uit de onderzoeksliteratuur blijkt dan ook dat jobonzekerheid samengaat met een lagere arbeidstevredenheid en een lager welbevinden (De Witte, 1999 & 2000b). Longitudinaal onderzoek toont aan dat deze vaststelling causaal kan worden geïnterpreteerd: jobonzekerheid veroorzaakt een verlaging van het welzijn en de arbeidstevredenheid. De opname van de totale schaal voor arbeidstevredenheid in de APS98-enquête laat toe om deze samenhang te analyseren bij een representatief staal van de Vlaamse bevolking. Jobonzekerheid gaat inderdaad samen met een lagere score op de totale schaal voor arbeidstevredenheid (r = -.34; P < .001). Wie zich niet zeker voelt over het behoud van zijn of haar job (samenvoeging van de categorieën ‘vaak’ en ‘soms’), scoort lager op de totale schaal voor arbeidstevredenheid: zij scoren 6,6 tegenover 7,5 bij de werkenden die zich wel zeker voelen over hun job (samenvoeging van de categorieën ‘zelden’ en ‘nooit’). Uit de correlaties met de diverse deelaspecten van de totale schaal blijkt – niet verwonderlijk – dat jobonzekerheid vooral samengaat met onvrede over de werkzekerheid. Ook de andere aspecten van het werk lijden echter onder jobonzekerheid. Zo is ook de tevredenheid met de inhoud van de job en met de mogelijkheid om initiatief te nemen lager bij hen die zich onzeker voelen over hun baan. Deze samenhangen zijn wel minder sterk. Uit onderzoek in België blijkt dat jobonzekerheid tevens samenhangt met een lagere levenstevredenheid en met lagere geluksgevoelens (De Witte, 2000a). Zou jobonzekerheid dan ook samengaan met een meer algemene ontevredenheid? Tast onzekerheid over de job m.a.w. de tevredenheid met bredere levensdomeinen aan, zoals de tevredenheid met de woning, de buurt, het inkomen, de levensstandaard, de vrije tijd, gezondheidstoestand en sociale contacten? In de APS98-enquête werd eveneens een aspectuele meting opgenomen om deze ‘algemene tevredenheid’ te meten. Dit wil zeggen dat gepeild wordt naar de tevredenheid met verschillende aspecten uit het leven van de respondent, zoals hoger opgesomd. Met deze afzonderlijke aspecten kon een betrouwbare schaal worden gemaakt. Jobonzekerheid hangt significant samen met deze ‘algemene tevredenheidsschaal’ (r = -.22; P < .001). Vooral de tevredenheid met werkgebonden aspecten hangt negatief samen met jobonzekerheid: de tevredenheid met bv. het inkomen, de levensstandaard en – vanzelfsprekend – het werk, ligt lager onder hen die zich onzeker voelen over hun baan. Maar ook andere aspecten ‘buiten’ de wereld van de arbeid hebben eronder te lijden. Zo ligt ook de tevre-

Prettig werken

89

denheid met de woning, met het besteden van de vrije tijd of met sociale contacten lager onder de werkenden die zich bedreigd voelen door werkloosheid.

6.2 Jobonzekerheid, etnocentrisme en de voorkeur voor een extreem-rechtse partij Heeft jobonzekerheid ook ruimere maatschappelijke consequenties? Eerder zagen we al dat jobonzekerheid de arbeidstevredenheid en de ruimere levenstevredenheid aantast. Is er ook een verband met de maatschappelijke houdingen en met stemgedrag? Meer specifiek willen we in deze bijdrage exploreren of er een samenhang is tussen jobonzekerheid, negatieve houdingen ten aanzien van migranten en de voorkeur voor een extreem-rechtse partij (het Vlaams Blok). Uit eerder onderzoek blijkt dat de confrontatie met werkloosheid een rol kan spelen bij het tot stand komen van extremistisch stemgedrag (Elchardus et al., 1996). Een analyse van deze problematiek bij werknemers van enkele bedrijven legde zelfs de causale keten bloot via dewelke jobonzekerheid aanleiding kan geven tot de voorkeur voor een extreem-rechtse partij (De Witte & Haesen, 1998). Daarom lijkt het zinvol om de impact van jobonzekerheid op de houding ten opzichte van migranten en de partijvoorkeur te analyseren bij een representatief staal van de Vlaamse bevolking. Theoretisch kader In deze analyse wordt getracht twee onderzoekstradities te integreren. Enerzijds is er het onderzoek naar de consequenties van jobonzekerheid voor de arbeidstevredenheid en de ruimere levenskwaliteit van de werknemers. Anderzijds is er het onderzoek naar etnocentrisme en de samenhang met extreem-rechts stemgedrag. In de voorgaande paragrafen werd reeds gewezen op de negatieve gevolgen van jobonzekerheid voor de arbeidstevredenheid en de ruimere levenstevredenheid. Dit werd toegeschreven aan het onvoorspelbare en oncontroleerbare karakter van jobonzekerheid (De Witte, 1999). De onvoorspelbaarheid betekent dat het onduidelijk is wat er in de toekomst staat te gebeuren. We kunnen dus verwachten dat jobonzekerheid ook een impact zal hebben op het toekomstperspectief van de betrokken individuen. Daarnaast is er het onderzoek naar de band tussen etnocentrisme en de voorkeur voor een extreem-rechtse politieke partij (in casu het Vlaams Blok). Uit dit onderzoek komt steevast naar voor dat de voorkeur voor het Vlaams Blok in hoofdzaak ‘bepaald’ wordt door negatieve houdingen ten aanzien van vreemdelingen (Billiet & De Witte, 1995; De Witte & Verbeeck, 2000). Deze houdingen zijn een gevolg van een proces van sociale contra-identificatie (Eisinga & Scheepers, 1989). De theorie van de sociale (contra-) identificatie gaat ervan uit dat mensen streven naar een positieve sociale identiteit. Dit kan bereikt worden via twee processen: sociale identificatie met de ‘in’-groep, waarbij men op selectieve wijze positief gewaardeerde kenmerken van de eigen groep benadrukt, en via contra-identificatie met een ‘out’-groep, waarvan men op selectieve wijze negatief gewaardeerde karakteristieken in de verf zet. Deze laatste vorm, contra-identificatie met een out-groep, wordt in de hand gewerkt door gevoelens van anomie (Srole, 1956). Een utilitair individualistische ingesteldheid kan als een uiting van dit achterliggende concept worden geïnterpreteerd (Billiet & Loosveldt, 1998). Het utilitair individualisme heeft betrekking op het ongeremd nastreven van persoonlijke belangen en succes, zonder al te veel rekening te houden met anderen (Elchardus & Heyvaert, 1990). Onderzoek toont aan dat utilitair individualisme een vrij sterk effect heeft op de houding tegenover migranten (Billiet & Loosveldt, 1998).

90


In deze bijdrage willen we een model testen waarbij wordt nagegaan of er een ‘pad’ loopt van onzekerheid over de job, via arbeids(on)tevredenheid en een negatief toekomstperspectief, naar utilitair individualisme en een (negatieve) houding tegenover vreemdelingen, die op hun beurt een effect hebben op de voorkeur voor het Vlaams Blok. We veronderstellen dus dat de arbeidstevredenheid een effect zal uitoefenen op de negatieve houdingen ten aanzien van migranten. Deze relatie interpreteren we in het licht van de sociale identificatietheorie. Arbeid is als centrale institutie in onze maatschappij een belangrijke bron van sociale identiteit (cf. Jahoda, 1982; Glorieux, 1995). Ontevredenheid over de arbeid die men dagdagelijks verricht, zal deze sociale identiteit dan ook aantasten. Door sociale contraidentificatie kan men dit trachten te compenseren. Daarbij beklemtoont men op een selectieve wijze de negatief gewaardeerde kenmerken van een ‘out’-groep: de migranten. Door deze contra-identificatie probeert men terug een ‘positieve’ sociale identiteit te verwerven. Ook indirect kan de arbeidstevredenheid een invloed uitoefenen op de negatieve houdingen ten aanzien van migranten, via het toekomstperspectief. Een negatief perspectief op de toekomst maakt deel uit van het anomieconcept in de betekenis van Srole (1956). Onderzoek heeft herhaaldelijk aangetoond dat anomie een grote impact heeft op de negatieve houdingen ten aanzien van vreemdelingen. Meting en methode Het vooropgestelde model werd getoetst via LISREL. De voorkeur voor het Vlaams Blok konden de respondenten uitdrukken via een 5-puntenschaal. Jobonzekerheid werd gemeten met de uitspraak ‘Wanneer u aan uw beroep denkt, hoe dikwijls vreest u ervoor dat u uw werk zal verliezen door faillissement of ontslag?’, waarop de respondenten konden antwoordden door middel van een 4-puntenschaal (‘vaak’, ‘soms’, ‘zelden’ of ‘nooit’). Arbeidstevredenheid werd gemeten via de hoger vermelde ‘totale’ schaal (optelling van de 13 afzonderlijke items). Toekomstperspectief werd gemeten via vier items (voorbeelditems: ‘Het beste hebben we reeds gehad, in de toekomst kan het alleen maar slechter worden’ en ‘Alles samen genomen heb ik toch wel vertrouwen in de toekomst’). Een hoge score op deze schaal drukt een positief toekomstperspectief uit. De schaal negatieve houding t.a.v. vreemdelingen bestaat uit 14 items (voorbeelditems: ‘Migranten zijn over het algemeen niet te vertrouwen’ en ‘Moslims zijn een bedreiging voor onze cultuur en gebruiken’). Utilitair individualisme werd gemeten via 7 uitspraken (voorbeelditems: ‘Men moet steeds zijn eigen belang nastreven en zich niet teveel van anderen aantrekken’ en ‘Ik voel me pas goed als ik me kan inzetten voor een gemeenschappelijk doel’). Een hoge score op de schaal wijst op een hoge mate van utilitair individualisme. Resultaten De resultaten van de LISREL-analyse worden weergegeven in onderstaande tabel9. Het model heeft een goede fit. Jobonzekerheid heeft geen directe band met de voorkeur voor een extreem-rechtse partij. De samenhang tussen beide variabelen verloopt daarentegen indirect. Jobonzekerheid heeft een sterke negatieve impact op de arbeidstevredenheid. Zowel de jobonzekerheid als de arbeidstevredenheid beïnvloeden het toekomstperspectief van de wer-

9. Dit is het uiteindelijke en meest ‘spaarzame’ model. De concepten ‘anomie’ en ‘algemene tevredenheid’ werden uit de analyse geweerd, daar ze niet aan de verwachtingen voldeden.

Prettig werken

91

kende: jobonzekerheid verlaagt dit toekomstperspectief, terwijl arbeidstevredenheid dit verhoogt. Zoals hoger reeds aangetoond, heeft jobonzekerheid dus niet enkel een impact op het werkgerelateerde welbevinden (arbeidstevredenheid), maar beïnvloedt het ook de ruimere levenskwaliteit van de werknemers, hier uitgedrukt in hun toekomstperspectief. Figuur 1: Resultaten van de LISREL-analyse

De arbeidstevredenheid en het toekomstperspectief beïnvloeden op hun beurt de negatieve houding ten aanzien van vreemdelingen. Een lage score op beide variabelen gaat gepaard met een negatievere houding t.o.v. vreemdelingen. Het toekomstperspectief heeft tevens een effect op het utilitair individualisme. Mensen die een pessimistische kijk hebben op de toekomst, zijn minder geneigd om gevoelens van solidariteit te koesteren, en meer geneigd om zich op zichzelf terug te plooien. Deze utilitair individualistische gevoelens hebben op hun beurt een impact op de negatieve houdingen ten aanzien van vreemdelingen: utilitair individualistisch ingestelde werkenden staan negatiever t.o.v. migranten. De voorkeur voor het Vlaams Blok, tot slot, wordt in sterke mate bepaald door de negatieve houdingen ten aanzien van vreemdelingen. Daarnaast is er nog een bijkomende rechtstreekse impact van het utilitair individualisme. Samen verklaren deze variabelen ongeveer één kwart van de verschillen in voorkeur voor deze extreem-rechtse partij.

7. Besluit In deze bijdrage bestudeerden we de omvang, de verschillen en de gevolgen van arbeidstevredenheid (en jobonzekerheid) bij de Vlaamse werkende bevolking. We overlopen tot besluit de krachtlijnen die uit onze analyses naar voor komen. Arbeidstevredenheid werd in deze bijdrage als een indicator beschouwd van het ‘welzijn op het werk’. Dit welzijn blijkt vrij hoog te liggen. Globaal genomen zijn de geïnterviewde werkenden immers (eerder tot zeer) tevreden over hun werk. Slechts weinigen tonen zich

92


expliciet ontevreden. Toch valt er daarbij nog een zekere gradatie op. Daar waar de collega’s, de inhoud van de job en de uurregeling haast unaniem positief beoordeeld worden, blijken de werkenden in Vlaanderen slechts matig tevreden te zijn over hun mogelijkheden om bij te leren tijdens de werkuren, en over hun werkdruk. Een beleid dat zich richt op de kwaliteit van het werk, dient volgens ons dan ook bijzondere aandacht te hebben voor deze twee aspecten. Dit geldt wellicht in nog sterkere mate voor het aspect promotiekansen10. Hierover is slechts 46% van de werkenden tevreden, terwijl haast 22% er expliciet ontevreden over is. De toenemende onvrede met de werkdruk en het gebrek aan promotiekansen waren precies ook die aspecten die – naast de looneisen – sterk benadrukt werden in recente manifesties en stakingen in de sociale sector en het onderwijs. Op basis van onze onderzoeksbevindingen zouden we deze uitingen van sociale onvrede niet willen onderschatten. Na de exploratie van de tevredenheid met het werk en met deelaspecten ervan, werd nagegaan welke deelaspecten van het werk van doorslaggevend belang zijn bij het ‘bepalen’ van de tevredenheid met het werk ‘in het algemeen’. Ook deze vraag is beleidsmatig van belang, vermits ze een aanduiding geeft van de aspecten die geremedieerd dienen te worden wanneer men de globale arbeidstevredenheid wenst te verhogen. Daarbij werd vastgesteld dat de globale arbeidstevredenheid vooral beïnvloed wordt door de tevredenheid met aspecten van de werkinhoud en de mate waarin het werk toelaat om initiatieven te ontplooien. Deze werkaspecten bleken belangrijker dan de (tevredenheid) met het loon, de collega’s en de werkdruk, al speelden ook deze drie werkaspecten een – eerder ondergeschikte – rol. Dit contrasteert in zekere mate met het ‘common sense’-denken, waarin gesteld wordt dat vooral de verloning de tevredenheid van werkenden beïnvloedt. Elders werd vastgesteld dat de wens om intrinsiek lonend werk uit te oefenen gedurende de laatste decennia toenam (De Witte, 2000a). Deze tendens blijkt zich ook te manifesteren inzake de determinanten van arbeidstevredenheid. Vooral de inhoud van het werk blijkt immers bij te dragen tot de arbeidstevredenheid van werkenden. Dit suggereert dat de overheid vooral aandacht dient te besteden aan maatregelen die deze inhoudelijke kwaliteit kunnen verhogen. Ook het verbeteren van de verloning (van bepaalde categorieën) of het verlichten van de werkdruk mag niet over het hoofd gezien worden, doch deze komen in vergelijking tot de inhoudelijke aspecten (‘zinvol werk’) toch op de tweede plaats. In een bijkomende analyse werd nagegaan in hoeverre deze globale resultaten ook opgaan voor specifieke deelgroepen onder de werkenden. Daarbij werden enkele opmerkelijke verschillen vastgesteld. We overlopen er slechts enkele opvallende, die betrekking hebben op ‘zwakkere’ werknemersgroepen. Deze vaststellingen bieden immers een aangrijpingspunt om het welzijn te verhogen van specifiek deze zwakke groepen. De vaststelling dat de tevredenheid met de arbeidsinhoud een belangrijke bijdrage levert tot het verhogen van de globale arbeidstevredenheid blijkt immers in nog sterkere mate te gelden voor vrouwen dan voor mannen. Een beleid dat er op gericht is de combinatie tussen werk en gezin te optimaliseren, mag zich volgens ons dan ook niet beperken tot de extrinsieke arbeidskenmerken

10. Bemerk echter dat de tevredenheid met het aspect ‘promotiekansen’ geen rol speelt bij het bepalen van de globale arbeidstevredenheid (zie tabel 2). Opgesplitst naar subcategorieën blijkt dit aspect enkel – in zekere mate - relevant voor de hoger geschoolden (zie tabel 4). Dit relativeert natuurlijk het belang van dit werkaspect.

Prettig werken

93

(zoals uurregeling, in- en uitstap-mogelijkheden, ouderschapverlof, …), doch moet tevens voorzien in maatregelen die er voor zorgen dat het combineren van een loopbaan met gezinsverantwoordelijkheid niet ten koste gaat van de inhoudelijke aspecten van het werk. Wellicht moeten in de huidige omstandigheden vooral vrouwen concessies doen met betrekking tot de jobinhoud, om hun loonarbeid combineerbaar te maken met de verantwoordelijkheid voor een gezin. Het ‘kiezen’ voor part-time werk, het nemen van loopbaanonderbreking en ouderschapsverlof, het vermijden van overuren, het zoeken van werk dicht bij huis, … zijn immers aspecten die vooral vrouwen bezig houden, wat onvermijdelijk ten koste gaat van hun kansen op interessant en boeiend werk (Elchardus & Glorieux, 1994; Glorieux, 1999). Voor de 50-plussers blijken vooral de fysieke werkomstandigheden en de werkdruk van belang voor hun algemene werktevredenheid. Indien de overheid haar betrachting om de activiteitsgraad van ouderen te verhogen ernstig neemt, dan zal zij aandacht moeten besteden aan het creëren van jobs die aangepast zijn aan de fysieke conditie van 50-plussers. Deze jobs dienen tevens minder werkdruk met zich mee te brengen. De denkpiste met betrekking tot ‘landingsbanen’ lijkt hieraan tegemoet te komen. Arbeiders blijken iets minder tevreden te zijn over de inhoudelijke kwaliteit van hun werk (bv. de mogelijkheden om bij te leren of om initiatieven te ontplooien). Vooral hun tevredenheid met de geboden mogelijkheden om initiatieven te nemen, droeg bij deze categorie bij tot het verhogen van hun globale arbeidstevredenheid. Hetzelfde geldt voor laaggeschoolde werknemers. De democratisering van de samenleving trekt zich blijkbaar door tot op de werkplek, waar ook lagergeschoolden en arbeiders aspiraties hebben om zelf initiatieven te nemen. Het lijkt ons een grote uitdaging om een beleid te ontwikkelen dat de werkinhoud, en meer specifiek de mogelijkheden tot het nemen van initiatieven, van de zwakkere spelers op de arbeidsmarkt verhoogt. Een dergelijk beleid zou bovendien wel eens belangrijk kunnen zijn ter bestrijding van het groeiend rechts-extremisme (zie verder). We stelden ook vast dat onzekerheid over de toekomst van de eigen baan of functie (‘jobonzekerheid’) problematisch is voor zowel de individuele werknemer als voor de samenleving. Een minimale inschatting van dit fenomeen toont aan dat 6,5% van de werkenden ervoor vrezen dat ze hun werk zullen verliezen. De maximale inschatting suggereert dat iets meer dan de helft van de werkenden zich ooit bedreigd heeft gevoeld. Herberekend tot de populatie suggereert de ‘minimale’ inschatting dat iets meer dan 150.000 werkenden met werkonzekerheid geconfronteerd worden. Gevoelens van jobonzekerheid bleken samen te gaan met een lagere arbeidstevredenheid en – in iets mindere mate – met een lagere tevredenheid met diverse levensdomeinen buiten het werk. In deze bijdrage werd aangegeven dat dit tevens ruimere maatschappelijke consequenties heeft. Jobonzekerheid blijkt geen rechtstreekse impact te hebben op de voorkeur voor een extreem-rechtse partij. Wel bleek dat jobonzekerheid met een negatiever toekomstperspectief samengaat. Dit houdt tevens in dat jobonzekeren een utilitair individualistischer houding ontwikkelen. Deze houding is een voedingsbodem voor het ontwikkelen van negatieve houdingen ten aanzien van migranten. Dergelijke negatieve opvattingen over vreemdelingen ‘vertalen’ zich – samen met het utilitaire individualisme – in een voorkeur voor een extreemrechtse politieke partij. Ook deze vaststellingen hebben duidelijke beleidsconsequenties. Jobonzekerheid dient door de overheid als een belangrijk te bestrijden fenomeen te worden beschouwd. Vooreerst tast jobonzekerheid het welzijn van individuele burgers aan, wat om humanitaire en utilitaire redenen problematisch is. De aantasting van de arbeidstevredenheid

94


is immers niet enkel problematisch voor het welzijn van de werkende (‘humanitair’), doch kan tevens het economische functioneren verstoren, via het gevaar voor sociale onrust en contra-productief gedrag (‘utilitair’). Vervolgens blijkt jobonzekerheid tevens te kunnen bijdragen tot het verhogen van intolerantie en rechts-extremisme. Ook dit suggereert de nood aan het uitwerken van een specifiek beleid. Het wegnemen van gevoelens van jobonzekerheid bij werknemers (zowel de objectieve jobonzekerheid als de perceptie ervan) kan dus eveneens een bijdrage leveren in de strijd tegen racisme en extreem-rechts.

Prettig werken

95

Bibliografie Billiet, J., & De Witte, H. (1995). Attitudinal dispositions to vote for a ‘new’ extreme rightwing party: The case of ‘Vlaams Blok’. European Journal of Political Research, 27: pp.181202. Billiet, J., & Loosveldt, G. (1998). De houding tegenover migranten en het stemgedrag in Vlaanderen. Evolutie tussen 1989 en 1995 en een verklaringsmodel. In M. Swyngedouw, J. Billiet, A. Carton, & R. Beerten, De (on)redelijke kiezer. Onderzoek naar de politieke opvattingen van Vlamingen. Verkiezingen van 21 mei 1995. Leuven/Amersfoort: Acco. Braverman, H. (1974). Labor and Monopoly Capital. The Degradation of Work in the Twentieth Century. New York/London: Monthly Review Press. Claes, R. (1982), Waarde en betekenis van werken voor zelfstandigen. Informatieblad Economisch en Sociaal Instituut voor de Middenstand, 34e jrg., nr. 11, p. 7-15. De Witte H. (1990), Conformisme, radicalisme en machteloosheid. Een onderzoek naar de sociaal-culturele en sociaal-economische opvattingen van arbeiders in Vlaanderen, Leuven, Hoger Instituut voor de arbeid, K.U.Leuven, 273 p. De Witte, H. (1994), (‘t is geen) Leven zonder werk. Een overzicht van recente literatuur over de psychische gevolgen van werkloosheid. Welzijnsgids. Noden, Werken, Aflevering 12, Wit. 1-23. De Witte H. (1996), Onzekerheid over de arbeidsplaats: impact op werknemers en implicaties voor de bedrijfsleiding. In: Bouwen R., De Witte K. & Verboven J. (red.), Organiseren en veranderen. Liber Amicorum aangeboden aan Prof. dr. Gaston De Cock, Garant, Leuven, p. 271-286. De Witte, H. (1999). Job insecurity and psychological well-being: review of the literature and exploration of some unresolved issues. European Journal of Work and Organizational Psychology, 8 (2), p. 155-177. De Witte, H. (2000a), Houdingen tegenover arbeid in België op de drempel van de eenentwintigste eeuw. In: Dobbelaere, K., Elchardus, M., Kerkhofs, J., Voyé, L. & Bawin-Legros, B. (Red.), Verloren zekerheid. De Belgen en hun waarden, overtuigingen en houdingen. Tielt: Lannoo, p. 77-116. De Witte, H. (2000b), Arbeidsethos en jobonzekerheid: meting en gevolgen voor welzijn, tevredenheid en inzet op het werk. In: Bouwen, R., De Witte, K., De Witte, H., Taillieu, T. (Red.), Van groep naar gemeenschap. Liber Amicorum Prof. Dr. Leo Lagrou. Leuven: Garant, p. 325-350.

96


De Witte, H. & Haesen, A. (1998), Over de band tussen jobonzekerheid, ethnocentrisme en de voorkeur voor een extreem-rechtse partij. Paper voor de Najaarsbijeenkomst van de Nederlandse Vereniging voor Politieke Psychologie (NVPP), Utrecht, 11 December 1998. De Witte, H. & Verbeeck, G. (2000), Belgium: Diversity in Unity. Chapter 4 in: L. Hagendoorn, G. Csepeli, H. Dekker & R. Farnen (Eds.), European Nations and Nationalism. Theoretical and historical perspectives. Aldershot: Ashgate, p. 107-139. Eisinga, R., & Scheepers, P. (1989). Etnocentrisme in Nederland. Nijmegen: ITS. Elchardus, M. & Glorieux, I. (1994), The Search for the Invisible 8 Hours. The gendered use of time in a society with a high labour force participation of women. In: Time and Society, 3, 1: p. 5-27. Elchardus, M. & Glorieux, I. (1995), Niet aan de arbeid voorbij. De werkloosheidservaring als reflectie over arbeid, solidariteit en sociale cohesie. Brussel: Koning Boudewijnstichting/VUBPress. Elchardus, M., Glorieux, I., Derks, A., & Pelleriaux, K. (1996). Voorspelbaar ongeluk. Over de letsels die werkloosheid nalaat bij mannen en hun kinderen. Brussel: VUBPress. Elchardus, M., & Heyvaert, P. (1990). Soepel, flexibel en ongebonden. Brussel: VUBPress. Glorieux, I. (1995). Arbeid als zingever: Een onderzoek naar de betekenis van arbeid in het leven van mannen en vrouwen. Brussel: VUBPress. Glorieux, I. (1999). Paid Work: A Crucial Link Between Individuals and Society? in: P. Littlewood; I. Glorieux; S. Herkommer & I. Jönsson (Eds.), Social Exclusion in Europe. Problems and Paradigms. Aldershot: Ashgate, p. 67-88. Hartley, J., Jacobson, D., Klandermans, B., & T. Van Vuuren (1991). Job insecurity. Coping with jobs at risk. London: Sage Publications. Hooge, J. & De Witte, H. (1998), Herverdelen is een kunst. Houdingen van werknemers ten aanzien van diverse vormen van arbeidsherverdeling. HIVA-K.U.Leuven, Leuven, 244 p. Huys, R., Pollet, I., Van Hootegem, G. & Wouters, L. (1997), Bouwen en schaven aan de kwaliteit van de arbeid. Een handboek. Leuven: HIVA-KULeuven/Brussel: CCHB. Jahoda, M. (1982). Employment and unemployment: a social-psychological analysis. Cambridge: Cambridge University Press. Kompier, M. & Marcelissen, F. (1991), Handboek werkstress. Systematische aanpak voor de bedrijfspraktijk. Amsterdam: Nederlands Instituut voor Arbeidsomstandigheden NIA, 197 p.

Prettig werken

97

Lagrou, L. (1982), Werkloosheid en psychisch welzijn. Kultuurleven. Jrg. 49, nr. 10, p. 880888. Lagrou, L. (1986), De zin van de arbeid. In: De Schrijver, R. & Dillemans, R. (Red.), Wegwijs Cultuur. Leuven: Davidsfonds, p. 2-10. Lagrou, L. (1997), De zin van arbeid en werk. In: Raymaekers, B. & Van De Putte, A. (red.), Nieuwe inzichten voor een samenleving in verandering. Lessen voor de eenentwintigste eeuw. Leuven: Universitaire Pers, p. 43-69. Srole, L. (1956). Social integration and certain corrolaries: an exploratory study. American Sociological Review, 21, pp. 709-716. Steunpunt WAV (1999). De arbeidsmarkt in Vlaanderen. Jaarboek 1999. Leuven: Steunpunt Werkgelegenheid, Arbeid en Vorming. Spector, P. (1997), Job satisfaction. Application, assessment, causes, and consequences. London: Sage. Van Dijck, J.J.J., van Hoof, J.A.P., Mok, A.L. & de Nijs, W.F. (red.) (1980). Kwaliteit van de arbeid. Een sociologische verkenning. Leiden/Antwerpen: Stenferd Kroese. Van Vuuren, T. (1990). Met ontslag bedreigd. Werknemers in onzekerheid over hun arbeidsplaats bij veranderingen in de organisatie. Amsterdam: VU Uitgeverij. Veenhoven, R. (1984), Conditions of happiness. Dordrecht: Kluwer Academic Publishers. Vogelaar, A. (1990), Arbeidssatisfactie. Een consequentie van behoeftenstructuur en kenmerken van werk en werksituatie. Proefschrift ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Rijksuniversiteit te Leiden, 345 p. Vrind99 (2000), Vlaamse Regionale Indicatoren. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap.

98


Bijlage 1: Beschrijving van de steekproef naar achtergrondkenmerken en vergelijking met de populatie (kolompercentages) Achtergrondkenmerk

Steekproef

Populatie

Geslacht Man Vrouw

58,7 41,3

59,0 41,0

Leeftijd 29 jaar 30-39 jaar 40-49 jaar 50 jaar en meer

23,0 31,7 28,1 17,3

24,1 33,1 27,1 15,7

Opleidingsniveau LO of geen diploma LSO HSO HO

4,1 17,2 42,0 36,6

10,5 20,0 38,5 31,0

Beroepscategorie Ongeschoolde arbeider Geschoolde arbeider Bediende Hogere bediende/kader Zelfstandige (<10 werknemers) Zelfstandige (>10 werknemers) Landbouwer Vrije beroepen

6,8 21,5 44,0 13,9 10,1 1,1 0,9 1,6

Bron: Steekproefenquête Beroepsbevolking 1998 van het NIS. De populatie heeft betrekking op alle werkenden in het Vlaams Gewest. Met dank aan Caroline Vermandere van het Steunpunt Werkgelegenheid, Arbeid Vorming van de KULeuven, voor het verstrekken van deze gegevens. Over de verdeling van de populatie naar beroepscategorie bevat de Steekproefenquête helaas geen gegevens.

Etnocentrisme

99

Verklaringen voor etnocentrisme De rol van sociaal kapitaal, sociaal-economische onzekerheid, sociale integratie en gevoelens van discriminatie. Een verkenning.

Dirk Jacobs, Koen Abts, Karen Phalet en Marc Swyngedouw, Instituut voor Politieke Sociologie en Methodologie Katholieke Universiteit Brussel

1. Inleiding In de studie ‘minderheden in Brussel’ (Swyngedouw, Phalet & Deschouwer, 1999) ontwikkelden Phalet en Swyngedouw een interactief en dynamisch model om de integratie en participatie van Turkse en Marokkaanse minderheden in Brussel te bestuderen. Het interactief, dynamisch en comparatief onderzoeksmodel dat zij voorstaan sluit aan bij een meerdimensionale voorstelling van volwaardig burgerschap en schetst een beeld van de sociale, culturele en politieke dimensies van maatschappelijke integratie en participatie van allochtonen. Dit model is uitgetekend voor etnische minderheden en is gebaseerd op de verschillende gangbare deeltheorieën in het domein van de minderheidsstudies. Het ligt in onze bedoeling deze theorie uit te breiden naar de dynamiek die leden van de meerderheidsgroep (met name Vlamingen) kenmerkt met betrekking tot zijn attituden ten aanzien van etnische minderheden (met name etnocentrisme) en deze te koppelen aan het meerdimensionale karakter van het begrip burgerschap. Het vertrekpunt vormt daarbij de stelling dat de mate van integratie en participatie in de samenleving voor de Vlaming van invloed zal zijn op de houdingen die de Vlaming ontwikkelt ten aanzien van etnische minderheden (etnocentrisme). Anders gesteld: in de plaats van het te hebben over de mate van integratie van allochtonen in de samenleving, kijken we nu naar de mate van integratie van autochtonen in de samenleving. We stellen als hypothetisch vertrekpunt dat de houding van autochtonen tegenover allochtonen afhangt van de mate van integratie en participatie van autochtonen in de samenleving. Het cultureel kapitaal (Bourdieu) dat de Vlaming al dan niet bezit en zijn sociaaleconomische positie, wordt bepalend geacht voor zijn integratie en participatie. Integratie en participatie vormen met andere woorden een interveniërende variabele tussen cultureel kapitaal en sociaal economische kapitaal aan de ene kant en etnocentrisme of de houding tegenover etnische minderheden aan de andere kant. In dit stuk willen we, aan de hand van inzichten uit de (internationale) sociaal-wetenschappelijke literatuur, de houdbaarheid van deze redenering theoretisch verder onderzoeken. Het verklaringsmodel voor etnocentrisme dat uit deze exercitie voortvloeit – dat overigens kan afwijken van bovengenoemde hypothese –

100

Dirk Jacobs, Koen Abts & Karen Phalet, Marc Swyngedouw

willen we bij wijze van verkenning ook gedeeltelijk toetsen aan de hand van nieuw empirisch materiaal dat verzameld werd in Antwerpen (Abts, 2000). We proberen zo na te gaan in hoeverre het model empirisch staande te houden valt.

2. Wie is in de minderheid? Het lijkt, afgaande op het alledaagse gebruik van de term ‘integratie’ in pers, politiek en wetenschap, wel of het vraagstuk van integratie enkel verband houdt met de vraag of en hoe allochtonen in de samenleving kunnen participeren en functioneren. Hoewel het begrip integratie vooral in de context van allochtonen gebruikt wordt, is het relevant voor alle leden van een samenleving. Het vraagstuk van sociale integratie belangt iedereen aan en hoeft daarom allerminst geëtniseerd te worden. In het geval van allochtonengroepen kent het vraagstuk gewoon een nog wat grotere complexiteit door een aantal additionele dimensies (in vergelijking met autochtonen). In dit stuk willen we het integratievraagstuk expliciet ‘terugvoeren’ naar de autochtonen. Daarbij wensen we het door Phalet en Swyngedouw (1999) voor Turken en Marokkanen ontwikkelde interactief integratiemodel een pendant voor de Belgen geven. Zo zou men bijvoorbeeld laaggeschoolde autochtonen net als Turken en Marokkanen als een minderheidsgroep kunnen beschouwen. In de sociologische betekenis valt, zoals geweten is, het onderscheid meerderheid-minderheid niet noodzakelijk samen met numerieke verhoudingen. Een sociale groep is een minderheidsgroep in relatie tot een referentiegroep wanneer intergroepsrelaties worden gekenmerkt door groepsdominantie (van de referentiegroep) of groepscompetitie (met de referentiegroep in de rol van winnaar). Intergroepsrelaties berusten slechts ten dele op objectieve groepsverschillen in status, middelen en macht, ten dele ook op subjectieve percepties en sociale constructies in de vorm van groepsidentificaties en wederzijdse beeldvorming tussen groepen (Taylor & Moghaddam, 1984). Vanuit de dynamiek van groepsrelaties liggen groepsgrenzen en groepsverhoudingen tussen meerderheid en minderheden nooit vast maar zij zijn integendeel voorwerp van negotiatie en contestatie (Bourdieu, 1992). Of zoals Bourdieu het treffend verwoordde in een zin die het verdient om tweemaal gelezen te worden: “What is at stake here is the power of imposing a vision of the social world through principles of di-vision which, when they are imposed on a whole group, establish meaning and a consensus about meaning, and in particular about the identity and unity of the group, which creates the reality of the unity and the identity of the group” (Bourdieu, 1991: 221). Culturele of sociale kenmerken zijn niet gegeven. Hoe personen zich indelen bij één of meer groeperingen is een samenspel van persoonlijke voorkeur, sociale context en de institutionele fixatie van identiteiten (Verdery, 1994). Ook de officiële of numerieke meerderheidsgroep – in casu autochtonen – kan zich geminoriseerd voelen. Minorisering als sociaal-psychologische proces staat voor collectieve gevoelens van bedreiging in de eigenheid, rechten of belangen als sociale of culturele groep. Men dient te vermijden te blijven steken in een eenzijdige weergave van hoe structurele machtsongelijkheid en culturele verkaveling tussen minderheden en meerderheid op het terrein worden ervaren en uitgespeeld. Er is meer aan de hand dan uitsluiting en discriminatie

Etnocentrisme

101

als minderheidsprobleem aan de ene kant en vooroordeel en racisme als meerderheidsprobleem aan de andere kant (Billiet, e.a., 1990; Deslé & Martens, 1992). Ook bij de cultureel dominante groep kan er sprake zijn van problemen van uitsluiting en discriminatie. Deze staan ook in verband met de ingenomen houding tegenover de culturele minderheidsgroepen. Sommige onderzoekers spreken in deze over ‘beredeneerd vooroordeel’ bij maatschappelijk kwetsbare autochtone groepen die geconfronteerd worden met een verlies van verworven rechten, sociale netwerken en culturele vanzelfsprekendheden in hun (vaak grootstedelijke) leefomgeving (Billig, Condor, Edwards, e.a., 1988; Verkuyten, 1997) of als gevolg van de relatieve deprivatie die ze ervaren. Er dient recht gedaan te worden aan de complexiteit van de meerderheid-minderheidsrelaties en derhalve ook aandacht besteed te worden aan kansongelijkheid, ervaren discriminatie en het belang van cultuurbehoud en cultuurcontact bij autochtone bevolkingsgroepen. Een perspectief op minderheidsgroepen dient ook rekening te houden met kansenstructuren en machtsongelijkheden die bestaan binnen de cultureel dominante groep. In die zin bestaan er ook autochtone minderheidsgroepen. Ons interesseert hier nu hoe gevoelens van minorisering, discriminatie en de mate van integratie bij autochtonen zich verhouden tot attitudes tegenover allochtonen.

3. Verklaringen van etnocentrisme Hoe moeten we het etnocentrisme van autochtone minderheden duiden? Etnocentrisme is, zoals bekend, een complex van attitudes waarbij een positieve houding tegenover de ingroup samenhangt met een negatieve houding tegenover outgroups. We concentreren ons hier op de negatieve houding tegenover ‘buitenstaanders’ of outgroups en geven dus een beperkte invulling aan etnocentrisme. Mogelijke verklaringen waarom autochtone minderheidsgroepen het etnocentrisme zo graag omarmen kunnen geput worden uit de (sociaal-)psychologie. Sommige psychologische benaderingen brengen etnocentrisme in verband met zelfachting (self-esteem). Deze verklaring staat bekend als de ‘Sociale Identiteits Theorie (SIT). Uit sociaal psychologisch onderzoek blijkt dat een lage status zich psychologisch kan vertalen in een lage zelfachting, wat dan op zijn beurt samenhangt met de behoefte aan een positieve sociale identiteit door de ingroup in positieve zin af te zetten tegen outgroups (Tajfel & Turner, 1986). Volgens de klassieke frustratie-agressie theorie van Dollard (1936) hangt etnocentrisme dan weer samen met het zoeken van een zondebok. Frustratie over het niet kunnen vervullen van alle behoeften uit zich in een verplaatsing van agressie naar vreemde groepen die gemakshalve als de schuldigen voor de eigen frustraties aangewezen kunnen worden. Een meer sociologische verklaring voor het optreden van etnocentrisme bieden de etnische competitie-theorieën (Castles, 1987; Olzak, 1987) die stellen dat etnocentrisme precies ontstaat wanneer autochtone en allochtone groepen met elkaar in competitie treden voor schaarse goederen op bijvoorbeeld de arbeidsmarkt of woningmarkt. Etnocentrisme helpt dan om de eigen positie in de strijd over de schaarse goederen te legitimeren. Deze interpretatie, die zich laat inspireren door de rational choice benadering, vormt op het eerste gezicht een zeer plausibele verklaring. Empirisch onderzoek wijst echter uit dat er geen rechtstreekse samenhang is tussen etnocentrisme enerzijds en indicatoren van verhoogde competitie op de arbeidsmarkt anderzijds, zoals een stijging van werkloosheid of een daling van de lonen (Wimmer, 2000). Er is niet altijd een rechtstreekse link tussen spanningen op de arbeids- of woningmarkt en etnocentrisme. Het is bovendien onduidelijk of – en zelfs onwaarschijnlijk

102


dat – autochtonen en allochtonen wel werkelijk concurrenten zijn voor dezelfde jobs. Er is wellicht eerder sprake van verschillende aanvullende segmenten op de arbeidsmarkt (Wimmer, 2000; Teulings, 1995). Een alternatieve interpretatie bestaat erin dat de etnocentrische houding vanwege autochtonen als een soort van identitaire verdedigingsreflex dienst doet in de snel transformerende wereld. Bepaalde autochtonen zouden zich als het ware vastklampen aan etnocentrisme als makkelijk hanteerbaar wereldbeeld in een snel veranderende omgeving, zeker als zij op sociaal-economisch vlak (dreigen) achteruit (te) gaan. Daarbij hoeft er geen sprake te zijn van een daadwerkelijke competitie met of bedreiging door allochtonen. Zo toont Lindler (1993) aan dat angst voor competitie op de arbeidsmarkt een veel kleinere rol speelde dan een meer algemene angst voor verlies van sociale status en identiteit, als verklaringsgrond voor xenofoob stemgedrag in Zwitserland. Gelijkaardige motieven liggen aan de basis van racistisch hooliganisme in London (Cohen, 1991; Wimmer, 2000). Er is dus vaak wel een verband van etnocentrisme met verlies van identitair prestige en sociaal-economische standing. De sociaal-interactionist Blumer attendeerde hier al vier decennia terug op in zijn groepspositiemodel (Blumer, 1958). We komen later nog terug op het verband tussen etnocentrisme en het verlies van identitair (groeps-)prestige. Heel wat auteurs benadrukken dat onze samenleving sowieso een kern van etnocentrisme in haar dominante ideologie draagt (Blommaert & Verschueren, 1992; Van Dijk, 1993), aangewakkerd door het nationalisme (Balibar & Wallerstein, 1988; Gaspard, 1993). Het westers wereldbeeld kent zo ook impliciete noties van blanke suprematie tegenover niet-blanken (Essed, 1992). Via socialisatie en discursieve praktijken worden de kiemen van het etnocentrisme verder vlot en continu gereproduceerd. Zo wijst Van Dijk op de alomtegenwoordigheid van positieve zelf-presentaties, negatieve voorstellingen van de ‘ander’ en nationalistische retoriek, allen vaak vermengd met de ontkenning van racisme, in de discursieve praktijken binnen de politieke wereld, het bedrijfsleven, de academische wereld, het onderwijs en de media (Van Dijk, 1993). Van Dijk bemerkte verder dat in de verdediging van paternalistische of restrictieve maatregelen tegen vreemdelingen, het discursieve paar van positieve zelf-presentatie en negatieve voorstelling van de ‘ander’, hand in hand gaat met retorische formuleringen van een ‘streng maar rechtvaardig’ beleid en de bewering dat maatregelen ‘voor hun eigen bestwil’ genomen worden. Vertogen over vreemdelingen en allochtonen incorporeren daarbij op een gesofisticeerde manier vaak egalitaristische en humanitaire waarden met mild racisme en etnocentrisme. Met de al dan niet gewilde en subtiele reproductie van (de kiemen van) het etnocentrisme weten de verschillende elites binnen de heersende klasse de lagere klassen te verdelen en zo hun eigen belangen veilig te stellen, zo luidt de neomarxistische, neogramsciaanse interpretatie. Iedereen is volgens de discours-analytische benadering vatbaar voor het etnocentrisme. Op de vraag waarom bepaalde mensen makkelijker vatbaar zijn voor etnocentrisme dan anderen, blijft deze benadering echter het antwoord schuldig. In aansluiting op de discours-analytische benadering van etnocentrisme kan gewezen worden op het belang van de internalisering van bepaalde taboes rond racisme en etnocentrisme en op het belang van sociale normen en sociaal wenselijkheid die de taboes reproduceren. Het is bekend dat groepsdruk, sociale normen (bijvoorbeeld socialisatie vanuit religieuze hoek met nadruk op universele naastenliefde) en sociaal wenselijkheid mensen ervan kunnen weerhouden om etnocentrisme te omarmen. Er kan een taboe rusten op etnocentrisch

Etnocentrisme

103

denken, dat in sterkere of mindere mate doorbroken kan worden. Er kan hierbij als voorbeeld gewezen worden op het belang van politiek voluntarisme en de voorbeeldfunctie van elite-leden naar de ‘gewone’ burgers toe. Zo kan men stellen dat samen met de zogenaamde ‘witte weerbots’ die een wraakreactie zou zijn op positieve maatregelen tegenover de outgroup, een fenomeen bestaat waarbij opinion leaders van het establishment repressieve of discriminerende maatregelen tegenover allochtonen nemen of propageren en zo de drempel bij de achterban om etnocentrisme te omarmen, verlaagd wordt. Met Bourdieu (1998) kan bijvoorbeeld geconstateerd worden dat in België net als in Frankrijk tot nog toe oproepen tot status-quo en inperking van rechten van vreemdelingen aangebracht door traditionele partijen, steevast gevolgd werden door verder electoraal succes van extreem-rechts. Deze vaststelling plaatst de onder politici en commentatoren populaire stelling dat maatregelen die een verbetering van de positie van vreemdelingen nastreven tot een ‘white backlash’ en een groei van extreem-rechts leiden, in een nieuw daglicht (Bourdieu, 1998). Men kan zich afvragen of zich niet eerder een omgekeerde dynamiek heeft voltrokken en de vrees voor een ‘witte weerbots’ geen schoolvoorbeeld van de self fulfilling prophecy vormt. Jacobs (1998) verdedigt in dit licht de stelling dat de centrum-rechtse sociale constructie van de werkelijkheid aangaande vreemdelingen een basis gelegd heeft voor het electorale succes van het Vlaams Blok, een partij die zich als geheel agressief ging profileren als een antimigrantenpartij. De weifelende houding van centrum-links heeft de respectabiliteit van extreem-rechts vermoedelijk enkel versterkt door begrip op te brengen voor wat ‘working class racisme’ genoemd werd. Goedbedoelde pogingen om stemmen aan extreem-rechts te onttrekken en etnocentrisme te bestrijden door een stap terug te zetten in de verdediging van allochtonen, lijken alleen maar contraproductief gewerkt te hebben (Bourdieu, 1998; Jacobs, 1998). Zo zorgde partijpolitieke polarisatie rond het migrantenthema voor groeiende salonfähigkeit van standpunten die voorheen taboe waren en zo ook voor een lagere drempel voor het aanhangen van etnocentrisme (Jacobs, 2000). Het blijft hier echter weerom, net zoals bij de discours-analytische benadering, een open vraag waarom bepaalde mensen sneller geneigd zijn de drempel naar het etnocentrisme te overschrijden dan anderen. Wimmer (2000) presenteerde, in het verlengde van sociaal-psychologisch onderzoek, een interessante verklarende hypothese voor het differentiële optreden van etnocentrisme bij verschillende autochtone leden van de hedendaagse samenleving. Hij koppelt etnocentrisme aan verlies van identitair prestige en sociaal-economische standing. Neerwaarts mobiele individuen kennen volgens hem daarom de grootste kans om op etnocentrisme terug te vallen. Dit is in de eerste plaats een identitaire reflex, maar kan ook niet volledig los gezien worden van een vrees voor verdringing door allochtonen, die aangewakkerd wordt door het latent etnocentrisme in de bredere maatschappij. De neerwaarts mobielen zijn het sterkst aangewezen op solidariteitsmechanismen van de staat en vrezen dat deze afgekalfd kunnen worden en dat hun rechten en privileges ‘als dominante groep’ bedreigd worden door de ‘invasie’ van allochtonen (cfr. Blumer 1958). Sommige politieke krachten spelen op deze beelden in. De neerwaarts mobielen ervaren hun eigen lot in de snelle economische herstructurering als onrechtvaardig en menen in oneerlijke competitie te staan met immigranten – ook al is er in reële zin, zoals reeds eerder aangehaald werd, geen sprake van directe concurrentie door het (ook etnisch) gesegmenteerde karakter van de arbeidsmarkt (of door de zeer penibele toestand van de allochtonen). De spectaculaire groei van de tertiaire sector en de ‘nieuwe economieën’ die een hoge scholingsgraad vereisen en het aanhoudend inkrim-

104


pen van de traditionele industriële sectoren, maakt vooral de laaggeschoolden het meest kwetsbaar om dergelijke denkbeelden aan te nemen. Wimmer (2000) wijst erop dat vele studies de sociale verdeling van xenofobe attitudes en extreem rechts stemgedrag documenteren. Neerwaarts mobielen of mensen die denken dat zij in de nabije toekomst achteruit zullen gaan, hebben volgens de hypothese van Wimmer de grootste kans etnocentrisme aan te hangen. Sociaal-economische onzekerheid speelt hier dus een sleutelrol. Al een hele poos geleden stelde Hoffmann-Nowotny (1973) overigens dat de toekomstverwachting van een persoon belangrijker is dan de actuele professionele status om de mate van etnocentrisme te voorspellen.

4. Sociaal kapitaal Aan de hypothese van Wimmer dat vooral neerwaarts mobiele mensen of mensen die vrezen achteruit te zullen gaan gevoelig zijn voor etnocentrisme, kan theoretisch nog een dimensie toegevoegd worden. Het zal wellicht niet zo zijn dat alle mensen die gebukt gaan onder neerwaartse mobiliteit en subjectieve sociaal-economische onzekerheid een toename van etnocentrisme zullen kennen. Men zou kunnen veronderstellen dat vooral mensen met een zwakke sociale inbedding de eerste ‘slachtoffers’ zullen worden. Pas wanneer zich in situaties van vrees voor neerwaartse mobiliteit en uitsluiting zogenaamde identitaire angsten (Wieviorka, 1996) ontwikkelen die niet getemperd kunnen worden omdat men nog nauwelijks in sociale netwerken participeert en daaruit geen steun kan putten, is de kans groot dat men dit wil compenseren door middel van etnocentrisme. Deze hypothese brengt ons bij het gegeven ‘sociaal kapitaal’, dat tegenwoordig steeds vaker als centraal concept in verklaringsmodellen aangaande verschillende sociale fenomenen, waaronder ook etnocentrisme, opduikt. Recentelijk kent het begrip sociaal kapitaal een grote aantrekkingskracht in de sociale wetenschappen (en daarbuiten). Die populariteit (Decoster, 2000) is met name te danken aan het werk ‘Making Democracy Work’ van Robert Putnam (1993). Putnam hanteert het begrip sociaal kapitaal op een hoog aggregatieniveau (landen, regio’s, gemeenschappen) en duidt ermee de mate van vertrouwen, normen en netwerken aan die gecoördineerde maatschappelijke actie mogelijk maken. Zo hebben regio’s meer of minder sociaal kapitaal naargelang ze beter of slechter in staat zijn burgers vrijwillig te organiseren rond politieke, economische en sociale doelen. Sociaal kapitaal is bij Putnam in eerste instantie het optreden van de wijd verspreide verwachting dat andere burgers normen van wederkerigheid zullen huldigen (Stolle, 1999). Gemeenschappen met een levendig verenigingsleven kennen volgens Putnam een hoog sociaal kapitaal (Komter, Burgers & Engbersen, 2000). In zo’n situaties wordt spontane samenwerking en collectieve actie in een opwaartse spiraal gestimuleerd. Hoe meer wederzijdse kennissen er zijn en hoe groter het aantal lidmaatschappen in organisaties is, des te meer gemeenschapscohesie en collectieve actie er mogelijk is (Decoster, 2000). Voor alle duidelijk dient benadrukt te worden dat het begrip sociaal kapitaal hier eigenlijk in een macroscopische zin gehanteerd wordt, met name als een systeemkenmerk van de hele samenleving.

Etnocentrisme

105

Er is echter ook een (oudere) alternatieve invulling van sociaal kapitaal die in plaats van een hoog aggregatieniveau liever het microvlak hanteert om sociaal kapitaal in te vullen. Sociaal kapitaal wordt dan gedefinieerd als de mogelijkheid van individuen om hulpbronnen te mobiliseren uit de sociale netwerken waar men deel van uitmaakt (Komter, Burgers & Engbersen, 2000). Exemplarisch is de instrumentele invulling van het begrip zoals aangebracht door de Franse socioloog Bourdieu (1989; 1992). Bourdieu definieert sociaal kapitaal als “het geheel van bestaande en potentiële hulpbronnen dat voortvloeit uit het bezit van een meer of minder geïnstitutionaliseerd netwerk van relaties van onderlinge bekendheid en erkentelijkheid – ofwel uit het lidmaatschap van een groep – dat elk van zijn leden de ruggensteun geeft van het collectieve kapitaalbezit, een ‘geloofsbrief’ die hen in ruime zin des woords kredietwaardig maakt” (Bourdieu, 1989). Lidmaatschap brengt met andere woorden instrumentele voordelen mee en mensen zijn daarom voortdurend in de weer om in deze belangrijke hulpbron te investeren (Komter, Burgers & Engbersen, 2000). Portes (1995) omschrijft sociaal kapitaal op vergelijkbare wijze als ‘het vermogen van actoren om voordelen veilig te stellen via hun lidmaatschap in sociale netwerken of andere sociale structuren’. Het dient benadrukt te worden dat sociaal kapitaal niet zomaar uit de lucht komt vallen. Sociale netwerken, de bron van sociaal kapitaal, zijn nimmer gegeven. Ze moeten gebouwd en onderhouden worden. Men moet voortdurend investeren in sociale relaties en netwerken om ze intact te houden. Dit gebeurt zowel op een bewuste als op een onbewuste wijze. Volgens Bourdieu is sociaal kapitaal overigens ook nauw verbonden met cultureel kapitaal (kennis, diploma’s) en economisch kapitaal. Sociale verplichtingen (relaties) zijn onder bepaalde condities bijvoorbeeld ‘omwisselbaar’ tot economisch kapitaal (Decoster, 2000). Cultureel kapitaal kan dan weer toegang tot bepaalde netwerken faciliteren, terwijl omgekeerd bepaalde sociale netwerken ook tot accumulatie van nieuwe kennis en vaardigheden kan leiden. Het grote verschil tussen sociaal kapitaal en de andere kapitaalsvormen is dat sociaal kapitaal een virtueel karakter heeft. Economisch kapitaal staat op de mensen hun bankrekening en omvat hun roerend en onroerend goed. Cultureel kapitaal zit als het ware in de mensen hun hoofd – en volgens Bourdieu ook in hun lichaam(shouding) – en uit zich concreet in diploma’s, (vak)kennis en levensstijl. Sociaal kapitaal heeft daarentegen betrekking op de structuur van sociale relaties (Komter, Burgers & Engbersen, 2000). Het gaat om vormen van verbondenheid die ook ‘verzilverd’ moeten worden. Wie in staat is emotionele, materiële of informatieve hulpbronnen te mobiliseren uit het netwerk waar hij of zij deel van uitmaakt, is beter af dan anderen, zo vatten Komter et alii (2000) het belang van sociaal kapitaal samen. Portes (1998) wijst op de positieve en de negatieve effecten van sociaal kapitaal (Decoster, 2000). Positief is de functie van sociaal kapitaal als bron van sociale controle. Tenminste, indien de sociale controle de naleving van legitieme regels afdwingt, is dit een positief effect. Deze functie van sociaal kapitaal kan ook negatief uitvallen wanneer overdreven sociale controle leidt tot extreem conformisme en onverdraagzaamheid. Een ander positief effect is de rol die netwerken spelen in het vinden van de ‘juiste’ banen, werknemers, partners, vrienden, enzovoort. Een veelheid van contacten – ook al zijn ze vluchtig – verhoogt de kans op het vinden van interessante personen. Intensievere contacten binnen een familie, vriendenkring of gemeenschap vormen dan weer een interessant reservoir om snel betrouwbare

106


mensen te vinden en in tijden van (emotionele of materiële) moeilijkheden op terug te vallen. Een negatief effect van sociaal kapitaal kan echter zijn dat de eigen groep beklemmend werkt. Zo kan sociale mobiliteit van ambitieuze mensen soms door een groep geblokkeerd of getemperd worden en kunnen individuen verplicht worden hun verlangens te temperen en aspiraties bij te schaven. Het functioneren op verschillende snelheden kan afgeremd worden. Het mag duidelijk zijn dat in een instrumentele invulling sociaal kapitaal gezien wordt als de toegang tot interactievormen en netwerken die gemobiliseerd kunnen worden voor het realiseren van individuele doelstellingen en collectief handelen (Stolle, 1999). In dat geval interesseren ons in de eerste plaats de effecten van het bezit van sociaal kapitaal voor de netwerkleden. Dat kunnen ook onbewuste of onbedoelde effecten zijn. De ‘Putnamiaanse’ vraag of netwerken bevorderlijk zijn voor veralgemeend vertrouwen binnen de gehele samenleving waarbinnen netwerken actief zijn – en zo ook voor de sociale cohesie en bijvoorbeeld de sterkte van de democratie –, stelt zich in zo’n benadering niet noodzakelijk. Waar Putnam-adepten de focus richten op sociaal kapitaal als een fenomeen dat de gehele gemeenschap ten goede komt, beschouwen volgelingen van auteurs als Bourdieu en Portes sociaal kapitaal veeleer als een hulpbron voor individuen. Meer en meer auteurs gaan de individuele netwerk-georiënteerde benadering combineren met de Putnam-traditie. Vaak wordt daarbij (soms impliciet) de volgende redenering aangehangen: mensen met een hoog sociaal kapitaal (in ‘Bourdieusiaanse’ zin) van weak en strong ties zullen meteen ook een hogere verwachting van abstracte wederkerigheid bij onbekenden en vertrouwen in onbekenden hebben (in ‘Putnamiaanse’ zin). Hun hoge sociaal kapitaal zal bovendien een resem positieve effecten ressorteren, zoals bijvoorbeeld een socialer en democratischer waardenpatroon, wat dan op macro-niveau weer de sociale cohesie en het democratisch gehalte van een samenleving bevordert. Er wordt daarbij een mix gemaakt van (individuele deelname aan) sociale netwerken aan de ene kant en algemeen vertrouwen en abstracte wederkerigheid aan de andere kant in één en dezelfde cluster die dan ‘sociaal kapitaal’ genoemd wordt. Stolle (1999) wees er terecht op dat er echter nood is aan een microtheorie die precies de link – ook causaal – legt tussen aan de ene kant wat zij de ‘structurele’ componenten (de netwerken, de interactie) noemt en aan de andere kant wat zij de ‘culturele’, attitudinale componenten (wederkerigheid, vertrouwen) noemt, (Hooghe, 1999; Jacobs, 2000). Nu wordt die link te vaak als vanzelfsprekend verondersteld en wordt er simpelweg vanuit gegaan dat netwerken, vertrouwen en wederkerigheid één pot nat zijn. Een meer onderbouwde variant probeert de Putnam-redenering dat sociale netwerken (bijvoorbeeld participatie in het verenigingsleven) bevorderlijk zijn voor de sociale cohesie en maatschappelijke integratie dan ook empirisch te toetsen op micro-niveau vooraleer uitspraken te doen over effecten op macro-niveau. Zo wordt bekeken of het klopt dat participatie in het verenigingsleven bevorderlijk is voor de sociale cohesie en maatschappelijke integratie omdat leden van verenigingen een socialer en democratischer waardenpatroon zouden hebben dan diegenen die geen lid zijn (Elchardus, Hooghe & Smits, 2000). De idee is daarbij dat participatie leidt tot bepaalde (positieve) attitudes. Wat kan het nut zijn van het concept sociaal kapitaal in een verklarend model voor etnocentrisme? Laten we beginnen met een koppeling te maken tussen etnocentrisme aan de ene kant en de instrumentele netwerk-georiënteerde opvatting van sociaal kapitaal aan de ande-

Etnocentrisme

107

re kant. Zo zou men kunnen stellen dat mensen met brede sociale contacten (weak ties), familiebanden en vriendschappen (strong ties), met een (grote) deelname aan het verenigingsleven en met een goede ingebedheid in verschillende sociale netwerken door dit alles een groot sociaal kapitaal kunnen genereren. Men kan ervan uitgaan dat mensen de netwerken waarin zij participeren ook individueel als hulpbronnen kunnen aanwenden. Nu kan men als hypothese naar voren schuiven dat mensen met een hoog sociaal kapitaal niet alleen een grotere kans op participatie in de verschillende maatschappelijke velden hebben maar ook een kleinere kans op identitaire angsten (zgn. reflexieve onzekerheid, zie verder) hebben – omdat ze steun kunnen putten uit de eigen sociale relaties – en ten gevolge daarvan ook een kleinere kans zullen hebben om op etnocentrische denkbeelden terug te vallen. Mensen met een laag kapitaal, hebben omgekeerd een hogere kans op identitaire angsten en ten gevolge daarvan een hogere kans op etnocentrische denkbeelden. Zo kan de hypothese van Wimmer die stelt dat vooral neerwaarts mobiele mensen (of mensen die vrezen achteruit te zullen gaan) gevoelig zullen zijn voor etnocentrisme, aangevuld worden door te stellen dat met name dié neerwaarts mobiele mensen etnocentrisch zullen denken die een zwak sociaal netwerk (een laag sociaal kapitaal) hebben en daardoor identitaire angsten ontwikkelen. Het concept sociaal kapitaal wordt naar het voorbeeld van Coleman, en in zijn voetspoor Putnam, momenteel in verklaringsmodellen echter ook gebruikt en opgevat als een cluster van vertrouwen, wederkerigheid en sociale netwerken. Zo wordt verder bouwend op het werk van Putnam vaak verondersteld dat precies de mensen met een hoog sociaal kapitaal (in ‘Bourdieusiaanse’ zin) van weak en strong ties ook een hogere verwachting van abstracte wederkerigheid bij, en vertrouwen in, onbekenden zullen hebben (in ‘Putnamiaanse’ zin) en dat dit samenspel op zijn beurt een resem positieve effecten heeft (zoals een socialer en democratischer waardenpatroon). Een dergelijke opvatting kan ook gebruikt worden in een verklaringsmodel voor etnocentrisme. De cluster van vertrouwen, wederkerigheid en sociale netwerken zou zodoende van invloed zijn op gevoelens ten aanzien van vreemdelingen – en dit, om even op Wimmer terug te komen, bijvoorbeeld ongeacht het feit of men nu al dan niet neerwaarts mobiel is (of denkt te zijn). De redenering is dus dat sociaal kapitaal bestaat uit een mengeling van algemeen vertrouwen, abstracte wederkerigheid en concrete ingebedheid in sociale netwerken en dat een lage mate van sociaal kapitaal sowieso de kans op etnocentrisme vergroot. Omgekeerd, verlaagt een hoge mate van sociaal kapitaal de kans op etnocentrisme. Een logische volgende stap is dan natuurlijk om te gaan zoeken wat de mate van sociaal kapitaal kan verklaren en om het verband te leggen met vormen van economisch of cultureel kapitaal of socio-demografische variabelen als determinanten van sociaal kapitaal. Maar wellicht interessanter is de variant op de ‘sociaal kapitaal’-redenering waarbij netwerken, vertrouwen en wederkerigheid niet meteen a priori als één samenhangende cluster bekeken worden maar de link tussen participatie in netwerken en attitudes geproblematiseerd wordt en empirisch onderzocht wordt. De getoetste hypothese is daarbij dat participatie in het verenigingsleven bevorderlijk is voor een socialer en democratischer waardenpatroon, waaronder bijvoorbeeld een geringere mate van etnocentrisme (Elchardus, Hooghe & Smits, 2000). Een logische volgende stap is ook hier om te gaan zoeken wat die participatie in het verenigingsleven verklaart, waarbij opnieuw te denken valt aan socio-demografische factoren of de invloed van economisch of cultureel kapitaal. Daarnaast wordt ook gekeken

108


naar minder klassieke verklarende factoren zoals gezinssituatie, relatiestabiliteit, processen van gezinsuitdunning, tijdsdruk, mogelijkheden tot geografische mobiliteit of – en niet in het minst – het aantal uren dat televisie gekeken wordt (Elchardus, Hooghe & Smits, 2000). Deze benadering wint momenteel flink aan populariteit en het lijkt wel dat ‘sociaal kapitaal’ daarbij verheven werd tot het nieuwe centrale concept in verklaringsmodellen van etnocentrisme. Het lijkt ook empirisch hard te maken.

5. Anomie? De populariteit van het concept sociaal kapitaal heeft ‘anomie’, in de betekenis van Srole (1956), ter verklaring van etnocentrisme wat naar de achtergrond verschoven. Srole (1956) definieerde anomie tweeledig. Enerzijds refereert het aan het individueel gevoel niet (meer) tot de maatschappij te behoren en anderzijds het in gebreke blijven van identificatiemogelijkheden van het individu met anderen. Srole onderscheidt vijf componenten in het concept anomie: (1) politieke machteloosheid – het gevoel dat leiders onverschillig staan tegenover de behoeften en noden van de bevolking; (2) maatschappelijke machteloosheid – de perceptie van de sociale orde als onvoorspelbaar en ordeloos; (3) ervaring van sociaal-economische achteruitgang – dat de bereikte welstand langzaam verloren gaat; (4) verlies van geïnternaliseerde waarden en normen en gevoel van zinloosheid van het leven; (5) sociaal isolement of het gevoel niet (meer) ondersteund te worden door sociale netwerken (Felling, Peeters & Scheepers, 1986: 116; Billiet & Loosveldt, 1998: 107). Wie verkeert in een toestand van anomie is sociaal gedesoriënteerd en gedesintegreerd. In Srole’s benadering van anomie wordt de aandacht geheel gericht op een cluster van attitudes, waarbij de sociale macrostructuur (ten voordele van de begeleidende subjectieve beleving ervan) grotendeels uit het zicht verdwijnt. Tot voor kort was dit concept ‘anomie’, opgevat als ‘de ervaring van sociale desoriëntatie, morele deregulatie en gebrekkige identificatie’ (Billiet & Loosveldt, 1998: 107) of ‘een subjectief ervaren sociale desintegratie die gepaard gaat met ontoereikende identificatiemogelijkheden’ (Felling, Eisinga & Scheepers, 1986: 63), vaak hét centraal element bij de verklaringen voor etnocentrisme. Het bleek ook empirisch houdbaar. De redenering was dat de mate van anomie – de logische tegenhanger van ‘het gevoel van integratie’ van de autochtoon in de samenleving – van invloed zal zijn op de houdingen die de autochtoon ontwikkelt ten aanzien van etnische minderheden (etnocentrisme). Hoe sterker het gevoel van maatschappelijke integratie, des te minder kans er is op etnocentrisme. Concreet werd anomie geoperationaliseerd als politieke machteloosheid, maatschappelijke machteloosheid, het gevoel zijn eigen lot niet te kunnen bepalen, het gevoel van normloosheid en zinloosheid en het gevoel van sociale isolatie (Billiet, Carton & Huys, 1990). Uiteraard werd dan ook gepoogd in kaart te brengen wat anomie verklaart, waarbij gekeken werd naar de invloed van een resem socio-demografische factoren (zoals leeftijd, geslacht, opleiding, SES, levensbeschouwing) maar ook het lidmaatschap van sociale of culturele organisaties (Billiet & Loosveldt, 1998). Zo hanteerde men eigenlijk de visie dat het cultureel en sociaal kapitaal (dat de autochtoon al dan niet bezit) en zijn/haar (inschatting van) de sociaal-economische positie, bepalend zijn voor de mate van anomie. De mate van anomie beïnvloedt dan weer de mate van etnocentrisme. De mate van anomie valt daarbij inhoude-

Etnocentrisme

109

lijk te parafraseren als het negatief van de sterkte van het ‘gevoel van integratie’ (de positieve beleving van participatie in de verschillende maatschappelijke velden, het gevoel greep te hebben op het eigen leven en omgeving en het ervaren van verbondenheid). Hoe minder groot de anomie – of hoe groter het gevoel van integratie – hoe kleiner de kans op etnocentrisme, zo is de redenering. Daarbij gaat men ervan uit dat deze anomie – dit gevoel van integratie – zich op attitudinaal vlak manifesteert in een cluster van bijvoorbeeld een redelijk veiligheidsgevoel, positief toekomstbeeld, lage gevoelens van politieke machteloosheid, lage mate van utilitair individualisme, interne locus of control en algemeen vertrouwen. Tussen deze variabelen moet er dus een sterke samenhang bestaan. Anomie is in dit model de interveniërende variabele tussen cultureel en sociaal kapitaal en sociaal economische zekerheid aan de ene kant en etnocentrisme of de houding tegenover etnische minderheden aan de andere kant. De schakelidee is dat etnocentrisme als compenserend wereldbeeld omhelsd wordt wanneer men zich geen deelgenoot (meer) voelt van de samenleving. Men kan zich de vraag stellen of een dergelijk gebruik van een concept als anomie aanvaardbaar is, en erger nog, of het concept anomie zoals het momenteel doorgaans ingevuld en geoperationaliseerd wordt theoretisch überhaupt verdedigbaar is. Anomie dreigt een te flexibel, allesomvattende en diffuse allemansvriend, een catch-all concept, te zijn waar eenieder het zijne in kan herkennen. Politieke machteloosheid, maatschappelijke machteloosheid, ervaring van sociaal-economische achteruitgang, verlies van zinvolheid van het leven en sociaal isolement worden als ‘subdimensies’ van anomie beschouwd. Alles wordt op één hoop gegooid en via een tovenaarsspreuk in een handomdraai als een aanvaard ‘overkoepelend’ concept gedefinieerd. Waege spreekt van ‘wetenschappelijke’ mystificatie waarbij concepten als anomie, aliënatie en sociaal kapitaal (wanneer opgevat als een cluster van vertrouwen, wederkerigheid en netwerken) “betekeniskameleons zijn geworden die geen zinvolle wetenschappelijke communicatie kunnen dragen en hoogstens als aanduiders van grote, vaag omlijnde interessevelden kunnen dienen. Als term om een specifiek, empirisch waarneembaar gegeven aan te duiden, zijn deze begrippen door frequent (mis)(ge)bruik betekenisloos geworden” (Waege, 1998: 29). Met één begrip tracht men een complex van fenomenen te vatten. Het is maar zeer de vraag of dit te rechtvaardigen valt. Over de precieze operationalisering van het concept valt dan natuurlijk ook te discussiëren en het is niet echt verwonderlijk dat er geen algemeen aanvaarde meetinstrumenten zijn.

6. De concepten anomie, sociaal kapitaal, integratie en participatie De vaststelling dringt zich op dat zowel de ‘sociaal kapitaal’ benadering als de anomie-benadering in staat zijn om als verklaringsmodel voor etnocentrisme te dienen en op basis van empirisch onderzoek houdbaar en plausibel lijken te zijn. Al lijkt er behoorlijk wat overlap te bestaan tussen aspecten/indicatoren van beide concepten, toch kan men er echter niet omheen dat ze beiden een verschillend verklarend accent leggen. De vraag dringt zich op wat de beste benaderingswijze is. En het lijkt er sterk op dat de keuze voor het ene of het andere model in de literatuur in zekere mate verband houdt met academische modeverschijnselen. Wat is nu een zinnig verklaringsmodel voor etnocentrisme in het licht van al deze mogelijke benaderingswijzen? Vallen de sociaal kapitaal benadering (in de zin van participatie) en de anomie benadering bijvoorbeeld te combineren? In eerste instantie zou ons vertrekpunt de stelling vormen dat de mate van integratie en par-

110


ticipatie in de samenleving voor de Vlaming van invloed zal zijn op de houdingen die de Vlaming ontwikkelt ten aanzien van etnische minderheden (etnocentrisme). Het cultureel kapitaal (Bourdieu, 1992) dat de Vlaming al dan niet bezit en zijn sociaal-economische positie, wordt dan bepalend geacht voor zijn integratie en participatie. Integratie en participatie vormen met andere woorden een interveniërende variabele tussen cultureel kapitaal en sociaal economische positie aan de ene kant en etnocentrisme of de houding tegenover etnische minderheden aan de andere kant. De bedoeling hierbij is het sociologisch integratieconcept dat tegenwoordig doorgaans alleen bij de studie van allochtonen gebezigd wordt, nu ook eens voor de studie van autochtonen te hanteren. Belangrijk is uiteraard eerst duidelijk te maken wat we precies met integratie bedoelen en als we hierover ook empirische uitspraken willen doen, hoe we dit zouden kunnen operationaliseren. Integratie, wijst als sociologisch concept in feite op (een ontwikkeling naar) een situatie waarin alle leden van de samenleving optimaal (kunnen) participeren in de verschillende maatschappelijke velden en de samenleving met haar verschillende velden als een eenheid kan functioneren. Er is zowel een receptiekant als een adaptatiekant aan het integratieproces verbonden is. De receptiekant wijst op door de maatschappij – meestal in concreto de overheid maar bijvoorbeeld ook het bedrijfsleven – aangeboden kansen voor individuen en groepen om in verschillende maatschappelijke velden te participeren. De adaptatiekant wijst op de mate waarin individuen of groepen investeren in hun sociale kansen en hoe zij reageren op de sociale situatie waarin zij verkeren. In het proces van insluiting en uitsluiting kruisen objectiviteit en subjectiviteit zich hierbij op complexe wijze. Men kan immers al dan niet objectief participeren in (verschillende velden van) de maatschappij en men kan al dan niet subjectief het gevoel hebben integraal deel uit te maken van die maatschappij en er kan (en zal) interactie plaatsvinden tussen beide fenomenen. Het integratieconcept lijkt conceptueel interessant en handig om een globaal kader te schetsen waarin processen van insluiting en uitsluiting voor het voetlicht kunnen treden, daarbij aandacht te hebben voor objectieve en subjectieve dimensies en waarmee meteen ook iets over sociale cohesie gezegd kan worden. In dit laatste – de band van integratie met sociale cohesie – ligt echter ook z’n zwakte. De sociale component van integratie overlapt met de gangbare opvatting van wat sociaal kapitaal is. Opgenomen zijn in een netwerk vormt enerzijds een definitie van sociaal kapitaal en anderzijds een aspect van wat we ‘objectieve’ integratie – ‘daadwerkelijke (sociale) participatie’ – noemen. Via deze redenering kunnen we overigens ook het ‘klassieke’ verklaringsmodel voor etnocentrisme waarbij anomie centraal staat omsluiten. In dit geval verwijst anomie – te parafraseren als een ‘gevoel van integratie’ – immers op de subjectieve dimensie van integratie. De vaststelling kan dan ook niet anders zijn dan dat er een sterke overlap is tussen de verschillende conceptuele modellen die centraal staan in de verschillende verklaringmodellen voor etnocentrisme. Wel is het zo dat de verschillende concepten andere accenten leggen. Wanneer anomie als sleutelconcept gehanteerd wordt, drukt de aandacht voor de (subjectieve) attitudinale dimensie de objectieve participatie-dimensie op de achtergrond (sociaal kapitaal) en vice versa. Met het sleutelconcept integratie wordt de inclusie uitgebreid naar de verschillende sociale systemen. Andere dimensies (cultuur, politiek) van insluiting dan participatie in sociale netwerken worden opgenomen.

Etnocentrisme

111

7. Objectieve leefstituatie, subjectieve evaluatie en etnocentrisme Om uit de impasse te geraken lijkt het noodzakelijk om in de plaats van te werken met algemene concepten een stap terug te zetten in onze zoektocht naar een verklaringsmodel voor etnocentrisme. Daarom opteren we voor een benadering waar er niet a priori een tussenliggend ‘alles verklarend’-’catch-all’ concept gebruikt wordt. We proberen daarbij zowel aandacht te hebben voor (de invloed van) de adaptatie-kant als de receptiekant van het integratieproces en willen zowel ruimte laten voor invloeden van de objectieve leefsituatie als subjectieve evaluaties van de leefsituatie op het fenomeen etnocentrisme. De voorafgaande theoretische modellen hebben alle gemeen dat ze empirisch neerkomen op wat een padmodel benadering genoemd wordt. Bepaalde attituden, gedragingen en kenmerken komen tot stand onder invloed van voorafgaande kenmerken, gedragingen en attituden. Sommige variabelen fungeren als exogene andere als endogene variabelen in (sub)modellen om etnocentrisme te verklaren. Kenmerkend is ook dat de verschillende theoretische modellen om etnocentrisme te verklaren zogenaamde latente concepten bevatten. Latente concepten zijn kenmerken van (in deze context) individuen die niet rechtstreeks te meten zijn maar die dienen gemeten te worden via manifeste kenmerken. Zowel het concept ‘anomie’ als ‘sociaal kapitaal’ vormen hier een klassiek voorbeeld van. Gebruikmakende van de variabelen die steunen op de in de internationale literatuur aangedragen verklaringmodellen voor etnocentrisme willen we een empirisch toetsbaar en dus verwerpbaar theoretisch model opbouwen. Als uitgangspunt nemen we de objectieve posities en de feitelijke participatie van de respondenten in de verschillende maatschappelijke velden. Zo leiden de (economische) structuurtransformaties sinds de jaren ‘70 volgens Byrne (1999) en Sassen (1990) tot een toenemende stedelijke polarisatie. Een substantiële minderheid valt op meerdere terreinen uit de boot. In een context van gestage ontmanteling van de verzorgingsstaat, toenemende flexibilisering en deregularisering, erosie van het systeem van vastheid van betrekking en een standvastige structurele werkloosheid bij laaggeschoolden kiemt een dreigingssfeer van sociaal-economische marginalisering en (ervaren) bestaansonzekerheid (Bauman, 1998). Niet slechts een ‘klasse’ met beperkte levenskansen, maar ook andere groepen komen steeds meer onder druk te staan. Naast effectief ‘uitgeslotenen’ bestaat er een groep van ‘bedreigde’ of bestaansonzekere mensen aan de rand van de welstellende meerderheid (Swyngedouw, 1992: 28). De hedendaagse bestaansconditie betekent – om Bauman (1998) te parafraseren – ‘leven met veranderlijkheid, verscheidenheid en onzekerheid’ in een voortdurend wijzigend maatschappelijk (consumptie)klimaat. De uitgangsidee is dat de voedingsbodem voor etnocentrisme voortvloeit uit het samengaan van twee factoren: enerzijds een zeer dynamische ‘bedreigende’ – en steeds minder begrijpbare en beheersbare – complexe omgeving en anderzijds een populatie die zeer ontvankelijk is voor deze onzekerheidstimuli en de aangereikte antwoorden ten gevolge van hun sociale, economische en culturele levensomstandigheden. Het vertrekpunt van zo’n tentatief verklaringsmodel vraagt bijgevolg expliciet aandacht voor zowel de objectieve leefsituatie als de begeleidende subjectieve beleving van die leefsituatie om houdingen tegenover migranten te verklaren, zonder a priori de voorkeur aan de ene

112


of de andere dimensie te geven, die bijvoorbeeld hetzij de nadruk legt op kapitaalsvormen hetzij op attituden (als tussenliggende concepten). De hedendaagse ervaring van permanente verandering waarbij vanzelfsprekende verworvenheden steeds opnieuw ter discussie worden gesteld kunnen tot gevoelens van machteloosheid, onzekerheid, economische onzekerheid en discriminatie leiden. In zo’n model wordt nagegaan in welke mate een maatschappelijke context an sich en de begeleidende (ongunstige) ervaringen op sociaal (machteloosheid), cultureel (onzekerheid), economisch (economische onzekerheid) en politiek (discriminatie) gebied bijdragen tot het ontwikkelen van negatieve gevoelens tegenover vreemdelingen. Hierbij stelt zich de vraag in welke mate individuen ‘ingeplugd’ zijn op meerdere centrale maatschappelijke subsystemen zoals economie, politiek, onderwijs, vrije tijd of recht. Het culturele, sociale, economische en politieke kapitaal dat men bezit, is evenwel slechts één zijde van de medaille. Elk objectief element heeft in hoofde van diegene die erdoor getroffen wordt een meer subjectieve dimensie. Hoe percipieert, ervaart en evalueert men de eigen sociale, culturele, economische en politieke positie en de (omringende) sociale omgeving? In ons tentatief verklaringsmodel willen we zowel de objectieve als de subjectieve dimensie betrekken.

8. Naar een toetsbaar empirisch model Voor de ontwikkeling en de partiële toetsing van een theoretische model zal gebruik gemaakt worden van het stedelijke survey-onderzoek ‘Antwerpenaren en hun stad’ dat in de periode maart - oktober 1999 werd uitgevoerd door het IPSoM-K.U.Brussel in opdracht van de uitzendgemachtigde lokale Antwerpse televisievereniging ATV vzw (Abts & Swyngedouw, 1999). Dit onderzoek naar het subjectieve welbevinden van de Antwerpenaren in hun stad tracht de ‘subjectieve ervaringswerkelijkheid’ te karteren en na te gaan ‘hoe processen van probleemdefiniëring, beleidsevaluatie en politiek vertrouwen in een specifieke grootstedelijke context plaatsgrijpen’. De interrelatie tussen leefsituatie, subjectief welbevinden en de ervaringswereld van burgers; hun perceptie en definiëring van sociale problemen; de houdingen en het vertrouwen ten aanzien van de lokale overheid in de grootstedelijke ruimte staan erin centraal. De gegevens van dit onderzoek werden verzameld door middel van face-to-face interviews bij een steekproef van de populatie (18- tot 85-jarigen) van de stad Antwerpen. Om analytisch-technische redenen werd gewerkt met een tweetrapssteekproef: 66 onderscheiden statistische sectoren zijn in de steekproef opgenomen. In totaal werden 938 geldige interviews afgenomen. Naar gelang de gehanteerde definitie (Groves, 1989: 140-145 ; Carton, 1999: 144-145) situeert de respons zich ergens tussen ten minste 50% en ten hoogste 64% (Abts, 2000: 19). Analyse met Weight 2.1 (Hajnal, 1995) toont aan dat de steekproefpopulatie representatief (p=.92) is voor de gehele populatie m.b.t. het gecombineerde kenmerk leeftijd-geslacht. Een vergelijking van de resultaten van het stemgedrag bij de gemeenteraadsverkiezingen toont evenwel aan dat de steekproef significant afwijkt van de populatiegegevens. Vlaams Blokstemmers, WOW-kiezers, diegenen die niet zijn gaan stemmen en kiezers die op ‘kleinere’ partijen gestemd hebben, zijn ondervertegenwoordigd. De beleidspartijen zijn daarentegen allen oververtegenwoordigd alsook diegenen die een blanco of ongeldige stem uitbrachten. Om die reden wordt er gewerkt met een gewogen steekproef, waarbij een weegfactor op basis van leeftijd, geslacht en het stemgedrag bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1994 berekend werd (Abts, 2000).

Etnocentrisme

113

9. Een hypothetisch padmodel en zijn toetsing Het hypothetisch padmodel dat we naar voor schuiven wil zowel aandacht besteden aan de ‘objectieve’ als de ‘subjectieve’ dimensie van integratie zonder een primordialiteit aan één van beide dimensies toe te kennen. We willen nagaan of het empirisch overeind blijft. Hierbij zullen we gebruik maken van de constituerende componenten van de verschillende hierboven besproken theorieën. Hoewel we op theoretische gronden zware vraagtekens geplaatst hebben bij ‘alomvattende’ begrippen als anomie en sociaal kapitaal zullen we desondanks toch nagaan of deze concepten op basis van onze data houdbaar zijn. De opbouw van een padmodel, waarbij de in het model voorafgaande variabelen gebruikt worden om de in het model volgende variabelen te controleren kan niet anders dan op theoretische gronden gebeuren. De volgorde waarin variabelen in het model worden ingebracht heeft gevolgen voor de toetsing van het effect van de betreffende variabelen op de afhankelijke variabele, in casu etnocentrisme. We opteren ervoor om verschillende groepen van variabelen die theoretisch samenhangen, in verschillende stappen gezamenlijk in ons padmodel op te nemen. Een eerste groep van variabelen kunnen we objectieve achtergrondvariabelen noemen. Zij zijn niet gekozen of zijn voor volwassenen gegeven als het resultaat van hun voorgaande levenservaringen. Het betreft hier geslacht, leeftijd en opleiding. Het opleidingsniveau (laag; midden; hoog) vormt de indicator van cultureel kapitaal. De tweede groep objectieve achtergrondkenmerken die de sociale context van de ondervraagden moeten uittekenen, wordt gecatalogeerd onder de verschillende vormen van kapitaal (cfr. Bourdieu). Economisch kapitaal wordt gemeten aan de hand van beroepsstatus (werk; werkloos; andere) en gezinsinkomen (minder dan 45.000 BF; tussen 45.000 en 84.999 BF; 85.000 BF of meer). Deze variabelen worden gezien als afhankelijk van de leeftijd, het geslacht en de opleiding van de respondenten. De derde groep van variabelen, in feite slechts één, wordt gevormd door de levensbeschouwelijke betrokkenheid. In navolging van Waege & Billiet (1998: 29-30) wordt levensbeschouwelijke betrokkenheid geoperationaliseerd aan de hand van levensbeschouwelijke oriëntatie en kerkpraktijk. Volgens Eisinga et alii. (1990) is de relatie tussen levensbeschouwelijke betrokkenheid en etnocentrisme namelijk curvilineair. Naarmate katholieken kerkelijk sterker betrokken zijn, neemt de negatieve houding tegenover migranten af. Bij nietkatholieken neemt de negatieve houding eveneens af naarmate men een meer uitgesproken geloofsovertuiging heeft. Randkerkelijken en mensen zonder levensbeschouwing zouden zich het sterkst afzetten tegen migranten (Billiet, 1995). De geconstrueerde variabele bevat zes categorieën: geen levensbeschouwing, vrijzinnig, anders kerkelijk (protestant, moslim, jood,…), randkerkelijk, kerkelijk (geregeld maar niet wekelijks naar de kerk) en kerks (meermaals per maand tot meer dan wekelijks naar de kerk). We theoretiseren dat levensbeschouwelijke betrokkenheid (gedeeltelijk) functie is van in de twee voorgaande groepen vernoemde variabelen. In ons vierde blok van variabelen worden enerzijds indicatoren van sociaal kapitaal en anderzijds indicatoren van politiek kapitaal in het model ingebracht. Het werd via uiteenlopende indicatoren geoperationaliseerd. Ten eerste of men al dan niet lid is van een vereniging, en zo ja, van één of meerdere soorten verenigingen. Ten tweede werd gepeild naar de mate van sociale contacten met de nabije omgeving (nooit of zelden; tot éénmaal per week; meerdere malen per week of meer). Via vier variabelen wordt nagegaan hoe frequent men

114


een praatje maakt met buren, bezoek krijgt of op bezoek gaat bij familie, persoonlijk contact heeft met vrienden of kennissen en hoe vaak men activiteiten buitenhuis samen met anderen doet. Ten derde werd vakbondslidmaatschap als afzonderlijk indicator opgenomen. Politiek kapitaal – of de mate dat men ‘aangesloten’ is op het politieke systeem – werd noodzakelijkerwijs geoperationaliseerd via de variabele ‘politieke belangstelling’ (geen; weinig; tamelijk; (heel) veel). Variabelen als neerwaartse retrospectieve economische mobiliteit, geblokkeerde sociale mobiliteitskansen en gevoelens van in de steekgelaten worden door overheid vormen het vijfde blok in ons model. De eerste twee worden hier gemeten, in het verlengde van Wimmers hypothesen. Het betreft hier telkens een afzonderlijke variabele: de perceptie van de inkomensevolutie de afgelopen vijf jaar (gelijkgebleven, (sterk) vooruit, (sterk) achteruit) en perceptie van de kans om vooruit te komen in de maatschappij (even goede kansen als anderen; betere kansen en minder goede kansen als anderen). We gaan ervan uit dat mensen die dit soort percepties hebben de overheid en zijn sociaal vangnet hiervoor verantwoordelijk zouden kunnen achten. Een zesde blok variabelen wordt gevormd door attituden die dicht aanleunen bij het concept van anomie maar ons inziens daarvan te onderscheiden attituden vormen. Reflexieve onzekerheid verwijst naar het onvanzelfsprekende karakter van het dagdagelijkse leven als gevolg van de confrontatie met een enorme veelheid van handelingsmogelijkheden (Giddens, 1990; 1991; Beck, 1986; Bauman, 1991; 1998). In de hedendaagse ‘decisionistische’ of ‘geïndividualiseerde’ leefwereld krijgt het alledaagse leven en de vormgeving van het zelf het karakter van een reflexief experiment (Giddens, 1991: 173-174). De persoonlijke toekomst blijkt contingent – niet noodzakelijk en open (Laermans, 1993). Individuen moeten hun eigen biografie uitschrijven en hun eigen levensloop voortdurend uittekenen op alle maatschappelijke domeinen (Beck, 1990). Men is genoodzaakt te leren anticiperen op aanhoudende veranderingen in open en complexe omgeving. Deze beslissings- en keuzevrijheid betekent evenwel omgaan met groeiende onzekerheid (Bauman, 1998). Leven onder condities van (schijnbaar ongelimiteerde) vrijheid leidt namelijk tot een onophoudelijke confrontatie met risico’s en het bewustzijn van niet gekozen keuzemogelijkheden. Kiezen is altijd verliezen. Een keuze houdt altijd ‘niet-keuzen’ in. Deze ambivalentie en onzekerheid worden gemeten door vier uitspraken over de ingewikkeldheid van de werkelijkheid en de onzekerheid hoe te handelen en te denken: niet meer weten wat te denken omdat alles tegenwoordig zo ingewikkeld is (complexiteit), het steeds minder weten wat te denken over belangrijke kwesties (ambivalentie), het steeds moeilijker hebben om keuzen te maken (reflexiviteit), het lijkt wel of er geen eenvoudige oplossingen zijn voor vele sociale problemen (onvanzelfsprekendheid). Het construct drukt een persoonsbetrokken onzekerheid uit, als gevolg van (1) een reflexieve benadering van het eigen handelen en (2) het bewustzijn van de contingentie van de sociale werkelijkheid. Het concept internal locus of control omvat de individuele verwachting dat het persoonlijke handelen en het eigen gedrag een bepalende invloed hebben op bedoelde toekomstige resultaten (Rotter, 1965; 1975). In een samenleving, die in aanzienlijke mate een keuzevrijheid van het individu of minstens de capaciteit om zich aan voortdurend wijzigende omstandigheden aan te passen veronderstelt, komen tal van verwachtingen echter meermaals in bot-

Etnocentrisme

115

sing met de (materiële) mogelijkheden en de handelingsruimte waarover mensen beschikken. De feitelijke beslissingsvrijheid en de concrete manier waarop individuen binnen hun leefwereld (kunnen) handelen worden namelijk ten gronde bepaald door de sociaal gelaagde structuur van ongelijke verdeling van sociaal, cultureel en economisch kapitaal. Snelle veranderingen en gemediatiseerde verwachtingen staan zo haaks op de feitelijke mogelijkheden van bepaalde strata. Een ‘nieuwe’ ongelijkheid doemt op die een voedingsbodem voor gevoelens van groeiende machteloosheid kan vormen. De mate van gevoelens van controle op zijn directe omgeving wordt gemeten met drie items die nagaan in welke mate men invloed heeft op de eigen gewenste persoonlijke toekomst: altijd veel bereiken als men zijn best doet (inzet), het gevoel veel invloed te hebben op de dingen (invloed) en alles helemaal in de hand hebben (controle). Economische onzekerheid meet de toekomstverwachtingen met betrekking tot de eigen sociaal-economische positie. Dit construct wordt geoperationaliseerd aan de hand van drie items die de perceptie van de evolutie van het eigen economische kapitaal bevragen: zich minder luxe kunnen veroorloven (luxe), verlies van werk of inkomen (verlies) en financiële zorgen zullen toenemen (zorgen). Bij het concept maatschappelijke gevoelens van discriminatie verschuift de referent bij de evaluatie van de eigen maatschappelijke positie naar externe actoren of systemen, waarbij de ervaren, opgemerkte ongelijkheid doorheen een vergelijken van relatieve posities wordt begeleid door een evaluatie in termen van legitimiteit en rechtvaardigheid. Maatschappelijke discriminatie wordt opgevat als perceptie van feitelijke of vermeende differentiële groepsbehandeling. De discriminatieschaal wordt geconstrueerd aan de hand van vier items die een benadeling van de eigen groep ten aanzien van ‘andere’ groepen in verband met politiecontroles (politie), behandeling door overheid (overheid) en bedrijfsstrategieën in situaties van economische crisis (bedrijf) uitdrukken. Deze groep van attituden lijkt ons gegeven de voorgaand besproken theorieën afhankelijk te zijn van de objectieve context variabelen – inclusief cultureel kapitaal, de mate van levensbeschouwelijke betrokkenheid, het sociaal – en politiek kapitaal en (de subjectieve ervaring van) de mate van sociaal-economische mobiliteit. Als laatste blok ter verklaring van etnocentrisme wensen we de perceptie van de concrete woonomgeving in te brengen. In welke mate men vindt dat de leefsituatie in de buurt verslechterd, ongewijzigd of verbeterd is gedurende de laatste jaren en in hoeverre respondenten zich ‘s avonds veilig of onveilig voelen in de eigen buurt. Elementen die veelvuldig worden aangehaald mediërend tussen persoonlijke kenmerken en etnocentrisme. De afhankelijke variable, de outgroup-dimensie van etnocentrisme, wordt gevormd door drie uitspraken over vreemdelingen: het niet vertrouwen van migranten in het algemeen (vertrouwen), het zich bedreigd voelen in de tewerkstelling (bedreiging) en de verantwoordelijkheid van migranten in de criminaliteitstoename (criminaliteit). De negatieve instelling tegenover een ‘andere’ sociale groep of outgroup vormt het onderzochte construct.

116


10. Toetsing van de invloed van de subjectieve dimensie van integratie (naar analogie met het ‘anomie-model’) en van een achterliggend construct ‘sociaal kapitaal’. We kijken eerst via een meetmodel of de vier constructen van de subjectieve dimensie van integratie – internal locus of control, reflexieve onzekerheid, economische onzekerheid en maatschappelijke discriminatie – al dan niet gereduceerd kunnen worden tot één onderliggend construct, (deels) in navolging van het traditionele gebruik van het concept anomie. En zo ja of dit ook theoretisch verantwoordbaar is. In het gepresenteerde meetmodel (tabel 1) worden de indicatoren van de besproken theoretische concepten via een confirmatorische factoranalyse met LISREL 8.30 gezamenlijk en tegelijkertijd in een globaal meetmodel getoetst (Jöreskog & Sörbom, 1993). Een overschouwing van de ladingen laat met uitzondering voor het construct machteloosheid hoge waarden zien – de meeste factorladingen zijn groter dan 0.60. Dit weerspiegelt zich in de substantiële verklaarde variantie van elk van de indicatoren door de achterliggende factoren. Het was verder niet nodig om kruisladingen noch gecorreleerde residu-varianties in het model op te nemen. Theoretische specificiteit en strikt afgebakende betekenisvolle concepten – met als gevolg mindere geldigheid of een beperktere reikwijdte van de concepten – werden in het ‘zuiver’ meetmodel nagestreefd. Theoretisch gezien zijn vooral de relatief lage correlaties tussen de latente variabelen opmerkelijk. Een bewijs te meer dat we met empirisch en theoretisch onderscheiden constructen te maken hebben, die niet meer zo makkelijk tot een beperkter aantal concepten gereduceerd kunnen worden. Ondanks deze lage samenhangen was een meetmodel met een algemene achterliggende tweede-orde-factor voor de vier ‘verklarende’ factoren evenwel randsignificant (passingsmaten: X2=182.12; df=61; RMSEA=0.052; RMR=0.050; GFI=0.96). Blijkbaar maken de vier geconstrueerde concepten mogelijk toch deel uit van een achterliggend algemeen concept. Klassiek zouden sommigen hier van ‘anomie’ durven gewagen, maar we stelden eerder reeds dat we dit een te duister en diffuus begrip vinden. We houden het voorlopig als term op een subjectieve ervaring van uitsluiting als mogelijk onderliggend construct. Gezien de lage correlaties tussen de latente variabelen en omwille van de boven aangehaalde theoretische redenen – een terughoudendheid om alles op één op hoop te gooien als we de samenhang niet inhoudelijk kunnen duiden – verkiezen we echter de variabelen als elk op zichzelf staande te benaderen. Als we een blik werpen op de samenhangen tussen ‘outgroup’ (etnocentrisme) en de vier andere factoren, dan zien we dat deze negatieve gevoelens ten aanzien van vreemdelingen gepaard gaan met een gevoel van machteloosheid, reflexieve onzekerheid, sociaal-economische onzekerheid en gevoelens van discriminatie. Het structurele model met ‘outgroup’ als afhankelijke variabele geeft aan dat bijna 17% van de variantie van de ‘outgroup’-factor door de vier factoren wordt verklaard.

Etnocentrisme

117

Tabel 1: Meetmodel voor de vijf constructen Geobserveerde variabelen

Latente variabelen: gestandaardiseerde coëfficienten (factorladingen)

Betrouwbaarheid

Internal Reflexieve Econo- Discrimi- Negatief locus of onzekermische natie t.a.v. control heid onzekerheid migranten

R2

Inzet Invloed Controle Complexiteit Ambivalentie Reflexiviteit Onvanzelfsprekendheid Luxe verlies inkomen/werk Financiële zorgen Politie Overheid Bedrijf Vertrouwen Bedreiging Criminaliteit

0.61 0.45 0.68 -----

---0.72 0.82 0.81 0.66

--------

--------

--------

0.37 0.20 0.46 0.51 0.67 0.66 0.44

---

---

0.73 0.68

---

---

0.53 0.46

--------

--------

0.91 -------

-0.58 0.83 0.70 ----

----0.89 0.81 0.77

0.82 0.34 0.69 0.50 0.80 0.65 0.59

Correlaties tussen latente variabelen

Internal locus of control

Internal locus of control Reflexieve onzekerheid Economische onzekerheid Discriminatie Negatief t.a.v. migranten

Reflexieve onzekerheid

Economische onzekerheid

Discriminatie

Negatief t.a.v. migranten

1 0.16

1

0.34

0.29

1

0.06 -0.15

0.26 0.25

0.30 0.15

1 0.29

1

Passingsmaten: X2 = 212.13; df = 94; RMSEA = 0.045; RMR = 0.046; GFI = 0.96

118


In het onderzoek wordt het sociaal kapitaal via uiteenlopende indicatoren gemeten. Ten eerste of men al dan niet lid is van een vereniging, en zo ja, van één of meerdere soorten verenigingen. Ten tweede werd gepeild naar de mate van sociale contacten met de nabije omgeving (nooit of zelden; tot éénmaal per week; meerdere malen per week of meer). Via vier variabelen wordt nagegaan hoe frequent men een praatje maakt met buren, bezoek krijgt of op bezoek gaat bij familie, persoonlijk contact heeft met vrienden of kennissen en hoe vaak men activiteiten buitenhuis samen met anderen doet. Ten derde werd ook vakbondslidmaatschap bevraagd. Met een confirmatorische factoranalyse werd nagekeken of voorgaande variabelen één onderliggend construct ‘sociaal kapitaal’ representeren. Het resultaat is negatief (X2=116,46; df=9; p=0.000; RMSEA=0.113). In tweede instantie werd gepoogd om ‘persoonlijke’ relaties met buren, familie en vrienden enerzijds en ‘inbedding in sociale kaders’ (activiteiten buitenhuis, vakbondlidmaatschap en verenigingsleven) anderzijds in een twee-factorenmodel te passen. Wederom bleek het model niet te fitten (X2=56,93; df=8; p=0.000; RMSEA=0.081). Zelfs na weglating van een aantal indicatoren bleek er geen statistisch-wetenschappelijk aanvaardbaar ‘sociaal kapitaal’ construct uit te tekenen. Om die reden beslissen we dan ook om alle indicatoren afzonderlijk in de analyse op te nemen.

11. Toetsing van een globaal verklarend model De stapsgewijze causale analyse met de verschillende (blokken van) onafhankelijke variabelen doet ons inziens zowel recht aan (aspecten van) de objectieve leefsituatie als de subjectieve belevingen. Omwille van beheersbaarheid en het immense aantal onafhankelijke variabelen in het model wordt de LISREL-benadering verlaten voor een multiple regressie-analyse. Aangezien de te verklaren variabele ‘etnocentrisme’ quasi-metrisch is, kan een meervoudige regressie-analyse toegepast worden, waarbij de n klassen van de categorische variabelen als n-1 dummy’s gecodeerd worden waarbij telkens een klasse als referentiecategorie fungeert (McClendon, 1994: 208). De sterkte van de relatie tussen het behoren tot een categorie van een verklarende variabele en een te verklaren variabele wordt weergegeven door de gestandaardiseerde regressiecoëfficiënten, die uitdrukken met welke proportie de score van de te verklaren variabele toeneemt of afneemt (uitgedrukt in eenheden standaardafwijking) indien de respondent tot de beschouwde categorie behoort en niet tot de referentiegroep – alle overige categorieën constant blijvend (McClendon, 1994: 211). Tabel 2 bevat de gestandaardiseerde partiële regressiecoëfficiënten (b’s) m.b.t. de verklarende variabelen. De b’s hebben het voordeel dat ze onderling vergeleken kunnen worden, waardoor een oordeel over de belangrijkheid van de effecten mogelijk is.

Geen levensbeschouwing Vrijzinnig Anders kerkelijk Kerkelijk Kerks Ref. Randkerkelijk

.03 -.01

.11 **

Laag inkomen Hoog inkomen Ref. Middelmatig inkomen

.14 ****

Leeftijd

.13 **** -.21 ****

.06 -.04

.15 **** -.21 ****

Opleiding laag Opleiding hoog Ref. Opleiding midden

.03

Werkloos Werkend Ref. noch werkend noch werkloos

.02

Man Ref. Vrouw

-.04 -.06 * -.10 *** -.05 -.02

.03 -.01

.05 -.05

.09 *

.13 *** -.21 ****

.03

-.05 -.06 -.09 *** -.05 -.00

.03 -.01

.06 -.05

.05

.08 ** -.18 ****

.06

-.06 * -.07 * -.10 *** -.07 * -.03 -

.04 -.02

.05 -.03

.07

.08 * -.18 ****

.05

-.05 -.07 * -.07 * -.03 .02

.02 .00

.02 -.03

.06

.06 -.17 ****

.04

Tabel 2: Gestandaardiseerde regressiecoëfficiënten (ß’s) met ‘negatieve houding t.a.v. migranten’ als afhankelijke variabele.

-.03 -.08 * -.05 -.03 -.03

.05 .03

.03 -.03

.04

.07 -.17 ****

.06

Etnocentrisme 119

-.03

.02 -.05

-.01 .03

.01 .10 ***

-.03 -.09 **

.02 -.02

.07 * .02 -.05

Lid vakbond Ref. Geen lid van vakbond

Lid van geen vereniging Lid van meerdere soorten verenigingen Ref. lid van één soort vereniging

Contact buren laag Contact buren hoog Ref. Contact midden

Contact familie laag Contact familie hoog Ref. Contact midden

Contact vrienden laag Contact vrienden hoog Ref. Contact midden

Activiteiten buitenhuis laag Activiteiten buitenhuis hoog Ref. Activiteiten midden

Geen politieke belangstelling Weinig politieke belangstelling Veel politieke belangstelling Ref. matige politieke belangstelling

.09 ** .01 -.07 *

.01 -.02

-.05 -.08 **

.01 .06 *

-.00 .02

.02 -.04

-.02

.08 -.01 -.03

-.01 -.01

-.08 * -.10 **

.03 .02

-.03 .02

.02 -.08 *

-.03 -

.09 * .00 -.03

-.03 .01

-.06 -.11 **

.02 .00

-.07 .01

.01 -.1 2**

.02

120


0.15

0.19

0.21

0.23

0.26

* significant op niveau 0.10; ** significant op niveau 0.05; *** significant op niveau 0.01; **** significant op niveau 0.001

0.14

0.13

0.18

R2

0.18

0.21

0.16

0.12

Adjusted R2

0.14

-.11 ***

-.14 **** .05 .10 ** .08 **

-.06 .02

-.06 -.02

-.02

Subjectief gevoel van veiligheid Ref. subjectief gevoel van onveiligheid

-.14 **** .06 .09 ** .13 ***

-.06 .04

-.05 -.04

-.03

.13 ****

0.13

-.10 *** .05

-.08 * -.07 *

-.00

Eval. Evolutie leefsituatie buurt verslechtering Ref. evolutie verbetering of status quo

Internal locus of control Reflexieve onzekerheid Economische onzekerheid Discriminatie

Gevoelens van in steekgelaten door overheid Nooit of zelden dergelijke gevoelens Regelmatig of vaak dergelijke gevoelens Ref. soms dergelijke gevoelens

Perceptie kans vooruit te komen in maatschappij Minder goede kansen in vgl met anderen Betere kansen in vgl met anderen Ref. Even goede kansen

Perceptie inkomensevolutie laatste 5 jaar: Gevoel (sterk) achteruitgegaan Ref. Gelijkgebleven of (sterk) vooruit

Etnocentrisme 121

122


We willen met onze analyse nagaan wat het totale effect is van een bepaalde variabele op de afhankelijke variabele, het outgroup aspect van etnocetrisme. In navolging van King et alii (1994: 173-182) doen we dit door verschillende opeenvolgende modellen te toetsen, waarbij steeds gecontroleerd wordt voor de variabelen uit de voorafgaande stap van de analyse. Hiermee geven we aan dat we er theoretisch van uit gaan dat de variabelen uit de voorgaande stappen ook effectief causaal voorafgaand zijn aan deze van de volgende stappen. De variabelen die in latere stappen worden toegevoegd worden dan gezien als consequenties van de variabelen opgenomen in de voorgaande stappen. De specifieke samenhang tussen de te verklaren variabele en de verklarende variabele wordt uitgezuiverd van het effect van voorafgaande onafhankelijke variabelen. In tabel 2 worden de totale effecten van de verschillende onafhankelijke variabelen op grijze achtergrond afgedrukt. In de regressieanalyses worden geen interactie-effecten opgenomen. We veronderstellen een additief model. Met betrekking tot de houding ten aanzien van migranten blijkt vooreerst het opleidingsniveau van zeer groot belang te zijn (opleidingsniveau partial R2=0.12). Opleidingsniveau verklaart zo’n één tiende van de variantie van de outgroup-variabele. Hoe lager het opleidingsniveau, hoe meer kans tot een negatieve houding t.a.v. migranten. Dit bevestigt andermaal de reeds herhaaldelijk vastgestelde invloed van het onderwijspeil op het etnocentrisme (Billiet, 1993, Pelleriaux & Elchardus, 1999; Hooghe, 1999). Een directe remmende invloed van het onderwijsniveau op een etnocentrische houding zou wellicht geïnterpreteerd kunnen worden als het effect van een langere blootstelling aan antiracistische vertogen in het onderwijs (cfr. Hagendoorn & Mckuee, 1999). Merk op dat onderwijsniveau uitgesproken de grootste geschatte gestandaardiseerde effecten (Beta’s) kent en dus een zeer sterk totaal effect op negatieve houding ten aanzien van migranten heeft. Geslacht blijkt geen significante invloed te hebben. Leeftijd daarentegen heeft een uitgesproken significant effect op negatieve houding. Hoe ouder de Antwerpse respondenten hoe meer uitgesproken de negatieve houding ten aanzien van migranten. Economisch kapitaal, geoperationaliseerd in beroepsstatus (werkende of werkloos) en gezinsinkomen (laag, midden, hoog) blijkt, ingebracht als ons tweede blok variabelen, geen additioneel effect te hebben op de houding ten aanzien van de migranten. Dit duidt erop dat – althans in Antwerpen – de negatieve gevoelens ten aanzien van migranten niet exclusief terug te voeren zijn op economische kwetsbaarheid, maar (relatief) gelijkmatig verspreid zijn over de volwassen bevolking eens men rekening houdt met leeftijd en opleiding. In tegenstelling tot onderzoek van Billiet & Loosveldt (1998) is er opmerkelijk genoeg geen negatief verband met sterkere levensbeschouwelijke betrokkenheid, onze variabele ingebracht als het derde blok. Kerkelijken en kerksen verschillen niet significant van randkerkelijken met betrekking tot houding ten aanzien van migranten. Intense kerkelijke betrokkenheid heeft voor de Antwerpse populatie bijgevolg geen milderend effect voor deze attitude. Anderskerkelijken kenmerken zich daarentegen wel door een minder negatieve houding ten aanzien van outgroups. Vermoedelijk is hier de kleine protestantse Antwerpse gemeenschap verantwoordelijk voor. Haar lange traditie van steun aan immigranten en asielzoekers wordt hier waarschijnlijk in weerspiegeld. Komen we dan aan het blok van de met sociaal kapitaal gerelateerde indicatoren. In tegenstelling tot Putnams thesis in ‘Bowling alone’ kennen respondenten die ingebed zijn in meerdere (soorten) verenigingen geen lager niveau van negatieve houding. Evenmin is het zo dat diegenen die geen lid zijn van verenigingen een hoger niveau zouden kennen van negatieve

Etnocentrisme

123

houding ten aanzien van migranten1. Verder hebben lidmaatschap van vakbond, het al dan niet (veel) contact hebben met buren, het al dan niet veel activiteiten buitenhuis ondernemen samen met anderen en het al dan niet hebben van politieke interesse, geen invloed op de negatieve houding ten aanzien van migranten. Deze bevindingen plaatsen vraagtekens bij de sociaal kapitaal these rond het belang van participatie in het verenigingsleven (Elchardus, Hooghe & Smits, 2000) en sociale inbedding in de buurt. Dat deze zouden leiden tot een betere aanvaarding van de ‘anders zijnde’ medeburgers wordt met ons model en de Antwerpse data niet bevestigd. Met betrekking tot de verklaring van etnocentrische attitudes aan de hand van sociaal kapitaal lijken ‘sterke bindingen’ (familiebanden, vriendschappen) meer van belang. Hoewel dit niet steeds is zoals verwacht. De mate van contact met vrienden is significant. Hoe meer contacten met vrienden hoe lager de negatieve houding ten aanzien van migranten. De hypothese dat contact met vrienden functioneert als sociaal vangnet voor identitaire angsten en een rem op etnocentrisme vormt wordt hierdoor gesteund. Nochtans houdt de hypothese dat strong ties sowieso leiden tot minder etnocentrisme, niet staande. Vele contacten met de familie leiden tot een hogere mate van negatieve houding ten aanzien van migranten. Een hypothese ter verklaring zou er in kunnen bestaan dat een zeer hoge familiale cohesie het ingroup gevoel verhoogt en als gevolg daarvan het negatieve outgroup gevoel zou versterken. De homogene familie als hoeksteen van de homogene ‘natie’ als het ware. Perceptie van neerwaartse retrospectieve economische mobiliteit (inkomensverlies de laatste vijf jaar) en geblokkeerde sociale mobiliteitskansen in vergelijking met anderen blijken, als variabelen in het vijfde blok ingebracht, geen significante invloed te hebben op de houding ten aanzien van migranten. Gevoelens van in de steek gelaten te worden door de overheid daarentegen wel. Zij die nooit of zelden zulke gevoelens hebben, kennen een significant positievere houding ten aanzien van migranten. Merk op dat er geen significant verschil is tussen zij die soms zulke gevoelens hebben of ze vaak hebben. Gecontroleerd voor alle voorgaand besproken variabelen blijken, met uitzondering van ‘reflexieve onzekerheid’, de opgenomen samengestelde variabelen die verwijzen naar ‘ervaringen van desintegratie’ en perceptie van de onmiddellijke leefomgeving, een significante

1. Merk op dat deze conclusie afhankelijk is van de plaats waar het concept ‘lidmaatschap verenigingsleven’ wordt ingepast in het causale padmodel. Wanneer gecontroleerd wordt voor alle in het causaal model opgenomen variabelen wordt het effect van ‘lid van meerdere soorten verenigingen’ significant en duidt het er op dat leden van verschillende verenigingen minder etnocentrisch zouden zijn. Het is nuttig om aan te duiden dat er in dit geval geschat wordt onder controle van alle andere variabelen opgenomen in het padmodel en dat de betreffende variabele als laatste in het causaal model zou gesitueerd zijn. Dit zou betekenen dat de causale orde wordt omgedraaid in vergelijking met de gangbare theorieën. Lidmaatschap van verenigingen zou dan het gevolg zijn van kenmerken zoals contacten met vrienden en familie, het zich (niet) machteloos voelen (locus of control), zich economisch (on)zeker voelen, zich (niet) in de steekgelaten voelen door de overheid, (geen) maatschappelijke discriminatie ervaren, zijn buurt (niet) zien verslechteren en zich (on)veilig voelen. Lidmaatschap vereniging zou dan een output variabele van al deze voorgaande variabelen zijn, wat manifest ingaat tegen de geformuleerde theorieën die stellen dat lidmaatschap juist een (causale) input is, die onder andere democratische waarden stimuleert. Vandaar ook de plaats die de variabele toegekend kreeg in het padmodel.

124


directe bijdrage tot de verklaring van de outgroupdimensie van de etnocentrisme-attitude. Etnocentrisme als een soort van identitaire verdedigingsreflex (zie Wimmer, 2000) in een snel veranderende buurt en wereld wordt daarenboven ondersteund door de andere samenhangen. Zo blijken diegenen die zich machteloos (internal locus of control) voelen om de werkelijkheid naar hun hand te zetten, diegenen die veronderstellen in de nabije toekomst economisch achteruit dreigen te gaan (zie Wimmer, 2000) en diegenen die zich door belangrijke maatschappelijke instellingen zoals overheid, politie en bedrijfswereld gediscrimineerd voelen meer ontvankelijk voor negatieve gevoelens van outgroups te zijn. Algemene angst voor het verlies van sociale status, en economische standing of identitair prestige in combinatie met een gevoel van uitsluiting en maatschappelijke desintegratie – in casu geen invloed op de sociale werkelijkheid te kunnen uitoefenen – vormen de ultieme mix voor de negatieve stigmatisering van migranten. Een significant netto-effect van reflexieve onzekerheid op etnocentrisme ontbreekt. Dit is wellicht niet zo verwonderlijk (maar wel in tegenstrijd met hypothesen van Billiet & Loosveldt, 1998) gezien ambivalente gevoelens over de complexiteit van de veranderde maatschappij evenzeer gepaard kunnen gaan met een ‘open’ blik. Het probleem stelt zich dus niet zozeer bij de beleefde complexiteit van de maatschappij als dusdanig. Van de als laatste blok ingebrachte variabelen blijken ‘gepercipieerde’ veranderingen in de woonomgeving, de (vermeende) verslechtering van de leefsituatie in de buurt en onveiligheidsgevoelens samen te hangen met etnocentrische houdingen. Deze effecten komen naar voor gecontroleerd voor zowel de subjectieve als de objectieve dimensie van integratie in de samenleving. Een verstoring van de ‘vanzelfsprekende’ machtsbalans in de buurt of de ‘normale’ leefsituatie lijken een voedingsbodem voor etnisch-geladen spanningen en gevoelens te zijn. Tot slot moet opgemerkt worden dat de proportie verklaarde variantie van de variabele ‘etnocentrisme’ op basis van de besproken onafhankelijke variabelen 21% à 26% bedraagt. Dat is relatief gezien niet slecht maar kan uiteraard stukken beter. Slechts 1/4 tot 1/5 van de werkelijkheid wordt verklaard aan de hand van het geponeerde verklaringsmodel. Als we enkel onze vier constructen van de subjectieve dimensie van integratie – internal locus of control, reflexieve onzekerheid, economische onzekerheid en maatschappelijke discriminatie – hanteren, hebben we een bijna even goed (of, zo u wil, een nog iets slechter) resultaat. Het betreft hier wel een latent model en het is algemeen geweten dat latente modellen hogere verklarende kracht hebben. Dat model lijkt dus een stuk spaarzamer maar is daarom niet noodzakelijk informatiever. Het belangrijke effect van onderwijs dat we terugvonden in het alternatieve model wordt er bijvoorbeeld verhuld. In ons alternatieve model komt de verklarende kracht van reflexieve onzekerheid bovendien te vervallen en treden naast opleiding en leeftijd, ook gevoelens van in de steek gelaten door de overheid, het gevoel van controle over zijn eigen leven (locus of control), maatschappelijke discriminatie, beleving van de leefsituatie van de buurt, en (on)veiligheidsgevoel naar voor die een (relatief) sterk effect op negatieve houding hebben. Minder sterk maar significant zijn levensbeschouwing, contacten met familie en contacten met vrienden als onafhankelijke determinanten. Reflexieve onzekerheid verdwijnt uit het plaatje door opleiding, gezien de grote mate van samenhang met het opleidingsniveau (r= - 0.33). Interessant is dat er een direct effect blijft van de andere attituden ondanks het inbrengen van de andere variabelen. Zonder één centraal concept als tussenliggend niveau te moeten verkiezen – sociaal kapitaal of anomie/attituden – kunnen beide verklarende invalshoeken in confrontatie met de empirische data in één model

Etnocentrisme

125

gehandhaafd worden. Zij het dat ze beide dienen opgesplitst te worden in afzonderlijke componenten en dat overkoepelende diffuse ‘catch all’ concepten dienen vermeden te worden. Bij dit alles blijft er dus ook een directe invloed van onderwijsniveau aanwezig. Deze benaderende oefening levert een aantal interessante bevindingen op, maar mag zeker niet gezien worden als een pasklaar afgerond verklaringsmodel. Dat was ook niet de bedoeling. Een verdere verfijning van de theorieën zijn noodzakelijk. Causale linken waar nu relatief snel overgegaan werd, dienen beter gemotiveerd te worden. Een aantal (sub)hypothesen zouden nog verder moeten onderzocht worden. En ‘last but not least’, hertoetsing op nieuwe andere data is noodzakelijk. Voor een echt alternatief goed sluitend verklaringsmodel is het nog te vroeg. Toch kunnen er voorzichtig een aantal gevolgtrekkingen uit de exercitie geformuleerd worden.

12. Conclusie en discussie Het lag in onze bedoeling de houdbaarheid van de stelling na te gaan dat de mate van integratie en participatie in de samenleving voor de Vlaming van invloed zal zijn op de houdingen die de Vlaming ontwikkelt ten aanzien van etnische minderheden (etnocentrisme). Het cultureel kapitaal (Bourdieu, 1992) dat de Vlaming al dan niet bezit en zijn sociaal-economische positie, zou daarbij bepalend geacht worden voor zijn integratie en participatie. Integratie en participatie vormen met andere woorden een interveniërende variabele tussen cultureel kapitaal en sociaal economische positie aan de ene kant en etnocentrisme of de houding tegenover etnische minderheden aan de andere kant. In dit stuk wilden we, aan de hand van inzichten uit de (internationale) sociaal-wetenschappelijke literatuur, de houdbaarheid van deze redenering theoretisch verder onderzoeken (en eventueel empirisch toetsen). Daarbij kwamen we onvermijdelijk uit op tradities die eveneens een interveniërend concept (als sociaal kapitaal of anomie) als draaischijf hanteren. We merkten dat het interessante perspectieven zijn waarmee een mooi conceptueel verhaal over verklaringen voor etnocentrisme te vertellen valt, waarvan we uit de literatuur weten dat die ook elk met de nodige aannames op zichzelf tot op zekere hoogte empirisch hard te maken zijn. Een kernprobleem bleek echter te zijn dat verklaringsmodellen die of sociaal kapitaal, anomie of integratie (als globale term voor een cluster van attitudes) als draaischijf hanteren, niet tegelijkertijd met elkaar te combineren vallen, wegens overlappend. Er moet telkens een keuze gemaakt worden tussen een benadering die de klemtoon hetzij legt op een ‘objectieve’ vorm van participatie (sociaal kapitaal, integratie) hetzij op een cluster van attitudes (anomie, integratie) de ‘subjectieve’ vorm van participatie. We suggereerden dat een reeks factoren die enerzijds verband houden met elementen van de objectieve, feitelijke leefsituatie (positionering in verschillende maatschappelijke subsystemen en mate van participatie) of anderzijds verband houden met de subjectieve beleving van de leefsituatie (een set van attitudes en de beleving van de ‘objectieve’ wereld rondom) samen en op gelijk niveau in een verklaringsmodel betrokken kunnen worden. Die invalshoek voor het opbouwen van een verklaringsmodel voor etnocentrisme, wensten we bij wijze van verkenning ook gedeeltelijk te confronteren met nieuw empirisch materiaal dat verzameld werd in Antwerpen om zo te proberen nagaan in hoeverre een dergelijke benadering staande te houden valt en perspectieven biedt.

126


Onze oefening heeft niet als doel een perfect en helemaal afgerond verklaringsmodel voor negatieve houding ten aanzien van migranten op te leveren. Toch kunnen er voorzichtig een aantal gevolgtrekkingen uit de oefening gedistilleerd worden. Inhoudelijk kan bijvoorbeeld gesteld worden dat er niet per se nood is aan – en het ook niets steeds empirisch aanvaardbaar is om dit te proberen – zeer algemene complexe concepten als interveniërende fenomenen ter verklaring van etnocentrisme. Om verder te komen in het verklaren van etnocentrisme lijkt het ons noodzakelijk om ruimte te creëren voor meer herkenbare enkelvoudige concepten, waarvan de onderlinge band theoretisch gespecifieerd wordt. Deelaspecten van of aspecten aanleunend bij deze globale effecten – contacten met vrienden en familie; locus of control, maatschappelijke discriminatie, economische onzekerheid – blijken samen maar toch als op zichzelf staande fenomenen een betekenisvolle bijdrage te kunnen leveren tot de verklaring van etnocentrisme. Het begrip van wat dit werkelijk betekent, stijgt duidelijk uit boven diffuse begrippen als sociaal kapitaal en anomie. Dit zou kunnen betekenen dat wie wil ingrijpen op het niveau van etnocentrisme kan proberen op deze fenomenen op zichzelf invloed uit te oefenen. Dat kan als een ietwat duidelijkere boodschap gelezen worden door beleidsmakers en maatschappelijke actoren. De bomen komen als het ware weer uit het bos te voorschijn. Dit levert dan ook inhoudelijk een aantal bevindingen op ter discussie. Lidmaatschap van meerdere verenigingen leidt in tegenstelling tot de gangbare opvattingen niet tot positievere gevoelens ten aanzien van minderheden. Inbedding in de buurt en betrokkenheid op de politiek al evenmin. Etnocentrisme is duidelijk geen lage klasse fenomeen (meer) aangezien werkzoekend of niet en laag of hoog inkomen niet relevant blijken ter verklaring van het fenomeen. Gevoelens van in de steek gelaten worden door de overheid en gevoelens van maatschappelijke discriminatie versterken daarentegen significant de negatieve gevoelens. Hetzelfde kan gezegd worden over in de toekomst verwachte economische onzekerheid. Beide effecten gelden bovendien onder controle van belangrijke achtergrondkenmerken. Persoonlijke ‘empowering’ – het individu greep op zijn omgeving laten krijgen – daarentegen blijkt bovenop onderwijsniveau uitermate belangrijk in de bestrijding van etnocentrisme. Tot slot blijkt – en dit is misschien uitsluitend een grootstedelijk fenomeen – dat de perceptie van de evolutie van de kwaliteit van de buurt waarin men woont en het subjectief gevoel van (on)veiligheid een significant effect hebben op de houding tegenover minderheden. Resultaten die aangeven dat de overheid wel degelijk over een aantal handvaten beschikt om een beleid te voeren ter bestrijding van het etnocentrisme.

Etnocentrisme

127

Bibliografie Abts, K. (2000) Evaluatie veldwerkfase survey-onderzoek ‘Antwerpenaren en hun stad’: steekproeftrekking, Interviews, non-respons en representativiteit. Brussel: IPSoMK.U.Brussel bulletin. (1999) 2000/2, 35 p. Abts, K. & M. Swyngedouw. (1999) Codeboek bij het survey-onderzoek ‘Antwerpenaren en hun stad’, Brussel: K.U.Brussel, IPSoM-bulletin 1999/1. Ballibar, E. & Wallerstein, I. (1988) Race, Nation, Class. Ambiguous Identities. London: Verso. Bauman, Z. (1991) Modernity and ambivalence. Cambridge: Polity Press. Bauman, Z. (1998) Leven met veranderlijkheid, verscheidenheid en onzekerheid. Amsterdam: Boom. Beck, U. (1986) Risikogesellschaft. Auf dem Weg in ein andere Moderne. Frankfurt am Main: Suhrkamp.Berry, J. & Sam, D. (1996) Billiet, J., Carton, A. & Huys, R. (1990) Onbekend of onbemind? Een sociologisch onderzoek van Belgen tegenover migranten. Leuven: Departement Sociologie. Billiet, J. & Loosveldt, G. (1998) ‘De houding tegenover migranten en het stemgedrag in Vlaanderen. Evolutie tussen 1989 en 1995 en een verklaringsmodel’, pp.95-118 in Swyngedouw, M., Billiet, J., Carton, A. & Beerten, R. (red.) De (on)redelijke kiezer. Onderzoek naar de politieke opvattingen van Vlamingen. Verkiezingen van 21 mei 1995. Leuven: Acco. Billiet, J., & M. Swyngedouw. (1995) De keuze tussen groen en extreem rechts in Vlaanderen. Sporen van een nieuwe breuklijn. Res Publica 37:247 - 261. Billig, M., Condor, S., Edwards, D. (1988) Ideological dilemmas: A social psychology of everyday. London: Sage. Blommaert, J. & Verschueren, J. (1992) Het Belgische migrantendebat. Antwerpen: Ipra. Blommaert, J. & Martens, J. (1999) Van Blok tot Bouwsteen. Een visie voor een lokaal migrantenbeleid. Leuven: Epo. Bourdieu, P. (1989) Opstellen over smaak, habitus en het veldbegrip. Amsterdam: Van Gennep. Bourdieu, P. (1991) Language and Symbolic Power. Cambridge: Polity Press. Bourdieu, P. (1992) Réponses. Pour une anthropologie réflexive. Paris: Seuil.

128


Bourdieu, P. (1998) Contre-feux. Paris: Liber. Brubaker, R. (1990) ‘Immigration, Citizenship and the Nation-State in France and Germany: A Comparative Historical Analy-sis’, International Sociology, 5 (4): 379-407. Byrne, D. (1999) Social exclusion. Buckingham: Open University. Carton, A. (1999) Selectie, training en evaluatie van interviewers binnen een interviewernetwerk. Leuven/Apeldoorn: Garant. Castles, S. (1987) Migration und Rassismus in Westeuropa. Berlin: Express Edition. Cohen, P. (1991) ‘Wir hassen die Menschen, oder: Antirassismus und Antihumanismus’, pp.311-336 in Bielefeld, U. (red.) Das Eigene und das Fremde. Neuer Rassismus in der Alten Welt? Hamburg: Junius. Decoster, K. (2000) Sociaal kapitaal voor politicologen: een contradictio in terminis? PSWPaper 4, Departement Politieke en Sociale Wetenschappen. Antwerpen: UIA. Deslé, E. & Martens, A. (1992) Gezichten van hedendaags racisme. Brussel: VUBPress. Dijk, Van T. (1993) Elite discourse and Racism. Newbury Park: Sage. Dollard, J. (1936) Caste and Class in a Southern Town. Yale. Elchardus, M., Hooghe, M. & Smits, W. (2000) Tussen burger en overheid. Een onderzoeksproject naar het functioneren van het maatschappelijk middenveld in Vlaanderen. Oorzaken en gevolgen van middenveldparticipatie. Samenvatting van de onderzoeksresultaten. Brussel: VUB. Essed, P. (1992) Alledaags Racisme. Baarn: Ambo. Gaspard, F. (1993) ‘Racisme et nationalité’, pp. 152-158 in Wieviorka, M. (red.) Racisme et modernité. Paris: La Découverte. Giddens, A. (1990) The Consequence of Modernity. Oxford: Polity Press. Giddens, A. (1991) Modernity and Self-Identity: Self and Society in the Late Modern Age. Cambridge: Polity Press. Hagendoorn, L. (1995) ‘Intergroup biases in multiple group systems: the perception of ethnic hierarchies’, European Review of Social Psychology, (6): 199-228. Hagendoorn, L. & Mckuee, S. (eds.) (1999) Education and racism: a cross-national invetnory of positive effects of education on ethnic tolerance. Aldershot: Ashgate Hajnal, I. (1995) Weight 2.1. Leuven: K.U.Leuven.

Etnocentrisme

129

Hofmann-Nowotny, H. (1973) Soziologie des Fremdarbeiterproblems. Eine theoretische und empirische Analyse am Beispiel der Schweiz. Stuttgart: Enke. Hooghe, M. (1999) ‘Cumulatieve participatiepatronen en de democratiserende functie van het verenigingsleven. Het socialisatie- en betrokkenheidseffect van participatie aan vrijwillige verenigingen’, Sociale Wetenschappen, 42 (3): 24-48. Jacobs, D. (1998) Nieuwkomers in de politiek. Het parlementaire debat omtrent kiesrecht voor vreemdelingen in Nederland en België (1970-1997). Gent: Academia Press. Jacobs, D. & Maier, R. (1998) ‘European Identity: Construct, Fact and Fiction’, pp. 13-33 in Gastelaars, M. & de Ruijter, A. (red.) A United Europe. The Quest for a Multifaceted Identity. Maastricht: Shaker. Jacobs, D. (2000) ‘Giving Foreigners the Vote: Ethnocentrism in Dutch and Belgian Political Debates’, pp. 117-138 in ter Wal, J. & Verkuyten, M. (red.) Comparative Perspectives on Racism. Aldershot: Ashgate. Jacobs, M. (2000) ‘Sociaal kapitaal, verenigingsleven en regionale geschiedenis’, Mores. Tijdschrift voor volkscultuur in Vlaanderen, 1 (3): 3-10. Jöreskog, K. & D. Sörbom. (1993) Lisrel8: Structural equation modeling with the SIMPLIS command language. Hillsdale: SSI. King, G., Keohane, R., Sidney, V. (1994) Desinging Social Inquiry. Scientific Inference in Qualitative Research. Princeton: Princeton University Press. Komter, A., Burgers, J. & Engbersen, G. (2000) Het cement van de samenleving. Een verkennende studie naar solidariteit en cohesie. Amsterdam: Amsterdam University Press. Laermans, R. (1993) Vlaanderen: een scenario. Structuurplan Vlaanderen. Lindler, W. (1993) ‘Migrationswirkungen, institutionelle Politik und politische Offentlichkeit’, pp. 147-164 in Kälin, W. & Moser, R. (red.) Migrationen aus der Dritten Welt. Ursachen - Wirkungen - Handlungsmöglichkeiten. Bern: Haupt. McAdam, D. (1982) Political process and the development of black insurgency 1930-1970. Chicago: Chicago University Press. McClendon, McKee J. (1994) Multiple regression and causal analysis. Itaca: Peacock Publishers Inc. Nagel, J. (1994) ‘Constructing ethnicity: Creating and recreating ethnic identity and culture’, Social Problems, 41: 152-171

130


Olzak, S. (1993) The Dynamics of Ethnic Competition and Conflict. Stanford: Stanford University Press. Pelleriaux, K. & Elchardus, M. (1999) ‘Verdraagzaamheid in Vlaanderen. Een onderzoek over de evolutie van het etnocentrisme’, Samenleving en politiek, 6 (5): 32-39. Portes, A. (1995) The economic sociology of immigration. New York: The Russel Sage Foundation. Portes, A. (1998) ‘Social capital: its origins and applications in modern sociology’, Annual review of sociology, 24: 1-24. Putnam, R. (1993) Making democracy work: civic traditions in modern Italy. Princeton: Princeton University Press. Rotter, J.B. (1966) Generalized expectancies for internal versus external control of reinforcement. Psychological Monographs, 80: 1-28. Rotter, J.B. (1975) Some problems and misconceptions related to the construct of internal versus external control of reinforcement. Journal of consulting and clinical psychology, 43: 56-67. Sassen, S. (1990) The global city. Princeton: Princeton University Press. Gennip, P. & Laeyendecker, L. (red.) Burgerschap, levensbeschouwing en criminaliteit. Humanistische, katholieke en protestantse visies op de kwaliteit van de huidige samenleving. Amersfoort: Acco. Stolle, D. (1999) ‘Onderzoek naar sociaal kapitaal. Naar een attitudinale benadering’, Tijdschrift voor Sociologie, 20 (3-4): 247-281. Swyngedouw, M. (1992) Waar voor je waarden: de opkomst van Vlaams Blok en Agalev in de jaren tachtig. Leuven: K.U.Leuven, sociologisch onderzoeksinstituut. Swyngedouw, M., Phalet, K. & Deschouwer, K. (1999) Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen. Brussel: VUBPress. Tajfel, H. & Turner, J.C. (1986) ‘The social identity theory of ingroup behavior’, pp. 7-24 in Worchel,S. & Austin, W.G. (eds.) Psychology of intergroup relations. Chicago: Nelson Hell Taylor, C. & Moghaddam, F. (1984) Theories of intergroup relations: international socialpsychological perspectives. New York: Praeger. Teulings, C. (1995) ‘Solidariteit en uitsluiting: De keerzijden van een en dezelfde medaille’, pp. 48-73 in Engbersen, G. & Gabriëls, R. (red.) Sferen van integratie. Naar een gedifferentieerd allochtonenbeleid. Meppel: Boom.

Etnocentrisme

131

Verdery, K. (1994) ‘Ethnicity, nationalism and state making: ethnic groups and boundaries past en future’, pp. 35-58 in Vermeulen, H. & Govers, C. (red.) The anthropology of ethnicity. Amsterdam: Het Spinhuis. Verkuyten, M. (1997) Redelijk racisme. Gesprekken over allochtonen. Amsterdam: Amsterdam University Press. Wieviorka, M. (1996) ‘Racisme et exclusion’, pp. 344-353 in Paugam, S. (red.) L’exclusion. L’état des savoirs. Paris: La Découverte. Wimmer, A. (2000) ‘Racism in Nationalised States: A Framework for Comparative Research’, pp. 47-72 in ter Wal, J. & Verkuyten, M. (red.) Comparative Perspectives on Racism. Aldershot: Ashgate. Waege, H. & J. Billiet (1998) Individualisme: een kwestie bij de eeuwwende? in Bral, L. (red.) Vlaanderen gepeild! Brussel: ministerie van de Vlaamse gemeenschap.

Sociale relaties

133

Impressies over sociale relaties, waarden en tradities Vijf jaar vragen naar de verhouding tussen individu en gemeenschap

Hans Waege en Filip Agneessens Universiteit Gent 1. Inleiding Wanneer we zouden nagaan op welke manier andere mensen in ons leven een rol spelen, dan is de uitkomst van dat denkwerk voorzeker verwonderlijk. Van de overtuiging dat wijzelf als individu het belangrijkst zijn, zou er niet veel over blijven. We zijn door en door verweven met de anderen: zowel met de mensen in onze onmiddellijke omgeving als met “dé mensen” in het algemeen. Individualisme en de gespannen verhouding tussen de gerichtheid op “zichzelf” en gericht zijn op de “anderen” wordt geregeld als dé kwaal van de huidige maatschappij aangeduid. Individualisme is echter een ruim begrip dat niet zo eenvoudig te typeren valt. In de publicatie “Vlaanderen gepeild” (Waege, Billiet, 1998) zijn we uitvoerig ingegaan op de complexe definitie en het gelaagde karakter van het begrip “individualisme”. In deze bijdrage bekijken we het begrip “individualisme” vooral aan de hand van een reeks waarnemingen die tijdens de voorbije vijf jaar in de APS-surveys uitgevoerd werden. De APS-survey is een algemeen sociaal-cultureel omgevingsurvey en peilt op geregelde tijdstippen onder meer naar het belang van de andere mensen in ons dagdagelijks leven. In deze bijdrage zullen we aandacht besteden aan vier cruciale dimensies van sociale integratie. Een eerste, zeer tastbare zijde van sociale integratie gaat over het belang van onze sociale relaties met andere mensen uit onze omgeving. Het gaat dan in de eerste plaats over de mensen met wie we dagdagelijks omgaan zoals het gezin en de familie maar ook goede vrienden of buren. Daarnaast hebben velen een netwerk van kennissen, kameraden of collega’s met wie we een bijzondere band hebben. Soms ontmoeten we deze mensen op een georganiseerde manier in het verenigingsleven of hebben we rechtsreeks contact met andere mensen in het kader van vrijwilligerswerk. Maar het belang van andere mensen – dikwijls de gemeenschap genoemd – speelt ook op een andere manier een cruciale rol. We worden geboren in een specifieke cultuur met gewoonten, gebruiken, waarden en regels die ons leven structureren, in een zekere richting sturen en die dikwijls ook zin geven aan ons leven. Deze cultuur is alvast gedeeltelijk gebaseerd op historisch opgebouwde kennis over wat goed en wat slecht is; dat noemen we de

134

Hans Waege & Filip Agneesens

moraal. Maar er is meer, cultuur heeft ook te maken met vrijheid, creativiteit, vernieuwing en grensverlegging. Deze twee aspecten van cultuur leven soms op gespannen voet. Cultuur heeft dus ook te maken met spanning en conflict; met de intense verhouding tussen individuele vrijheid – die ook een gemeenschappelijke norm is – enerzijds en het zich houden aan door de gemeenschap overgeleverde en opgelegde waarden en normen anderzijds. Onze West-Europese samenleving wordt tevens gekenmerkt door een vrij hoge mate van georganiseerde solidariteit met de anderen. De overheid herverdeelt een ruim deel van de middelen via een relatief uitgebreid systeem van sociale bescherming. Er wordt wel eens gewag gemaakt van de afnemende solidariteit tussen de mensen en van een toenemend utilitair individualisme. Dit zou meteen een bedreiging beteken van de traditionele herverdelingsmechanismen. Ook deze onrechtstreeks vorm van solidariteit kreeg ruime aandacht in de APS-surveys van de voorbije vijf jaar. Een vierde peiler van sociale integratie is systeemintegratie. Dit is een zeer omvangrijk begrip dat ruimschoots buiten het bereik van deze bijdrage valt. Toch gaan we er niet zomaar aan voorbij. Omwille van de verregaande functionele differentiatie en specialisatie en omwille van de snelheid waarmee de omgeving waarin we leven verandert, is er voor een deel van de bevolking sprake van een te snel wijzigende en te complexe leefomgeving. Deze subjectieve ervaring van complexiteit vormt een vierde aandachtspunt van deze bijdrage. In de vijf opeenvolgende APS-surveys is elk van deze aspecten van sociale integratie minstens zijdelings aan bod gekomen. In deze bijdrage proberen we een stand van zaken op te maken van diverse aspecten van sociale integratie in Vlaanderen, hoofdzakelijk aan de hand van de surveys. De Vlaamse bevolking wordt aan de hand van talrijke variabelen beschreven en voor elk van de dimensies van sociale integratie wordt minstens één deelaspect van naderbij bekeken naar sociale achtergrondkenmerken. Op die manier gaan we na of integratie gelijk gespreid is onder de Vlaamse bevolking.

2. Sociale relaties in Vlaanderen Wanneer we spreken over sociale integratie dan heeft dat in de eerste plaats te maken met contact met medemensen. We leren van mensen hoe we moeten spreken, hoe we moeten staan of zitten. Ze vertellen ons wat kan en wat er niet kan en dikwijls zonder het zelf te weten betrappen we ons op het feit dat we anderen ook vertellen wat ze wel en wat ze niet mogen doen. Zo wordt er ons ook aangeleerd dat we zorg moeten dragen voor elkaar, dat er in een beschaafde samenleving zoiets bestaat als zorg voor zij die het minder goed hebben, zelfs voor zij die ver wonen en het minder goed hebben. Dat is de kern van sociale integratie en ze gebeurt vrijwel permanent en overal zij het dan wel niet in dezelfde mate. Deze sociale relaties zijn niet alleen belangrijk als medium waarlangs het collectief geheugen van een samenleving aan ons verteld en soms ook opgelegd wordt. Deze sociale relaties zijn eveneens belangrijk om ons over onze individuele, specifieke problemen heen te helpen. Solidariteit begint in het gezin, maar vrienden of familie spelen hier eveneens een belangrijke rol. Omdat sociale relaties belangrijk zijn, worden in het APS-survey geregeld vragen gesteld over de mate waarin mensen geïntegreerd zijn in netwerken van personen of organisaties.

Sociale relaties

135

2.1 Informele sociale relaties Bij de studie van sociale relaties onderscheiden sociologen zwakke verbanden (weak ties) en sterke verbanden (strong ties). Een tweede belangrijk onderscheid is dat tussen het aantal sterke verbanden die men heeft buiten het kerngezin en de roldiversiteit van het sterke netwerk. Met roldiversiteit van het netwerk bedoelen we het feit dat mensen zich al dan niet tot diverse levenssferen kunnen wenden wanneer ze sociale relaties nodig hebben als ondersteunende relaties. In wat volgt gaan we eerst in op de bevraging van sociale relaties in de APS-surveys. Omdat deze surveys tot nog toe geen informatie geven over het aantal goede vrienden die mensen hebben en omdat ze eveneens niet ingaan op sociale steun kijken we ook naar de bevindingen hieromtrent uit een ander onderzoek dat in dezelfde periode in Vlaanderen georganiseerd werd (Survey sociale integratie; Waege, 1997). Op basis van de APS-survey stellen we vast de meer dan één Vlaming op tien nooit of bijna nooit met zijn buren praat. Hetzelfde geldt voor het ontmoeten van vrienden, kennissen en familieleden die niet bij de respondent inwonen. Eén op drie Vlamingen ontmoet maximaal één tot twee keer per maand vrienden of kennissen. Hetzelfde geldt voor het ontmoeten van familie en één op vier Vlamingen praat maximaal één tot twee keer per maand met zijn buren. Anderzijds is het ook zo dat ruim 70% van de Vlamingen minstens één keer per week met één of meerdere van zijn buren praat, dat ongeveer 65% van de Vlamingen minstens één keer per week een vriend of kennis ontmoet en dat meer dan 65% van de Vlamingen minstens één keer per week een familielid ontmoet dat niet bij hen inwoont. Tabel 1: Informele sociale contacten (Surveys 2000 en 1998) Praten met buren

Nooit Minder dan 1 keer per maand Één of twee keer per maand Één of twee keer per week Dagelijks of bijna dagelijks

Vrienden of kennissen ontmoeten

Familieleden die niet bij u inwonen

2000

1998

2000

1998

2000

3,6 7,5 15,2 37,4 36,4

4,8 7,9 15,7 38,1 33,4

1,4 8,8 24,8 41,7 23,3

2 8,7 22,8 41,4 25,1

0.8 10 21,3 46,6 21,3

In de survey omtrent sociale integratie (Waege, 1997) werd aan de respondenten gevraagd hoeveel echt goede vrienden of vriendinnen ze hebben. Opvallend is dat ongeveer 7% van de Vlaamse bevolking tussens 23 en 75 jaar oud zegt dat ze geen enkele goede vriend of vriendin hebben. Bijna tien percent heeft slechts één goede vriend of vriendin.

136


Figuur 1: Aantal echt goede vrienden. Grootteschatting. Survey sociale integratie (Waege, 1997)

We stellen op basis van de APS-surveys vast dat veruit de meeste Vlamingen tevreden zijn met hun sociale relaties. Toch is 5 tot 8 % van de Vlamingen (helemaal) niet tevreden met hun sociale relaties. Deze subjectieve ervaring van gebrek aan sociale relaties wordt ondersteund door de observatie dat een substantiële groep van de bevolking eigenlijk relatief weinig contact heeft met vrienden en kennissen en zelfs met familieleden. Deze cijfers zijn absoluut gezien wel laag, maar anderzijds kunnen we ons ook afvragen of 5 à 8 % sociale armoede, een cijfer dat vergelijkbaar is met de economische armoede, wel aanvaardbaar is in een welvarende samenleving als de onze. Temeer omdat we kunnen vermoeden dat het cijfer dat we via een survey verkregen een onderschatting van de werkelijke sociale armoede is. Non-respons in surveys is niet toevallig over de bevolking verdeeld en de kans dat eenzame of teruggetrokken mensen ene vreemde interviewer binnenlaten is waarschijnlijk kleiner dan deze kans bij mensen met meer open en diverse sociale contacten. Tabel 2: Tevredenheid met de sociale contacten. Percentage data (helemaal) tevreden is (Survey 1999 en 2000)

Tevredenheid met de sociale contacten met de huisgenoten Tevredenheid met de sociale contacten met de familieleden, vrienden en kennissen

1999

2000

96

96,2

92,2

94,7

De survey over de sociale integratie van de Vlamingen (Waege, 1997) bevat meer informatie over de integratie in ondersteunende sociale netwerken. Sociale steun verwijst naar bepaalde kwalitatieve aspecten van sociale relaties (House et al., 1988; Antonucci et al., 1997). Doorgaans wordt een onderscheid gemaakt tussen emotionele steun (troost, affectie, etc.), instrumentele steun (hulp bij het uitvoeren van zware taken, geld, etc.), informatie

Sociale relaties

137

(kennisoverdracht) en gezelschap (cf. House, 1981, van der Poel, 1993: 55). Om het geheel van sociale steun te omvatten werd in de survey over de sociale integratie van de Vlamingen geopteerd voor 5 specifieke vormen van sociale steun: a) steun om eens te praten over persoonlijke zaken, b) hulp wanneer ziek, c) personen die bereid zijn om de respondent mee te nemen voor een dagje uit, d) personen waar de respondent terecht kan voor troost, e) steun bij financiële problemen. Voor elk van de items dient de respondent aan te geven door welk soort sociale relaties (partner, gezin, familie, vrienden, collega’s, ...) hij/zij die sociale steun kan krijgen. Van alle geteste modellen blijken er slechts een beperkt aantal vanuit statistisch oogpunt aanvaardbaar (Agneessens & Waege, 2000; Agneessens, Waege & Lievens, 2000). Uit ons onderzoek komt naar voor dat (enkel) op basis van het item ‘om persoonlijke zaken te bespreken’ de bevolking probleemloos op een statistisch aanvaardbare manier kon worden opgedeeld. Omwille van deze conclusie beperken we ons tot dit item. Twee bijkomende redenen onderbouwen deze keuze. Ten eerste is ‘het bespreken van persoonlijke zaken’ een item dat internationaal veelvuldig wordt gebruikt (cf. Burt, 1984). En ten tweede vormt dit item een goede indicator van sociale steun in het algemeen, doordat het zowel betrekking heeft op de dimensie gezelschap, emotionele steun als op instrumentele steun. Om onze typologie1 op te bouwen werd een onderscheid gemaakt tussen de vijf volgende relatietypes: a) gezinsleden en andere familieleden, b) vrienden, c) collega’s, d) kennissen / kameraden, en e) professionele hulp. Op basis van deze gegevens komen we tot een classificatie met 4 categorieën. De latente klassen kunnen als volgt omschreven worden (Vgl. Agneessens, Waege & Lievens, 2000: 16)2: - KLASSE S1: personen zonder steunrelaties of enkel gezin en familie (n=225; 34,7%) - KLASSE S2: personen die steunen op gezin, familie en collega’s (n=34; 5,2%) - KLASSE S3: personen met zowel vrienden, gezin, familie als collega’s (n=106; 16,33%) - KLASSE S4: personen met gezin, familie, vrienden (n=284; 43,76%) Gezins- en familieleden zijn cruciaal voor sociale steun. Ze komen in de vier klassen uitdrukkelijk voor. De eerste categorie bevat echter ook een groep die geen gezinsrelaties of geen relaties met de familie heeft. Dit is meteen een volgende opvallende vaststelling. Ruim 1 op 3 Vlamingen heeft ofwel geen ofwel uitsluitend gezinsrelaties en familiale steunrelaties. Nochtans wordt diversiteit van steunrelaties beschouwd als een belangrijk aspect van de kwaliteit van het sociale netwerk. Eén op zes Vlamingen heeft een zeer divers netwerk dat zowel bestaat uit gezins- en familiebanden, vrienden en collega’s. De grootste groep (43,8%) heeft geen collega’s in het ondersteunende netwerk maar wel vrienden samen met gezin en familiale relaties. Een deel van deze groep heeft ook professionele relaties in het ondersteunende sociale netwerk.

1. We maken gebruik van Latente Klasse Analyse (Vgl. Vermunt, 1999) 2. Modelparameters χ2: 3.909; L2: 5.148; Df+Bd: 8+3 ;sign (Df+Bd): 0.953

138


In wat volgt onderzoeken we de samenhang tussen de typologie en sociale achtergrondkenmerken. Een eerste belangrijke variabele is geslacht. Onderzoek in de VS heeft aangetoond dat vrouwen en mannen ongeveer evenveel anderen vernoemen ‘met wie ze belangrijke persoonlijke zaken bespreken’. (Marsden, 1987: 129; Moore, 1990: 729). Mannen zouden volgens deze studies minder familie vernoemen, maar meer collega’s, vrienden en anderen, terwijl vrouwen meer diverse leden van de familie aangeven (Marsden, 1987, 129; Moore, 1990: 729-730; Tijhuis et al., 1992: 15). Uit onderzoek voor Antwerpen blijkt dat vrouwen vaker dan mannen op andere contacten kunnen steunen (zowel van kinderen, andere familieleden en vrienden) om persoonlijke problemen te bespreken (Busschots & Lauwers, 1994: 48-51). Mannen beperken zich hoofdzakelijk tot hun partner en professionele hulp voor deze emotionele steun (Busschots & Lauwers, 1994: 48-51). Ook volgens Wellman en Wortley (1990: 577) beschikken vrouwen over een groter netwerk voor emotionele steun. Het verschil wordt hoofdzakelijk gemaakt door meer (vrouwelijke) vrienden en buren. Na controle voor leeftijd, onderwijs, beroepssituatie en burgerlijke stand kennen vrouwen wel meer personen om op te steunen, terwijl het belang van de familie groot blijft voor vrouwen (Moore, 1990: 731). De andere verschillen verdwijnen na controle. Leeftijd is een tweede belangrijke achtergrondvariabele. Marsden (1987: 128) heeft aangetoond dat jongeren en personen van middelbare leeftijd van een groter aantal personen sociale steun kunnen verwachten. Voor de VS neemt het gemiddeld aantal personen om een persoonlijk gesprek mee te voeren af van 4 personen bij jongeren naar 2 bij personen rond 70 jaar (Burt, 1991:11; 19). Het soort relaties in het netwerk is het meest verspreid bij jongeren. Het aantal vernoemde familieleden daalt in rechte lijn van jong naar oud (Marsden, 1987: 128). Het belang van vrienden is het grootst bij jongeren (Burt, 1991) of jonge volwassenen (in de dertig; Moore, 1990: 731) en neemt vervolgens gestadig af. In de periode vanaf 30 jaar tot 60 jaar worden vrienden in de eerste plaats vervangen door collega’s (Burt, 1991: 11; 19). Onderwijs is bij diverse aspecten van sociale integratie steeds weer een belangrijke, zoniet de belangrijkste achtergrondvariabele (Vgl. Elchardus, Dobbelaere, Kerkhofs, Voyé, 2000: 263 e.v.). Uit onderzoek (Marsden, 1987: 129) blijkt dat hogere opgeleiden een veel uitgebreider netwerk hebben om op te steunen. Voor Nederland vond Tijhuis (et al. 1992: 16) dat het aantal personen om mee te praten hoger is bij hoger opgeleiden. Het relatief belang van familie is dan ook kleiner naarmate het onderwijsniveau van de respondent hoger is (Huang & Tausig, 1990: 207; Tijhuis et al., 1992: 16). Een tweede vaststelling uit de literatuur is dat hoger opgeleide personen meer vrienden en collega’s vernoemen dan laag opgeleide personen (Moore, 1990: 731-733; Marsden 1987: 129). Voor de analyse werd leeftijd opgedeeld in twee categorieën: jonger dan 45 jaar en 45 jaar of ouder. De variabele onderwijsniveau werd opgesplitst in 3 klassen: 1) geen getuigschrift of een getuigschrift van lager secundair onderwijs, 2) een diploma hoger secundair onderwijs en 3) een diploma van hoger of universitair onderwijs. Deze variabelen zijn de onafhankelijke variabelen van het log lineair model met als verklarende variabele het behoren tot een specifieke latente klasse. 3. Professionele hulp is slechts voor een kleine groep die zich ook in deze klasse bevindt.

Sociale relaties

139

In Figuur 2 staat de oververtegenwoordiging, respectievelijk ondervertegenwoordiging van een bepaalde latente klasse binnen een specifieke categorie van geslacht, leeftijd of onderwijsniveau, telkens onder controle voor de onafhankelijke variabelen in het model. In tegenstelling tot wat uit de literatuur blijkt, heeft geslacht geen noemenswaardige invloed op het soort relaties dat sociale steun levert. Deze variabele werd daarom weggelaten uit figuur 2. Onderwijsniveau en leeftijd bleken wel relevante factoren. Figuur 2: Relatieve onder- of overtegenwoordiging van een latente klasse binnen een specifieke categorie van geslacht, leeftijd of onderwijsniveau

lager secundair onderwijs

hoger secundair onderwijs

hoger onderwijs

jong

oud

Hoger opgeleiden zijn disproportioneel aanwezig bij de groep ‘familie, vrienden en collega’s’ (S3) en bij de groep ‘familie en collega’s’ (S2). Dit bevestigt de vaststelling van Moore (1990: 731-733) en Marsden (1987: 129) over het belang van collega’s. De verwachting wordt bevestigd dat vooral lager opgeleiden over een weinig divers netwerk beschikken. De laag geschoolden zijn oververtegenwoordigd in de eerste klasse (S1). Dit onderwijsniveau is eveneens oververtegenwoordigd onder de groep die naast familie en vrienden professionele hulp inroepen (S4). Dit steunt de these dat ze relatief minder over een eigen opgebouwd steunnetwerk beschikken waardoor de professionele hulp een relatief meer prominente positie bekleedt ten nadele van collega’s. Vrienden maken ook deel uit van latente klasse 4 waar lager opgeleiden oververtegenwoordigd zijn. Deze bevinding waarschuwt om al te absoluut met interpretaties van verbanden tussen variabelen om te springen. Het is niet omdat lager opgeleiden relatief minder gediversifieerde sociale netwerken hebben, dat er geen groepen zijn van lager opgeleiden die wel over een gediversifieerd netwerk beschikken.


140

Voor de variabele leeftijd vormen de klasse S1 en S3 de twee tegenpolen. Bij de ouderen heeft een proportioneel hoger aantal een zeer beperkt ondersteunend netwerk (S1). Jongeren zijn daarentegen oververtegenwoordigd bij de groep die zowel ‘familie, vrienden en collega’s (S3) hebben. Het effect van leeftijd op S1 en S3 is bijgevolg in overeenstemming met de verwachtingen die we op basis van de recente literatuur (Marsden, 1987: 128; Burt, 1991: 11; 19) hebben geformuleerd, namelijk dat oudere personen minder en minder diverse sociale relaties hebben dan jongere personen.

2.2 Deelname aan het verenigingsleven Een tweede belangrijke aspect van sociale integratie door middel van feitelijke sociale contacten is de integratie in het verenigingsleven. Het verenigingsleven vormt dikwijls een tussenschakel tussen het individu en de grotere instituties in de samenleving. Men leert er ook nieuwe ervaringen opdoen, mensen ontmoeten, zich engageren voor een ander. Verenigingen zijn zeker niet alleen de drager van alles wat onverdeeld positief is in een samenleving. Maar algemeen beschouwd, wordt integratie in het maatschappelijk middenveld beschouwd als een positief aspect van sociale integratie, zowel naar het aanleren van persoonlijke vaardigheden als naar het aanleren van sociale vaardigheden (zie onder meer Waege, Billiet, 1998; Elchardus en Smits in deze bundel). Tabel 3: Aantal verenigingen waarvan men actief lid is (Survey 1999) Aantal verenigingen

0

1

2

3

4 of meer

Percentage respondenten

51,3%

29,8%

11,7%

4,8%

2,6%

Globaal stellen we vast dat één op twee Vlamingen actief betrokken is bij een vereniging (Tabel 3). In Tabel 4 is het percentage actief lidmaatschap per type vereniging weergegeven. We gebruiken in dit geval de cijfers van het survey uit 1999 omdat toen de meest omvangrijke bevraging van lidmaatschap van verenigingen uitgevoerd werd. Sportverenigingen en clubs zijn veruit de belangrijkste verenigingen. Bijna één op vier Vlamingen is actief lid van een sportvereniging of club. Daarna volgen een hele reeks verenigingen die min of meer aan elkaar gewaagd zijn. Ongeveer 5% van de Vlamingen is actief lid van een sociaal-culturele vereniging, 4 % van een culturele vereniging waar hoofdzakelijk actief aan kunstparticipatie gedaan wordt. Wat opvallend is, en dikwijls bij bevragingen van verenigingsleven vergeten wordt, is dat plaatselijke café’s ook een belangrijke rol spelen in het verenigingsleven. 4,5% van de Vlamingen is lid van een vereniging die verbonden is aan een plaatselijk café. Alles samengenomen zijn sport, cultuur en cafébezoek belangrijke bronnen van georganiseerd sociaal contact

Sociale relaties

141

Tabel 4: Percentage actief lidmaatschap of bestuurslid per organisatietype (Survey 1999) Sportverenigingen en/of clubs Een sociaal-culturele vereniging4 Een groepering die verbonden is aan een plaatselijk café Een vakbond, een middenstandsorganisatie, een beroepsvereniging of een organisatie voor werkgevers of zelfstandigen Een culturele vereniging zoals toneel, muziek, literatuur, dans, kunst Een vereniging of bond voor gepensioneerden of senioren Een gemeentelijke adviesraad of schoolraad Een jeugdbeweging, jeugdvereniging of jeugdclub Een wijk- of buurtcomité Een religieuze of kerkelijke vereniging Een vereniging die zieken, gehandicapten, bejaarden, kansarmen helpt Milieu of natuurvereniging Rode Kruis, Vlaamse Kruis, vrijwillige brandweer, … Een gezinsvereniging Een politieke vereniging of partij Minstens 1 andere vereniging

23,6 5,2 4,6 4,5 4,1 3,6 3,3 3,3 3 2,9 2,3 2,1 2,1 2 1,6 17,4

In het kader van deze bijdrage gaan we na in welke mate aspecten van sociale integratie kunnen geduid worden vanuit achtergrondkenmerken. We willen weten in welke mate al dan niet in de samenleving geïntegreerd zijn, samenhangt met socio-demografische kenmerken. Daarom bekijken we de band van aspecten van sociale integratie met leeftijd, geslacht en opleidingsniveau. Opleidingsniveau wordt gemeten aan de hand van het hoogste diploma dat men op het moment van het onderzoek reeds behaald heeft. Voor de analyse werd het kenmerk opgedeeld in drie categorieën. De lager opgeleiden hebben hoogstens een opleiding van lager secundair onderwijs gevolgd, de middencategorie bestaat uit alle diploma’s hoger secundair onderwijs en het hoogste opleidingsniveau wordt gevormd door de respondenten die een hogere opleiding gevolgd hebben. Voor de analyse wordt leeftijd opgedeeld in twee categorieën nl. de groep beneden de 45 jaar en de groep boven 45 jaar. Betrokkenheid op het verenigingsleven is niet gelijk gespreid over de bevolking. Mannen zijn meer lid van een verenigingen dan vrouwen. Dat lidmaatschap in ruime mate bepaald wordt door sportverenigingen is hieraan zeker niet vreemd. Mannen zijn veel meer dan vrouwen actief lid van een sportvereniging. De bevindingen omtrent de diversiteit van sociale steun kunnen doorgetrokken worden naar actieve betrokkenheid op het verenigingsleven. Lager opgeleiden zijn beduidend minder actief betrokken op het georganiseerde verenigingsleven. Er is geen significant verband met leeftijd, ook niet als we de data analyseren via een lineaire regressieanalyse met de leeftijd uitgedrukt in jaren. Op basis van deze resultaten kan alvast niet gesteld worden dat de jongere leeftijdgroepen een lagere participatiegraad zouden hebben. 4. KWB, KAV, KVLV, SVV, LV of iets dergelijks; met inbegrip van Davidsfonds, Vermeylenfonds, Willlemsfonds


142

Tabel 5: Lidmaatschap van verenigingen, logistische regressie S.E.

ß2

P-waarde

Opleidingsniveau Laag Hoog (ref. midden)

0.127 0.129

0.675 1.235

0.002 0.103

Leeftijd (Hoog)

0.109

0.895

0.312

Geslacht (Vrouw)

0.104

0.661

0.000

2.3 Vrijwilligerswerk Verenigingsleven is nauw verbonden met vrijwilligerswerk. In de APS-surveys wordt aan de respondenten gevraagd of ze al dan niet regelmatig vrijwilligerswerk doen. Algemeen genomen kunnen we stellen dat regelmatig vrijwilligerswerk vrij ruim verspreid is. In 1996 is bijna 16% van de Vlaamse bevolking regelmatig bezig met vrijwilligerswerk. In 1998 is dat 18,5% en in 2000 19,2%. De cijfers geven de indruk dat er sprake is van een stijging van de vrijwillige inzet van de Vlamingen, vooral tussen 1996 en 1998. Hoewel in 1998 en 2000 de vraagstelling in de vragenlijst eigenlijk strenger wordt door het toevoegen van het woord “onbetaald”, stijgt het gerapporteerde vrijwilligerswerk van bijna 16% in 1996 tot 18,5% in 1998 en 19,2 in 2000. Tegelijkertijd zien we een afname van de gemiddelde duur per week van het vrijwilligers werk. Van het aandeel van de bevolking dat zich regelmatig inzet voor vrijwilligerswerk, besteedt ruim 50% van de bevolking minstens 4 uur per week aan dit engagement. In 1998 en 2000 is de mediaan gedaald tot 3 uur. De aanwas van de groep regelmatige vrijwilligers moet dan ook enigszins genuanceerd worden. De toename van het aantal personen dat zegt regelmatig vrijwilligerswerk te doen, valt vrijwel geheel voor rekening van de groep die daar niet zoveel tijd per week aan besteedt. Tabel 6. Percentage van de respondenten dat zegt regelmatig (onbetaald) vrijwilligerswerk te doen (Surveys 1996, 1998 en 2000) 1996

1998

2000

% dat regelmatig vrijwilligerswerk doet

15,6

18,5

19,2

Mediane categorie aantal uren per week

4 uur

3 uur

3 uur

In de surveys wordt aan de respondenten gevraagd waarom ze vrijwilligerswerk doen. De drie veruit meest belangrijke motivaties worden in Tabel 7 weergegeven. De eerste reden is de inzet en solidariteit voor de medemensen. Maar ook argumenten die eerder verwijzen naar zelfverwezenlijking spelen een belangrijke rol. Het feit dat het aangenaam is om te doen en het feit dat men daardoor mensen ontmoet en vrienden kan maken zijn een belangrijke motivatie om zich vrijwillig te engageren.

Sociale relaties

143

Tabel 7: De 3 veruit meest belangrijke redenen om vrijwilligerswerk te doen (Survey 2000). Aantal respondenten die dit vernoemt: Daardoor kan ik mij inzetten voor de anderen Is aangenaam om te doen Daardoor ontmoet ik mensen en kan ik vrienden maken

152 111 97

Voor de vrijwillige inzet gaan we opnieuw na in welke mate deze samenhangt met de drie klassieke achtergrondkenmerken. Er is enkel een duidelijk effect van opleidingsniveau. Relatief gezien stijgt de deelname aan het vrijwilligerswerk samen met het opleidingsniveau. In vergelijking met de laagst opgeleiden is het relatieve aandeel van de hoger opgeleiden in de groep die vrijwilligerswerk doet dubbel zo groot. Op basis van deze meting zijn de verbanden met geslacht en leeftijd niet significant. Het is dus niet zo dat de jongere generaties minder betrokken zouden zijn op het vrijwilligerswerk. Tabel 8: Het niet doen van vrijwilligerswerk. Logistische regressie. (Survey 2000) S.E.

ß2

P-waarde


0.195 0.177

1.722 0.689

0.005 0.035

Leeftijd (laag)

0.157

1.090

0.584

Geslacht (Vrouw)

0.153

1.305

0.081

3. Normatieve integratie in Vlaanderen Ons individuele handelen is afgestemd op dat van de medemensen. Dit gebeurt door een reeks van overeenkomsten en regels die in onze cultuur ingebed zitten. Cultuur kan daarbij niet opgevat worden als een statisch gegeven van beperkende tradities. Onze cultuur bevat ook waarden zoals creativiteit, exploratie en vernieuwing, de traditie houdt de verandering in. Om het met de woorden van Le Corbusier te zeggen: “de traditie bestaat erin zijn eigen tijdperk te creëren”. Integratie in een alledaagse leefcultuur gaat dikwijls over normen, waarden en overtuigingen die het resultaat zijn van een permanent leerproces van de gemeenschap. Deze waarden en normen hebben betrekking op de verschillende rollen en functies die we vervullen in ons leven. In deze bijdrage hebben we het over twee vormen van normatieve integratie. De eerste heeft betrekking op normen in het dagelijkse leven. In het volgende onderdeel gaan we in op normen die betrekking hebben op onze rol als burger en onze relatie met de staat.


144

3.1 Normatieve integratie: het persoonlijke leven In Tabel 9 staan een reeks normen die betrekking hebben op onze dagelijkse handelingen zoals de manier waarop we ons kleden en de manier waarop we informeel en in het algemene omgaan met onze medemensen. Veel van deze normen hebben betrekking op lijfelijke zelfbeschikking en de wijze waarop we gestalte geven aan onze intieme relaties. Drie op vier Vlamingen vindt de wettelijke erkenning van andere samenlevingsvormen dan het huwelijk (helemaal) aanvaardbaar, ruim de helft van de Vlamingen vindt het aanvaardbaar dat men naar een prostituee gaat indien men geen vaste relatie heeft, tevens vindt ongeveer de helft van de Vlamingen dat het aanvaardbaar is om zeer opvallende en uitdagende kledij te dragen. Op basis van de APS-survey zijn we nog niet in staat om een tijdreeks op te bouwen. We kunnen dus niet vaststellen of deze cijfers nu wijzen op een relatief hoge graad van zelfbeschikking in het persoonlijke leven aangezien we geen vergelijking kunnen maken met het verleden. In de toekomst moet dat wel kunnen. Op basis van het Europees waardenonderzoek (Elchardus, Chaumont, Lauwers, 2000: 153 e.v.) kunnen we dit wel. Daaruit blijkt dat de autonomie in het persoonlijke leven aanzienlijk toegenomen is, vooral wat de samenlevingsvorm behelst die men kiest. Vooral homoseksualiteit en echtscheiding kunnen rekenen op een relatief hogere aanvaardingsgraad. Dit stemt overeen met de bevinding dat 75% de wettelijke erkenning van andere samenlevingsvormen (helemaal) aanvaardbaar vindt. Dit wil echter niet zeggen dat in relatievorming alles kan. “Slechts” één op vier Vlamingen vindt het aanvaardbaar dat men meerdere partners heeft als alle partners daarvan op de hoogte zijn. Ook andere aspecten van het dagelijks leven kunnen niet op evenveel enthousiasme rekenen. Slechts één op drie Vlamingen vindt het aanvaardbaar dat men ringen door de neus of de lippen steekt, en slechts één op zes Vlamingen vind het gebruik van softdrugs aanvaardbaar. Wanneer autonome zelfrepresentatie een agressieve vorm aanneemt, is de aanvaardbaarheid relatief het laagst. Eén op tien Vlamingen vindt het aanvaardbaar dat men de mensen heel bewust choqueert. Tabel 9: Percentage van de respondenten dat een bepaalde handeling (helemaal) aanvaardbaar vindt (Survey 1998) Persoonlijk leven en lijfelijke zelfbeschikking Wettelijk erkennen van andere samenlevingsvormen dan het huwelijk Naar prostituee gaan terwijl men geen vaste relatie heeft Zeer opvallende, uitdagende kledij dragen Ringen door de neus of de lippen steken Meerdere partners hebben terwijl alle partners daarvan op de hoogte zijn Gebruik van softdrugs Mensen heel bewust choqueren

73,6 52,1 47,4 36,8 25,3 16 11,1

Deze vrij concrete vormen van alledaagse moraal beschikken over een meer fundamentele onderbouw. Uit eerder onderzoek (Waege, 1997) blijkt dat deze concrete normen sterk correleren met een meer abstracte attitude die we aanduiden met traditionalisme of communi-

Sociale relaties

145

tarisme. Dat laatste begrip benadrukt het collectieve karakter van de normering en het feit dat men zich aan traditionele, gedeelde normen en waarden wil houden. Ongeveer 50% van de Vlamingen vindt dat de traditionele gebruiken meer zouden moeten gerespecteerd worden. De extreme uitspraak “Men zou de mensen met veel hardere middelen moeten verplichten om zich te houden aan de traditionele waarden en omgangsvormen” wordt door 25% van de Vlamingen beaamd. De uitspraak “Zowel binnenshuis als buitenhuis trek ik mij niets aan van de gebruiken en gewoontes in de samenleving” verwijst naar een individualistische ingesteldheid ten aanzien van normen en waarden. Deze uitspraak kan slechts op een zeer beperkte bijval rekenen van 9% van de Vlamingen. Het is tevens belangrijk om te wijzen op het feit dat voor sommigen het zich niet houden aan de aan gewoonten en gebruiken ingegeven is vanuit een appreciatie dat de heersende moraal te weinig traditioneel is. De expressief individualistisch groep – in de zin van “steeds nieuwe doelen en steeds nieuwe, grensverleggende ervaringen nastreven – is dus kleiner dan de vastgestelde 9% op het item (Vgl. Waege, 1997: 344). Daarmee worden de onderzoeksresultaten uit 1997 bevestigd. Er is in Vlaanderen in de eerste plaats sprake van een eerder behoudsgezinde ingesteldheid, die zelfs voor een kwart van de Vlaamse bevolking een vrij agressiefdominante vorm aanneemt. Deze bevinding is in overeenstemming met de resultaten van andere onderzoeken (Vgl. Waege, 1997; Waege, Heinderickx, 2000). Tabel 10: Percentage van de respondenten dat het (helemaal) eens is met de uitspraken. Survey 2000. Traditionalisme of communitarisme Ik vind dat men de traditionele gebruiken veel meer zou moeten navolgen

49,8

Gewoonten en gebruiken moeten zoveel mogelijk onveranderd blijven

35,6

Men zou de mensen met veel hardere middelen moeten verplichten om zich te houden aan de houden aan de traditionele waarden en omgangsvormen

25,3

Expressief individualisme Niets of niemand mag mij beperken in de nieuwe ervaringen die ik wil opdoen

32

Zowel binnenshuis als buitenhuis trek ik mij niets aan van de gebruiken en gewoontes in de samenleving

8,9

Ik doe mijn eigen zin en daarmee uit

9,7

De items die verwijzen naar traditionalisme hangen onderling sterk samen en vormen de samengestelde latente variabele “traditionalisme”. Hetzelfde is waar voor de uitspraken die verwijzen naar een expressieve oriëntatie. In Tabel 11 bekijken we de band tussen communitarisme/traditionalisme en de drie achtergrondvariabelen. We gebruiken opnieuw dezelfde variabelen als bij de vorige analyse. Er


146

is een duidelijk effect van leeftijd. Hoe hoger de leeftijd, hoe meer traditionalistisch men ingesteld is. Er is geen verband met geslacht. Er is wel een duidelijk verband met opleidingsniveau. Hoe hoger het opleidingsniveau, hoe minder men houdt aan een strikte naleving van tradities, gewoontes en gebruiken in de samenleving. Deze cijfers bevestigen de resultaten van talrijke andere onderzoeken waaruit blijkt dat lager opgeleiden en lagere sociale klassen in het algemeen een veel minder culturele flexibiliteit aan de dag leggen. Dit is mede een verklaring voor het feit waarom deze groep, veel sneller dan andere groepen een culturele bedreiging ervaart van vreemde invloeden. Tabel 11: Verklaring van traditionalisme/communitarisme. Lineaire regressie (Survey 2000) S.E.

ß

P-waarde


-0.19 0.245

-0.116 0.137

> 0.0001 > 0.0001

Leeftijd (laag)

0.288

0.184

> 0.0001

0

-0.04

0.109

Geslacht (Vrouw)

3.2 Burgerzin De tweede reeks normen hebben betrekking op onze rol als burger en de wijze waarop we omgaan met de staat. Deze relatie heeft ook veel te maken met persoonlijk gewin. Het overtreden van fiscale regels, milieunormen of bouwregels resulteert niet zelden in een aanzienlijke persoonlijk geldgewin ten koste van de staat. Uit eerder onderzoek (Waege, 1997: 289 e.v.) weten we dat goed fatsoen in het dagelijkse leven dikwijls samengaat met een beperkte burgerzin. Een conservatieve opvatting over het dagelijkse leven gaat voor een grote groep samen met een utilitaristische levensopvatting waarbij men zich in de eerste plaats moet richten op de individuele welvaart. Dit wordt bevestigd in het Europees waarden onderzoek (Waege, Heinderickx, 2000). Voor een andere groep is er sprake van een consequent individualisme dat een afwijzen van collectieve normering in het alledaagse combineert met utilitaire ingesteldheid. Het is belangrijk om in de eerste plaats te begrijpen dat op individuele zelfbeschikking of op gemeenschappelijke normering gericht zijn sterk afhankelijk is van het domein. Het is dus alles behalve een unidimensionaal concept van waaruit allerlei handelingen in diverse domeinen kunnen begrepen worden.

Sociale relaties

147

Tabel 12: Mate waarin men de gedragingen (helemaal) aanvaardbaar vindt (Survey 1998) Publieke leven - burgerzin Kuispersoneel in het zwart tewerkstellen Illegaal ingevoerde sigaretten of alcohol kopen Iets kopen waarvan je weet dat het een illegale kopie is Belastingontduiking Zonder betaling met het openbaar vervoer meerijden (Ver)bouwen zonder bouwvergunning Werken terwijl men werklozensteun ontvangt Via een lange arm financiële steun krijgen waarop je eigenlijk geen recht hebt Sluikstorten

41,2 32 28,5 16,7 16,2 10,1 8,7 6,4 1,3

De diverse aspecten van burgerzin laten een vrij disparaat beeld zien. Ook voor dit onderwerp geldt dat de mate van aanvaardbaarheid voor een aantal normovertredingen volgens de APS-survey in 1998 beduidend hoger ligt dan aspecten van burgerzin uit de sociale integratie survey uit 1997 (Waege, 1997: 262-265). Op basis van de APS-gegevens kunnen we geen vergelijking maken met het verleden. Elchardus (et al, 2000: 162 e.v.) besluit op basis van het Europees waardenonderzoek dat er kan aangenomen worden dat de burgerzin tussen 1981 en 1999 duidelijk toegenomen is. De bevindingen uit de APS-survey van 1998 laten alleen toe om te besluiten dat de burgerzin sterk afhankelijk is van het specifieke thema. Bijna één op twee Vlamingen vindt het aanvaardbaar om kuispersoneel in het zwart tewerk te stellen, bijna één op drie vindt het aanvaardbaar om illegaal ingevoerde sigaretten of alcohol te kopen en ruim één op vier vindt het aanvaardbaar om een illegale kopie aan te schaffen. Eén op zes Vlamingen vindt belastingontduiking of zwartrijden met het openbaar vervoer aanvaardbaar. Ten aanzien van ongeoorloofde financiële steun via de spreekwoordelijke, doorgaans politieke lange arm, is men veel strenger. Slechts een kleine minderheid van zes procent vindt dit aanvaardbaar. Absolute hekkensluiter is de sluikstorten, eigenlijk vindt zo goed als niemand dit aanvaardbaar. Algemeen gezien kunnen we dan ook stellen dat de burger behoorlijk tolerant is ten aanzien van de kleine, dikwijls financiële zonden die een anonieme instelling als de staat treffen. Vlak voor en tijdens de bevragingsperiode werd in Vlaanderen een strikt beleid gevoerd tegen misbruik van werkloosheidsvergoedingen en tegen bouwmisdrijven. Precies deze twee vormen van burgerzin kunnen op opvallend veel bijval rekenen, samen met het afwijzen van de spreekwoordelijke politieke arm.

4. Normatieve integratie: solidariteit met de zwakkeren en utilitair individualisme Vlaanderen behoort tot de economisch zeer welvarende gebieden waar een liberale economie gecombineerd wordt met een grote reeks van sociale voorzieningen die alvast voor een deel gestoeld zijn op solidariteit met zij die het minder goed hebben. Deze solidariteit neemt diverse vormen aan. Algemeen kan er een onderscheid gemaakt worden tussen de solidariteit die door de staat georganiseerd wordt via het circuit van de sociale zekerheid en de bijstand en de vormen van solidariteit die afhankelijk zijn van de individuele beslissing van


148

elke persoon. In de APS-survey worden vragen opgenomen die een ruw idee geven over beide aspecten.

4.1 Financiële solidariteit Wat reeds in meerdere surveys vastgesteld werd, wordt ook in de APS-surveys bevestigd. Slechts een kleine minderheid van 5 tot 7% van de ondervraagden gaat akkoord met de extreme stelling dat niemand sociale uitkeringen verdient en dat iedereen in de eerste plaats voor zichzelf moet zorgen. De organisatie van deze solidariteit wordt door een kleine groep van 11 à 15% als problematisch ervaren. Zij vinden dat de uitkeringen eigenlijk niet bij de juiste personen terecht komen. Tabel 13: Uitspraken over sociale uitkeringen. Percentage van de respondenten dat het (helemaal) eens is met de uitspraken (Survey 1996, 1999) 1999

1996

Niemand verdient een sociale uitkering, iedereen moet voor zichzelf zorgen

4,8

7,1

De sociale uitkering komt vooral ten goede aan mensen die het helemaal niet nodig hebben

11,3

15,6

De overheid zou de inkomens moeten herverdelen ten voordele van de zwakkeren in de maatschappij

58,7

In de APS-survey wordt ook gepeild naar vrijwillige solidariteit. Het gaat om het geven van bijdragen aan een organisatie die zich inzet voor een specifiek probleem of een specifieke doelgroep zoals langdurig zieken of armoede hier of in de derde wereld. Ongeveer de helft van de Vlaamse bevolking geeft een bijdrage aan één of meerdere van de genoemde organisaties (Tabel 14). Bijna één op vier Vlamingen steunt zelfs twee of meer van deze organisaties. Tabel 14: Aantal types van organisaties waaraan men giften stort. Percentages (Survey 2000) 0

1

2

3

4 of meer

52,2

23,8

16,3

5,2

2,6

In Tabel 15 staat een overzicht van de organisaties waaraan Vlamingen een bijdrage geven. Op die manier krijgen we een zicht op de vrijwillige solidariteit van de Vlamingen. Vorig jaar heeft ongeveer 1 op 2 Vlamingen een gift gegeven aan een organisatie die zich inzet voor anderen of voor het algemeen belang. Ongeveer de helft van deze groep schenkers, geeft een gift aan meer dan één organisatie. De gezondheidsorganisaties en de derdewereldorganisaties zijn hier de absolute koploper. Ongeveer één op drie van de ondervraagden

Sociale relaties

149

heeft een bijdrage bezorgd aan een gezondheidsorganisatie. De sterk gemediatiseerde campagnes zoals “Kom op tegen Kanker” of “Levenslijn” zijn hieraan zeker niet vreemd. Ongeveer één op vier Vlamingen heeft een bijdrage gegeven aan een organisatie die zich inzet voor de derde wereld. Tabel 15: Giften voor organisaties tijdens het voorbije jaar (Survey 2000) Een consumentenvereniging Een hulp of gezondheidsorganisatie (ook Levenslijn en Kom op tegen kanker) Een mensenrechtenorganisatie Solidariteit met de derde wereld Milieu- of natuurorganisatie Organisatie voor morele problemen Een politieke organisatie Andere

4,2 32,4 4,2 25,8 7,1 0,9 2,1 6,6

Ook voor dit kenmerk gaan we na in welke mate het gelijk gespreid is over de Vlaamse bevolking. In Tabel 16 staan de resultaten van de logistische regressie-analyse. We gebruiken opnieuw dezelfde achtergrondvariabelen als in de voorgaande analyse. Hoger opgeleiden geven veel meer bijdragen aan deze organisaties dan lager opgeleiden. Er is eveneens een significant verband met leeftijd. Het aandeel van de ouderen in de groep die minstens aan 1 vereniging een bijdrage levert is groter dan het aandeel van de jongeren in deze groep en dit gemiddeld over de onderscheiden categorieën van opleidingsniveau. Uit de analyse blijkt dat er geen significant verband met geslacht is. Beiden zijn even vrijgevig. Tabel 16: Sociaal-structurele achtergronden van het al dan niet geven van bijdragen aan organisaties. Logistische regressie (Survey 2000) S.E.

ß2

P-waarde


0.144 0.156

0.599 2.406

> 0.0001 > 0.0001

Leeftijd (laag)

0.128

0.626

> 0.0001

Geslacht (Vrouw)

0.121

1.161

0.216

4.2 Utilitair individualisme Volgens sommige auteurs wordt onze samenleving niet alleen gekenmerkt door een toename van zelfbeschikking met betrekking tot het domein van waarden overtuigingen die betrekking hebben op de lijfelijke zelfbeschikking en de relatievorming. Er zou ook sprake zijn van een hoge mate van utilitair individualisme. Mensen zouden veel minder begaan zijn


150

met het lot van anderen. Eigenbelang en investeren in de persoonlijke carrière zouden veel meer dan vroeger centraal staan in het waardenpatroon van onze hedendaagse samenleving. Om de mate van utilitair individualisme te meten wordt gebruik gemaakt van een samengestelde variabele die reeds vier keer over een periode van vijf jaar opgenomen in het APSsurvey opgenomen wordt. Over deze vijf jaar zijn de verschillen eerder toe te schrijven aan toevallige fluctuaties. Het utilitair individualisme blijft vrij constant over deze periode van vijf jaar. Maar deze periode is eigenlijk te kort om de hypothese van een gestage toename van het utilitair individualisme te onderzoeken. Gemiddeld genomen (Tabel 17) is de Vlaamse bevolking eerder niet dan wel utilitair individualistisch ingesteld. Afhankelijk van de sterkte van de items varieert het aandeel van de duidelijk utilitair ingestelde respondenten tussen de tien en twintig procent van de bevolking (Vgl. Waege, Billiet, 1998: 21). Tabel 17: Gemiddelde op de schaal utilitair individualisme (Survey 1996, 1998, 1999 en 2000)

Gemiddelde Std

1996

1998

1999

2000

3.57 0.75

3,37 0.83

3,65 0.80

3,54 0.89

5=helemaal niet utilitair; 1 is sterk utilitair Het verband tussen utilitair individualisme en sociale achtergrondkenmerken werd eerder reeds uitvoeriger onderzocht (Waege, Billiet, 1998). Op basis van deze analyses werd vastgesteld dat er doorgaans een verband is tussen utilitair individualisme en opleidingsniveau, geslacht en leeftijd. Utilitair individualisme gaat in de eerste plaats samen met een lagere opleiding en een hogere leeftijd. Mannen zouden ook meer utilitair individualistisch ingesteld zijn dan vrouwen. Deze verwachtingen worden bevestigd op basis van de resultaten van het APS-onderzoek in 2000. Er moet wel opgemerkt worden dat de effecten van leeftijd en geslacht eigenlijk bijzonder klein zijn en dat uiteindelijk enkel het effect van opleidingsniveau substantieel is. Tabel 18: Sociale achtergrond van utilitair individualisme. Resultaten van de regressie-analyse (Survey 2000) S.E.

ß

P-waarde


-0.296 0.332

-0.175 0.180

> 0.0001 > 0.0001

Leeftijd (Hoog)

0.129

0.08

0.005

0

0.06

0.029

Geslacht (Vrouw)

Sociale relaties

151

5. Complexiteit Een laatste component van sociale integratie die we hier bestuderen, gaat over een subjectieve ervaring van complexiteit. In een samenleving die in het teken staat van snelle technologische vooruitgang, het voortdurend ontdekken en ervaren van nieuwe risico’s en onzekerheden, bestaat de kans dat een substantieel deel van de bevolking ervaart dat ze onvoldoende controle heeft op de omgeving. In de APS-surveys wordt aan de mensen gevraagd in welke mate ze kunnen omgaan met de snelheid van de nieuwe ontwikkelingen en de grote hoeveelheden nieuwe informatie die op hen afkomt. Tussen een derde en een kwart van de bevolking heeft hiermee problemen. Men is het eens met de stelling dat alles zo snel en jachtig is dat men niet meer meekan en men ervaart een gebrek aan competentie om deze nieuwe evoluties te volgen. De items zijn vrij voorzichtig geformuleerd in termen van “soms” en “af en toe” het gevoel hebben dat men niet meer meekan. We moeten dan ook opletten met al te extreme conclusies. Het verdient dan ook aanbeveling om deze lijst met items in de toekomst aan te vullen met meer extreme uitspraken om de groep voor wie het echt problematisch is, beter te kunnen inschatten. Niettemin wijzen deze resultaten op een potentieel probleem dat ruime aandacht verdient. Tabel 19: Complexiteit en snelheid. Percentage dat het (helemaal) eens is met de uitspraken. (Survey 1999) Alles is tegenwoordig zo ingewikkeld geworden dat ik soms niet meer weet wat ik moet doen.

24,6

Er komt tegenwoordig zoveel informatie op ons af dat we op den duur niets meer begrijpen.

30,3

Alles is de laatste tijd zo snel en jachtig geworden dat ik soms het gevoel krijg niet meer mee te kunnen.

32,2

Deze drie items (Tabel 19) hangen onderling sterk samen en vormen de samengestelde variabele “ervaring van complexiteit. Het verwondert niet dat opleidingsniveau ook hier weer de centrale verklarende variabele is, samen met leeftijd. Oudere mensen en lager opgeleiden hebben een veel grotere ervaring van onzekerheid in de hedendaagse samenleving. Het effect van geslacht is statistisch significant maar zeer klein.


152

Tabel 20: Sociale achtergrond van complexiteitservaring. Resultaten van de regressie-analyse (Survey 1999) S.E.

ß

P-waarde


-0.421 0.381

-0.211 0.179

> 0.0001 > 0.0001

Leeftijd (Hoog)

-0.350

-0.186

> 0.0001

Geslacht (Vrouw)

-0.101

0.05

0.021

6. Besluit In deze bijdrage hebben we op basis van de verschillende APS-surveys, hier en daar aangevuld met andere onderzoeken, geprobeerd om een beeld te schetsen van de sociale integratie van de Vlamingen. Algemeen gezien stellen we vast dat de Vlamingen zeer tevreden zijn met hun sociale relaties. Toch beschikt een ruime groep slechts over een beperkt relationeel netwerk en een beduidende groep kan ofwel op niemand ofwel enkel op familieleden terugvallen. Vooral op momenten waarop het minder goed gaat in het persoonlijke leven kan dit aanleiding geven tot een precaire situatie. Een tweede belangrijke groep van kenmerken werd samengevat onder het begrip normatieve integratie. In het relatieleven is de zelfbeschikking voor een groot deel van de bevolking een aanvaard gegeven. Andere samenlevingsvormen dan het huwelijk kunnen uitdrukkelijk op de goedkeuring van de Vlamingen rekenen. Ook het bezoeken van prostituees door mensen zonder vaste relatie is voor een meerderheid aanvaardbaar. Andere aspecten van zelfbeschikking zoals piercing en zeker softdruggebruik die verwijzen naar lijfelijke zelfbeschikking kunnen op minder goedkeuring rekenen. Een extreme, agressieve uitdaging van de alledaagse moraal wordt niet aanvaard. De zachte aanvaarding blijft een motto, zelfs in een periode waarin we spreken van de versnelde ommekeer. In Figuur 3 kijken we naar de relatieve positie van vier belangrijke dimensies van het maatschappelijk vertoog over de verhouding tussen individu en gemeenschap Solidariteit met zwakkeren kan op een zeer grote bijval rekenen, gevolgd door een traditionalistische visie op de samenleving. Utilitair individualisme is gemiddeld genomen niet populair als vertoog en het expliciet niet volgen van wat algemeen aanvaar wordt (expressivisme) is een vertoog dat op nog minder bijval kan rekenen. Daarmee wordt opnieuw aangetoond (Vgl. Waege, 1997) dat Vlamingen gemiddeld genomen in de eerste plaats solidair zijn en tevens meer op behoud dan wel op verandering en vernieuwing gericht zijn.

Sociale relaties

153

Figuur 3: Box-plot voor de variabelen utilitair individualsme, traditionalisme, expressivisme en solidariteit (Survey 2000)

Wanneer gezocht wordt naar een elementaire duiding van deze aspecten van sociale integratie, komt het opleidingsniveau steeds weer als de belangrijkste variabele naar voren. Deze vaststelling wordt ook gemaakt bij het verklaren van diverse aspecten van sociale integratie (Vgl. Elchardus, Dobbelaere, Kerkhofs, Voyé, 2000). Hoger opgeleiden beschikken over een meer divers en uitgebreid sociaal netwerk, ze zijn minder traditionalistisch en meer cultureel flexibel. Ze zijn minder utilitair ingesteld, participeren meer aan het verenigingsleven en ze zijn ook vrijgeviger wanneer het op vrijwillige financiële solidariteit aankomt. Ze engageren zich beduidend meer in vrijwilligerswerk. Zoals verwacht hebben jongeren beduidend minder last van de toegenomen complexiteit van de alledaagse leefomgeving. Net zoals in het Europees waardenonderzoek stellen we vast dat naast opleidingsniveau, de leeftijd (en generatie) de tweede belangrijke verklarende factor is. Omdat we werken via multivariabelen analyse wordt het effect van opleidingsniveau grotendeels uitgeschakeld bij het bekijken van het effect van leeftijd. Jongeren vertonen opvallend veel kenmerken van de hoger opgeleidde generaties en dit onder controle van dat effect van opleidingsniveau. Ze hebben een meer gediversifieerd sociaal netwerk, ze zijn minder utilitair individualistisch en minder traditionalistisch. Ze besteden wel minder aan vrijwillige solidariteit door middel van bijdragen aan allerlei organisaties die zich inzetten voor het goede doel. Tegen sommi-

154


ge verwachtingen in participeren ze echter evenveel als de oudere generatie aan het verenigingsleven en zijn ze globaal gezien evenveel betrokken bij het vrijwilligerswerk. Opvallend is dat er nauwelijks of geen verschillen naar geslacht vastgesteld worden. Wanneer er al sprake zou zijn van genderrollen, dan blijken deze rollen alvast nauwelijks of niet relevant wanneer het om sociale integratie in het alledaagse leven gaat. Het enige duidelijke verschil betreft lidmaatschap van verenigingen. Vrouwen zijn minder dan mannen lid van verenigingen. Men kan zich uiteraard afvragen waarom beleid geïnteresseerd zou zijn in aspecten van sociale integratie in het dagelijks leven. We hebben voor deze bijdrage geopteerd om in de eerste plaats een algemene foto te schetsen van de staat van de sociale integratie in Vlaanderen. Het belang van deze diverse aspecten van sociale integratie bij de verklaring van belangrijke maatschappelijke problemen zoals politiek wantrouwen, racisme en xenofobie is echter reeds uitvoerig aangetoond. Op diverse momenten hebben we vastgesteld dat het ter beschikking hebben van langere tijdreeksen een belangrijk element is bij het beantwoorden van onderzoeksvragen. Waarnemen is dikwijls pas interessant wanneer we kunnen vergelijken, hetzij tussen groepen hetzij doorheen de tijd. De vraag over de evolutie van de sociale integratie van de Vlamingen kan enkel beantwoord worden op basis van een volgehouden en systematische monitoring. De reeks APS-surveys situeren zich in de periode waarbij de versnelde ommekeer al gerealiseerd is. De surveys van de administratie Planning en Statistiek zullen op termijn echter een onontbeerlijke bron van informatie vormen. De bevragingsfrequentie van tal van aspecten is beduidend hoger dan deze in andere onderzoeken zoals het Europees waardenonderzoek. Dit laat toe om met trendanalyses te werken die minder afhankelijk zijn van toevallige fluctuaties in de metingen (zie bijvoorbeeld de meting van utilitair individualisme). Onderzoeken die slechts één meting doen, bijvoorbeeld om de tien jaar hebben namelijk als groot nadeel dat toevalsfouten soms leiden tot verregaande besluiten alsof er iets wezenlijk zou gewijzigd zijn terwijl dit gewoon te wijten is aan toeval (Vgl. Eisinga, 1998). Door diverse aspecten op een regelmatige wijze te bevragen investeert APS in een beter datakwaliteit en deze is onontbeerlijk voor een degelijk, informatiegebaseerde beleidsvoering.

Sociale relaties

155

Bibliografie Agneessens, F., Waege, H. 2000. Bevraging van sociale integratie: verkenning van verschillende mogelijkheden om te komen tot een bevraging van sociale steun in algemene surveys. Technisch rapport. Working paper in methodology. Universiteit Gent: Gent. Agneessens, F., Waege, H., Lievens, J. 2000. Social support typologies: Different approaches for reducing social support-data. Working Paper in methodology B2000-03. Universiteit Gent. Presented at the International Conference on Methodology and Statistics, 24-27 September, Preddvor, Slovenia. Antonucci, T.C., Fuhrer, R., Dartigues, J.-F. 1997. Social relations and depressive symptomatology in a sample of community-dwelling French older Adults. Psychology and Aging 12: 189-195. Burt, R.S. 1984. Network items and the General Social Survey. Social Networks 6: 293-339. Burt, R.S. 1991. Measuring age as a structural concept. Social Networks 13: 1-34. Busschots, M., Lauwers, J. 1994. Familiale en sociaal-culturele netwerken. Leuven, Acco. Eisinga, R. (1998) Data per Datum. Tandem Felix uitgevers. Elchardus, Chaumont, Lauwers (2000) Morele onzekerheid en nieuwe deugdelijkheid. In Dobbelaere et al. Verloren zekerheid. De Belgen en hun waarden, overtuigingen en houdingen. Lannoo: Tielt. Elchardus, M. Dobbelaere, K. Kerkhofs, J. Voyé, L. (2000) Gaat de zekerheid verloren? In Dobbelaere et al. Verloren zekerheid. De Belgen en hun waarden, overtuigingen en houdingen. Lannoo: Tielt. Fischer, C.S. 1982. To Dwell Among Friends: Personal Networks in Town and City. Chicago, University of Chicago Press. House, J.S. 1981. Work Stress and Social Support. Reading, Massachussets, AddisonWesley. House, J.S., Umberson, D., Landis, K.R. 1988. Structures and processes of social support. Annual Review of Sociology 14: 293-318. Huang, G., Tausig, M. 1990. Network range in personal networks. Social Networks 12: 201208. Marsden, P.V. 1987. Core discussion networks of Americans. American Sociological Review 52: 122-131.

156


Moore, G. 1990. Structural determinants of men’s and women’s personal networks. American Sociological Review 55: 726-735. Tijhuis, M.A.R., Flap, H.D., Foets, M., Groenewegen, P.P. 1992. Netwerken in Nederland. Een onderzoek naar persoonlijke netwerken van Nederlanders. Mens en Maatschappij 67: 5-22. van der Poel, M.G.M. 1993. Delineating personal support networks. Social Networks 15: 4970. Vermunt, J.K. 1993. lEM: log-linear and event history analysis with missing data using the EM algorithm. WORC PAPER 93.09.015/7, Tilburg, Tilburg University Press. Waege, H. 1997. Vertogen over de relatie tussen individu en gemeenschap: ontwikkeling en validering van meetinstrumenten in het kader van survey-onderzoek. Leuven, Acco. Waege, H. Billiet, J. (1998) Individualisme: een kwestie bij de eeuwwende. In Vlaanderen gepeild. De Vlaamse overheid en het waardeonderzoek. Brussel: APS. Waege, H. Heinderickx F. (2000) Individueel onderscheid of collectieve overeenkomst. Segmentatie van het waardenspectrum bij de Belgen. In Dobbelaere et al. Verloren zekerheid. De Belgen en hun waarden, overtuigingen en houdingen. Lannoo: Tielt. Wellman, B., Wortley, S. 1990. Different strokes from different folks: community ties and social support. American Journal of Sociology 96: 558-588.

Tijdsbesteding

157

Vlamingen in tienduizend en tachtig minuten: Een tijdsbudget-onderzoek

Ignace Glorieux, Suzana Koelet en Maarten Moens Vakgroep Sociologie Onderzoeksgroep TOR Vrije Universiteit Brussel 1. Inleiding Tijdsbudgetonderzoek registreert het handelen van alledag. In een tijdsbudgetonderzoek wordt aan respondenten gevraagd alle gestelde activiteiten en hun precieze tijdsstippen en tijdsduur op te schrijven. Het minimale tijdsbudget omvat drie reeksen gegevens: wat men doet, wanneer doet men het en voor hoe lang? Deze minimale informatie wordt bij voorkeur aangevuld met andere relevante gegevens over de gestelde handelingen: zoals de plaats van handelen, de interactiepartners die bij de handeling betrokken waren en eventueel de manier waarop de actor de gestelde handeling heeft ervaren. Tijdsbudgetonderzoek brengt de tijdsbesteding en de activiteitspatronen van mensen veel betrouwbaarder en genuanceerder in kaart dan het klassieke surveyonderzoek. In tegenstelling tot een retrospectieve, gestileerde vragenlijst, waarbij gepeild wordt naar frequentie en duur die men besteedt aan bepaalde activiteiten (bv. hoe vaak ging u winkelen de afgelopen week of hoeveel uren keek u gisteren naar de televisie) registreren de respondenten gedurende een bepaalde periode alle activiteiten die ze stellen onmiddellijk in een dagboekje. Daardoor ontstaat een veel gedetailleerder en omvattender beeld van activiteitenpatronen dan met een vragenlijst die noodzakelijkerwijze veel selectiever en beperkter is. Met dagboekregistratie heeft men bovendien minder af te rekenen met vertekeningseffecten. Herinneringseffecten, over- of onderschatting van sociaal wenselijke of onwenselijk activiteiten, die optreden bij survey’s, worden geminimaliseerd door de simultane registratie (Kalfs 1993). Een aantal cruciale hedendaagse maatschappelijke ontwikkelingen en problemen kunnen ons inziens veel beter in kaart worden gebracht via een tijdsbudgetonderzoek dan door de klassieke sociologische survey’s. We denken hierbij bijvoorbeeld aan problemen van deregulering en flexibilisering; de beschikbaarheid en toegankelijkheid van diensten (cf. openingstijden, kinderopvang,…); verkeerscongesties; de gevolgen van takencombinaties zoals arbeid en gezin; de impact van de vergrijzing op de diensteneconomie; de impact van werkloosheid; gevoelens van tijdsdruk; ontwikkelingen in vrijwilligerswerk en cultuurparticipatie; evoluties in het mediagebruik. Het spectrum van maatschappelijke vragen dat men aan

158

Ignace Glorieux, Suzana Koelet & Maarten Moens

de hand van tijdsbudgetdata kan beantwoorden is quasi onbeperkt. Vanuit beleidsoogpunt is het dan ook een bron bij uitstek ter opvolging van maatschappelijke evoluties. Dit blijkt bijvoorbeeld overduidelijk in Nederland waar men sinds 1975 om de vijf jaar een grootschalige tijdsbudgetstudie organiseert en waarvan de data gebruikt werden in tal van beleidsdocumenten.

2. Vlaams tijdsbestedingsonderzoek: TOR’99 Wanneer op regelmatige tijdstippen en op een systematische manier de tijdsbesteding van de bevolking wordt bevraagd zoals in Nederland, dan blijken tijdsbudgetgegevens bijzonder waardevol om maatschappelijke trends te analyseren. Zo kon Koen Breedveld op basis van zijn analyses van de Nederlandse tijdsbudgetdata de trend naar flexibilisering van de arbeidstijd duidelijker, maar vooral ook veel genuanceerder in beeld brengen dan dat dit doorgaans het geval is (Breedveld 1996). Wim Knulst gebruikte de data onder meer om de veranderende cultuurparticipatie- en uitgaanspatronen gedetailleerd te beschrijven (Knulst 1989). Het overzichtsrapport van het Sociaal en Cultureel Planbureau in Nederland van 1995 (de Hart 1995) toont dan weer treffend aan hoe de toename van het tweeverdienerschap niet heeft geleid tot grote verschuivingen in de verdeling van het huishoudelijk werk. Ook andere analyses in de rapporten van het Sociaal Cultureel Planbureau (bv. over trends in mediagebruik, de afname van maatschappelijke participatie van jongeren en hoger opgeleiden, de toegenomen tijdsdruk bij jongeren als gevolg van een toename van onderwijsverplichtingen, …) illustreren de rijkdom van tijdsbudgetgegevens. In vergelijking met Nederland, waar men sinds 1975 elke vijf jaar een nationaal tijdsbudgetonderzoek organiseert, bestaat er momenteel in Vlaanderen geen periodiek en systematisch tijdsbudgetonderzoek. Gegevens over evoluties in het dagelijks handelen van Vlamingen zijn dan ook schaars. Wel zijn er in ons land de afgelopen 40 jaar verschillende (vaak beperkte) tijdsbudgetstudies uitgevoerd die het belang van deze onderzoeksmethode voortreffelijk illustreren. We denken aan een aantal minder recente studies in de jaren ‘60 (zie bv. Deleek en Van De Gracht (1960); Van Mechelen (1967); Javeau (1970)) en aan twee tijdsbudgetonderzoeken in 1984 en 1988 uitgevoerd door de onderzoeksgroep TOR van de vakgroep Sociologie aan de V.U.B1. Deze TOR-onderzoeken gebeurden echter op een selectieve en relatief kleine onderzoeksgroep (zie o.m. Elchardus, Enhus et al., 1984; Glorieux, 1995). Het onderzoek “Tijdsbesteding van de Vlamingen (PBO97/3/109) is dan ook het eerste grootschalige tijdsbudgetonderzoek in Vlaanderen sinds meer dan 30 jaar. Recent werd in het kader van het Programma Beleidsgericht Onderzoek van de Vlaamse Regering een tweede tijdsbudgetproject goedgekeurd (PBO99B/4/25), waardoor een vergelijking in de tijd zal mogelijk worden. Het project “Tijdsbesteding van de Vlamingen” loopt sinds 1 oktober 1998 tot 30 september 2001. In het kader van het onderzoek hielden 1533 Vlamingen tussen 16 en 75 jaar gedurende een volle week (10.080 minuten) hun tijdsbesteding bij in een daartoe speciaal ontworpen dagboekje. Het veldwerk vond plaats tussen 15 april en 30 oktober 1999 en werd uitgevoerd door het onderzoeksbureau DIMARSO. Tussen 15 juli en 1 september werden gedurende 6 weken geen dagboekjes ingevuld, om te voorkomen dat de

1. werkgroep van de studie van tijd, cultuur en samenleving.

Tijdsbesteding

159

vakantieperiode te sterk zou doorwegen in de onderzoeksresultaten. Om kosten te sparen gebeurde het veldwerk van het tijdsbudgetonderzoek in coördinatie met de APS-survey. De steekproeven en een gedeelte van de vragenlijst waren overlappend (zie verder). In ons tijdsbudgetonderzoek (TOR’99) werden data verzameld door middel van dagboekjes en twee vragenlijsten. Het belangrijkste instrument is het dagboekje. In de dagboekjes noteren de respondenten gedurende één volle week alle activiteiten die ze stellen. Ze doen dit door middel van een activiteitenlijst met activiteitencodes, die gebaseerd is op het internationale tijdsbudgetonderzoek van Szalai (1972), en die in grote mate overeenkomt met de lijst die in het Nederlandse tijdsbudgetonderzoek en de vroegere TOR-onderzoeken werd gebruikt. De activiteitenlijst werd aangevuld met hedendaagse tijdsgebruiken zoals bijvoorbeeld computeren en er werd een categorie met verplaatsingsactiviteiten toegevoegd. Onder elf hoofdrubrieken staan 154 activiteiten, die de respondenten toelaten hun activiteiten te coderen. De lijst omvat omzeggens alle courante menselijke activiteiten. Als een respondent er evenwel niet in slaagde zijn handeling onder te brengen in de gegeven categorieën, kon hij zijn handeling vrij beschrijven en gebeurde de codering achteraf. Wij opteerden voor een continue dagboekregistratie (Glorieux en Moens 1999). Bij continue registratie wordt van de respondent verwacht dat hij zijn activiteiten registreert telkens hij, volgens de in het onderzoek gestelde definitie, van activiteit verandert. Elke gestelde handeling wordt dus sequentieel genoteerd in het dagboekje, waarbij telkens ook de beginen eindtijd van de activiteit wordt opgegeven. Omdat alle activiteiten van de respondent genoteerd moeten worden, sluit de begintijd van elke geregistreerde handeling in principe aan bij de eindtijd van de vorige activiteit. Naast het noteren van een activiteit, een nevenactiviteit en beginen eindtijden, wordt per activiteit ook extra informatie ingewonnen over de kenmerken van de geregistreerde handeling. Deze bijkomende informatie heeft betrekking op de plaats van de activiteit, het eventuele transportmiddel, de aanwezigheid van anderen, de gesprekspartners tijdens de activiteit en de motivatie om de activiteit te stellen. De dagboekregistratie werd gekoppeld aan twee vragenlijsten. Een eerste vragenlijst, deze van de APS-survey, werd afgenomen bij het eerste bezoek van de enquêteur aan de respondent, wanneer ook de dagboekjes werden overhandigd en toegelicht. De APS-survey omvat zowel socio-demografische variabelen als opinievragen over maatschappelijk kwesties en algemene indicatoren over tijdsbesteding. De tweede vragenlijst, die korter is dan de eerste, werd afgenomen bij het tweede bezoek van de enquêteur, wanneer de dagboekjes werden afgehaald en gecontroleerd. In de tweede vragenlijst komen voornamelijk vragen aan bod die specifieke tijdsproblemen behandelen. In deze bijdrage belichten we eerst kort een aantal technische en methodologische aspecten van het Vlaamse tijdsbudgetonderzoek. Daarna beschrijven we een aantal facetten van de tijdsbesteding van de Vlaming. In de laatste secties tenslotte zoomen we in op een aantal verschillen in de tijdsbesteding van mannen en vrouwen. Lezers die niet geïnteresseerd zijn in de methodologische aspecten van het onderzoek kunnen probleemloos hoofdstuk 3 overslaan en aansluitend verder lezen vanaf hoofdstuk 4.

160


3. Respons en de externe validiteit van TOR’99 Tijdsbudgetonderzoek staat bekend als onderzoek met lage responsrates (zie o.m. Kalfs 1993). Het vergt immers een aanzienlijke inspanning van de respondenten om gedurende meerdere dagen nauwgezet hun tijdsbesteding bij te houden. In Nederland was de nonrepons aan het tijdsbudgetonderzoek in 1995 gestegen tot 80% (Breedveld 1999; van den Broeck, Knulst et al. 1999: 215-219). Het spreekt voor zich dat bij een dergelijke non-respons de kwaliteit van de gerealiseerde steekproef nauwgezet in het oog moet worden gehouden. De unieke setup van dit tijdsbudgetonderzoek – namelijk in samenwerking met de APSsurvey en vertrekkend van dezelfde steekproeftrekking – biedt mogelijkheden voor een gedetailleerd (non)responsonderzoek. Voor de APS-survey moesten 1500 enquêtes worden afgenomen, voor het tijdsbudgetonderzoek werden 2000 respondenten beoogd. Vertrekkend van een originele steekproef van 2000 adressen (met telkens 6 vervangadressen), werden 1500 personen ad random aangeduid als deelnemer aan de APS-survey. Vermits de respons op de APS-survey niet geaffecteerd mocht worden door de tijdsbudgetstudie, werd bij deze 1500 personen (en hun vervangadressen) pas na afname van de APS-survey ook gevraagd om deel te nemen aan de tijdsstudie met dagboekjes. Zodanig werd hun deelname losgekoppeld van het tijdsbudget-onderzoek en elke mogelijke vertekening geneutraliseerd. De 500 personen die niet geselecteerd werden voor de APS-survey werden van bij de contactname op de hoogte gesteld van het onderzoeksluik met dagboekjes. Indien ze weigerden deel te nemen aan het tijdsbudgetonderzoek, dan werd ook geen APS-enquête afgenomen. In het totaal werden 1376 ‘zuivere’ APS-enquêtes afgenomen, dit wil zeggen dat de enquête afgenomen werd vóór het tijdsbudget ter sprake kwam2. Wat het tijdbudgetonderzoek betreft weerhielden we uiteindelijk 1533 dossiers die voldeden aan onze kwaliteitseisen. Dat uiteindelijk het beoogde aantal van 2000 respondenten niet gerealiseerd werden, is deels te wijten aan een non-respons die hoger lag dan verwacht en deels aan de kwaliteitscontroles van de ingevulde dagboekjes. Vele dagboekjes bleken geen 7 dagen en te grote tijdsleemtes te bevatten. Enkel de dagboekjes die voldeden aan onze strenge kwaliteitseisen werden opgenomen in onze bestanden. Voor de verwezenlijking van 1533 tijdsbudgetten, werd in het totaal gebruik gemaakt van 5727 adressen. De algemene responsgraad van het tijdsbudgetonderzoek ligt daarmee op 26,8%. De respons stijgt tot 28,4%, indien respondenten die niet-Nederlandstalig waren of overleden, verhuisd of van adres veranderd waren of van wie het adres onvindbaar was, niet worden betrokken in de analyse. Deze laatste non-responscategorieën zijn immers geen echte non-respons, aangezien de beoogde respondent niet (meer) tot de steekproef behoort. De respons van het TOR’99-onderzoek is daarmee nog altijd een stuk hoger dan die van het Nederlandse tijdsbudgetonderzoek van 1995 (20%), maar wel opmerkelijk minder goed dan de respons van de APS-vragenlijst. Deze werd beantwoord door 43,3% van de gecontaceerde respondenten (niet-Nederlandstaligen, overledenen, verhuisd, adres onvindbaar niet inbegrepen). De zwaardere procedure van het tijdsbudgetonderzoek vertaalt zich dus wel degelijk in lagere responscijfers, in vergelijking met een standaard vragenlijst. Illustratief hier-

2. Indien we de enquêtes meetellen waarbij de dagboekjes wél reeds bij de contactname ter sprake kwamen, komen we op 1805 APS-enquêtes.

Tijdsbesteding

161

voor is tevens dat voor de APS-enquête in slechts 2,7% van de adressen het zesde vervangadres moest worden aangesproken, terwijl dit percentage voor het dagboekonderzoek 4,5% was. De lage responsrate induceert de vraag of de uitval structureel is geweest, dan wel louter toevallig? Een structurele uitval zou zich vertalen in een systematische uitval van bepaalde bevolkingscategorieën, bijvoorbeeld van laaggeschoolden, omwille van de moeilijkheidsgraad van de registratie. Een systematische en grote afwijking van de TOR’99-steekproef, in vergelijking met de Vlaamse bevolking, bepaalt de veralgemeenbaarheid van de resultaten van het onderzoek, of hetgeen men in methodologische termen de externe validiteit van het onderzoek noemt. Naast de vergelijking met de bevolking, laat de koppeling van het tijdsbudget-onderzoek aan de APS-enquête toe een beter zicht te krijgen op hoe de non-respons zich verhoudt ten aanzien van andere onderzoeken, die minder inspanning vergen van de respondent. Indien de ondervertegenwoordiging van bepaalde groepen het gevolg is van de zware tijdsregistratie, dan zou de TOR’99-steekproef op een aantal kenmerken significant moeten verschillen van de APS-steekproef. Deze vergelijking is des te interessanter omdat de randvoorwaarden dezelfde waren voor beide onderzoeken: voor beide steekproeven werd dezelfde steekproeftechniek gebruikt; hetzelfde onderzoeksbureau, voerde in dezelfde periode met dezelfde enquêteurs het veldwerk uit. Tabel 1 geeft de spreiding van de steekproefpopulatie van TOR’99 en APS’99, vergeleken met rijksregistergegevens van 19973. Ter controle vulden we de tabel aan met de verdeling van de middenveld-survey, die in 1998 werd uitgevoerd door de onderzoeksgroep TOR (Smits, Elchardus et al. 1998). TOR’98 werd door hetzelfde onderzoeksbureau uitgevoerd en hanteerde dezelfde steekproeftechniek als TOR’99. Uit tabel 1 blijkt duidelijk dat de zwaarte van de tijdsbudgetregistratie zich niet vertaalt in een sterkere steekproefvertekening dan bij de andere surveys het geval is. De TOR’99-populatie kent wel een onder- en oververtegenwoordiging van bepaalde categorieën in vergelijking met de bevolking, doch de vertekening van de gerealiseerde steekproef loopt in grote lijnen gelijk met de onder-(over-)vertegenwoordiging bij APS’99 of TOR’98. Dit wil zeggen dat de extra adressen die nodig waren in TOR’99 niet hebben geleid tot een sterk disproportionele steekproef, doch in tegendeel enkel zorgde voor een vrij getrouwe weergave van de Vlaamse bevolking, die sterk overeenkomt met hetgeen in regulier Vlaams surveyonderzoek wordt bekomen.

3. De verdelingen voor geslacht en leeftijd werden geleverd door P. Deboosere van het Steunpunt Demografie van de V.U.B., op basis van de Rijksregistergegevens van 1997. Moeilijker was het om een exacte meting van de verdeling volgens onderwijsniveau van de Vlaamse bevolking te vinden. Het onderwijsniveau is niet opgenomen in de Rijksregistergegevens en dus werd er een schatting gemaakt op basis van de bevolkingsgegevens en de gegevens van de middenveld-survey (TOR’98), ISPO’91, APS’96 en APS’97.

162


Tabel 1: Vergelijking van de respondenten van TOR’99 met die van APS’99, TOR’98 en de Vlaamse bevolking naar onderwijsniveau, geslacht en leeftijd

Onderwijsniveau Geen of lager onderwijs. Lager sec. Tech./beroepso. Lager sec. alg. sec. onderw. Hoger sec. Tech./beroepso. Hoger sec. alg. sec. onderw. Hoger onderwijs Geslacht Man Vrouw Leeftijd 16-34 35-54 55-75

Bevolking ‘97

TOR’98

APS’99

TOR’99

19,7 18,3 6,6 19,7 10,5 25,2

10,4 14,0 14,2 19,6 17,2 24,6

9,2 14,3 13,8 18,8 17,0 26,9

7,4 14,3 13,1 19,6 17,6 28,1

50,0 50,0

46,6 53,4

50,9 49,1

50,2 49,8

34,3 36,7 29,0

34,2 40,3 25,5

34,3 40,1 25,6

35,9 39,7 24,4

De verdeling van de TOR’99-steekproef mag dan wel sterk overeenkomen met de verdeling van de Vlaamse bevolking en sterk aansluiten bij ander survey-onderzoek, het is verre van een exacte weerspiegeling van de Vlaamse bevolking. Weinig onderzoekspopulaties vormen echter een perfecte weerspiegeling van de samenleving. Zo nemen sociaal-economisch zwakke groepen doorgaans minder makkelijk deel aan enquêtes dan hoger opgeleiden. Dit zien we ook duidelijk in de populaties van TOR’99 en APS’99. Ook de jongere leeftijdsgroepen blijken lichtjes oververtegenwoordigd, ten nadele van de ouderen. De geslachtsverdeling in de TOR’99-populatie daarentegen wijkt amper af van deze in de bevolking. De scheve verdelingen in de steekproef TOR’99 werden gecorrigeerd door middel van wegingscoëfficiënten voor geslacht, leeftijd en onderwijsniveau. De gebruikte wegingscoëfficiënten variëren van 0,36 (mannen ouder dan 55 jaar met een diploma van het lager middelbaar algemeen vormend onderwijs) tot 3,04 (vrouwen ouder dan 55 jaar die hoogstens het lager onderwijs voltooiden). De gedetailleerde steekproefprocedure wordt besproken in het technisch rapport van het tijdsbudgetonderzoek TOR’99 (Glorieux, Koelet et al. 2000). Naast de vertekening op het niveau van socio-demografische groepen, kan de zwaarte van het onderzoeksinstrument zich ook laten voelen in de ondervertegenwoordiging van bijvoorbeeld groepen die een grote tijdsschaarste ondervinden. Deze groepen vallen immers niet noodzakelijk samen met de in vorige tabel gehanteerde socio-demografische groepen. Gezien de vereiste tijdsinvestering bij de dagboekregistratie, vergt de medewerking aan dit onderzoek voor drukke mensen een grotere inspanning. Een drukke agenda vormt mogelijk een ernstige belemmering voor de deelname aan een zwaar onderzoek zoals het tijdsbudget. Ter toetsing van deze stelling operationaliseerden we een schaal voor tijdsdruk die in de vragenlijst werd bevraagd. Deze schaal werd geconstrueerd aan de hand van de antwoorden op de volgende uitspraken (van volledig akkoord tot volledig niet akkoord, in 5 antwoordcategorieën) en heeft een Cronbach’s α van 0,90:

Tijdsbesteding

163

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

Er wordt teveel van mij verwacht Ik raak nooit bijgewerkt Ik heb nooit tijd voor mezelf Een dag heeft voor mij te weinig uren Ik moet dikwijls aangegane afspraken afzeggen Ik moet meer doen dan ik wil doen Ik heb geen tijd om dingen te doen die ik moet doen Er wordt meer van mij verwacht dan ik aankan Vaak kom ik in mijn vrijetijd niet toe aan dingen die ik eigenlijk wil doen Ik moet in mijn vrijetijd te vaak rekening houden met anderen Ik kan me moeilijk ontspannen in mijn vrijetijd Als ik vrij ben, zijn te veel vrijetijdsvoorzieningen gesloten Het kost me veel moeite mijn vrijetijdsactiviteiten te plannen Er zijn zoveel dingen die ik wil doen in mijn vrijetijd, dat ik heel vaak het gevoel heb tijd tekort te komen 15. Teveel van mijn vrijetijdsactiviteiten zijn versnipperd De schaal werd onderverdeeld in drie groepen (laag, midden, hoog) en voor iedere groep werd de gemiddelde wegingscoëfficient berekend. Mocht de groep met de hoogste tijdsdruk een significant hogere weging hebben dan diegenen met lagere tijdsdruk, dan zou de hypothese dat drukke mensen minder participeren bevestigd worden. Net als in het Nederlands responsonderzoek (van den Broeck, Knulst et al. 1999: 219) kan die hypothese worden ontkracht. Hun wegingscoëfficient ligt zelfs iets lager dan die van minder drukke groepen. Tabel 2: Gemiddelde wegingscoëfficiënt naar mate van tijdsdruk Gevoelens van tijdsdruk Laag (n=473) Midden (n=494) Hoog (n=488)

Gemiddelde wegingscoëfficient 1,08 0,98 0,95

De externe validiteit van de TOR’99-steekproef stemt met andere woorden tot tevredenheid. Het Vlaamse onderzoek legt een betere responsrate voor dan het Nederlandse tijdsbudgetonderzoek en de verdeling van socio-demografische groepen over de populatie sluit nauw aan bij de resultaten die andere Vlaamse surveyonderzoeken bekomen.

4. De tijdsbesteding van de Vlaming: een algemeen overzicht De tijd wordt soms beschouwd als één van de meest democratische schaarse goederen. Iedereen beschikt immers over 24 uren per dag en 168 uren per week. De vrijheidsgraden waarmee we met die beschikbare tijd omgaan zijn echter heel relatief en niet alleen een kwestie van persoonlijke voorkeuren en materiële beperkingen. De tijdsbesteding van mensen, maar ook onze preferenties en de condities van ons handelen, worden in belangrijke mate sociaal en cultureel beïnvloed. Wanneer we iets doen, hoelang iets duurt, de sekwentie waarin we de dingen doen en de regelmaat of het ritme van activiteiten zijn als dusdanig

164


ook een uitdrukking van sociale waarden, houdingen, attitudes, normen, rollenpatronen en machtsverhoudingen. Tijdsbestedingspatronen variëren dan ook tussen culturen en subculturen en verschillende categorieën van de bevolking. Dit alles maakt van de studie van de tijdsbesteding een uitstekend uitgangspunt om een zicht te krijgen op de maatschappelijke krachten en dynamieken. Eerder dan variaties in houdingen, opvattingen of waarden in de bevolking te bestuderen aan de hand van (contextloze) reacties op attitude-items, wordt in het tijdsbestedingonderzoek nagegaan hoe die variaties zich manifesteren in het concrete handelen van alledag. Het dagdagelijkse handelen in sociale contexten wordt dan opgevat als een uiting van persoonlijke voorkeuren, materiële condities, culturele patronen en sociale omstandigheden. Als knooppunt van al deze factoren proberen sociologen het handelen zoals dat in tijdsbudgetstudies geregistreerd wordt, te decoderen als een sociaal ‘teken’. Dat is uiteraard een heel complexe aangelegenheid, waarbij afzonderlijke analyses niet anders dan partieel kunnen zijn. De analyses die we in deze bijdrage presenteren blijven relatief eenvoudig en algemeen beschrijvend. Het is enkel de bedoeling een aantal algemene karakteristieken van de tijdsbesteding van de Vlaamse bevolking te beschrijven. We beperken ons hierbij tot de duur van activiteiten over een volle week (5 weekdagen, zaterdag en zondag). We proberen ook een overzicht te geven van een aantal sociale achtergrondskenmerken die de tijdsbesteding beïnvloeden. We gaan tenslotte ook iets dieper in op genderverschillen in de tijdsbesteding. Deze laatste analyses moeten een voorproefje bieden van de mogelijkheden van deelanalyses op onze tijdsbestedingsdata. In de meeste van onze beschrijvende analyses gebruiken we uiteraard niet de 154 gedetailleerde categorieëen van activiteiten die de respondenten gebruikten om hun handelen te registreren. Meestal gebruiken we een indeling van 37 types van activiteiten die nog eens samengebracht kunnen worden in 11 meer omvattende rubrieken. Deze 11 rubrieken refereren naar handelingssferen die de meeste mensen in onze samenleving als min of meer in tijd en ruimte afgebakende culturele eenheden herkennen.

Tijdsbesteding

165

Tabel 3: Activiteiten ingedeeld in 11 rubrieken Voorbeelden (niet exhaustief) 1. Loonarbeid

2. Huishoudelijk werk 3. Kinderverzorging & opvoeding 4. Persoonlijke verzorging

5. Slapen & rusten 6. Opleiding 7. Sociale participatie

8. Vrijetijd 9. Wachten 10. Verplaatsen 11. Rest

werken op de werkplaats, werken thuis, verplichtingen i.v.m. werkloosheid, solliciteren, pauzes op het werk, … koken, poetsen, wassen, … klusjes, tuinieren, boodschappen doen, … voeden, wassen, aankleden, voorlezen, helpen met huiswerk, spelletjes met kinderen, … eten en drinken, lichamelijke verzorging, zich aan- en uitkleden, zich wassen, professionele verzorging, … slapen, rusten, ontspannen, luieren, vrijen onderwijs, bijscholing, cursussen, vorming verenigingsleven, religieuze plechtigheden, vrijwilligerswerk, feest, bezoek, praten, telefoneren, … hobby, sport, spel, recreatie, cultuur, uitgaan, media, … wachten op bepaalde diensten, in de winkel, op iemand wachten, … woon-werk verplaatsingen, verplaatsingen i.v.m. huishouden, vrijetijd, … ongeregistreerde tijd, tijdsbestedingsdagboek bijhouden, …

Tabel 4 geeft weer hoeveel tijd Vlaamse mannen en vrouwen per week besteden aan de 11 onderscheiden activiteiten. Bij het interpreteren van deze gegevens moet men zich goed realiseren dat we hierbij (voorlopig) geen onderscheid maken tussen verschillende bevolkingscategorieën. De tabel heeft betrekking op alle Vlaamse mannen en vrouwen van 16 tot 75 jaar: hoog en laag geschoold, werkend en niet werkend, met kinderen en zonder kinderen, … De duur van activiteiten die we weergeven, hebben bovendien betrekking op alle respondenten in het onderzoek, of ze nu deelnamen aan een bepaalde categorie van activiteiten of niet. De gemiddelde werktijd bijvoorbeeld wordt berekend over alle respondenten, werkenden en niet-werkenden. Het beeld dat we op die manier krijgen van de tijdsbesteding van Vlamingen is dan ook heel synthetisch. Verder in de tekst proberen we dit beeld verder te nuanceren.

166


Tabel 4: De gemiddelde tijdsbesteding van mannen en vrouwen in 11 hoofdrubrieken (duur per respondent per week)

Loonarbeid** Huishoudelijk werk** Kinderverzorging & opvoeding** Persoonlijke verzorging Slapen en rusten** Opleiding Sociale participatie** Vrijetijd** Wachten Verplaatsen** Rest*

Mannen (N=753)

Vrouwen (N=743)

24:37 12:57 1:17 14:29 58:57 3:37 9:05 30:03 0:10 7:23 5:19

14:07 25:02 3:37 14:38 60:23 3:57 10:23 23:17 0:11 6:12 6:07

Statistische significantie van het verschil tussen mannen en vrouwen: * p<0,05; **p<0,01. Vlaamse mannen en vrouwen besteden veruit de meest tijd aan ‘slapen en rusten’. Ongeveer 60 uur per week, d.i. ongeveer 8u30’ per dag of 35% van de totaal beschikbare tijd, worden in bed doorgebracht. Vrouwen slapen bijna 1u30’ per week langer dan mannen. Als we ‘loonarbeid’, ‘huishoudelijk werk’ en ‘kinderverzorging en opvoeding’ samen als arbeid beschouwen, dan besteden vrouwen gemiddeld 42u46’ aan arbeid. Mannen werken bijna 4 uur per week minder, nl. 38u51’. Het werk is ook (nog altijd) erg ongelijk verdeeld tussen mannen en vrouwen: vrouwen doen nog altijd het leeuwenaandeel van het huishoudelijk werk (gemiddeld 25 uur) en mannen besteden meer tijd aan loonarbeid (ook bijna 25 uur). De tijd die mannen aan huishoudelijk werk besteden (13 uur) is iets minder dan de tijd die vrouwen aan loonarbeid besteden (14 uur). Het is ook duidelijk dat vrouwen veel meer tijd besteden aan de kinderen (3u37’) dan mannen (1u17’). Vrouwen besteden ook ruim een uur meer tijd aan ‘sociale participatie’ dan mannen. Wanneer we die categorie van activiteiten verder indelen (zie tabel 5), dan zien we dat vrouwen vooral meer tijd spenderen aan ‘sociale contacten’, zoals op bezoek gaan en ontvangen of andere sociale gebeurtenissen als recepties, koffietafels, … Consistent met het cliché vinden we ook dat vrouwen meer tijd besteden aan praten (als hoofdactiviteit) en telefoneren.

Tijdsbesteding

167

Tabel 5: De gemiddelde tijdsbesteding van mannen en vrouwen aan een aantal activiteiten i.v.m. sociale participatie (duur per respondent per week)

Verenigingsleven* Sociale contacten** Babbelen/telefoneren**

Mannen (N=753)

Vrouwen (N=743)

1:36 7:29 1:14

1:10 9:13 1:43

Statistische significantie van het verschil tussen mannen en vrouwen: * p<0,05; **p<0,01. De tijd die Vlaamse vrouwen meer besteden aan slapen, arbeiden en socialiseren gaat ten koste van de ‘vrije tijd’. Mannen hebben 30 uur vrije tijd per week of 18% van de tijd, bij vrouwen is dat 7 uur minder of slechts 14% van de tijd. Wanneer we de vrije tijd verder indelen in een aantal categorieën, dan zien we geen enkele activiteit die vrouwen langer doen dan mannen (zie tabel 6). Bij zowel mannen als vrouwen gaat het leeuwenaandeel van de vrije tijd naar televisie en videokijken. Vlamingen zitten ongeveer 2 uur per dag voor de buis en hoewel mannen per week ruim een uur langer T.V.-kijken dan vrouwen, spenderen vrouwen er een groter aandeel van hun vrije tijd aan. Vrouwen gebruiken bijna 60% van hun vrije uren om televisie te kijken, bij mannen is dit net geen 50%. Alhoewel veel minder dan T.V.-kijken, gaat ook nog een aanzienlijk deel van de vrije tijd naar recreatie en uitgaan. Vlaamse mannen gaan per week gemiddeld 1u30’ langer uit dan Vlaamse vrouwen. Mannen blijken ook beduidend meer tijd te investeren in de nieuwe informatietechnologie dan vrouwen. De computer heeft de gedrukte teksten echter nog lang niet vervangen. Er wordt aanzienlijk meer gelezen dan gecomputerd in Vlaanderen en er wordt ook meer gelezen dan gesport. Tabel 6: De gemiddelde tijdsbesteding van mannen en vrouwen aan een aantal vrijetijdsactiviteiten (duur per respondent per week)

Hobbies en spelletjes** Sport** Recreatie** Uitgaan** Cultuurparticipatie* TV/Video* Muziek luisteren* Lezen** Informatica en communicatietechnologie**

Mannen (N=753)

Vrouwen (N=743)

2:00 1:16 3:11 3:35 1:08 14:20 0:47 2:37 1:06

1:24 0:31 2:19 2:01 0:53 13:14 0:27 1:58 0:25

Statistische significantie van het verschil tussen mannen en vrouwen: * p<0,05; **p<0,01.

168


Een aanzienlijk deel van de tijd wordt ook besteed aan ‘persoonlijke verzorging’. Vlamingen besteden hieraan ongeveer 14u30’ per week. Het is opvallend dat de tijd die mannen en vrouwen besteden aan persoonlijke verzorging statistisch niet betekenisvol verschilt. Onder persoonlijke verzorging rekenen we niet alleen de tijd die in de badkamer doorgebracht wordt, ook de medische verzorging en eten worden hier bijgeteld. Wanneer de tijdsbesteding gedetailleerder wordt bekeken dan blijkt dat vrouwen per week drie kwartier langer in de badkamer doorbrengen, mannen besteden die drie kwartier langer aan tafel. Tabel 7: De gemiddelde tijdsbesteding van mannen en vrouwen aan een aantal activiteiten i.v.m.Persoonlijke verzorging (duur per respondent per week)

Eten** Persoonlijke verzorging** Medische verzorging

Mannen (N=753)

Vrouwen (N=743)

8:52 4:51 0:45

8:17 5:34 0:46

Statistische significantie van het verschil tussen mannen en vrouwen: * p<0,05; **p<0,01. Ook die tijd die gaat naar ‘verplaatsingen’ is geslachtsgebonden. Mannen zijn ruim één uur per week langer onderweg dan vrouwen. Dat klopt niet alleen met het traditionele beeld van de vrouw die meer tijd thuis doorbrengt, bovendien blijkt dat het soort verplaatsingen van mannen en vrouwen ook nog eens beantwoordt aan de traditionele rollenpatronen. Vrouwen besteden minder tijd aan verplaatsingen tussen woning en werk, maar wel betekenisvol meer tijd aan verplaatsingen voor kinderen en voor het huishouden. Tabel 8: De gemiddelde tijdsbesteding van mannen en vrouwen aan verschillende soorten van verplaatsingen (duur per respondent per week)

Vervoer van en naar werk** Verplaatsing voor vrijetijd Verplaatsing voor huishouden** Verplaatsing voor kinderen* Verplaatsing van en naar familie Andere verplaatsingen

Mannen (N=753)

Vrouwen (N=743)

2:48 1:32 0:28 0:24 0:44 1:24

1:32 1:12 0:34 0:51 0:46 1:13

Statistische significantie van het verschil tussen mannen en vrouwen: * p<0,05; **p<0,01. Het is opvallend hoe de tijdsbesteding van Vlaamse mannen en vrouwen (nog altijd) verschilt. De Nederlandse longitudionale tijdsbudgetdata wijzen uit dat de mannelijke en vrouwelijke tijdbesteding de laatste jaren naar elkaar toe gegroeid zijn. Naarmate de vrouwelijke arbeidsmarktparticipatie toenam, wordt de huishoudelijke werklast beter verdeeld over de

Tijdsbesteding

169

geslachten (de Hart 1995). Een dergelijke trend kan met deze momentopname moeilijk worden vastgesteld. We constateren echter wel dat er nog altijd erg grote verschillen bestaan tussen een vrouwelijk en een mannelijk activiteitenpatroon. Van de elf activiteitengroepen die we onderscheiden, zijn er slechts drie waarvoor we geen statistisch betekenisvol verschil zien tussen mannen en vrouwen: persoonlijke verzorging, wachten en de tijd die gaat naar ‘opleidingen’. Verder in deze bijdrage gaan we dieper in op de geslachtsverschillen in de tijdsbesteding. In de volgende paragraaf bekijken we echter eerst, naast geslacht, een aantal andere sociale karakteristieken die de tijdsbesteding beïnvloeden.

5. Determinanten van de tijdsbesteding Bestaat er een verband tussen het opleidingsniveau van iemand en de hoeveelheid tijd die besteed wordt aan sociale participatie? Brengen deeltijds werkende ouders veel meer tijd door met hun kinderen dan voltijds werkende ouders? Is het hebben van kinderen een grote last op de vrije tijd? Welke categorieën van de bevolking zijn veel onderweg? Om dergelijke vragen te beantwoorden zijn de hierboven gepresenteerde analyses natuurlijk te algemeen. Ze bieden als dusdanig geen inzicht in hoe bepaalde bevolkingscategorieën van elkaar verschillen in de manier waarop ze hun tijd besteden. Zo is het best mogelijk dat de vaststelling dat mannen meer vrije tijd hebben dan vrouwen grotendeels toe te schrijven is aan de oudere mannen die omwille van hun pensionering en een geringe bijdrage tot het huishoudelijke werk over veel vrije tijd beschikken. Het is ook mogelijk dat de duidelijke roldifferentiatie in de verdeling van het werk tussen mannen en vrouwen, nauwelijks nog voorkomt bij de jongere leeftijdscategorieën in onze onderzoekspopulatie. Elk van de bovengestelde vragen en problemen zou uiteraard het voorwerp kunnen zijn van diepgaande analyses. Met onze tijdsbudgetgegevens kunnen we echter ook op een vrij eenvoudige manier een algemeen beeld schetsen van de verschillen in tijdsbesteding tussen bevolkingsgroepen. Dit doen we door middel van variantie-analyse (ANOVA). Variantieanalyse laat ons toe om het effect van verschillende achtergrondvariabelen op de duur van een bepaalde activiteit te analyseren. Multiple Classification Analysis (MCA), een optie binnen het ANOVA-programma, laat ons bovendien toe om de verschillen tussen bevolkingscategorieën nauwkeurig in kaart te brengen, telkens gecontroleerd voor de andere variabelen in het statistisch model. We hebben MCA-analyses uitgevoerd voor de duur van de 11 verschillende activiteitencategorieën die we hierboven reeds hebben onderscheiden. Voor deze analyses hebben we telkens vijf achtergrondkenmerken ingevoerd: geslacht, leeftijd, opleidingsniveau, werksituatie en kinderlast4. Door in de verschillende modellen telkens gebruik te maken van dezelfde onafhankelijke variabelen, worden ze beter onderling vergelijkbaar. De vergelijkingen die we in deze modellen maken – bv. tijdsbesteding naar leeftijd – worden telkens gecontroleerd voor de vier andere achtergrondvariabelen in het model. Op die manier neutraliseren we onze vergelijkingen voor de verschillende achtergrondvariabelen. Wanneer we dan bijvoorbeeld het verschil in tijdsbesteding tussen mannen en vrouwen bekijken, dan vergelijken we mannen en vrouwen alsof ze allemaal dezelfde leeftijd zouden 4. Omdat een aantal van de variabelen in onze modellen - zoals het opleidingsniveau, het al dan niet hebben van kinderen of de werksituatie – weinig betekenis hebben voor de meeste studenten in onze steekproef, hebben we de analyses uitgevoerd zonder de studenten. Dit brengt ook mee dat de minimumleeftijd van de respondenten in deze analyses 18 jaar is.

170


hebben, dezelfde opleiding genoten hebben, in dezelfde werksituatie zitten en kinderen zouden hebben van dezelfde leeftijd. Het feit dat bijvoorbeeld meer vrouwen deeltijds of helemaal niet werken, dan mannen, heeft dan geen invloed meer op het verschil in aantal werkuren tussen mannen en vrouwen. De resultaten van de analyse worden samengevat in tabel 9. Voor de gecontroleerde genderverschillen in de tijdsbesteding vinden we dezelfde tendensen terug als in de analyses van de in de vorige paragraaf voorgestelde bruto-gegevens (d.i. ongecontroleerd voor leeftijd, opleiding, arbeidssituatie en kinderlast). Gecontroleerd voor leeftijd, opleidingsniveau en arbeidssituatie, zien we evenwel dat het verschil tussen mannen en vrouwen voor de tijd die naar loonarbeid gaat minder groot wordt. Dit is ook logisch vermits meer mannen voltijds werken dan vrouwen en het statistisch model hierop controleert. Dit betekent dat we de werktijden bekijken van mannen en vrouwen, alsof ze allemaal in een gelijke arbeidssituatie zouden zitten. Deze statistische ingreep reduceert de arbeidstijd van de overwegend voltijds werkende mannen en verhoogt de werktijd van de vrouwen die in grotere mate deeltijds of niet werken. Na deze statistische controle voor de achtergrondvariabelen zien we evenwel nog altijd dat mannen 3u17’ meer aan betaalde arbeid besteden dan vrouwen. Dat verschil kunnen we als een netto genderverschil beschouwen. In eenzelfde soort arbeidsmarktsituatie, besteden vrouwen van dezelfde leeftijdsklasse met eenzelfde kinderlast en opleidingsniveau, gemiddeld 3u17’ minder aan loonarbeid dan mannen. Het verschil in de tijd die naar huishoudelijk werk gaat blijft, ook na controle, aanzienlijk. Vrouwen besteden 10u35’ meer aan huishoudelijk werk dan mannen. Ook het verschil tussen mannen en vrouwen in de tijd die ze aan kinderen besteden is een puur geslachtsverschil dat zich handhaaft na controle op de andere variabelen. Hetzelfde geldt voor de verschillen die we vonden in de vrije tijd en in de tijd die naar verplaatsingen gaat. Mannen besteden betekenisvol meer tijd aan deze activiteiten, ook na controle op een aantal achtergrondvariabelen. De leeftijdscategorie tussen 26 en 40 jaar wordt in de literatuur vaak aangeduid als de ‘drukke leeftijd’. Dit is namelijk de leeftijd waarop men een nieuw gezin start, kleine kinderen heeft en werkt aan de uitbouw van een carrière. De combinatie van deze belangrijke taken zorgt voor heel wat drukte en een grote werklast op die leeftijd. Wanneer we echter het hebben van kinderen en de werksituatie constant houden, wordt het fenomeen van de drukke leeftijd ‘wegverklaard’. De werklast (wanneer we de categorieën ‘betaalde arbeid’, ‘huishoudelijk werk’ en ‘kinderzorg’ optellen) van mensen met hetzelfde aantal kinderen en in dezelfde werksituatie, is het grootst in de oudste leeftijdsgroep (56 tot 75 jaar), gevolgd door de leeftijdsgroep die goed aansluit bij wat men de ‘drukke leeftijd’ noemt (26 tot 40 jaar). De jongste leeftijdsgroep (- 25 jaar) heeft de minste arbeidslast. Tussen de ‘minst drukke’ en de ‘meest drukke’ groep is er een verschil van bijna 6 uur per week. Bekijkt men de drie activiteitencategorieën afzonderlijk dan blijkt dat de zwaardere arbeidslast van de ouderen vooral toe te schrijven is aan het huishoudelijke werk. Als we alle andere variabelen constant houden, dan stellen we vast dat ouder worden gepaard gaat met een toename van de tijd die besteed wordt aan huishoudelijk werk. De loonarbeid weegt het zwaarst bij de leeftijdsgroep van 26 tot 40 jarigen en neemt geleidelijk af in de leeftijdscategorieën boven de 40 jaar. We vinden dezelfde tendens voor kinderzorg.

Geen Deeltijds Voltijds

Kinderen Geen < 7 jaar of = 7 jaar

Arbeidssituatie

658 196 408

489 153 620

234 234 78 274 132 311

94 421 387 360

18-25 26-40 41-55 56-75

Leeftijd

Opleiding geen/LO LSO (b/tso) LSO (aso) HSO (b/tso) HSO (aso) HOBU/UNIV

644 618

Man Vrouw

N

Geslacht

Iedereen (zonder studenten)

* p<0.05 ** p<0.01

2:08 2:20 2:19 2:24 2:54 3:00 3:57 1:59 1:33 (**) 0:48 9:29 2:00 (**)

20:10 22:46 20:49 20:58 19:15 18:31 (**)

25:02 21:00 16:31 (**)

17:46 21:57 23:47 (**)

20:27 20:59 20:16 21:48 20:22 21:57

2:55 22:04 35:24 (**)

21:46 19:15 21:12

1:47 3:20 (**) 2:36 3:22 2:14 1:52 (**)

20:22

15:11 25:46 (**) 14:20 18:44 20:26 23:46 (**)

21:11

22:48 19:31 (**) 22:14 22:40 21:06 19:18 (*)

2:32

Bet. Huish. Opvoed. & Arbeid Werk kinderzorg

14:25 15:02 14:52

15:14 14:11 14:20

14:44 14:33 14:24 14:53 14:35 14:37

13:09 14:00 14:28 16:03 (**)

14:47 14:32

14:40

Pers Verzorg.

60:06 58:20 58:35 (*)

61:52 58:32 57:32 (**)

60:49 59:22 59:43 59:25 58:14 58:30

61:02 59:49 58:09 59:37 (*)

59:09 59:31

59:20

0:55 0:21 1:05 (*)

1:13 0:23 0:45 (*)

0:15 0:23 0:44 0:50 1:09 1:43 (**)

1:33 1:03 0:54 0:30

0:54 0:52

0:53

10:29 8:54 9:05 (**)

11:16 9:55 8:35 (**)

8:45 9:12 8:51 9:43 11:07 10:46 (**)

9:15 9:22 9:42 10:32

9:26 10:10

9:47

28:51 21:17 25:39 (**)

33:18 25:14 21:44 (**)

26:55 27:36 28:25 26:12 26:24 25:45

30:55 22:11 (**) 29:01 25:58 26:49 26:37

26:38

Slapen Oplei- Sociale Vrije ding Particip. Tijd

0:09 0:11 0:07

0:12 0:09 0:06 (*)

0:08 0:07 0:07 0:07 0:10 0:13

0:11 0:11 0:13 0:02 (**)

0:09 0:08

0:09

Wachten

6:44 7:07 6:40

6:30 7:01 6:56

6:01 5:47 5:43 6:22 7:38 8:20 (**)

7:21 6:11 (**) 8:05 7:24 7:01 5:26 (**)

6:46

5:54 6:01 4:52

6:23 7:27 4:29 (**)

7:36 4:50 6:32 5:11 6:06 4:32 (**)

6:30 5:23 6:52 4:12 (**)

5:27 5:43

5:35

VerOverige plaatsen

Tabel 9: Duur per week van 11 activiteiten, gecontroleerd voor geslacht, leeftijd, opleiding, arbeidsmarktparticipatie en kinderlast (MCAanalyse)

Tijdsbesteding 171

172


Naarmate men ouder wordt neemt de tijd die men nodig heeft voor persoonlijke verzorging geleidelijk toe. Tot 55 jaar zien we ook een geleidelijke afname van de tijd die men in bed doorbrengt, de 55-plussers gaan echter weer langer slapen. Naarmate men ouder wordt, gaat men zich ook minder verplaatsen. Vooral bij 55-plussers is er een drastische afname in de verplaatsingstijd. Het is opmerkelijk vast te stellen dat het opleidingsniveau5 op zich geen betekenisvol effect heeft op de tijd die aan betaalde arbeid wordt besteed. Het opleidingsniveau is wel van belang voor het huishoudelijk werk. Als we de andere variabelen in het model constant houden (dus ook geslacht), dan zien we duidelijk dat hoger opgeleiden minder tijd besteden aan huishoudelijk werk. Het zijn vooral personen die hoogstens het lager secundair beroeps of technisch onderwijs voltooiden die veel tijd besteden in het huishouden. Hoe hoger het opleidingsniveau, hoe meer tijd men besteedt aan opleidingen en bijscholing. Hoger opgeleiden besteden ook de meeste tijd aan sociale participatie. Zij die hoger onderwijs volgden, besteden minstens 1 uur per week meer aan sociale participatie dan de andere groepen. De tijd die men doorbrengt met het verrichten van loonarbeid, kan men uiteraard niet besteden aan andere activiteiten en dat zien we ook duidelijk als we de tijdsbesteding vergelijken van niet-werkenden, deeltijds werkenden en voltijds werkenden. Zo besteden niet-werkenden duidelijk het meeste tijd aan huishoudelijk werk, voltijds werkenden het minst. Toch kunnen we zeker niet spreken van een compensatie tussen huishoudelijk werk en loonarbeid. Nemen we de betaalde en de huishoudelijke arbeid samen, dan zijn de niet-werkenden gedurende ongeveer 28u per week aan deze beide activiteiten kwijt, de deeltijdsen 43u per week en de voltijdsen 52u per week. Dit verschil van 15 tot 24u per week tussen de niet-werkenden en respectievelijk de deeltijds werkenden en voltijds werkenden wordt gecompenseerd in de overige activiteitencategorieën. Niet-werkenden zijn meer actief bezig met hun kinderen dan deeltijdse en voltijdse werkers. Zij besteden ongeveer 4u per week aan het opvoeden en verzorgen van hun kinderen. Als men deeltijds gaat werken halveert dit tot ongeveer 2u, en bij voltijds werkenden tot ongeveer 1u30’. Dit lijkt erg weinig maar dit zijn cijfers over de hele bevolking en niet alleen m.b.t. die diegenen die effectief kinderen hebben. Nietwerkenden kunnen ook langer slapen dan deeltijdsen, en deeltijdsen kunnen dan weer langer slapen dan voltijdsen. Op één week bedraagt het verschil tussen de eerste en de laatste groep zelfs meer dan 4u. Niet-werkenden gaan ook meer naar school of volgen ook eerder cursussen dan de andere twee groepen (alhoewel scholieren en studenten uit de analyse werden gelaten!). Het is ook interessant op te merken dat voltijdsen meer tijd besteden aan opleidingen dan deeltijds werkenden en dit terwijl er o.m. gecontroleerd is voor het opleidingsniveau. Ook bij de categorieën sociale participatie, vrije tijd en wachten zien we een daling van de duur naarmate men meer werkt. Kinderen betekenen een zware druk op de tijdsbesteding, vooral als ze klein zijn. Dat blijkt alvast als we de invloed van de kinderlast op de tijdsbesteding bekijken. We hebben de kin-

5. LO = Lager onderwijs LSO (b/tso) = Lager Secundair Onderwijs (beroeps- en technisch secundair onderwijs) LSO (aso) = Lager Secundair Onderwijs (algemeen secundair onderwijs) HSO (b/tso) = Hoger Secundair Onderwijs (beroeps- en technisch secundair onderwijs) HSO (aso) = Hoger Secundair Onderwijs (algemeen secundair onderwijs) HOBU/UNIV = Hoger Universitair Onderwijs Buiten de Universiteit en Universiteit

Tijdsbesteding

173

derlast onderverdeeld in drie groepen: respondenten met inwonende kinderen onder de 7 jaar, met inwonende kinderen van 7 jaar of ouder en respondenten zonder inwonende kinderen. Het is evident dat de kinderlast zich laat voelen in de tijd die gaat naar kinderzorg. Mensen zonder inwonende kinderen, besteden gemiddeld toch nog 48 minuten per week aan de opvoeding en verzorging van (hun) (klein)kinderen. Ouders met inwonende kinderen van zeven of ouder spenderen gemiddeld 2u per week aan de opvoeding en verzorging van hun kinderen, wat in verhouding eigenlijk niet zo veel meer is. Ouders van nog jonge inwonende kinderen daarentegen besteden bijna 5 maal zoveel tijd per week aan hun kinderen dan ouders zonder kinderen, namelijk 9u29’. De tijd die gaat naar de zorg voor de kinderen gaat duidelijk ten koste andere activiteiten, zoals slapen, school en cursussen, sociale participatie en vrije tijd. Vooral bij deze laatste activiteitencategorie is het verschil met de andere groepen erg groot. Ouders met inwonende kinderen hebben minder vrije tijd en vooral jonge kinderen in het gezin leggen een beslag op de vrije tijd. Ouders met kinderen onder de 7 jaar hebben ongeveer 7u30’ minder vrije tijd per week dan ouders zonder kinderen. Kinderen brengen nogal vanzelfsprekend ook meer huishoudelijk werk met zich mee. Opvallend is wel dat ouders met jonge kinderen iets minder huishoudelijk werk verrichten dan ouders van oudere kinderen. Wellicht wordt de tijdsdruk in gezinnen met jonge kinderen zo groot dat men een aantal huishoudelijke taken minder ter harte neemt.

6. Over het verschil tussen mannen en vrouwen De tijd van de vrouw aan de haard en de man aan het werk, behoort – gelukkig volgens de meesten en jammer volgens enkelen – tot het verleden. Vrouwen specialiseren zich tegenwoordig wel eens in wat anders dan de zorg voor kinderen en huishouden (van den Broeck 1999). Uit ons algemeen overzicht in de vorige secties blijkt echter duidelijk dat de geslachtsgebonden rollenpatronen helemaal niet tot het verleden behoren. Ondanks de steeds toegenomen arbeidsmarktparticipatie van vrouwen in de naoorlogse periode zien we bijvoorbeeld toch nog altijd dat vrouwen het gros van het huishoudelijke werk en de kinderzorg op zich nemen. Het beeld dat we tot hiertoe presenteerden was echter nogal synthetisch. We bekeken eerst hoe de tijdsbesteding van Vlaamse vrouwen verschilt van die van Vlaamse mannen, zonder verdere onderverdeling naar leeftijd, gezinssituatie, sociale achtergrond, enz. Daarna analyseerden we, nogal klinisch, geslachtsverschillen in de tijdsbesteding, door te controleren op een aantal achtergrondvariabelen. Uit beide analyses bleek dat de tijdsbesteding van mannen en vrouwen voor een groot aantal activiteiten betekenisvol van elkaar verschilt. In de volgende secties bekijken we de genderverschillen in tijdsbesteding in iets meer detail. Voor bepaalde aspecten kunnen we bovendien nagaan of de genderverschillen in tijdsbesteding het laatste decennium zijn afgenomen. We beschikken immers over vergelijkbare tijdsbudgetgegevens uit 1988 van 20 tot 40 jarigen (TOR’88). Om de verschillen in tijdsbestedingspatronen te onderzoeken, maken we gebruik van discriminantanalyse. Met deze techniek kan nagegaan worden hoe goed we mannen van vrouwen kunnen onderscheiden aan de hand van de wijze waarop ze hun tijd besteden. Door na te gaan hoe goed we iemands geslacht kunnen voorspellen op basis van zijn of haar tijdsbestedingspatroon krijgen we inzicht in de mate waarin mannen en vrouwen een verschillende tijdsbesteding hebben. Indien we op goed geluk voorspellen of iemand een man of een vrouw is, dan hebben we 50% kans goed te raden. De mate waarin deze toevallige gok ver-

174


betert als we over informatie beschikken over de tijdsbesteding geeft aan in welke mate de tijdsbesteding samenhangt met het geslacht van iemand. Indien er absoluut geen verband bestaat tussen geslacht en tijdbesteding dan zal onze kans op een juiste voorspelling uiteraard dezelfde zijn als bij een pure gok zonder voorkennis, nl. 50%. Voor de discriminantanalyse gebruiken we de tijd die de respondenten per week besteden aan de 37 activiteiten in onze meer gedetailleerde indeling. Als we geslacht proberen te voorspellen aan de hand van de tijdsbestedinggegevens, klasseren we 84% van de respondenten juist6. Van de mannen wordt 87% juist gerangschikt, van de vrouwen 81%. De activiteiten van de twee geslachten verschillen dus heel sterk van elkaar: op basis van de wekelijkse tijdsbesteding kunnen we voor meer dan 4/5 van onze steekproef correct voorspellen of het een man of een vrouw is. De discriminantanalyse geeft bovendien aan welke activiteiten aanleiding geven tot de grootste verschillen tussen mannen en vrouwen. In tabel 10 worden, in volgorde van belangrijkheid, de 5 belangrijkste activiteiten weergegeven waarop mannen en vrouwen onderling van elkaar verschillen. Tabel 10: Correlatiecoëfficiënten tussen de tijd besteed aan activiteiten en de ‘discriminerende functie’ (N=1.496) Mannen (doen meer)

Klusjes Betaalde arbeid

Maat van Discriminatiekracht 0.762 0.274 0.273 0.273 0.241

Vrouwen (doen meer) Huishoudelijk werk Boodschappen

Kinderverzorging

Uit de mate van discriminatiekracht – de correlatie tussen de onderscheiden activiteit en de zgn. ‘discriminerende functie’ – blijkt dat vooral de eerste activiteit, huishoudelijk werk, van groot belang is om mannen en vrouwen te onderscheiden. Het valt ook onmiddellijk op hoe traditioneel de verschillen blijven inzake de activiteiten die mannen en vrouwen uitvoeren. Vrouwen doen meer huishoudelijk werk, inkopen en kinderzorg, terwijl mannen de klusjes voor hun rekening nemen en meer tijd besteden aan loonarbeid. Wanneer men de discriminantanalyse nog eens uitvoert, maar nu enkel met de vijf activiteiten uit tabel 10 dan klasseert men nog altijd 84% van de personen juist naar geslacht. Voor mannen is de predictiekracht nu zelfs nog iets hoger, namelijk 88%, voor vrouwen zakt het percentage correcte voorspellingen naar 74%. Hieruit blijkt dat we met deze 5 activiteiten toch wel grotendeels het verschil tussen mannen en vrouwen vatten. Verschillen in de overige activiteiten dragen daar nog weinig aan bij. Tenslotte werd de discriminantanalyse ook nog eens herhaald met enkel ‘huishoudelijk werk’. Met als enige voorkennis de tijd die per week besteed wordt aan huishoudelijk werk, voorspellen we nog voor 79% van onze respondenten het geslacht correct (85% bij de mannen, 73% bij de vrouwen).

6. Willks’ Lambda= 0.51 – Canonische correlatie= 0.70. De canonische correlatie is significant verschillend van 0 (p<0.05).

Tijdsbesteding

175

We kunnen gerust besluiten dat Vlaamse mannen en vrouwen nog altijd een sterk gedifferentieerd activiteitenpatroon hebben. Bovendien maakt onze analyse duidelijk dat het verschil nog altijd beantwoordt aan het traditionele rolpatroon. Met een eenvoudig en ruw gegeven als de tijd die men besteedt aan huishoudelijk werk, weten we in 4/5 van de gevallen of het om een man of een vrouw gaat. Om de trend van ontspecialisering na te gaan, waar vooral in Nederland de nadruk op wordt gelegd, moet het genderverschil vergeleken worden met vroegere gegevens. We kunnen dit doen omdat we over vergelijkbare data beschikken van de tijdsbudgetenquête van 1988. In het artikel ‘Over de verdeling van het werk’ (Elchardus, Glorieux 1994) werd op basis van de gegevens van 1988 een gelijkaardige discriminantanalyse uitgevoerd voor de Vlaamse bevolking van 20 tot 40 jaar. De onderscheidingskracht van het activiteitenpatroon bedroeg toen 79% (84% voor de mannen en 74% voor de vrouwen)7. Indien de discriminantanalyse op de gegevens van 1999 wordt beperkt tot enkel de leeftijd van 20-40 jaar, dan vinden we een hogere onderscheidingskracht terug dan in 1988, namelijk 84% (87% voor de mannen en 82% voor de vrouwen)7. Er kan dus niet besloten worden dat er sprake is van ontspecialisering in de laatste 10 jaar. De discrimantanalyse bij de 20 tot 40 jarigen maakt meteen ook duidelijk dat de traditionele rollenpatronen zich in even grote mate manifesteren bij de relatief jongere generatie als in de totale steekproef van 16 tot 75jarigen.

7. Rollenpatronen in Vlaanderen: een traditie die stand houdt In de vorige paragraaf hebben we kunnen vaststellen dat de activiteitenpatronen van mannen en vrouwen nog altijd sterk van elkaar verschillen. Bovendien constateerden we dat de belangrijkste verschillen te maken hebben met activiteiten uit de arbeidssfeer: huishoudelijk werk, betaalde arbeid en kinderzorg. Hieronder bekijken we in iets meer detail hoeveel tijd mannen en vrouwen aan deze drie vormen van arbeid besteden en in het algemeen hoe hoog de werklast van mannen en vrouwen is, als we de tijd die besteed wordt aan deze drie categorieën van activiteiten optellen. We vergelijken hiervoor opnieuw de bredere activiteitencategorieën loonarbeid, huishoudelijk werk en verzorging en opvoeding van kinderen, inclusief de verplaatsingen die in het kader van deze activiteiten gemaakt worden (zie tabel 11). Tabel 11: Tijd besteeed aan loonarbeid, huishoudelijk werk en opvoeding & verzorging van kinderen per week8

man (N=753) vrouw (N=743)

loonarbeid

huishoudelijk werk

kinderzorg & opvoeding

totaal

27:25 15:40

13:26 25:37

1:42 4:28

42:33 45:46

7. Enkel voor de werkweek. 8. Deze tabel verschilt van de ongecontroleerde waarden uit de anova’s vermits hier de studenten wel zijn opgenomen en vermits bij de drie activiteitencategorieën ook de tijd is opgenomen die men besteedt aan ‘onderweg zijn’ in functie van deze activiteiten.


176

Mannen besteden per week ongeveer 12u meer aan loonarbeid dan vrouwen en vrouwen besteden omgekeerd ongeveer 12u per week meer aan huishoudelijk werk dan mannen. Dat zijn grote verschillen, maar ze zorgen ervoor dat het verschil in de totale werklast van mannen en vrouwen relatief klein is. Uit de MCA-analyse waarover we hierboven rapporteerden (zie tabel 9), kwam echter een ander beeld naar voren: de vele uren die vrouwen extra besteden aan huishoudelijk werk, werden er niet gecompenseerd door het aantal uren die mannen meer aan loonarbeid besteden. In die analyse werd echter (onder andere) gecontroleerd voor de mate van arbeidsmarktparticipatie (niet werkend, deeltijds werkend of voltijds werkend). Bij de interpretatie van gegevens in tabel 11 moet men er rekening mee houden dat meer mannen voltijds werken dan vrouwen. In tabel 12 geven we de tijd die aan verschillende vormen van arbeid besteed wordt afzonderlijk voor niet-werkende vrouwen en mannen, deeltijds werkende vrouwen en mannen en voltijds werkende vrouwen en mannen. Tabel 12: Tijd besteed aan loonarbeid, huishoudelijk werk en opvoeding & verzorging van kinderen per week, naar geslacht en arbeidsmarktsituatie N

Voltijds werkende man Voltijds werkende vrouw Deeltijds werkende man Deeltijds werkende vrouw Niet-werkende man Niet-werkende vrouw

451 201 20 150 281 387

loonarbeid

huishoudelijk werk

41:59 37:12 31:25 22:27 3:36 1:48

12:13 18:49 10:53 27:59 15:38 28:11

kinderzorg totaal & opvoeding 2:06 3:47 1:29 5:23 1:03 4:29

56:19 59:48 43:47 55:50 20:18 34:29

Uit tabel 12 blijkt dat de totale werklast van voltijds werkende vrouwen iets hoger is dan die van voltijds werkende mannen. Voltijds werkende mannen besteden bijna vijf uur meer aan loonarbeid dan voltijds werkende vrouwen, terwijl voltijds werkende vrouwen meer dan acht uur meer besteden aan huishoudelijk werk en kinderzorg dan voltijds werkende mannen. Het verschil in totale werklast tussen voltijds werkende mannen en vrouwen is dan gelijk aan ongeveer 3u30’ per week. Bij de deeltijds werkende mannen en vrouwen is het verschil in werklast groter. De werklast van deeltijds werkende vrouwen ligt 12u hoger dan die van de deeltijds werkende mannen. Bij deze vergelijking van deeltijdsen moeten we weliswaar voorzichtig zijn, vermits we slechts 20 deeltijds werkende mannen in onze steekproef hebben. Toch volgt dit verschil de trend die zich voortzet bij de niet-werkende mannen en vrouwen. Bij niet-werkende mannen en vrouwen loopt het verschil in werklast op tot meer dan 14 uur. Tabel 12 maakt duidelijk dat de werklast van mannen bijna uitsluitend afhangt van de mate van arbeidsmarktparticipatie. De tijd die besteed wordt aan loonarbeid, beïnvloedt niet of nauwelijks de hoeveelheid tijd die er besteed wordt aan huishoudelijk werk of kinderzorg. Bij vrouwen daarentegen zien we dat de tijd die besteed wordt aan de verschillende vormen van arbeid elkaar wel beïnvloeden: een vermindering van de arbeidsmarktparticipatie gaat gepaard met een grote toename van de tijd die besteed wordt in het huishouden en aan de kinderen, en omgekeerd. De vaststellingen uit tabel 12 bevestigen het beeld dat de traditionele rollenpatronen nog altijd overheersen in Vlaanderen. Wanneer we deze analyse nog eens overdoen, maar dan

Tijdsbesteding

177

beperkt voor de leeftijd van 20 tot 40 jaar (en zonder studenten en arbeidsongeschikten), dan kunnen we de gegevens voor 1999 vergelijken met tijdsbudgetgegevens van 1988 (Elchardus, Glorieux 1994: 136). Deze vergelijking laat ons toe na te gaan of zich bij de jongere generatie van 20 tot 40-jarigen een afbrokkeling van de traditionele rollenpatronen aankondigt. Tabel 13: Vergelijking 1988 - 1999 van de tijd besteeed aan loonarbeid, huishoudelijk werk en opvoeding & verzorging van kinderen per week, voor 20-40 jarigen loonarbeid

voltijds werkende man

‘88 41:51 ‘99 42:07

huishoud. werk

kinderzorg totaal & opvoeding

11:56 10:55

2:19 3:03

+ 0:16

+ 0:44

56:06 56:06 + 0:00

+ 2:10

56:25 59:46 + 3:21

+ 6:33

+ 2:28

54:08 56:44 + 2:36

- 1:45

11:12 14:56 + 3:44

47:09 48:30 + 1:21

- 1:01

voltijds werkende vrouw ‘88 33u58 19:42 ‘99 37:37 17:13 + 3:39 - 2:29

2:45 4:55

deeltijds werkende vrouw ‘88 28:37 ‘99 22:10

5:40 8:08

19:51 26:24 - 6:27

niet-werkende vrouw

‘88 4:18 ‘99 3:39

31:39 29:54 - 0:39

Tegenover de gegevens uit 1988, is het verschil in werklast tussen voltijds werkende mannen en voltijds werkende vrouwen toegenomen. Het in 1999 vastgestelde verschil van 3u30’ tussen de werklast van voltijds werkende mannen en vrouwen, is volledig toe te schrijven aan de stijgende werklast van de vrouw in de jaren ‘90. De werklast van voltijds werkende mannen is constant gebleven. Tabel 13 geeft ook duidelijk aan dat de werklast van de vrouwen in Vlaanderen, ongeacht de werksituatie, is toegenomen. Opvallend is ook de stijgende hoeveelheid tijd die aan kinderzorg, d.i. het opvoeden en verzorgen van kinderen, wordt besteed, zowel bij mannen als bij vrouwen. Dit is consistent met bevindingen uit tijdsbudgetgegevens in Nederland (van den Broeck, Knulst et al. 1999: 173). Opmerkelijk is ook dat deeltijds werkende vrouwen 6u30’ loonarbeid hebben ingeleverd voor huishoudelijk werk, terwijl bij voltijds werkende vrouwen de tijd die besteed wordt aan het werk buitenshuis is toegenomen, ten koste van het huishoudelijk werk. Het lijkt er sterk op dat er zich in de loop van de jaren ‘90 een differentiatie voordoet onder vrouwen: voltijds werkende vrouwen zijn meer op hun werk buitenshuis geconcentreerd en minder op het huishoudelijk werk, terwijl we bij deeltijdsen het omgekeerde zien. Deeltijds werkende vrouwen werken minder uren buitenshuis, maar doen meer huishoudelijk werk dan 10 jaar geleden. Dat zou er kunnen op wijzen dat een voltijdse baan in 1999 moeilijker te combineren is met een zware gezinslast dan in 1988. In ieder geval zien we bij de drie categorieën vrouwen, en vooral bij de voltijds

178


werkende vrouwen, een toename van de werklast. Op mannen moeten vrouwen in ieder geval niet rekenen: de ‘nieuwe’ man besteedt niet minder tijd aan zijn job, hij ‘onthaast’ alleen in het huishouden. Alleen de kinderen krijgen iets meer aandacht van mannen, maar deze tendens zien we in nog veel sterkere mate bij de vrouwen.

8. Drukke gezinnen In de berekeningen van de totale werklast van mannen en vrouwen in tabel 13, houden we geen rekening met het gezinstype. De negatieve samenhang tussen het aantal uren werk buitenshuis en het aantal uren huishoudelijk werk bij vrouwen, suggereert echter dat de gezinssituatie vooral bij hen een belangrijke impact heeft op de totale werklast. Om hier een beter zicht op te krijgen, hebben we de respondenten ingedeeld naar geslacht, werksituatie (werkend of niet) en de werksituatie van de partner (geen partner, niet wekende partner of werkende partner). Op die manier bekomen we 12 gezinstypes die we gemakkelijk kunnen rangschikken naar de grootte van de werklast van de referentiepersoon (zie tabel 14). De kleinste werklast vinden we terug bij niet-werkende mannen die samenleven met een niet-werkende vrouw. Hun werklast bedraagt ongeveer 23u per week of iets meer dan 3 uur per dag. Het andere extreem zijn de werkende vrouwen die – of hun partner nu werkt of niet – een werklast hebben van bijna 60 uren per week, dat is gemiddeld net geen 9 uur per dag. Er zit een vrij logische opbouw in tabel 14. Mannen die niet werken hebben duidelijk de minste werklast. Hoewel we voorzichtig moeten zijn in onze interpretatie – vermits we slechts heel weinig niet-werkende mannen hebben zonder partner of met een werkende partner – lijkt de situatie van de partner niet veel invloed te hebben op de werklast van de nietwerkende mannen. Bij niet-werkende vrouwen is dat anders. Ze werken sowieso meer dan niet-werkende mannen, maar hun werklast wordt bovendien sterk beïnvloed door de partner. Een partner brengt in ieder geval werk mee voor niet-werkende vrouwen en een werkende partner brengt heel veel werk mee. Een niet-werkende vrouw met een werkende partner heeft een werklast die vrij dicht de werklast benadert van werkenden zonder partner. Bij werkenden zonder partner zien we geen verschil tussen mannen en vrouwen in de totale werklast. Als werkende met een partner ben je echter beter af als man en werkende mannen halen beter een niet werkende partner in huis. De werklast voor mannen in het klassieke kostwinnersmodel neemt nauwelijks toe in vergelijking met alleen blijven, slechts 2 uren extra werk per week.

Tijdsbesteding

179

Tabel 14: Werklast en tijdsdruk naar gezinstype voor alle respondenten, behalve de studenten Gezinstype N Werksituatie resp. + werksituatie partner

Gem. # Totale Tijdsdruk inwonen. Werklast* (somschaal) kinderen

1 2 3

niet-werk. man niet-werk. man niet-werk. man

+ niet-werk. Vrouw + werkende vrouw

157 34 17

0.26 0.12 0.55

22:59 25:26 26:05

27.1 27.4 28.0

4 5 6

niet-werk. vrouw niet-werk. vrouw niet-werk. vrouw

+ niet-werk. Man + werkende man

69 135 110

0.34 0.26 1.38

31:51 37:31 47:06

30.6 30.3 37.3

7 8

werkende vrouw werkende man

-

70 97

0.44 0.13

51:27 51:39

37.4 35.2

9 werkende man 10 werkende man

+ niet-werk. Vrouw + werkende vrouw

126 248

1.31 1.38

53:28 58:38

36.2 39.9

11 werkende vrouw 12 werkende vrouw

+ niet-werk. Man + werkende man

29 255

1.33 1.35

59:49 59:499

38.5 40.7

* Totale werklast = de tijd besteed aan loonarbeid, huishoudelijk werk en opvoeding & kinderzorg (inclusief verplaatsingen in dat verband) per week. Mannen en vrouwen in een tweeverdienersgezin zijn er het slechtst aan toe en het valt op dat het verschil in de werklast tussen mannen en vrouwen in tweeverdienersgezinnen beperkt blijft tot een ruim uur. Toch zijn het de werkende vrouwen met een partner (of die nu werkt of niet) die de grootste werklast dragen. Het is opmerkelijk dat de werksituatie van de partner er weinig toe doet voor een werkende vrouw, al moeten we voorzichtig zijn om deze vaststelling te veralgemenen gezien het kleine aantal werkende vrouwen met een nietwerkende man. De belangrijkste verschillen uit tabel 14 worden nog eens schematisch voorgesteld in tabel 15. Het verschil in werklast tussen niet-werkende mannen en niet-werkende vrouwen is minstens bijna 6u. De werklast van niet-werkende vrouwen neemt met minstens bijna 6 uren toe per week indien ze samenwonen met een partner. De sprong wordt echter veel groter als die partner werkt: het verschil in werklast tussen niet-werkende vrouwen met een niet-werkende

9. De werklast van werkende vrouwen (voltijds of deeltijds) met een partner (werkend of niet) ligt hoger dan de werklast van voltijds werkende vrouwen in tabel 13. Het feit dat ze een partner hebben zorgt ervoor dat deze categorie vrouwen zowel een erg hoge arbeidslast hebben, zowel wat betaalde arbeid betreft, als wat onbetaalde arbeid betreft, zodat hun totale werklast zeer hoog is.

180


partner en niet-werkende vrouwen met een werkende partner is bijna 9u30’. De werklast voor beide geslachten stijgt substantieel bij intrede op de arbeidsmarkt: het verschil in werklast tussen werkenden en niet-werkenden is minimaal 4u40’ per week. Het maakt voor een werkende man ook nog een groot verschil uit of hij alleen de kost verdient of deel uitmaakt van een tweeverdienersgezin. In het laatste geval ligt zijn werklast ongeveer 5u hoger per week. Helemaal aan het andere uiterste van het spectrum kunnen we nog het onderscheid maken tussen werkende vrouwen en de rest van de bevolking. Werkende vrouwen hebben een wekelijkse werklast die minimaal ruim 1u hoger ligt dan de rest van de Vlaamse bevolking. Tabel 15: Verschillen in werklast (in uren per week) VAN

NAAR

Verschil

niet-werkende man (1 - 3)

niet-werkende vrouw (4 - 6)

minstens bijna 6u

niet-werkende vrouw zonder partner (4)

niet-werkende vrouw met partner (5, 6)

minstens bijna 6 u

niet-werkende vrouw met niet-werkende partner (5)

niet-werkende vrouw met werkende partner (6)

ongeveer 9u30

niet-werkende (1 - 6)

werkende (7 - 12)

minstens 4u30

werkende man in kostwinnersgezin (9)

werkende man in tweeverdienersgezin (10)

ongeveer 5u

al de rest (1 - 10)

werkende vrouw (11, 12)

ruim 1u

De gezinstypes, zoals we die hierboven hebben onderscheiden, kunnen uiteraard niet los gezien worden van een aantal andere factoren zoals leeftijd en de aanwezigheid van kinderen. We hebben het gemiddeld aantal kinderen per gezinstype in tabel 14 opgenomen. Hieruit blijkt, nogal evident, dat het gemiddeld kinderaantal hoger ligt in een gezin waarbij twee partners samenleven en minstens één partner werkt. Omdat de aanwezigheid van kinderen de werklast beïnvloedt, hebben we de analyse nog eens uitgevoerd, gecontroleerd voor het aantal inwonende kinderen. De gecontroleerde resultaten wijken echter nauwelijks af van de ongecontroleerde. Het verschil in werklast naar gezinstype blijft bovendien significant na controle. Vermits we onze gegevens verzameld hebben bij een steekproef van individuen (en niet van huishoudens), berekenen we de werklast telkens voor individuele mannen of vrouwen. Door de werktijd van individuen samen te voegen, kunnen we echter wel een simulatie maken van de werklast per koppel naargelang het gezinstype. Om een idee te krijgen van de werkdruk in een traditioneel kostwinnersgezin tellen we de werklast van werkende mannen met nietwerkende partners (type 9) samen met de werklast van niet-werkende vrouwen met werkende partners (type 6). Om de totale werklast in gezinnen van tweeverdieners te berekenen doen we dezelfde oefening voor werkende mannen en vrouwen die samenleven met een werkende partner (types 10 en 12). Op die manier komen we tot een totale werklast van

Tijdsbesteding

181

gemiddeld 100u34’ per week in het traditionele kostwinnersgezin, terwijl er in een tweeverdienersgezin gemiddeld 118u27’ besteed wordt aan loonarbeid, huishoudelijk werk en kinderzorg samen. In gezinnen waarin geen van beide partners werkt (types 1 en 5) is de werklast bijna maar de helft van die in een kostwinnersgezin, nl. 60u30’. Het is duidelijk dat verspreiding van het tweeverdienersgezin – in onze steekproef gaat het om ongeveer 503 respondenten die als partner van zo’n gezinstype deel uitmaken, terwijl ‘slechts’ ongeveer 1/6 of 236 respondenten leven als partner in een kostwinnersgezin – de druk in de gezinnen doet toenemen. De werklast uitgedrukt in uren hoeft echter niet noodzakelijk een perfecte weerspiegeling te zijn van het subjectieve gevoel van tijdsdruk (Kritikos, 2000: 111). In de laatste kolom van tabel 14 wordt per gezinstype voor de referentiepersoon een gemiddelde score gegeven op een maat voor subjectieve tijdsdruk. De maat die we hiervoor gebruiken is een somschaal geconstrueerd aan de hand van 15 uitspraken rond tijdsdruk die de respondenten konden scoren van 1 tot 5 (zie paragraaf 3). Voor elke uitspraak geldt: hoe hoger de score, hoe meer tijdsdruk men ervaart. De somschaal die we gebruiken is een sommatie van al deze scores, bewerkt zodat de maximumscore van de schaal 100 is (helemaal eens met alle uitspraken) en de minimumscore 0 (helemaal oneens met alle uitspraken). De laagste score in de tabel is gelijk aan 27.1 en behoort toe aan de niet-werkende mannen met een niet-werkende partner, de hoogste score is 40.7 en dit is de tijdsdruk van een werkende vrouw met een werkende partner. We stellen vast dat de overeenkomst tussen objectieve werklast in uren en subjectieve tijdsdruk erg gelijklopend zijn. De volgorde van de gezinstypes blijft nagenoeg behouden. Tweeverdieners ondervinden de meeste tijdsdruk. Werkenden ervaren meer tijdsdruk dan de niet-werkenden en vrouwen meer dan mannen in een gelijkaardige gezinssituatie. Niet-werkende mannen ondervinden de minste tijdsdruk. Er is één categorie die enigszins afwijkt van dit algemene patroon: de niet-werkende vrouwen met een werkende partner (type 6) ervaren meer tijdsdruk dan hun objectieve werklast doet vermoeden. Wanneer we echter naar het gemiddeld aantal kinderen kijken in zo’n gezinstype, dan ligt de verklaring voor handen. Het betreft hier vooral gezinnen waar de vrouw zich (tijdelijk) terugtrekt uit de arbeidsmarkt omwille van de kinderlast. Meteen wordt ook duidelijk dat in het traditionele kostwinnersgezin de subjectieve tijdsdruk van vrouwen hoger ligt dan de objectieve tijdsdruk doet vermoeden. Mannen in het traditionele kostwinnersgezin (zie type 9) werken dan wel meer uren dan hun partner, maar de vrouwelijke partners ervaren wel meer drukte in dergelijke gezinnen.

9. Besluit Tussen 15 april en 30 oktober 1999 hielden 1533 Vlamingen tussen 16 en 75 jaar gedurende 7 dagen een gedetailleerd tijdsbestedingdagboekje bij. Uit de dagboekgegevens van deze mensen blijkt dat de gemiddelde Vlaming meer dan 1/3 van zijn tijd slapend doorbrengt. In wakkere toestand besteden Vlamingen meer tijd aan vrijetijdsactiviteiten dan aan loonarbeid. Als we alle arbeid optellen – de loonarbeid, het huishoudelijk werk en de aandacht en zorg voor kinderen – dan werken Vlamingen wél meer dan dat ze tijd besteden aan vrije tijd. Mannen in Vlaanderen werken gemiddeld 38u51’ per week, vrouwen besteden gemiddeld 42u46’ aan arbeidsactiviteiten. Vrouwen besteden dus ‘amper’ 4 uren meer aan arbeid per week (slechts ongeveer 1/2 uur per dag) dan mannen. Optimisten zouden kunnen denken dat het emancipatieproces zijn einde nadert. Meer gedetailleerde analyses van het genderverschil in tijdsbesteding leiden tot een heel ander beeld. De activiteitenpatronen van mannen

182


en vrouwen zijn nog altijd heel gedifferententieerd in Vlaanderen en beantwoorden bovendien nog altijd aan de traditionele rollenpatronen. Met een eenvoudig en algemeen gegeven als de tijd die besteed wordt aan huishoudelijk werk kan in 4/5 van de gevallen voorspeld worden of het om een man of een vrouw gaat. Bovendien blijkt dat de laatste tien jaar op dat vlak niet veel veranderd is. Mannen besteden minder tijd aan het huishouden, maar meer aan hun job dan 10 jaar geleden. De tijd die ze aan arbeidsactiviteiten besteden, blijft daarmee constant. Bij vrouwen stijgt de tijd die ze aan arbeid besteden tegenover 10 jaar geleden. Voltijds werkende vrouwen besteden meer tijd aan hun job en minder aan het huishouden, deeltijds werkende vrouwen besteden veel meer tijd aan hun huishouden dan een decennium terug. In het algemeen geldt dat de druk op vrouwen groter geworden is. Werkende vrouwen hebben niet alleen de zwaarste arbeidslast, ze ervaren een grotere tijdsdruk, al geldt hetzelfde voor mannen die deel uitmaken van een tweeverdienersgezin. Uit de tijdsbudgetgegevens blijkt heel duidelijk dat de verspreiding van het tweeverdienersgezin de tijdsdruk doet toenemen. De Vlaamse regering lanceerde recent – oktober 2000 – een campagne ‘Kwaliteit van werk, kwaliteit van leven’ waarin ze vooral een betere afstemming tussen arbeid en gezin beoogt. Hiermee speelt de regering in op een evolutie die ook duidelijk in onze data naar voor komt: werkende vrouwen en tweeverdienersgezinnen staan onder druk. Zoals wel vaker het geval is, houdt men zich in Nederland al langer dan in Vlaanderen bezig met deze problematiek. Men heeft er zelfs een instelling voor: de Commissie Dagindeling, die voorstellen formuleert voor een betere afstemming van arbeid en zorg. De Nederlandse tijdsbudgetgegevens zijn altijd een belangrijke bron van informatie geweest voor de Commissie Dagindeling. We zijn ervan overtuigd dat onze data in het gelijkekansenbeleid, en natuurlijk ook in andere beleidsdomeinen, een belangrijke rol zullen vervullen in Vlaanderen. Want het is duidelijk dat in deze bijdrage slechts heel algemene analyses werden gepresenteerd. Op tal van deelaspecten kunnen veel gedetailleerdere en ook indringendere analyses verricht worden die beleidsrelevante informatie kunnen leveren. Dat is precies wat we in de toekomst met onze databestanden willen doen.

Tijdsbesteding

183

Bibliografie Administratie Planning en Statistiek (1998). Vlaanderen gepeild! De Vlaamse overheid en waardeonderzoek. Brussel, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Beerten, R., J. Billiet, et al. (1997). 1995 General Election Study Flanders - Belgium. Leuven, ISPO. Breedveld, K. (1996). “Post-Fordist Leisure and Work.” Loisir et Société / Society and Leisure 19(1): 67-90. Breedveld, K. (1999). Changing the unchangable: toward a new Dutch timebudget study in 2000. IATUR, Essex, U.K. Commissie dagindeling (1998). Dagindeling, Tijd voor Arbeid en Zorg. Eindadvies April 1998. Den Haag, Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. de Hart, J. (1995). Tijdopnamen. Een onderzoek naar de verschillen en veranderingen in de dagelijkse bezigheden van Nederlanders op basis van tijdbudgetgegevens. Rijswijk, VUGA. Deleek, H. en N. Van De Gracht (1960). “De Vrije-Tijdsbesteding van Werklieden en Bedienden: Resultaten van een onderzoek bij katholiek-georganiseerde volwassen arbeiders van acht vlaamse gemeenten.” De Gids op Maatschappelijk Gebied 51(11). Dobbelaere, K., M. Elchardus, et al., Eds. (2000). Verloren zekerheid. De Belgen en hun waarden, overtuigingen en houdingen. Tielt, Lannoo. Elchardus, M., E. Enhus, et al. (1984). Tijdsbesteding en maatschappelijke integratie van werklozen. Brussel, Onderzoeksgroep TOR, VUB. Elchardus, M., I. Glorieux (1994). Over de verdeling van werk. Een empirische en methodologische analyse van de verdeling van de werklast tussen mannen en vrouwen. In: Nueland, M., Handboek Vrouwenstudies, Brussel, Federale Diensten voor Wetenschappelijke, Technische en Culturele aangelegenheden. Glorieux, I. (1995). Arbeid als zingever. Een onderzoek naar de betekenis van arbeid in het leven van mannen en vrouwen. Brussel, VUBPress. Glorieux, I., S. Koelet, M. Moens (2000). Technisch verslag bij de tijdsbudgetenquête TOR’99. Brussel, Onderzoeksgroep TOR, VUB. Glorieux, I. en M. Moens (1999). Tijdsbudgetonderzoek in Nederland en Vlaanderen: raakpunten en verschillen. NSV Marktdag, Utrecht. Javeau, C. (1970). Les vingt-quatre heures du Belge: l’ enquête belge du project international budget-temps. Bruxelles, Institut de Sociologie de l’ ULB.

184


Kalfs, N. (1993). Hour by hour: effects of the data collection mode in time use research. Amsterdam, Nederlands Instituut voor Maatschappij- en Markt-Onderzoek. Knulst, W. (1989). Van Vaudeville tot video. Rijswijk, SCP. Kritikos, L.. (1999). Individuen onder het juk van de tijd. Een onderzoek naar de oorzaken van de hudige tijdsdruk. Proefschrift voor het behalen van de graad van licentiaat in de sociologie. Brussel, Faculteit Economische, Politieke en Sociale Wetenschappen, Vrije Universiteit Brussel. Smits, W., M. Elchardus, et al. (1998). Technisch verslag bij de survey TOR’98. I. Veldwerk en responsanalyse. Brussel, Onderzoeksgroep TOR, VUB. Szalai, A. (1972). The use of time. Daily activities of urban and and suburban populations. Den Haag/Parijs, Mouton. van den Broek, A. (1999). Van specialisten naar generalisten. Ontspecialisering en rolvervaging in het dagelijks leven. van den Broek, A., W. Knulst, K. Breedveld, Eds. (1999). Naar andere tijden? Tijdsbesteding en tijdsordening in Nederland, 1975-1995. Sociaal en Culturele Studies. Den Haag, Sociaal en Cultureel Planbureau / Elsevier bedrijfsinformatie. Van Mechelen (1967). Onderzoek naar de weekeindbesteding van de gezinnen in de winterperiode. Antwerp, Ontwikkeling.

Input-outputtabel

185

Uitgebreide regionale rekeningen Volgens ESR95 en een regionale input-outputtabel voor Vlaanderen

Erik Buyst en Valentijn Bilsen Centrum voor Economische Studiën - K.U.Leuven

1. Inleiding Deze bijdrage is een onderdeel van een breder project dat de haalbaarheid onderzocht van een uitbreiding van de regionale rekeningen voor Vlaanderen. De methodologie om de haalbaarheid van uitgebreide Vlaamse regionale rekeningen te onderzoeken, bestond in essentie uit vier stappen. In een eerste stap hebben we de datavereisten van het ESR95 systeem onderzocht en de praktische organisatie om tot ESR95 aggregaten te komen. De volgende stap bestond erin de ervaringen van Wallonië en onze buurlanden op het vlak van regionale statistieken en input-outputtabellen weer te geven en te analyseren. In een derde fase werden de technieken voorgesteld om tot een Vlaamse regionale input-outputtabel te komen en om de corresponderende datavereisten naar voor te brengen. De laatste fase was de praktische uitwerking van een Vlaamse input-outputtabel die met de regionale rekeningen correspondeert. De gedetailleerde neerslag van dit onderzoek is weergegeven in Buyst en Bilsen (2000) en Buyst e.a. (2000). In dit artikel richten we ons voornamelijk op de Vlaamse regionale input-outputtabel en behandelen we de andere aspecten in functie van deze doelstelling. In een volgend deel wordt bondig het concept van een input-outputtabel uitgelegd. Vervolgens duiden we op het nut van een regionale input-outputtabel. Daarna belichten we de regionale rekeningen in het ESR95 rekeningen systeem en geven kort de verschillen met het ESER79 systeem weer. Daarna volgt de methodologische en praktische uitwerking met een sensitiviteitsanalyse. Het geheel wordt afgesloten met een praktijkgerichte toepassing. Aan de hand van de uitgewerkte input-outputtabel berekenen we de effecten van de dioxinecrisis op de Vlaamse economie.

2. Wat is een input-outputtabel? Een input-outputtabel geeft een overzicht in tabelvorm van de intersectoriële samenhang in een regio of economie. Het geeft de relatie weer tussen de intermediaire output, finale vraag en totale output enerzijds en de intermediaire inputs, bruto toegevoegde waarde en totale input anderzijds. Tabel 1 geeft een schematische voorstelling. De rijen bevatten inputsectoren, de import en de componenten van de toegevoegde waarde. De kolommen bevatten de

Erik Buyst & Valentijn Bilsen

186

outputsectoren, en de finale-vraagcomponenten. Aldus komen we tot een opdeling van de input-outputtabel in vijf essentiële deelmatrices, afgezien van de randtotalen, namelijk: • De matrix van het binnenlands intermediair verbruik of transactiematrix (I). Hierin weerspiegelen de kolommen de inter- en intrasectoriële aankopen per bedrijfstak, terwijl de rijen de verkopen aanduiden; • De matrix van de finale bestedingen (II), die per bedrijfstak de overige verkopen opneemt aan partijen die buiten het productieproces staan. Dit zijn de consumptieve bestedingen van de gezinnen (C) en van de overheid (G), de uitvoer (X) en de investeringen inclusief voorraadwijzigingen (F); • De matrix van de intermediaire invoer (III), waarin de invoer van intermediaire inputs per bedrijfstak is opgenomen; • De matrix van de invoer voor finaal gebruik (IV); • De matrix van de bruto toegevoegde waarde tegen marktprijzen (BTWm) of de matrix van de primaire inputs (V). Deze matrix duidt per bedrijfstak de verschillende componenten van de toegevoegde waarde aan (cf. II.1). Tabel 1: Eenvoudige symmetrische input-outputtabel (bedrijfstakkenclassificatie) Gebruik

Bedrijfstak 123…n

Intermediair verbruik binnenland

Finale Bestedingen

Totaal

Buitenland ringen

Consumptie productgroep

Investeringen

Uitvoer

Consumptieve bestedingen

Investe- Totaal aanbod / ringen productgroep (bruto)

Bedrijfstak (I)

(II)

Intermediair verbruik invoer

Invoer voor finaal gebruik

(III)

(IV)

(I+II)

Buitenland

Componenten toegevoegde waarde

Toegevoegde waarde

(V) Totaal gebruik Totaal (I+III+V)

(III) + (IV)

(I+II) + (II + IV)

(III+IV) Totaal aanbod = totaal gebruik

Input-outputtabel

187

De elementen in een rij, i.e. intermediaire en finale verkopen, vormen samen de totale output van de betrokken bedrijfstak. De elementen in een kolom, i.e. binnenlandse en buitenlandse intermediaire aankopen en primaire inputs, vormen samen de totale input van de betrokken bedrijfstak. Samengevat, in een input-outputtabel weerspiegelen de rijen de verdeling van de output van een bedrijfstak over de andere bedrijfstakken en over de finale bestedingen. De kolommen zijn een weergave van de samenstelling van de inputs, nodig voor de productie van de output van die bedrijfstak. Consistentie van de input-outputtabel impliceert dat enerzijds per bedrijfstak de input gelijk is aan de output (I+III+V = I+II) en dat anderzijds voor de totalen voldaan is aan de vertrouwde evenwichtsvergelijking: BTWm = C+G+F+X-M. Voor het uitvoeren van een input-outputanalyse zijn twee concepten belangrijk1. Een eerste begrip zijn de technische coëfficiënten. Zij duiden aan hoeveel input i nodig is om de productie van een eenheid output j te verkrijgen. Zij worden berekend door alle elementen van matrix I te delen door het totaal gebruik per sector. Het tweede begrip is de ‘Leontief inverse’2. Deze matrix geeft weer met hoeveel de output wijzigt indien de finale bestedingen wijzigen. Zij wordt berekend als (I-A)-1 waarbij A de matrix is van de technische coëfficiënten, en I de eenheidsmatrix. De kolomtotalen (sommatie over alle inputsectoren) van de Leontief inverse worden de outputmultiplicatoren genoemd. Zij geven de totale toename van de output aan voor alle bedrijfstakken i bij een toename van de finale vraag voor bedrijfstak j. Dus wordt het mogelijk naast de directe impact op de vraag ook de indirecte effecten op de toeleverings- en afzetsectoren te berekenen.

3. Het nut van een (regionale) input-outputtabel Een regionale input-outputtabel is een ideaal beleidsinstrument om de effecten van beleidsmaatregelen op de regionale economie te berekenen. Het comparatief voordeel van een input-outputanalyse ligt vooral in de mogelijkheid om de indirecte effecten te schatten. Bovendien wordt de intersectoriële samenhang duidelijk in kaart gebracht. Bijgevolg kan de totale impact van bijvoorbeeld een vraagschok worden geschat. Hierbij aansluitend is het niet alleen interessant ex post de effecten na te gaan, maar eveneens ex ante met een bestaande input-outputtabel beleidsscenario’s uit te werken. Zo zouden de effecten van bedrijfssluitingen, veranderingen in de directe buitenlandse investeringen en bedrijfsdelocalisatie met een input-outputanalyse preciezer kunnen ingeschat worden. Daarenboven geeft de input-output literatuur nog tal van andere voorbeelden, zoals de economische effecten van ontwapening Leontief (1986), milieueffecten studies, Baumol en Wolff (1994), onderzoek naar comperatieve handelsvoordelen van sectoren, ten Raa en Mohnen (1994). Voor het regionaal beleid laat een regionale input-outputtabel toe om de effectiviteit van het beleid te berekenen in termen van de impact op het eigen gewest. In een land waar de gewesten een sterk verschillende sectoriële structuur vertonen, kan eenzelfde beleidsmaat1. Een meer gedetailleerde uiteenzetting vindt men in Bilsen en Buyst (2000). 2. Genoemd naar de Nobelprijswinnaar Prof. Wassili Leontief, de pionier op het vlak van inputoutputanalyse.

188


regel een sterk afwijkende impact hebben naargelang een nationaal of een gewestelijk perspectief wordt ingenomen. Een verschillende inbedding van eenzelfde bedrijfstak in het regionale weefsel kan dit fenomeen alleen maar versterken. Analoog kunnen dezelfde internationale schokken een sterk uiteenlopend effect uitoefenen naargelang de regio, zie bijvoorbeeld Gilchrist en St. Louis (1994). Een input-output analyse verschaft de mogelijkheid al deze elementen in kaart te brengen, waardoor corrigerende (regionale) beleidsimpulsen kunnen ontwikkeld worden. Daarnaast vervullen input-outputtabellen een scharnierfunctie tussen het macro-economische beleidskader en de micro-economische actoren. Deze micro-economische actoren reageren immers op het gevoerde beleid, hetzij economisch, bijvoorbeeld door een veranderend investeringsgedrag hetzij politiek bijvoorbeeld door een verschuivend stemgedrag. Een input-outputtabel laat toe de meest gevoelige sectoren te identificeren en dus de bevolkingsgroepen die het meest door de beleidsmaatregel beïnvloed worden, Gilchrist en St. Louis (1994). Een meer technische reden voor het aanmaken van input-outputtabellen is dat de interne consistentie van het datamateriaal kan worden getoetst dat wordt gebruikt voor de aanmaak van de nationale en regionale rekeningen. Dit kunnen we leren uit de ervaring van het Centraal Bureau voor de Statistiek, Nederland bij het opstellen van hun (bi-) regionale inputoutputtabel. Door de technologische vooruitgang en de globalisering is de ‘afstand’ tussen regio’s kleiner geworden. Vlaanderen bevindt zich in het centrum van wat in de economische geografie aangeduid wordt als de ‘Blue Banana’; een urbaan economisch competitief gebied dat zich uitstrekt van Zuidoost Engeland over België en Nederland, het westen van Duitsland tot Noord Italië. Binnen dit gebied zijn steden en regio’s onderling in competitie voor het aantrekken van (buitenlandse) investeringen, human capital, maar op het gebied van huisvesting en leefbaarheid, Lever (1999). Dit heeft onder meer tot gevolg dat regio specifieke kostenvoordelen en kennis een belangrijke factor gaan spelen in de competitiviteit van bedrijven, en bijgevolg in de intersectoriële regionale ontwikkeling, Porter (1990), Krugman (1991), Fujita en Tomoya (1997). Met behulp van een input-output analyse kan het beleid beter worden afgestemd op deze economische realiteit. Een tweede economisch geografisch argument is dat in een Europese omgeving met een één gemaakt monetair beleid, het regionaal beleid aan belang wint om economische inhaalbewegingen te maken, zie Vanhoudt, e.a. (2000). Ook op het vlak van sturing van de economische groei kan een input-outputtabel kostbare inzichten verschaffen.

4. Regionale rekeningen in het ESR95 systeem 4.1 Belangrijkste kenmerken van het ESR95 systeem en verschillen met ESER79 Het nieuwe rekeningen stelsel ESR95 bestaat hoofdzakelijk uit twee reeksen van tabellen, Europese Commissie (1996). Enerzijds omvat het de sectorrekeningen die voor elke institutionele sector een beschrijving geven van de opeenvolgende fasen van het economische proces: productie - inkomensvorming - inkomensverdeling - inkomensbesteding - vermogens-

Input-outputtabel

189

accumulatie. De institutionele sectoren zijn de niet-financiële vennootschappen, de financiële instellingen, de overheid, de huishoudens en de instellingen zonder winstoogmerk ten behoeve van huishoudens. Ook wordt een rekening bijgevoegd die de transacties met het buitenland weergeeft. Anderzijds omvat ESR95 het input-outputsysteem en de rekeningen per bedrijfstak waarin het productieproces, en de goederen- en dienstenstromen in meer detail worden beschreven. Beide soorten tabellen zijn gebaseerd op uniforme criteria en definities. Een van de belangrijkste verschillen van het ESR95 systeem met het vorige ESER79 systeem is de invoering van aanbod- en gebruikstabellen en de preciezere en op de praktijk afgestemde definiëring van concepten. Wat het laatste aspect betreft moet zeker de meer gedetailleerde meting van de dienstensector worden vermeld. Ofschoon de Verenigde Naties reeds aanbod- en gebruikstabellen in hun System of National Accounts van 1968 (SNA) hadden voorgesteld, is het pas later in het Europese rekeningensysteem ingevoerd. Voor een deel had dit te maken met methodologische uitdagingen om de voorgestelde concepten statistisch in te vullen. Dit leidde tot verschillende praktijken voor het aanmaken van inputoutputtabellen, hetgeen de onderlinge vergelijkbaarheid niet ten goede kwam, Viet (1994). Het ESR95 systeem is specifieker en nauwkeuriger dan het SNA in de definiëring van haar begrippen, en kan putten uit de ervaringen van landen zoals Nederland en Japan die een voortrekkersrol spelen op het vlak van input-outputtabellen, Europese Commissie (1996), Viet (1994). Het invoeren van aanbod- en gebruikstabellen maakt de opmaak van een symmetrische input-outputtabel eenvoudiger. De betere definiëring van concepten vergroot de homogeniteit van de aggregaten en bijgevolg hun bruikbaarheid voor analyse. Een tweede vernieuwing in ESR95 is dat het systeem aanzienlijk meer gebruik maakt van bijkomend bronnenmateriaal dan het ESER79 systeem. Het heeft bijgevolg een betere voeling met de economische realiteit dan het ESER79 systeem. Naast de eerder gebruikte statistieken zoals Prodcom3, de landbouwstatistieken, de betalingsbalans en statistiek van de buitenlandse handel worden ook gegevens benut van de structuurenquête4 en de gezinsbudgetenquête5. Ook andere bronnen worden gebruikt zoals de DBRIS6 databank, RIZIV-gegevens, rapporteringsschema’s van financiële instellingen, begrotingsgegevens van de overheid en de jaarrekeningen van bedrijven. 3. Prodcom vervangt sinds 1994 de vroegere sector-specifieke maandstatistiek en biedt gegevens over de industriële productie. De gegevens zijn gebaseerd op een bedrijfsenquête. Per bedrijfseenheid wordt gevraagd naar de waarde van de productie en naar de tewerkstelling. 4. De structuurenquête bestaat uit een steekproef van 40.000 bedrijven en wordt door het NIS uitgevoerd. De steekproef vertegenwoordigt 5,7% van het totaal aantal ondernemingen en omvat 60% van de werkgelegenheid en 75% van de totale omzet. Bedrijven boven een bepaalde omzet en/of tewerkstelling worden allemaal ondervraagd. Kleine bedrijven worden volgens een ‘revolving sample’ ondervraagd. De enquête levert gegevens over de activiteit, tewerkstelling, de opbrengsten, de kosten en de investeringen in het voorbije boekjaar. 5. De gezinsbudgetenquête peilt naar het inkomen en bestedingspatroon van ongeveer 3000 gezinnen in België. 6. De DBRIS databank integreert gegevens van de belasting op de toegevoegde waarde, RSZ en het register van rechtspersonen. DBRIS betekent Database des redevables d’informations statistiques.

190


4.2 Regionale rekeningen in ESR957 Verschillend met SNA8 introduceert ESR95 expliciet een stelsel van regionale rekeningen. Dit stelsel is evenwel minder uitgebreid omwille van een aantal conceptuele en data problemen die zich voordoen op het sub-nationale vlak, zoals de verrekening van de productie, toegevoegde waarde en inputs van multi-regionale bedrijven, Europese Commissie (1996). De regionale rekeningen in het ESR95 systeem omvatten: 1. Voor de totale regionale economie: • bruto toegevoegde waarde • beloning van de werknemers • werkgelegenheid en aantal werknemers • bruto investeringen in vaste activa • bruto regionaal product (BRP) 2. Regionale rekeningen van de huishoudens • primaire inkomensverdeling • secundaire inkomensverdeling 3. Regionale rekeningen van de overheid. Een belangrijke beperking vanuit beleidsoogpunt is het ontbreken van een regionale inputoutputtabel. ESR95 biedt nochtans een ideaal kader om een regionale input-outputtabel op te stellen. Vooreerst op het gebied van timing. Men is pas gestart met de berekeningen van de nationale rekeningen volgens ESR95 definities en methodologie. Wanneer in deze startfase ook de regionale dimensie zou kunnen aanvatten, dient men later, wanneer alle procedures op punt staan, niet opnieuw de regionale aggregaten te berekenen. Ten tweede, zoals reeds geargumenteerd, biedt ESR95 een ideaal referentie- en conceptueel kader om vanuit de aanbod- en gebruikstabellen een symmetrische input-outputtabel op te maken. Momenteel wordt in België enkel op nationaal niveau een input-outputtabel opgesteld. Dit gebeurt door het Planbureau. De laatste input-outputtabel dateert van 1990 en is opgesteld conform ESER79. Een nationale input-outputtabel volgens ESR95 wordt op middellange termijn verwacht. Wat de regionale rekeningen betreft, voorziet men de eerste bruto toegevoegde waarde gegevens volgens ESR95 eind maart 2001. Het INR plant de rekeningen van de huishoudens einde 2002. De Eurostat richtlijnen voor de regionale rekening van de overheid zijn in een voorlopige versie beschikbaar en kunnen dus nog wijzigingen ondergaan, Buyst (2000).

7. Voor een historisch overzicht van het onderzoek in België naar regionale rekeningen zie Buyst et al. (2000), p 75 – 77. 8. System of National Accounts (een internationaal vergelijkbaar en coherent boekhoudkundig raamwerk voor de beschrijving van een economie)

Input-outputtabel

191

5. Methodologie voor het opstellen van een (regionale) input-outputtabel 5.1 Algemene methodologie Input-outputtabellen kunnen volgens twee basismethoden worden opgesteld, of volgens een combinatie van beide. De eerste benadering aggregeert regionale gegevens van in de regio gevestigde individuen en bedrijven tot een regionaal aggregaat. De som van de regionale aggregaten moet dan met het nationaal aggregaat overeenkomen. Dit wordt de ‘bottom-up methode’ genoemd. De tweede werkwijze vertrekt van het nationale aggregaat en gaat dan met behulp van verdeelsleutels de regionale grootheid trachten te benaderen. De verdeelsleutel wordt opgesteld aan de hand van gegevens die sterk gecorreleerd zijn met het te regionaliseren nationaal aggregaat en waarvan de regionale informatie beschikbaar is. Deze methode wordt de ‘top-down methode’ genoemd. Elk van voornoemde werkwijzen heeft zijn voor- en nadelen. De bottom-up methode is meestal nauwkeuriger. Zij heeft een grotere voeling met de economische werkelijkheid en vangt nieuwe tendensen en ontwikkelingen dus beter op. Een ander voordeel is dat men een onafhankelijk referentiepunt heeft voor het regionaal aggregaat. Eventuele afwijkingen met de nationale rekeningen kunnen worden opgespoord, en kan aanleiding geven tot een beter inzicht in de data en een betere datakwaliteit. Het nadeel van een bottom-up methode is dat zij veel tijd en mankracht vergt en bijgevolg kostelijk is. Zeker in de opstartfase wanneer de procedures nog moeten uitgetest worden, kunnen de kosten behoorlijk oplopen. De topdown methode heeft het voordeel dat ze sneller en goedkoper is dan de bottom-up benadering. Daarenboven zijn de bekomen regionale aggregaten per definitie consistent met deze van het nationaal niveau. Het nadeel is dat deze methode sterk steunt op onderliggende hypothesen. De graad van hypothesevorming hangt op zijn beurt af van de beschikbaarheid van regionaal datamateriaal en de correlatie met het te verdelen aggregaat, Bilsen en Van Rompuy (1991). Een tweede aspect in algemene methodologie, dat trouwens sterk samenhangt met het vorige, betreft het onderscheid tussen initialisatie en actualisering. Bij initialisering wordt de input-outputtabel voor het eerst opgesteld. Dit gebeurt meestal door een bottom-up methode. Vertrekkend van een bestaande input-outputtabel kunnen later nieuwe input-outputtabellen worden gemaakt voor meer recente jaren. In dit geval spreken we van een actualisering. Het voordeel van een actualisering is dat men minder basisgegevens nodig heeft om een recente input-outputtabel te berekenen dan met de aanmaak van een gloednieuwe tabel door een bottom-up benadering. Bijgevolg is dit minder tijdrovend en goedkoper. Een andere mogelijkheid is een input-outputtabel aan te maken voor een deelgebied van de oorspronkelijke input-outputtabel. De initialisatie van de regionale input-outputtabel wordt dan gedaan met behulp van een top-down methode. Dit wordt aangeduid als regionalisering9.

9. Een derde mogelijkheid is om verfijningen aan te brengen aan bestaande tabellen voor impactstudies, Pleeter (1980). Impactstudies vergen dikwijls een aanpassing van een bestaande inputoutputtabel met meer gedetailleerde informatie voor bepaalde sectoren. Ook hiervoor kunnen de beschreven methodes worden toegepast.


192

Bij de meeste actualiseringmethoden vertrekt men van de hypothese dat er zich geen grote structurele veranderingen voordoen in de intersectoriële relaties en productiestructuur. Daarom wordt een actualisering meestal slechts voor korte termijn gebruikt. Noteer evenwel dat sommige actualiseringmethoden meer gevoelig zijn aan deze hypothese, bijvoorbeeld de RAS methode t.o.v. de Euro-methode. Dit bepaalt de tijdsspanne die met een actualisering kan overbrugd worden10. Figuur 1 geeft een schematisch overzicht van de onderlinge samenhang van voornoemde methoden en combinaties van toepassingen. Het toont twee basisstrategieën die kunnen worden toegepast om tot een geactualiseerde regionale input-outputtabel te komen. De eerste strategie vertrekt van de nationale input-outputtabel die volgens een bottom-up methode is samengesteld. De tweede strategie vertrekt van een regionale input-outputtabel die met een bottom-up methode is berekend en past vervolgens een actualisering toe voor de daaropvolgende (nabije) jaren. Tot slot willen we nog vermelden dat het gebruik van de bottomup methode kan gecombineerd worden met het gebruik van verdeelsleutels voor deelaggregaten waarover geen observaties beschikbaar zijn. Figuur 1: Overzicht en samenhang van constructiemethoden voor input-outputtabellen over tijd en geografisch niveau. nationaal

Geografisch niveau Tijd t

Initialisatie

bottom-up IOt

regionaal

top-down bottom-up IOt,r

Actualisering t+1

IOt,r Initialisatie Actualisering

IOt+1

IOt+1,r

IOt+1,r

regionalisering strategie 1

strategie 2

Noot: IOt,r een input-outputtabel voor jaar t en regio r. De methode die wij gevolgd hebben om een regionale input-outputtabel op te stellen, is aangeduid met vet gedrukte pijltjes.

5.2 Methodologische uitdagingen Drie belangrijke methodologische uitdagingen doen zich voor bij het uitwerken van een actuele regionale Vlaamse input-outputtabel. Vooreerst is er de “update paradox”. Ten tweede is er het probleem van sectorclassificatie. De derde uitdaging betreft de beschikbaarheid van regionale data volgens het ESR95 systeem.

10. Zie Buyst en Bilsen (2000).

Input-outputtabel

193

5.2.1 De update paradox De “update paradox” heeft in essentie te maken met de overgang van het oude ESER79 rekeningen systeem naar het nieuwe ESR95 systeem. Om een actualisatie uit te voeren moet altijd gestart worden van een consistente input-output tabel die, omwille van de betrouwbaarheid, volgens de bottom-up methode zou moeten opgesteld zijn. De laatst beschikbare input-outputtabel dateert van 1990 en is volgens het ESER79 systeem opgesteld. Bijgevolg dient deze geactualiseerd te worden. Evenwel het ESER79 systeem bevat geen informatie over de totale productie en het intermediair verbruik. Bijgevolg kan de RAS methode niet worden gebruikt. Immers de RAS methode vereist gegevens van de totale intermediaire output en input evenals van de totale productie. De nationale rekeningen volgens ESR95 bevatten wel de intermediaire en totale out- en input. Doch in dit geval is er geen input-outputtabel die als basis kan dienen voor actualisatie. De technische coëfficiënten van de input-outputtabel van 1990 kunnen niet zonder meer overgenomen worden omdat 1) de tussenliggende periode relatief lang is en structuurveranderingen kan inhouden, 2) de sectorenindeling volgens ESER79 niet overeenkomt met deze van ESR95. 5.2.2 Definitie van sectoren Een tweede uitdaging situeert zich bij de definitie van de sectoren. De sectoren van ESR95 verschillen van deze van ESER79. Voor een vergelijkingspunt in het verleden zijn we beperkt tot de technische input-outputmatrix van 1990 en de daarin gebruikte sectoren classificatie, aangeduid als “R25”. Het probleem is evenwel dat de gegevens niet altijd deze classificatie volgen, bijvoorbeeld in het geval van de regionale BTWm. Bijgevolg dringt een herclassificatie zich op voor bepaalde aggregaten. 5.2.3 Beschikbaarheid van regionale data De derde methodologische uitdaging is de beschikbaarheid van data. Het is reeds vermeld dat de ESER79 rekeningen de totale productie (code P10 van de Nat. Rek.), en het totaal intermediair verbruik (code P20) niet weergeven. Om de RAS methode te kunnen gebruiken zijn deze data nochtans nodig. Voor de input-outputtabellen van 1985 en 1990 heeft het Planbureau indertijd de totale output en het totaal intermediair verbruik zelf berekend, zie Avonds e.a., 1998 en 1999. Dit ligt evenwel buiten het bereik van dit project en bijgevolg dient een andere methode gevonden te worden. Regionale data volgens ESR95 zijn vooralsnog niet beschikaar. De laatste regionale data slaan op het jaar 1997, volgens het ESER79 concept.

5.3 Effecten van de overgang ESER79 naar ESR95 voor regionale aggregaten Wat het uiteindelijk effect op de regionale componenten zal zijn, kan pas tot uiting komen nadat een nieuwe regionale input-outputtabel is opgesteld door gebruik te maken van de bottom-up methode. Definitieverschillen, verschillen in bronnenmateriaal en waarderingsverschillen kunnen elkaar immers compenseren.

194


Op nationaal niveau heeft het INR een vergelijking gemaakt van het verschil van het bruto binnenlands product tegen marktprijzen (BBPm) volgens het ESER79 en volgens het ESR95 systeem. Voor het BBPm verschillen beide benaderingen relatief weinig. Het BBPm van 1995 volgens ESER79 bedraagt 8.068 mia Bfr11. Volgens ESR95 bedraagt dit 8.129 mia Bfr, hetgeen neerkomt op een afwijking van 0.8% van het ESER79 aggregaat. De sectoriële aggregaten vertonen grotere afwijkingen. Een vergelijkende tabel over de toegevoegde waarde per sector, opgesteld door het INR, leert ons dat de verschillen zich vooral in de dienstensectoren situeren. Bijvoorbeeld de sectoren hotels en restaurants werd door het ESER79 systeem met nagenoeg de helft overschat. Het INR (2000) wijdt dit aan weinig betrouwbaar bronnenmateriaal voor de recente jaren. Onroerende goederen, verhuur en diensten aan ondernemingen werden door het ESER79 systeem onderschat. Deze sector omvat onder meer informaticadiensten, onderzoek en ontwikkeling, managementadvies, marktonderzoek en interimbureaus. Dit zijn sectoren die minder goed door het ESER79 systeem worden gevat. Tabel 2: Procentuele afwijking van de bruto toegevoegde waarde tegen marktprijzen per bedrijfstak volgens het ESER79 systeem en het ESR95 systeem. Bedrijfstak

Landbouw, bosbouw, visserij Winning van delfstoffen en industrie Productie en distributie van elektriciteit, gas en water Bouwnijverheid Garages, groot- en kleinhandel en reparatie Hotels en restaurants Vervoer, opslag en communicatie Financiële instellingen Onroerende goederen, verhuur en diensten aan ondernemingen Openbaar bestuur Diensten aan personen Overige

(

)

= XESR95 - XESER79 x 100 XESER79 12,7 -4,2 9,6 -1,7 -3,9 -51,0 -25,5 14,2 33,3 7,8 1,8 21,5

Bron: INR(2000), p39. Dit patroon lijkt erop te wijzen dat de verschillen toenemen met het niveau van desaggregatie. Bijgevolg is het niet verwonderlijk dat op het niveau van de regionale rekeningen per sector we serieuze verschillen verwachten tussen de ESR95 en de ESER79 benadering. De gevolgen voor de vergelijkbaarheid van het ESER79- en ESR95-aggregaten zijn daarom vrij belangrijk. Ofschoon sectoren met dezelfde naam in ESER79 en ESR95 input-output tabellen voorkomen, kan de onderliggende inhoud toch aanzienlijk verschillen. Zoals reeds aangeduid, hangt dit af van de graad van aggregatie van de sectoren. Een andere factor die meespeelt is de graad van specialisatie en integratie van de bedrijven. 11. INR (2000), p. 41.

Input-outputtabel

195

Des te groter de desaggregatie van de sectoren die in de input-output tabel worden weergegeven, des te groter de kans dat een product in een andere ESER79 bedrijfssector moet worden ingedeeld en bijgevolg des te groter de kans dat de ESER79 en ESR95 tabellen niet overeenkomen. Des te groter de specialisatie, des te kleiner de kans dat producten bij andere sectoren moeten worden geclassificeerd (een betere correspondentie tussen product en bedrijfstak) en des te groter de probabiliteit dat de tabellen van beide systemen overeenkomen. In het licht van outsourcing en de afnemende integratie tendens in de bedrijfswereld betekent dit dat beide systemen meer vergelijkbaar worden. Anderzijds kan dan weer gesteld worden dat strategieën van risicospreiding, door zich op andere markten en producten toe te spitsen, het verschil in classificatie eerder zal doen toenemen.

5.4 Besluit onderzoeksstrategie Gezien voornoemde methodologische uitdagingen hebben we gekozen om ons toe te spitsen op de constructie van een regionale input-outputtabel voor het jaar 1997. De berekening gebeurt in twee stappen. Vooreerst doen we een actualisatie van de nationale input-outputtabel van 1990 naar 1997. Dit laat toe om eventuele structuurveranderingen in de 7-jarige periode op te vangen. Voor het actualiseren van een bestaande input-outputtabel werd voor de EURO methode gekozen. De EURO methode werd begin jaren 1990 door Eurostat ontworpen om input-outputtabellen te actualiseren op basis van informatie die in het ESER79 rekeningen systeem voorkomt, zie Beutel (2000) en Hambye (1997). Het overnemen van technische coëfficiëntenmatrix van de geactualiseerde input-outputtabel voor 1997 naar een input-outputtabel voor 1998, concept ESR95, lijkt ons gezien de bevindingen in vorig deel voorbarig. Het is a priori niet zeker of de nieuwe ESR95 sectoren dezelfde coëfficiënten zullen hebben als deze volgens het ESER79 systeem, wel integendeel. De tweede stap vormt het maken van een regionale input-outputtabel op basis van de geactualiseerde nationale input-outputtabel van 1997. Ofschoon een actualisatie minder precies is dan een bottom-up methode en momenteel nog geen recentere ‘originele’ input-outputcoëfficiënten beschikbaar zijn die volgens een bottom-up methode werden opgesteld, is het toch nuttig om een regionale input-outputtabel trachten op te maken. Het komt neer op een simulatieoefening die methodologische problemen in verband met het opstellen van een input-outputtabel aan de oppervlakte kan brengen, die anders verscholen zouden blijven. Eens de adequate regionalisatiemethode uitgewerkt, komt meteen ook een werkwijze beschikbaar om snelle en kost-efficiënte jaarlijkse actualisaties te maken van een gegeven regionale input-outputtabel. Hierbij wordt de onderliggende hypothese aangenomen dat de regionale technische coëfficiëntenmatrix geen structurele veranderingen ondergaat in de jaren van actualisatie. Indien de jaren van actualisatie en regionalisatie kort bij de basis input-outputtabel liggen, vormt dit geen probleem12. 12. Structureel intersectoriële veranderingen kunnen enkel hetzij met een bottom-up benadering achterhaald worden of door gebruik te maken van steekproefinformatie die toelaat een schatting te maken van bepaalde technische input-output coëfficiënten. Dit laatste valt evenwel buiten de mogelijkheden van dit project.

196


5.5 De praktische uitwerking van een Vlaamse input-outputtabel. In dit deel geven we een kort overzicht van de praktische uitwerking van een Vlaamse inputoutputtabel. Drie aspecten worden daarbij belicht: de relatie met de regionale rekeningen, de actualisering van de nationale input-outputtabel en de regionalisering van de geupdate nationale input-outputtabel. 5.5.1 De Vlaamse input-outputtabel en regionale rekeningen Momenteel bevatten de regionale rekeningen in België enkel de bruto toegevoegde waarde (BTW) per sector verdeeld volgens regio, provincie en arrondissementen13. Deze aggregaten zijn consistent opgesteld met de nationale rekeningen volgens een gemengde bottom-up, top-down methode, Buyst (2000). De volgende figuur geeft een bondig overzicht van de relatie tussen de Vlaamse input-outputtabel en de aggregaten van de regionale en nationale rekeningen. Zoals reeds aangehaald, zullen in een later stadium van regionale rekeningen de bruto investeringen in vaste activa per regio en de rekeningen van de huishoudens en de overheid worden toegevoegd. De beschikbaarheid van deze regionale informatie zal toelaten een Vlaamse input-outputtabel op te stellen met minder vrijheidsgraden, hetgeen de kwaliteit ten goede komt. Vooral de cellen “consumptie” en “overheidsinvesteringen” bij de finale bestedingen, en “lonen” en “niet-productgebonden belasting” bij de componenten van de toegevoegde waarde zullen exogeen kunnen worden ingevuld en hun onderlinge consistentie gecontroleerd. Momenteel is hierover nog geen informatie beschikbaar en bijgevolg zal gebruik gemaakt worden van een top-down methode om deze te bepalen.

13. Respectievelijk NUTS- niveau I, II en III van de geografische classificatie. De sectoriële indeling is deze op basis van RR17 tot op NUTS II niveau of van NACE/CLIO op NUTS I niveau, zie bijvoorbeeld: INR (1999).

X’

BTWm: totaal INR, 1999, Regionale Rekeningen, tabel 3.1. tabel 4 NACE/CLIO, NUTS 1 BTWm = W + δ + (Tp - Sp) + π

Totaal

BTWm

DBR

ZMB

Import Buitenland

Componenten toegevoegde waarde

DRB

DRR

ZMR

Import R v België

Consumptie YMB

YMR

YV

Zv wordt berekend op basis van de geactualiseerde IOtabel 1997

DBB

EVB

Buitenland

EVR

Rest v. België

ZV

R25: j =1,…, 25

Uitvoer

Finale Bestedingen

Bedrijfstak i = 1, …, 25

Gebruik

Bedrijfstak (Bruto-) investeringen

CV = γVc . C GV = γVg . G IV = γVI . I ∆VV = γV∆V . ∆V

YV = CV + GV + IV + ∆VV

Berekend op basis van de Supply and Demand Pool methode. Voor de sensitiviteitsanalyse wordt de SLQ methode gebruikt.

MB

MR

X

Totaal

Figuur 2: De relatie tussen de Vlaamse input-outputtabel en de regionale en nationale rekeningen.

Input-outputtabel 197


198

Symbolen BTWm W δ Tp Sp π

Bruto Toegevoegde Waarde tegen marktprijzen Lonen Depreciaties Belastingen op de productie: belasting op de toegevoegde waarde Subsidies op de productie winst (netto exploitatie overschot)

γix

verdeelsleutels voor aggregaat x en regio i

G I ∆V C

Overheidsbestedingen, collectief verbruik van de overheid Investeringen, bruto investeringen in vaste activa Voorraadwijzigingen Finaal verbruik van de gezinnen

5.5.2 De actualisering van de nationale input-outputtabel 1997 met de Euro-methode. De Euro-methode werd ontwikkeld door Prof. Beutel in samenwerking met Eurostat begin jaren 1990, Beutel (2000), Hambye (1997) en Peeters en Mulders (1997). De onderliggende techniek kan gesitueerd worden bij de stochastische actualiseringsmethoden. Zij biedt het voordeel dat minder data vereisten worden gesteld voor de actualisatie dan bijvoorbeeld de RAS methode. De technische input-outputcoëfficiënten worden endogeen bepaald. Men vertrekt van een bestaande input-outputtabel en gaat vervolgens de technische input-outputcoëfficiënten updaten totdat een consistente en geactualiseerde tabel wordt bekomen. Eerder dan direct de A - matrix te gaan corrigeren, zoals in de RAS methode, wordt een activiteitsanalyse gedaan waarbij de input-outputstromen worden geactualiseerd. Consistent met de basisfilosofie van de input-outputanalyse, wordt vervolgens de technische input-outputmatrix hiervan afgeleid. In een laatste stap wordt nagegaan in hoeverre de bekomen tabel consistent is met de gegevens van het te actualiseren jaar. Een belangrijk praktisch voordeel is dat de EURO methode enkel gebruik maakt van gegevens uit de nationale rekeningen conform ESER79 namelijk: de groeivoet van de bruto toegevoegde waarde per sector, de groeivoeten van de vraagcomponenten en de groeivoet van de import. Meer uitleg over de Euro methode en de praktische uitwerking vindt men in de rapporten van Buyst en Bilsen (2000) en Buyst e.a. (2000). Schematisch kan de Euro methode als volgt worden voorgesteld:

Input-outputtabel

199

Figuur 3: De Euro-methode schematisch. Basisgegeven: 1990: I/O tabel 1997: BrTWj, M, C, I, X, ∆V

1. Ruwe actualisatie stromen: => aangepaste Finale vraag => inconsistente I/O tabel

2. Balandering output met input => consistente I/O tabel => aangepaste I/O coëff.

3. Controle met aggregaten van 1997 => Verschil 1%

Stop

=> Verschil > 1%

Een van de belangrijkste observaties bij de geactualiseerde nationale input-outputtabel is de toenemende invloed van de dienstensectoren in het ganse productienetwerk. Ofschoon dit op zich geen verrassende uitspraak is, moet deze bevinding toch in het achterhoofd gehouden worden bij het opstellen van een regionale input-outputtabel. Immers een belangrijk deel van de dienstensector betreft verhandelbare diensten. Piispala (2000) argumenteert dat diensten hoofdzakelijk lokaal verbruikt worden. In de context van de Belgische urbane setting kan echter verondersteld worden dat de handel in verhandelbare diensten, vooral dan met het Brussels gewest, omvangrijk is. Hoe omvangrijk zal slechts kunnen bepaald worden via steekproeven en enquêtes bij bedrijven. Bijgevolg kan dit implicaties hebben op het gehele intergewestelijk handelspatroon. 5.5.3 De regionalisering van de nationale input-outputtabel van 1997 5.5.3.1 Algemeen Methodologisch komt de regionalisering van de nationale input-outputtabel erop neer dat de nationale technische coëfficiëntenmatrix van de geupdate input-outputtabel van 1997 worden toegepast op de geschatte regionale vraagcomponenten. De aggregaten van de sectoriële BTW worden niet geschat en komen rechtstreeks uit de regionale rekeningen. Na balancering bekomt men dan een Vlaamse regionale input-outputtabel.

200


Wanneer de technische coëfficiënten niet worden gecorrigeerd voor interregionale handel, dan bekomt men een regionale input-outputtabel onder de hypothese dat de interregionale handelsstromen gelijk zijn aan 0. De regionale technische input-outputcoëfficiënt kan worden voorgesteld als aij,r = ßij,r . αij,r . aij,n met: α de geschatte handelscoëfficiënt en ß de technische coëfficiënt die de verschillen tussen nationale en regionale input-outputrelaties weergeeft. aij,n de nationale technische input-outputcoëfficiënt. Bij de berekening van de regionale input-outputcoëfficiënten zijn we vertrokken van de hypothese dat α = 1. Wanneer bijgevolg ß = 1 zijn de nationale en de regionale input-outputcoëfficiënten gelijk. Dit kan beschouwd worden als een basisscenario van waaruit verdere verfijningen kunnen worden aangebracht. De Vlaamse input-outputtabel onder de hypothese van geen interregionale handel vindt men in Buyst en Bilsen (2000). 5.5.3.2 Sensitiviteitsanalyse In een tweede oefening hebben we geprobeerd de regionale handelscoëfficiënt te bepalen en aldus de regionale input-outputtabel uit te breiden met de interregionale import en export. Grosso modo kan men twee methoden onderscheiden voor de bepaling van ß. Vooreerst is er de Supply and Demand Pool methode die de handelsstromen als een residu beschouwt teneinde gelijkheid van sectoriële output en input te bekomen. Deze berekent ß op basis van het verschil tussen de regionale output en de geraamde regionale behoeften. Wanneer de output kleiner is dan de behoeften wordt ß becijferd als de verhouding tussen beiden. In het omgekeerde geval (bij export) wordt ß gelijkgesteld aan 1. De export en import worden vervolgens berekend als het verschil tussen regionale output en geraamde regionale behoeften. De tweede groep methodes schat de ß coëfficiënt op basis van gerelateerde data. Een voorbeeld hiervan is het eenvoudig locatie quotient (Simple Location Quotient). Meestal wordt hiervoor de werkgelegenheid genomen of de bruto toegevoegde waarde. Een vergelijking van de resultaten uit beide methodes toont aan dat deze sterk afhankelijk zijn van de gebruikte methode. Voor bedrijfstakken waar de SLQ methode een regionale import suggereert, voornamelijk de diensten sectoren, bekomt men op basis van de SDP methode in veel gevallen een indicatie van export. Slechts voor 9 van de 25 sectoren geven beide methoden dezelfde uitkomst wat betreft uitvoer of invoer. Intuïtief zijn de resultaten van het SLQ meer geloofwaardig. Heel wat diensten zijn in de hoofdstedelijke regio Brussel gevestigd. Bijgevolg kan hiervoor een netto import aan verhandelbare diensten verwacht worden. We vermoeden dat de afwijkende resultaten van de SDP methode te maken hebben met het residueel karakter van de export en import. Andere schattingen van de finale vraagcomponenten resulteren in een andere outputmatrix en een andere regionale intermediair verbruiksmatrix. Daar uitvoer en invoer in de SDP methode een residueel karakter hebben,

Input-outputtabel

201

worden hun waarden beïnvloed door schattingen van de andere componenten van de regionale input-outputtabel. Het accuraat bepalen van de handelscoëfficiënt is nochtans belangrijk voor het schatten van beleidsscenario’s. Bij een netto import voor een bepaalde sector i (ßij<1) worden de rijcoëfficiënten naar beneden aangepast. Het multiplicatoreffect verkleint. Bijgevolg heeft het overheidsbeleid, dat tot uiting komt in de bestedingen van de overheid, een kleiner effect op de lokale economie14. Het is dus van belang een accurate schatting te bekomen van de interregionale handelsstromen vooraleer een bruikbare input-outputtabel voor het beleid kan berekend worden.

6. Een input-outputanalyse van de dioxinecrisis Als voorbeeld van een nuttige praktijkgerichte toepassing voor het beleid hebben we met de bekomen regionale input-outputtabel de effecten van de recente dioxinecrisis voor Vlaanderen berekend. Het dient opgemerkt te worden dat de resultaten voorzichtig moeten geïnterpreteerd worden, gezien de input-outputtabel waarop de analyse steunt met een topdown methode is opgesteld. In de mate dat later een nieuwe bottom-up input-outputtabel voor Vlaanderen andere technische coëfficiënten oplevert zullen ook de resultaten wijzigen. Een gedetailleerde uiteenzetting vindt men in Buyst en Bilsen (2001). Bij de uitwerking van de effecten van de dioxinecrisis kunnen we twee belangrijke aspecten onderscheiden. Het eerste aspect is de initiële impact die vooral bestond uit een vermindering van de export, veranderend consumptiegedrag en toegenomen import vanuit het buitenland. Deze heeft voornamelijk een negatief effect op het BBPf. Het tweede aspect zijn de overheidsuitgaven die vooral bestaan uit compensatiebedragen. Deze werden vooral in 2000 uitbetaald. Zij hebben een positief effect op het BBPf. De investeringsuitval laat zich vooral in 1999 voelen, maar deint uit in 2000. Bijgevolg kunnen we voor elk jaar twee soorten effecten onderscheiden die we kunnen catalogeren onder de noemer vraaguitval en (compenserende) overheidsuitgaven. Tabel 3 geeft een overzicht van de totale effecten op de Vlaamse economie voor de jaren 1999 en 2000.

14. Een andere wijze om dit uit te leggen is: in geval van import uit de andere regio’s zijn de ‘lekken’ voor de eigen regio groter. Bijgevolg is de impact van het regionaal beleid op de eigen regio kleiner.


202

Tabel 3: De effecten van de dioxinecrisis op het Vlaams bruto binnenlands product in 1999 en 2000. Initiële vraaguitval

Overheidsuitgaven

Totaal effect

-0,207% -0,004% -0,212%

0,018% 0,113% 0,131%

-0,190% 0,109% -0,081%

1999 2000 Cumulatief effect over de jaren Bron: Buyst en Bilsen (2001)

De schatting van het effect van de initiële vraaguitval op het Vlaamse BBP in 1999 komt overeen met het cijfer van het Planbureau. In het jaar van de crisis was de positieve impact van de overheidsuitgaven eerder beperkt, zodat een negatief netto effect op de Vlaamse economie werd genoteerd. In het jaar 2000 hebben nog enkel de uitgestelde investeringen een negatieve invloed op het BBP. Daartegenover staat dat de compensatiebedragen in dit jaar momentum vinden en de uitdovende investeringseffecten overstijgen. Dit heeft een positieve invloed op het BBP in 2000. Wanneer we de effecten over de jaren heen beschouwen, kunnen we stellen dat de overheidsuitgaven, en de daaruit volgende indirecte effecten, de negatieve invloed van de initiële vraaguitval voor meer dan de helft gecompenseerd hebben. Na rekening te houden met de compensatiebedragen en andere overheidsuitgaven in het kader van de dioxinecrisis kunnen we besluiten dat, ceteris paribus, de Vlaamse economie in termen van BBP 0,08% verloren heeft.

7. Besluit en suggesties voor verder onderzoek We kunnen besluiten dat een uitbreiding van Vlaamse regionale rekeningen met een regionale input-outputtabel op een termijn van twee tot drie jaar haalbaar is. Het aspect haalbaarheid hebben we vanuit drie invalshoeken onderzocht, namelijk: 1) de belangrijkste kenmerken van het ESR95 systeem, de regionale rekeningen binnen ESR95 en de verschillen met het vorige ESER79 systeem, 2) de methodologie voor het opstellen van een regionale input-outputtabel voor Vlaanderen, en 3) een praktische uitwerking van een regionale inputoutputtabel voor Vlaanderen. Voor beleidsdoeleinden is een regionale input-outputtabel een zeer praktijkgericht instrument, vooral voor impactanalyse. Het comparatief voordeel van een input-outputtabel ligt juist in de mogelijkheid om ook de indirecte effecten van overheidsbeleid te schatten en niet alleen het directe effect. Daarbij is een input-outputtabel bijzonder nuttig voor het verschaffen van inzicht in de intersectoriële samenhang en in de verspreiding van beleidsschokken doorheen de sectoren. Alternatieve beleidsscenario’s kunnen op hun effectiviteit met betrekking tot de regionale impact worden afgewogen. Input-outputtabellen bieden voor de beleidsmaker een tussenniveau tussen het macro-economische instrumentarium en de micro-economische actoren. Ook dient opgemerkt te worden dat door de toenemende globalisering en het eengemaakt Europees monetair beleid, het regionaal beleid aan belang wint. Input-outputanalyse kan ook hier bijzonder relevante inzichten bieden.

Input-outputtabel

203

Ofschoon de omschakeling van het ESER79 systeem naar het ESR95 systeem (tijdelijke) uitdagingen voor de actualisering en regionalisering van bestaande input-outputtabellen veroorzaakt, biedt het ESR95 systeem tal van troeven. Het ESR95 systeem vertrekt van een conceptuele basis die veel nauwer aansluit bij een input-outputtabel dan het vorige rekeningensysteem. Het invoeren van aanbod- en gebruikstabellen laat toe relatief gemakkelijk symmetrische input-outputtabellen op te stellen. Het ESR95 systeem maakt ook gebruik van een bredere waaier aan bronnen en steunt dus op een grotere en meer relevante gegevensbasis. Een van de belangrijkste knelpunten die moeten weggewerkt worden voor het berekenen van de data over de bruto toegevoegde waarde (BTW) per regio, is het gebrek aan informatie over de multiregionale ondernemingen. Meer bepaald biedt het huidige beschikbare bronnenmateriaal te weinig informatie over de verscheidenheid aan activiteiten binnen eenzelfde onderneming. Het is de bedoeling dat na een overgangsperiode de structuurenquête de nodige informatie hieromtrent zal verzamelen. De toetsing aan gegevens van de RSZ, vervoersstatistieken of enquêtes komt de nauwkeurigheid en de bruikbaarheid van de resultaten zeker ten goede. De opmaak van een Vlaamse regionale input-outputtabel voor beleidsdoeleinden, dient aan een aantal voorwaarden te voldoen. Vooreerst dient een (semi) bottom-up regionale inputoutputtabel te worden geconstrueerd volgens het ESR95 rekeningen systeem. We hebben aangetoond dat momenteel nog onvoldoende informatie beschikbaar is om een actualisatie te doen. De technische input-outputcoëfficiënten uit het ESER79 systeem kunnen niet zonder meer overgeplant worden op de ESR95 sectoren. De bottom-up regionale input-outputtabel kan dan in de toekomst als basis dienen voor jaarlijkse actualiseringen, zoals binnen het ESR95 systeem voor de nationale rekeningen is voorgesteld. We suggereren het opstellen van een Vlaamse regionale input-outputtabel te coördineren met de opmaak van de nationale input-outputtabel. Nationale aggregaten kunnen immers beschouwd worden als de som van de regionale componenten. Wanneer de regionale cijfers reeds in een vroeg stadium van het dataverwerkingsproces berekend worden, kan men in een latere fase van regionalisering gebruik maken van deze bottom-up gegevens. Men moet dan geen beroep meer doen op soms arbitraire verdeelsleutels. Bottom-up data hebben de karakteristiek dat ze een betere reflectie zijn van het gemeten economisch fenomeen dan topdown methoden. Een nationale input-outputtabel is slechts voorzien op middellange termijn. Bijgevolg blijft er, ceteris paribus, nog enige tijd over om gans de oefening voor het opstellen van een Vlaamse regionale input-outputtabel te synchroniseren met de opmaak van de nationale. Een tweede belangrijke voorwaarde, die tevens aansluit bij de vorige, is dat een meer realistische schatting van de interregionale stromen kan gemaakt worden. Kennis van de interregionale stromen laat toe de regionale input-outputcoëfficiënten aan te passen en beïnvloedt dus de schattingen van de multiplicatoren- en doorsijpelingseffecten van regionaal beleid. De top-down regionaliseringmethoden zijn volgens onze bevindingen gevoelig aan twee aspecten, namelijk: 1) de onderliggende hypothesen die worden gebruikt bij het schatten van

204


de regionale exogene aggregaten, zoals de totale-vraagcomponenten, 2) de gebruikte regionaliseringmethode. Daarenboven sluiten ze interregionale handel uit en leiden ze gewoonlijk tot een onderschatting van de interregionale handelsstromen. Enerzijds kan men opmerken dat een bottom-up berekening theoretisch een oplossing is, ware het niet dat de interregionale handelsstromen niet geregistreerd worden. Er rest dan nog de ‘survey’ methode om de handelstromen te achterhalen. Ervaringen uit Wallonië en in de omringende landen zijn hier leerzaam. Anderzijds kan geargumenteerd worden dat het ESR95 systeem meer steunt op ‘bottom-up’ gegevens en gebruik maakt van een bredere waaier aan bronnenmateriaal. De berekeningen die hierop steunen, rusten minder op assumpties en sluiten dus korter aan bij de economische realiteit. Bijgevolg zijn de resttermen export en import ook meer accuraat geschat. Nieuwe methodes dienen zich echter aan die minder zware eisen stellen aan de respondent. Finland kan daarbij als voorbeeld dienen. Piispala (2000) gebruikt een regionale handelssurvey die relatief eenvoudig is en toelaat het regionaal handelspatroon af te leiden. De eenvoud van de survey verhoogt de kans op respons en oefent een positieve invloed uit op de kwaliteit ervan. Dit verhoogt de nauwkeurigheid en de bruikbaarheid van de regionale rekeningen. Het gebruik van de structuurenquêtes vergroot de mogelijkheid om tot een meer accurate schatting van de regionale input-outputcoëfficiënten te komen. Andere informatiebronnen die in dit verband kunnen gebruikt worden, zijn de Balanscentrale en de DBRIS databanken. Dit zou het aantal bedrijven waarop de analyse steunt, aanzienlijk kunnen uitbreiden en bijgevolg de relevantie van de regionale input-outputtabel verhogen. Indien de wetgever op lange termijn ooit zou beslissen om de regio’s bevoegd te maken voor de regionale rekeningen, dan lijkt het Duitse systeem, dat een afspiegeling is van de federale staatstructuur, een aantrekkelijk voorbeeld. Uiteindelijk hebben de regio’s in België zich reeds op talrijke domeinen sterk onafhankelijk ontwikkeld. • In dit scenario zouden Vlaanderen en Wallonië elk een volwaardig statistisch bureau uitbouwen dat verantwoordelijk is voor alle dataverzameling met betrekking tot de eigen regio (weliswaar volgens overeengekomen nationale uniforme procedures) en dit zowel voor de regionale als de nationale rekeningen. Het Vlaamse en Waalse statistisch bureau zouden elk verantwoordelijk zijn voor het opstellen van een deel van de regionale rekeningen, wat wederzijdse controlemogelijkheden (en dus vergelijkbaarheid tussen de regio’s) inhoudt. De resultaten zouden dan worden samengevoegd op het niveau van een interregionale werkgroep, met vertegenwoordigers van het INR. • Het INR zou bevoegd blijven voor de nationale rekeningen en voor de nationale coördinatie. De rekeningen voor de Brusselse regio zouden ook onder de bevoegdheid van het INR kunnen vallen. Het Duitse systeem ontkracht – voor zover het strikte ESR95 raamwerk dat al niet zou doen – het klassieke argument dat indien de regio’s zelf hun regionale rekeningen zouden opstellen, deze niet meer vergelijkbaar zouden zijn en de nationale rekeningen niet meer correct

Input-outputtabel

205

zouden kunnen worden samengesteld. Een dergelijke organisatie is ook denkbaar indien de regio’s officieel bevoegd zouden worden voor het opstellen van regionale input-output tabellen, met eventueel diverse satellietrekeningen (milieu, innovatie, sociaal,…). We willen ook duiden op het belang van het regionaal beleid in de context van toenemende globalisering en van een één gemaakt Europees monetair beleid. Een regionale input-outputtabel voor de Vlaamse regio vormt in dit kader een bijzonder nuttig instrument om een beleid te voeren dat actief inspeelt op de groeimogelijkheden en de regio-specifieke knowhow van Vlaanderen. Tot slot vermelden we, als voorbeeld van een praktijkgerichte beleidsoefening, dat op basis van de regionale input-outputtabel voor Vlaanderen die we in het kader van dit project hebben opgesteld, het totaal netto effect van de dioxinecris resulteerde in een daling van het bruto regionaal product van 0.08%. De compensatiebedragen en andere overheidsuitgaven, die zich vooral in 2000 voordeden, genereerden een geschatte aangroei van 0,13% van het bruto regionaal product in Vlaanderen.


206

Bibliografie Avonds, L., Floridor, J., Gilot, A., Hambye, C., Rase, D., Verstegen, K., (1998) De inputoutputtabel van 1985., Een analyse van de economische structuur van België., Instituut voor de Nationale Rekeningen, Federaal Planbureau., 174 pp. Avonds, L., Floridor, J., Gilot, A., Hambye, C., Rase, D., (1999), De input-outputtabel van 1990. Een analyse van de economische structuur van België., Instituut voor de Nationale Rekeningen, Federaal Planbureau., 88 pp. Baumol, W.J., Wolff, E.N., (1994), A key role for input-output analysis in policy design., Regional Science and Urban Economics, vol 24, pp. 93-113. Beutel, J., (2000), Updating of Input-Output Tables., Paper presented at the 13th International Conference on Input-Output Techniques, Macerata, Italy, 21-25 August, 32 pp. Bilsen, V., Van Rompuy, P. (1991), Methodologische aspecten van de regionalisering van de overheidsinkomsten en -uitgaven 1975 - 1985 - deel I: Algemene methodologie., Public Economics Research Papers nr. 14, CES, K.U.Leuven, 34 pp. Buyst, E., Bilsen, V. (2001), De effecten van de dioxinecrisis: een input-outputanalyse, PBO97/35/8, Centrum voor Economische Studiën, Katholieke Universiteit Leuven, 25pp. Buyst, E., Bilsen, V. (2000), Uitgebreide regionale rekeningen volgens ESR95 en een regionale input-outputtabel voor Vlaanderen., CES Discussion Paper, DPS 00.29, Centrum voor Economische Studiën, Katholieke Universiteit Leuven, 72 pp. http://www.econ.kuleuven.ac.be/ew/academic/econhist/publications/93.pdf Buyst, E., Bilsen, V., Haine, W., Soete, A. (2000), Uitgebreide regionale rekeningen volgens ESR95. Eindrapport, PBO97/35/8, Centrum voor Economische Studiën, Katholieke Universiteit Leuven, 243pp. Dessambre, C., Fripiat, B., Vieslet, L. (1998), Convention de recherche Comptabilité Régionale. Comptes de revenu et d’utilisation de revenu des ménages Wallons. Rapport Final. FNDP Namur. Europese Commissie (1996), Europees systeem van rekeningen - ESR95, Luxemburg, 420 pp. Fujita, M., Tomoya, M., (1997), Structural stability and evolution of urban systems, Regional Science and Urban Economics, vol. 27, pp.399-442. Gilchrist, D., A., St. Louis L.V., (1994) An equilibrium analysis of regional industrial diversification, Regional Science and Urban Economics, vol. 24, pp. 115-133.

Input-outputtabel

207

Hambye, C., (1997) La méthode “EURO” développée par Eurostat de mis à jour des tableaux entrées-sorties., Federaal Planbureau, Brussel, 9 pp. INR,(2000), Nationale Rekeningen 1998, Deel III Gedetailleerde rekeningen en tabellen, Instituut voor de Nationale Rekeningen, Dienst Financiële en Economische Statistieken, Nationale Bank van België, Brussel, 145 pp. INR, (1999), Regionale Rekeningen. Economische groei van de gewesten, provincies en arrondissementen. Periode 1985 - 1997, Instituut voor de Nationale Rekeningen, Dienst Financiële en Economische Statistieken, Nationale Bank van België, Brussel, 204 pp. Isard, W., (1953), Regional Commodity Balances and Interregional Commodity Flows, The American Economic Review, vol. 43, pp. 167-180. Khan, A.Q., (1993), Comparisons of Naïve and RAS Methods of Updating Input-Output Tables: The Case of Pakistan, Economic Systems Research, vol 5 No. 1, pp. 55-61. Krugman, P., (1991), Geography and Trade, MIT Press Cambridge. Lever, W.F., (1999), Competitive Cities in Europe, Urban Studies, vol. 36, nr. 5/6, pp. 10291044. Ministère de la Région wallonne, (1996) Les Comptes Régionaux Wallons. Méthodologie et évaluation par secteur institutionnel. 105 pp. Mulders, J., (1995), Technieken van actualisering, regionalisering en balancering van nationaal input-output gegevens ten behoeve van multi-sectorieel onderzoek: een literatuuroverzicht. Research Paper Department of Business Economics, BEDR/1995/06 Faculteit Toegepaste Economische Wetenschappen, Limburgs Universitair Centrum, 119 pp. Peeters, L., Mulders, J., (1997), Structurele aanpassingen van de Belgische economie in de periode 1980-1990. Enkele indicatoren op basis van een projectie van de Belgische I/O tabel, Research Paper BEDR/1997/03, Departement Bedrijfskunde, Limburgs Universitair Centrum, 33 pp. Piispala, J., (2000), On Regionalising Input/Output Tables - Experiences from Compiling Regional Supply and Use Tables in Finland, paper presented at the 13th International Conference on Input-Output Techniques, University of Marcerata, Italy, August 21-25th, 18 pp., Pleeter, S., (1980), Economic Impact Analysis: Methodology and Applications, Martinus Nijhoff Publishing, 196 pp. Porter, M.E., (1990), The Competitive Advantage of Nations, MacMillan Press, 855 pp.

208


Round J.L., (1978), An Interregional Input-Output Approach to the Evaluation of Nonsurvey Methods, Journal of Regional Science, vol. 18, No. 2, pp. 179-194. Schaffer, W. A., Chu, K., (1969), Nonsurvey techniques for constructing regional interindustry models., in Papers of the Regional Science Association, vol. 23, pp. 83-101. Snower, D.J., (1990), New Methods of Updating Input-Output Matrices, Economic Systems Research, vol. 2, No. 1, pp 27-37. Ten Raa, T., (1994), On the methodology of input-output analysis, Regional Science and Urban Economics, vol. 24, pp. 3-25. Ten Raa, T., (1994), Neoclassical input-output analysis, Regional Science and Urban Economics, vol.24, pp.135-158. Toh, M.-H., (1998), Projecting the Leontief inverse directly by the RAS method., National University of Singapore, Paper presented at the 12th international conference on input-output techniques, New York, 18-22 May 16 pp. Vanhoudt, P., Buyst, E., Bilsen, V. (2000), Regionale verschillen en convergentie in een federale monetaire unie, Bedrijfskunde. Tijdschrift voor Modern Management, vol. 72, pp. 6-22. United Nations (1999), Handbook of input-output table compilation and analysis, New York. Viet, V. Q. (1994), Practices in input-output table compilation, Regional Science and Urban Economics, vol. 24, pp.27-54.

Over de auteurs

209

Over de auteurs Koen ABTS is licentiaat in de Sociologie (K.U.Leuven) en gediplomeerde in de gespecialiseerde studies ‘Quantitative Methods in the Social Sciences (K.U.Brussel). Hij is -aspirant van het FWOVlaanderen aan het IPSoM-K.U.Brussel.

Filip AGNEESSENS is assistent aan de Universiteit Gent. Hij verricht momenteel onderzoek rond sociale steun, cultuurdeelname en sociale netwerken.

Valentijn BILSEN het onderzoek van Valentijn Bilsen richt zich hoofdzakelijk op twee deelgebieden: enerzijds bedrijfsgedrag in Oost-Europese transitie economieën en anderzijds regionale economie. De publicaties op het vlak van transitie economieën behandelen ondermeer ondermerschap, bedrijfsmanagement, buitenlandse investeringen en privatisering. Het regionaal economisch onderzoek omvat regionale input-outputanalyse, interregionale inkomensstromen en fiscaal federalisme.

Erik BUYST is als professor economie en economische geschiedenis verbonden aan het Centrum voor Economische Studiën van de K.U.Leuven en aan de Vlerick Leuven Gent Management School. Hij verricht onderzoek inzake (historische) nationale rekeningen, bedrijfsgeschiedenis, geschiedenis van de Europese economische integratie en geschiedenis van het (bedrijfs) economisch denken. Momenteel is hij Vice-Voorzitter van het departement economie (K.U.Leuven) en ECTS counsellor in opdracht van de Europese Commissie.

Ann CARTON is als wetenschappelijk medewerkster verbonden aan de afdeling Dataverzameling en Analyse van het Departement Sociologie van de Katholieke Universiteit van Leuven. Haar voornaamste onderzoeksdomein op methodologisch vlak is de uitwerking van een evaluatieprocedure voor interviewers met toepassing van het concept van Integrale Kwaliteitszorg (doctoraat 1999) en op inhoudelijk vlak vrouwen en politiek.

Hans DE WITTE is doctor in de psychologie en professor in de arbeidspsychologie aan de Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen van de K.U.Leuven. Zijn onderzoeksdomeinen omvatten de beleving en gevolgen van werkloosheid, participatie in de vakbeweging, opvattingen over werk, verschillen in opvattingen en waarden tussen arbeiders en bedienden

210

Over de auteurs

(‘arbeiderscultuur’), racisme en rechts-extremisme, en recent tevens welzijn op het werk (stress, arbeidstevredenheid, gevolgen van jobonzekerheid).

Mark ELCHARDUS is hoogleraar sociologie en voorzitter van de Vakgroep Sociologie aan de Vrije Universiteit Brussel en lid van de onderzoeksgroep TOR. Hij bestudeert cultuur-en mentaliteitsveranderingen, alsook de tijdsordening en de inrichting van de levensloop.

Ignace GLORIEUX is als hoofddocent verbonden aan de vakgroep sociologie van de V.U.B. Hij is lid van de onderzoeksgroep Tempus Omnia Revelat (TOR) aan dezelfde instelling. Hij doet onder meer onderzoek naar tijdsbesteding en tijdsordening, de overgang van school naar arbeidsmarkt en de sociale betekenis van arbeid in onze samenleving.

Jeannine HOOGE is licentiaat in de arbeidspsychologie. Als wetenschappelijk medewerker aan het Hoger Instituut voor de Arbeid omvatte haar onderzoek o.a. de beleving en gevolgen van werkloosheid, opvattingen over arbeidsherverdeling en de leefwereld van jongeren. Momenteel werkt zij als medewerker op de dienst Kwaliteitszorg aan de Katholieke Hogeschool Leuven.

Dirk JACOBS is doctor in de sociale wetenschappen (U. Utrecht) en is werkzaam als doctor-assistent aan het Instituut voor Politieke Sociologie en Methodologie (IPSoM) van de K.U.Brussel.

Suzana KOELET is licentiate in de sociologie en als aspirant van het Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek verbonden aan de vakgroep Sociologie van de Vrije Universiteit Brussel. Ze werkt aan een doctoraat bij de onderzoeksgroep TOR, werkgroep voor de studie van tijd, cultuur en samenleving. Haar onderzoek kadert in de tijdsbudgettraditie van de onderzoeksgroep, met als haar specifieke interesse het thema van de verdeling van het huishoudelijk werk tussen vrouwen en mannen.

Geert LOOSVELDT is als hoogleraar verbonden aan de afdeling data-verzameling en analyse van het Departement Sociologie van de K.U.Leuven. Hij doceert er vakken op het terrein van de methodologie van sociaal wetenschappelijk onderzoek en de statistiek. Zijn onderzoek richt zich in hoofdzaak op de kwaliteit van survey onderzoek.

Over de auteurs

211

Maarten MOENS is licentiaat in de sociologie en heeft een doctoraatsmandaat van de Onderzoeksraad van de Vrije Universiteit Brussel. Hij is lid van de onderzoeksgroep TOR, werkgroep voor de studie van tijd, cultuur en samenleving, van de Vrije Universiteit Brussel. Zijn onderzoek behandelt de ontrafeling van mechanismen onderliggend aan gevoelens van tijdsdruk en tijdsschaarste. Voorheen verrichtte hij onderzoek over jongeren en jeugdbeleid.

Karen PHALET is doctor in de Psychologie (K.U.Leuven) en is werkzaam als docent cross-culturele psychologie aan de U. Utrecht en is onderzoeker aan het European Research Centre on Migration and Ethnic Relations (Ercomer – U. Utrecht).

Wendy SMITS is onderzoeker aan de Vrije Universitiet Brussel en lid van de onderzoeksgroep TOR. Haar wetenschappelijke bedrijvigheid situeert zich vooral op het vlak van de jeugdsociologie en het onderzoek naar de oorzaken en gevolgen van maatschappelijke participatie.

Marc SWYNGEDOUW is doctor in de Sociale Wetenschappen (K.U.Leuven) en is werkzaam als professor Sociologie en Politieke Wetenschappen aan de K.U.Brussel en directeur van het IPSoMK.U.Brussel. Hij is onderzoeksdirecteur-hoogleraar van het Interuniversitair Steunpunt Politieke Opinie-onderzoek (ISPO) aan de K.U.Leuven.

Jan VANDOORNE is socioloog en als wetenschappelijk medewerker verbonden aan het Hoger Instituut voor de Arbeid (HIVA/K.U.Leuven). Hij heeft onderzoek verricht naar maatschappelijke houdingen van jongeren, opvattingen over arbeid en gevolgen van jobonzekerheid en bedrijfsherstructureringen.

Hans WAEGE is socioloog-methodoloog en doceert onderzoeksmethoden aan de Universiteit Gent. Hij doctoreerde over de bevraging van individualisme en gemeenschapszin in survey-onderzoek. Recent onderzoek gaat over de kwaliteit van de bevraging van gezondheid in enquêtes, sociale netwerkanalyse en cultuurparticipatie in Vlaanderen.

Colofon

212

colofon

“Vlaanderen gepeild!” is een uitgave van: administratie Planning en Statistiek departement Algemene Zaken en Financiën ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Boudewijnlaan 30 1000 Brussel tel. 02-553 52 07 fax 02-553 58 08 Verantwoordelijke uitgever en eindredactie: Josée Lemaître Directeur-generaal

Henrik Van Geel adviseur

Layout en druk: Drukkerij L. Vanmelle - Gent/Mariakerke

Vlaanderen gepeild! DE VLAAMSE OVERHEID EN BURGERONDERZOEK Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap

Recommend Documents