Vision Magazine over keramisch bouwen
Nr 10 Mei 2009
COLOFON
VOORWOORD
Vision is een uitgave van:
Hoe maakt u het? Het lijkt een wat cynische vraag in de huidige economische omstandigheden, maar zo is het absoluut niet bedoeld. De redactie van Vision koerst
Wienerberger B.V.
met deze editie aan op maakbaarheid. We hebben het over het maken van gevels,
Hogeweg 95
de productie van bakstenen en keramische dakpannen en de mogelijkheden die
Postbus 144, 5300 AC Zaltbommel
architecten hebben om een nieuwe impuls te geven aan het werken met keramische
T 0418 - 59 71 11
bouwelementen. Omdat wij merken dat zekerheid over de maakbaarheid van ont-
F 0418 - 59 12 92
werpen – juist in de marktomstandigheden van nu – een belangrijke factor is bij de
[email protected]
slagingskans van projecten.
www.wienerberger.nl In het produceren en verwerken van keramische bouwmaterialen is een eeuwenoude Redactie
traditie besloten. Toch is het ambacht niet verouderd. Integendeel. Nieuwe produc-
Tanja Bongers
tietechnieken en verwerkingsmethoden maken dat het keramische bouwelement
Geert Kamps
telkens nieuwe facetten laat zien. Ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid
Jeske Kouwenberg
dwingen de industrie kritisch te kijken naar het eigen product en de eigen processen.
Rob Mulder
Architecten zoeken naar nieuwe wegen om hun ideeën gestalte te geven.
Jolanda Stam
De projecten in deze Vision tonen hoe al deze ontwikkelingen tot verrassende resultaten kunnen leiden. Soms zit het vernuft in de baksteen, soms in het gevelelement.
Met redactionele medewerking van:
En net zo vaak is de stedenbouwkundige duurzaamheid een niet te onderschatten
CCK Media, Den Haag
succesfactor voor de toepassing van keramische bouwelementen.
Caroline Kruit en Niels Jongeling Maakbaarheid, ambacht. Het zijn begrippen die staan voor kennis en vaardigheid. Fotografie
Wij geloven dat het delen van onze kennis, onze vaardigheid én het waken voor een
Ruud Peijnenburg, ‘s-Hertogenbosch
hoogwaardige kwaliteit van het product – of dat nu een stedenbouwkundig plan is,
Hubaer Kusters, Nijmegen (p. 22-23)
een ontwerp voor een woning of een enkele gebakken steen of dakpan – het ant-
Christiaan de Bruijne, Zaandam (p. 34-35)
woord is voor moeilijke momenten. Ook uit deze lastige periode zullen weer nieuwe – en misschien wel betere – oplossingen komen voor het maken van gebouwen.
Vormgeving
Duurzaamheid mag dan een ruim begrip zijn, maar de langere termijn gedachte die
SpringDesign, ‘s-Hertogenbosch
eraan verbonden is moeten we juist nu omarmen. Natuurlijk zijn we benieuwd hoe u het vandaag maakt. Maar nog nieuwsgieriger zijn we naar de toekomst.
Oplage 5000, verspreid onder architecten en ontwerpers Idee? Heeft u suggesties over projecten die aandacht verdienen in deze uitgave? Laat het ons dan weten. Niets uit deze uitgave mag zonder toestemming van de uitgever worden gekopieerd of gedupliceerd.
Redactie Vision
INHOUDSOPGAVE Interview met Dana Ponec (Dana Ponec architecten) ‘Metselwerk laat een gebouw goed op zijn plek vallen’
4
Dubbeltoren Symphony, Amsterdam Eenheid door verscheidenheid
8
Kantoren De Nieuwe Poort, Deventer Dramatisch en perfectionistisch
12
Woningbouwproject Het Podium, Den Haag Vrolijke gevelkunst
16
Woonblok 56, IJburg Slim casco leidt tot chique gevel
20
Dienstencentrum De Klaver, Bergschenhoek Zuivere vormen scherp bekleed
24
Studentenhuisvesting De Boomgaarden, Wageningen Oranjerode kameleon 26 Dienstencentrum Aquinohof, Amsterdam Onopvallend zorgzaam
30
Woning, Loenen aan de Vecht Opvallend terughoudend
34
3
INTERVIEW MET DANA PONEC
‘Metselwerk laat een gebouw goed op zijn plek vallen’ Met groot enthousiasme kan Dana Ponec vertellen
projecten in het hele land. Het zijn grote projecten, vaak
over de details in haar gebouwen. Van de reliëfstenen
met meervoudige functies en op lastige binnenstedelijke
die ze samen met Eva Crebolder ontwikkelde bij het
locaties. ‘We doen veel projecten waar veel partijen bij
Europees Keramisch Werkcentrum tot de speciale
betrokken zijn’, vertelt Ponec. ‘Ook daardoor zit er altijd
partij handvormstenen die werd toegepast in een
een gelaagdheid in ons werk. We werken op verschil-
deelproject van Haverleij. Dit jaar wordt een belang-
lende schaalniveaus en gaan diep in op de morfologie van
rijk jaar voor haar bureau dat nu ruim twee jaar
de plek, de genius loci.’ Voor veel projecten is het ont-
bestaat: de eerste ‘eigen’ nieuwbouwprojecten wor-
werpproces letterlijk een puzzel van stedenbouwkundige
den opgeleverd. Ponec bezoekt de bouwplaatsen
uitgangspunten, functies en architectonische ambities.
regelmatig, kan nauwelijks wachten tot de steigers
Ponec lacht: ‘Daarom gebruiken we ook nog het ouder-
weg zijn en de omgeving op orde is. Want ondanks
wetse schetspapier: dan kan je deze lagen fysiek op elkaar
het zichtbare plezier waarmee Ponec en haar mede-
leggen.’
werkers aan nieuwe opdrachten en creatieve uitdagingen werken, is ze toch heel nuchter: ‘Wij zijn geen
Textuur in context
kunstenaars. We hebben een toegepast vak.’
Eind vorig jaar werkte Ponec samen met beeldend kunstenaar Eva Crebolder mee aan het project ‘Combined
Haverleij ‘s-Hertogenbosch
In 2007 begon Dana Ponec haar eigen bureau. Vanaf De
Residencies’ van het Europees Keramisch Werkcentrum
Vliegbasis, een gebouw met een verzameling van creatieve
(.ekwc) in Den Bosch. Drie maanden lang werkten ze
bedrijven, werkt ze met haar veertien medewerkers aan
samen aan de ontwikkeling van keramische reliëfstenen: Crebolder intern bij het werkcentrum en Ponec twee keer per week op bezoek. ‘Heel heftig’, noemt Ponec deze periode. ‘Eva en ik kenden elkaar al langer en wilden graag eens samenwerken. Toen dit voorbijkwam, zijn we er allebei bovenop gesprongen.’ Met als inspiratie een wandkleed uit Afrika (dat prominent in het kantoor van Ponec hangt) experimenteerden zij met abstracte reliëfs en patronen. ‘Het idee was om een behang van steen te maken, een organisch gegroeid patroon. Maar dan met bakstenen.’ Al tijdens het verblijf in het .ekwc kreeg het project een toepassingsmogelijkheid in een project van Ponec. ‘Voor de wand van de passage van het dienstencentrum in Cuijk zochten we een textuur waarmee we deze semi-openbare ruimte een interieurkwaliteit zouden kunnen geven. Het liefst gemaakt met klei uit Cuijk.’ Met een directe projectreferentie werden de resultaten van de Combined Residency ook gestuurd. Het ontwerp voor het dienstencentrum,
Dana Ponec
waar een aantal verschillende organisaties een plek zullen krijgen en ook woningen zijn voorzien, kenmerkt zich
5
Wandkleed met bakstenen reliëfstenen geïntegreerd in ontwerp Dienstencentrum Cuijk
Onwerp Dienstencentrum Cuijk
Reliëfstenen, ontworpen binnen project ‘Combined Residencies’/.ekwc
door een aaneenschakeling van kappen. Die vorm is ook
bergen’. Er werd geflirt met de Internationale Stijl en excur-
nadrukkelijk herkenbaar in de stenen die Crebolder en
sies georganiseerd naar Oost-Duitsland. Maar ik kon er
Ponec bij de afsluiting van hun Combined Residency pre-
helemaal niets inspirerends of romantisch aan ontdekken.
senteerden. ‘Maar we zijn nog steeds bezig om de stenen
Ik was serieus zoekende naar mijn plek in het vakgebied
verder te ontwikkelen’, vertelt Ponec. ‘We experimenteren
toen ik stage ging lopen bij Sjoerd Soeters. Die stage was
met glazuur en patronen. Er is nu subsidie aangevraagd
een eye-opener. Als ik Sjoerd niet was tegengekomen,
voor het project in Cuijk, dus het is nog even spannend
dan was ik waarschijnlijk iets anders gaan doen.’
of we ook werkelijk een wandkleed van baksteen kunnen maken.’
Blijven tekenen Na haar afstuderen en korte betrekkingen in Barcelona en
Spelen met patronen
Noordwijk, ging Ponec in 1991 aan de slag bij het archi-
Het spelen met bakstenen is een kolfje naar de hand van
tectenbureau van Sjoerd Soeters. Op dat moment kwam
Ponec. ‘Ik houd heel erg van metselwerk. Het veroudert
daar de uitnodiging om mee te doen aan de meervoudige
heel mooi; daarvoor ken ik eigenlijk geen beter alternatief.
prijsvraag voor het Java-eiland in Amsterdam. Die prijs-
Het toepassen van metselwerk is een heel goede manier
vraag werd gewonnen en Ponec tekende vanaf de eerste
om een gebouw op zijn plek te laten vallen.’ Op het niveau
streep mee aan dat plan. ‘En ik ben altijd projecten rond
van de steen krijgt metselwerk bij Ponec en haar mede-
het thema leefomgeving blijven doen. Het is toch heel
werkers veel aandacht. ‘Ik heb een fascinatie voor reeksen
interessant om projecten te maken voor een diverse groep
en reliëf, voor het creëren van patronen. Maar ook het
gebruikers, die je zelf ook vaak een gezicht moet geven.
maakproces van bakstenen is iets waar je ook als architect
Het werken op verschillende schaalniveaus vind ik ook erg
mee kunt spelen. Bijvoorbeeld door stenen langer in de
leuk. Op stedenbouwkundig niveau moet je veel aspec-
oven te laten. Door een patroon in de stenen te kiezen,
ten aan elkaar knopen. Binnen zo’n context een gebouw
zoals de stenen met vogelpootjes die we in ons project op
maken is een even grote uitdaging.’ Ponec noemt projec-
IJburg hebben toegepast. Of bijvoorbeeld door te kiezen
ten in Nieuw Vennep (supervisie centrumplan), Haarlem
voor afwijkende stenen of zelfs ‘mislukte’ exemplaren.
(o.a. de Triangel), Groningen (een project in het kader van
Voor een wand in een project in Haverleij hebben we zelf
de herstructurering van de wijk Paddepoel Zuidoost) en op
stenen uitgezocht bij de baksteenfabriek van Wienerberger
IJburg (twee woonblokken, 28a en 61a) waar die verschil-
in Maaseik. Deze bakstenen hadden afwijkende kleuren in
lende schaalniveaus een rol spelen. ‘Een van onze eerste
allerlei roodtinten, maar dat vonden wij juist mooi. We heb-
projecten was de metamorfose van een blok woningen
ben de bakstenen op kleur gesorteerd en gekeken hoe we
aan de Ruitersweg in Hilversum. Daar hebben we nieuw
ze konden combineren met een andere restpartij, want het
leven aan een bestaand gebouw gegeven. Eind vorig jaar
aantal afwijkende bakstenen was natuurlijk beperkt.’
is het project opgeleverd.’
Het maken van plannen voor gebouwen met metselwerk is
De diversiteit van de opdrachten is ook herkenbaar in
iets dat Ponec in haar werkende bestaan heeft ontwikkeld.
de achtergrond van de mensen met wie Ponec in haar
‘Tijdens mijn opleiding in Delft heb ik weinig metselwerk
bureau samenwerkt. ‘We hebben een team van breed
gezien. In mijn tekeningen kleurde ik de gevels altijd keurig
ontwikkelde mensen die van de stedenbouw tot en met
in. En vervolgens werd ik naar huis gestuurd onder het
de uitvoering hun vak verstaan. Sommigen combineren
mom van ‘als je wat moet kleuren, dan heb je iets te ver-
dat met technische know-how, maar we hebben ook een systeembeheerder met een achtergrond in de filosofie en sociologie, die voor het bureau mede de communicatie verzorgt.’ De gemeenschappelijke taal is de tekening, zo vertelt Ponec. ‘We hebben allemaal getekend en communicatie op die manier gaat nu eenmaal het snelst. Wij zullen blijven tekenen!’ Dit jaar levert het bureau weer een aantal projecten op en daar wordt door het team reikhalzend naar uitgekeken. Ponec: ‘We hebben veel plezier met het creatief bezig zijn. Maar we zijn geen kunstenaars. Architectuur is een toegepast vak!’ Door Ir. Caroline C. Kruit
Bakstenen met indruk van vogelpootjes - Blok 61A , IJburg
7
DUBBELTOREN SYMPHONY, AMSTERDAM
Eenheid door verscheidenheid Voor het snijpunt van twee ruimte-assen aan de
lange zijde die gelijk is aan de korte zijde van de kantoor-
Amsterdamse Zuidas ontwierp de Architekten Cie.
toren. Vanaf de lange as over Minervalaan presenteren de
de dubbeltoren Symphony met een opmerkelijke
torens zich daarom als één geheel, terwijl op ze zich op
geleding in de gevel. De dubbeltoren is geïnspireerd
wijkniveau - vanaf de Mahlerlaan - als twee verschillende
op de Amsterdamse grachtengordel en bevat ele-
volumes presenteren. Dichtbij het blok is vooral de plint
menten die hun oorsprong vinden in verschillende
van het gebouw waarneembaar.
schaalniveaus en gecomponeerd zijn tot één geheel.
Ook in het gevelvlak is een duidelijke geleding tot uitdrukking gebracht. Geïnspireerd op de grachtenpanden in de
De 200.000 m3 dubbeltoren Symphony staat op de
binnenstad, kreeg de gevel een bekleding van baksteen en
kruising van twee ruimte-assen: de Mahlerlaan en haaks
grote raampartijen. Projectarchitect Oresti Sarafopoulos:
daarop de as van de Minervalaan die in de toekomst wordt
‘De bakstenen van het metselwerk op plintniveau zijn het
doorgetrokken. Net als in de Amsterdamse binnenstad,
donkerst. Ze hebben warme, aardse kleuren. De gevel
waar in één bouwblok vaak legio functies zijn gehuisvest,
heeft daar ook veel reliëf, zodat er een tactiele huid ont-
bevat Symphony kantoren, woningen, een kunstcentrum,
staat die een dialoog aangaat met de voorbijganger op
winkels en een parkeergarage. De publieke functies zijn
straat. Meer naar boven toe wordt de huid abstracter, met
in de plint van het gebouw opgenomen. De kantoren en
caramelkleurige bakstenen halverwege de hoogte van de
woningen zijn ondergebracht in twee torens van bijna hon-
torens. De bakstenen hebben op dat niveau een grotere
derd meter hoog.
maat en het reliëf is minder gearticuleerd. De bakstenen bij de toppen van de torens zijn bijna wit en glimmen zelfs.
Kleur en interactie
Het gebouw lijkt daardoor op te lossen in de lucht.’
Het ontwerp van de Architekten Cie. gaat op verschillende schaalniveaus een interactie met zijn omgeving aan. Vanaf
Samen één geheel
de Minervalaan gezien hebben beide torens hetzelfde pro-
De verschillen in kleur worden aaneengesmeed door een
fiel. De woontoren is echter haaks geplaatst en heeft een
allesbedekkend gevelpatroon. Kleine nuances zijn binnen
9
dat patroon mogelijk. Zo is het raampatroon van de kantoor-
Architectenbureau:
toren verwant aan dat van de woontoren. Bij de kantoren
de Architekten Cie., Amsterdam
hebben de ramen echter een maaswijdte van 90 cm, terwijl de maaswijdte bij de woningen 180 cm bedraagt.
Architect:
Het bouwen op grote hoogte bracht wel een uitdaging met
Pi de Bruijn, Oresti Sarafopoulos
zich mee. Vooral de windbelasting zorgt voor zwaardere eisen aan gevelelementen. Met prefab Free2Build elemen-
Sortering:
ten was het echter goed mogelijk ook de gevels op grote
Wienerberger - diverse kleuren + wit verglaasd,
hoogte met bakstenen uit te voeren. De verdiepinghoge
strengpers, waalformaat
gevelelementen werden kant-en-klaar (inclusief glas) op de bouwplaats ingehesen en zijn niet van de traditioneel
Bijzonderheden:
gebouwde geveldelen te onderscheiden. Daardoor wordt
Free2Build prefab elementen
de huid van het gebouw ervaren als één doorgaand spel van lijnen, kleuren, textuur en vorm. Zoals de partijen van een goed muziekstuk samen een krachtige symfonie vormen.
STEEN & TECHNIEK PREFAB METSELWERKELEMENTEN De gevels van het project Symphony in Amsterdam
Een uniek ophangsysteem biedt de mogelijkheid om als
zijn uitgevoerd met Free2Build gevelelementen:
buitenafwerking volle bakstenen toe te passen. Daarbij zijn
geprefabriceerde puien met een traditionele opbouw
nagenoeg alle typen baksteen toepasbaar, in overleg ook
van een bakstenen buitenspouwblad, een lucht-
vormstenen. Een combinatie van verschillende baksteen-
spouw, thermische isolatie en binnenspouwblad van
sorteringen is mogelijk.
beton. Ze combineren de voordelen van prefab bouw
Aandacht voor de maatspreiding van de toe te passen
met baksteen in het gevelbeeld.
bakstenen is daarbij belangrijk. De maat van de voeg mag niet teveel variëren. Daarom is het belangrijk om al in een
Free2Build is zeer geschikt voor seriematige bouw en kent
vroeg stadium van het ontwerpproces met Wienerberger
alle voordelen van prefab. Er zijn verbeterde werkomstan-
af te stemmen over de mogelijkheden van toepassing
digheden, meer bouwsnelheid en aflevering op maat. Het
van verschillende typen baksteen binnen het concept van
gebruik van een spouw in Free2Build elementen biedt
Free2Build.
daarnaast duidelijke voordelen. Het voorkomt namelijk koudebruggen en vochtdoorslag (dankzij het ventilerende buitenspouwblad).
11
KANTOREN DE NIEUWE POORT, DEVENTER
Dramatisch en perfectionistisch Sinds begin 2009 flankeren twee opvallende gebou-
een opmerkelijke typologie. De poortgebouwen langs de
wen aan de Kazernestraat in Deventer de toegang
Kazernestraat zijn daarop geen uitzondering. Wie over de
tot de oostkant van de oude stad. Samen vormen
Mr. H.F. de Boerlaan loopt, ziet de dramatische vormen
ze het hart van De Nieuwe Poort, een smalle strook
meteen al opdoemen.
stadsvernieuwingsgebied grenzend aan de gracht.
De poortgebouwen zijn van de hand van de Zwitserse archi-
De panden laten een krachtige baksteenarchitectuur
tect Mario Botta, die bij het project werd betrokken op voor-
zien naar ontwerp van Mario Botta.
stel van ontwikkelingsmaatschappij Grachtengordel-Oost, een samenwerking tussen Bemog Projektontwikkeling te
De nieuwe poortgebouwen in Deventer zijn onderdeel van
Zwolle en Le Clercq Planontwikkeling uit Deventer.
een complete herstructurering van de wijk ten oosten van
Architect Botta vond voor de kantoorpanden inspiratie in
de oude binnenstad, tussen het spoortracé en de rivier de
de middeleeuwse binnenstad en de honderd jaar oude
IJssel. Daar worden panden gerestaureerd, straten herin-
pakhuizen in de buurt. Net als een pakhuis kregen de
gericht en een groot aantal percelen opnieuw bebouwd.
gebouwen daarom een vrij gesloten gevel, die grotendeels
Ook de smalle strook land ten westen van de Mr. H.F. de
uit baksteen is opgetrokken. Om het contact met de
Boerlaan wordt gerevitaliseerd. Met een programma van
gracht te benadrukken, kreeg het complex een enorme
woningen en kantoren moet het gebied weer klaar zijn voor
overstek, die is vormgegeven als een opgaande rand met
de eenentwintigste eeuw.
een hoek van vijfenveertig graden.
Opmerkelijke vormen
Voelbaar metselwerk
Het architectonisch beeld van de te revitaliseren grach-
Frontaal gezien lijkt de gevel volledig vlak. Van opzij laat de
tengordel is geïnspireerd op dat van de binnenstad,
gebouwhuid echter verrassend veel reliëf zien, een ingreep
waarin oude en nieuwe gebouwen door elkaar heen
die in veel gebouwen van Botta herkenbaar is.
staan. Die insteek laat ruimte voor nieuwe gebouwen met
Het metselwerk is opgebouwd uit lagen die in verschil-
13
lende metselverbanden zijn uitgevoerd. De rollagen worden gescheiden door een verdiepte lintvoeg, die de bakstenen extra ‘voelbaar’ maakt. Ook heeft de gevel dunne aluminium kozijnen, die in diepe neggen zijn geplaatst. Daardoor oogt de gevel extra massief. Hoe makkelijker het lijkt... Mario Botta is bijzonder veeleisend als het om het metselwerk in zijn gebouwen gaat. Des te spannender was het om de strip metselwerk onderaan de opgaande schuine rand van het overstek goed te krijgen. Maar bouwbedrijf Nikkels uit Twello kreeg het voor elkaar. Het geveldeel bestaat uit een betonnen latei waar in de fabriek speciaal op maat gezaagde bakstenen op zijn gelijmd. De latei is met hamerkopbouten bevestigd aan een hulpconstructie van metselwerk, die op zijn beurt met chemische ankers verbonden is met de betonnen draagconstructie. Het werk daarbij ging vooral zitten in het op de juiste plaats bevestigen van de hulpconstructie, om ervoor te zorgen dat de voegen van het gelijmde metselwerk aansluiten op het voegwerk in de rest van de gevel. Ronald le Clercq van Le Clercq Planontwikkeling: ‘Het mooie resultaat doet niet vermoeden dat die klus zo lastig was. Maar dat zie je vaker in de bouw: hoe makkelijker het eruit ziet, hoe lastiger het is.’ Architectenbureau: Mario Botta Architetto, Lugano (CH) Sortering: Wienerberger Wolfswaard Waalrood handvorm, waalformaat Bijzonderheden: Speciale metselverbanden
STEEN & TECHNIEK GEWAPEND METSELWERK In de gevels van de kantoorgebouwen van De Nieuwe
rollaag van de raamkozijnen voldoende. De wapening heeft
Poort is een groot aantal raamkozijnen opgenomen.
aan weerszijden van de dagmaat een verankeringslengte
Al deze kozijnen hebben een dagmaat van 1550 mm.
van minimaal 250 mm. De wapening zorgt voor beperking
De architect wilde bij de ramen geen lateien van
van de scheurwijdte en verdeelt scheuren zodanig dat ze
staal of beton in het zicht hebben. Uitsluitend gevel-
beperkt blijven tot haarscheuren.
bakstenen moesten de textuur van de gevels van het
De Murfor lintvoegwapening verstoort de textuur van de
poortgebouw bepalen.
gevels niet; overal zijn uitsluitend de gevelbakstenen zichtbaar. Dat is metselwerk zoals metselwerk bedoeld is.
Door de toepassing van Murfor stalen lintvoegwapening kon aan deze wens van de architect worden voldaan. Murfor lintvoegwapening compenseert het gebrek aan treksterkte van het metselwerk. Vanwege de beperkte dagmaat van 1550 mm was één laag Murfor lintvoegwapening van het type RND/E in de eerste lintvoeg boven de
15
WONINGBOUWPROJECT HET PODIUM, DEN HAAG
Vrolijke gevelkunst Aan de Melis Stokelaan, ten zuidwesten van het
Frivole uitzondering
Zuiderpark in Den Haag, realiseert ontwikkelaar
De gevels zorgen voor een levendige, frivole uitzondering in
Kristal het woningbouwproject Het Podium. Een mid-
beeld van het monotone, naoorlogse Den Haag Zuidwest,
delgroot project, waarbij nieuwbouwwoningen van
maar vergden heel wat denkwerk op het gebied van detail-
verschillende typen en grootten worden gebouwd.
lering. De uitdaging daarbij lag in het verwerken van de ver-
Een bijzondere rol is weggelegd voor het bakstenen
schillende kleuren bakstenen: rood, wit, zwart en grijs. Om
metselwerk.
het ontwerp van Henri Jacobs zoveel mogelijk over te kunnen nemen, werden daarom eerst de positie en kleur van
In totaal zijn 211 woningen ondergebracht in een los blok
elke baksteen afzonderlijk bepaald. Daarna is de opbouw
en drie U-vormige blokken. De laatste blokken hebben alle
van de gevels steen voor steen uitgetekend.
drie een opgetilde, gezamenlijke binnentuin. Er is een grote
Na het uittekenen van verschillende patronen zijn op de
variatie aan woningtypen en bouwvormen. Zo zijn er hoge
bouwplaats proefopstellingen gemetseld om de keuze voor
en lage woonblokken, waarbij de hoge blokken zijn vorm-
de juiste steentypen te maken. SeARCH koos daarna in
gegeven als galerij- en portiekflats aan de randen van het
overleg met Wienerberger voor een grijze, rode, witte en
perceel en de lage blokken als eengezins rijtjeswoningen in
zwarte baksteen. Het verschil in standaardmaat bij die vier
het meer besloten deel van het perceel. In de plint van de
steentypen werd daarbij opgevangen door proportioneel te
bebouwing bevindt zich ruimte voor winkels en bedrijven.
variëren met de breedte van de voegen tussen de stenen
Het perceel wordt doorstoken door de Zwaardvegersgaarde,
en door te kiezen voor twee kleuren donkere voegspecie.
een straat die in de volksmond ook wel ‘het bomenlaantje’
Ook werden de voegen verdiept uitgevoerd - met een
wordt genoemd. Hier haalde kunstenaar Henri Jacobs de
doorgestreken voeg - waarmee het metselwerk een extra
inspiratie vandaan voor de bijzondere metselwerkvlakken
dimensie kreeg.
op de kopse kanten van de lange blokken, die hij op uitnodiging van architectenbureau SeARCH uit Amsterdam voor
Integratie kunst in gebouwde omgeving
het project ontwierp. Voor de baksteengevels bedacht hij
Niet alleen het metselwerk in het woningbouwproject is
patronen die zijn gebaseerd op de beplantingsschema’s
bijzonder. Ook de balustradehekken die als kantwerk de
van de ooit in het gebied aanwezige appelboomgaarden.
galerijen van het complex opluisteren, springen in het oog.
De patronen zijn door SeARCH omgezet in volledig uitge-
Ze zijn ontworpen door Dutch Design House De Makers
werkte metselschema’s en detailtekeningen.
Van en op ambachtelijke wijze in India vervaardigd.
17
Met spraakmakende elementen neemt dit project het voortouw in het integreren van kunst in de gebouwde omgeving. Ze maken Het Podium tot een woningbouwproject dat op een eigenzinnige manier de toon zet voor de herstructurering van Den Haag Zuidwest. Architectenbureau: SeARCH, Amsterdam Kunstenaar: Henri Jacobs Sortering: Wienerberger - wit, grijs, rood, zwart handvorm, waalformaat
STEEN & TECHNIEK PATRONEN IN METSELWERK Metselwerkpatronen als in Het Podium vragen om
proefopstellingen van 2,1 x 2,3 m vervaardigd. Aan de
afstemming tussen fabrikant en ontwerpers, zeker
hand van deze opstellingen kon een eerste selectie van de
als er verschillende soorten bakstenen in het patroon
handvormstenen worden gemaakt. Ook werd hierbij dui-
voorkomen. Aan een metselwerkpatroon liggen met
delijk of de maatafwijkingen tussen de gekozen bakstenen
name esthetische voorkeuren ten grondslag. Maar
het metselwerkpatroon zouden beïnvloeden.
gevelbakstenen die deel uitmaken van een metsel-
De proefopstellingen hebben aanleiding gegeven de met-
werkpatroon moeten in maatvoering en maatsprei-
selwerkpatronen hier en daar aan te passen. Op de bouw-
ding overeenkomen. Dat is een technische eis.
plaats zijn met de gekozen bakstenen nogmaals proefmuren van normale afmeting vervaardigd. De baksteenkeuze
Om alle randvoorwaarden optimaal op elkaar af te stem-
is daarna definitief gemaakt met vier verschillende hand-
men, werd bij het project Het Podium vroegtijdig aan-
vormstenen vanuit twee Wienerberger steenfabrieken. De
dacht geschonken aan de verschillende baksteentypen
grondige voorbereidingen hebben geleid tot unieke en
waarmee het patroon vormgegeven zou kunnen worden.
uitermate zorgvuldig uitgevoerde metselwerkpatronen die
Om architect en kunstenaar optimaal terzijde te staan zijn
daarmee ook een technische duurzaamheid hebben.
19
WOONBLOK 56, HAVENEILAND OOST IJBURG
Slim casco leidt tot chique gevel Voor een bouwkavel aan het Theo van Gogh Park in
Flink de diepte in
het Amsterdamse IJburg ontwierp M3H architecten
De flexibele opzet zorgde niet alleen voor een grote ont-
een opmerkelijk woongebouw met 74 appartemen-
werpvrijheid, maar ook voor een grote besparing op de
ten. Het pand bevat voornamelijk woningen in de
kosten van het casco. Daardoor kon meer aandacht gaan
sociale huursector, maar heeft een indeling en uiter-
naar de materialisering van de gevel. De bijzondere plek
lijk die anders doen vermoeden.
aan het park werd door M3H architecten aangegrepen om het blok op twee manieren een eigen gezicht te geven:
Het woonblok dat M3H ontwierp staat op Haveneiland-
‘langs de gevel’ – zoals de meeste blokken vanuit de smal-
Oost in IJburg. Het is opgebouwd uit vier stadhuizen die
le straten van IJburg worden waargenomen – en frontaal,
vijf, zes, zeven of acht verdiepingen hoog zijn en aan de
vanuit het park. Als antwoord op deze situatie kreeg het
noordzijde uitkijken op het Theo van Gogh Park. Op de
gebouw een gevel met veel reliëf. De gevel heeft penanten
hoeken van het bouwblok zijn op de begane grond een
van 45 cm diep, die ervoor zorgen dat het gebouw vanuit
bedrijfsruimte en een atelier geprojecteerd. Verder is het
de straat heel anders wordt ervaren dan frontaal. Een
blok met appartementen gevuld.
beweging langs het gebouw leidt er bovendien toe dat de
Het aantal verschillende woningen in het gebouw is bijzon-
gevel zich langzaam opent.
der groot. Op het totaal van 74 woningen bevat het blok twintig verschillende typen. Dat werd mogelijk met verschil-
Verfijnd
lende buitenruimten en een slim casco van betonwanden
Niet alleen de plastiek in het gevel is bijzonder. Ook
met grote sparingen. Die sparingen maakten het eenvoudig
de textuur ervan is heel specifiek. Het hele gevelvlak is
binnen hetzelfde casco zonder ingrepen woningplattegron-
opgebouwd met dezelfde okergele grove baksteen, maar
den van verschillende grootten te ontwerpen.
steeds in een ander metselverband. Op de penanten is
21
sprake van een strak halfsteensverband. De vlakken tussen
Architectenbureau:
de penanten zijn bij de portieken gevuld met een tegelver-
M3H architecten, Amsterdam
band. Het metselwerk bij de woningen is opgezet volgens een wildverband. De rand bij het dak is uitgevoerd met
Architecten:
staand metselwerk.
Marc Reniers, Michel Wout
Architect Marc Reniers: ‘De verschillende texturen geven de gevel een zekere verfijndheid. Ze laten op subtiele
Sortering:
wijze iets doorschijnen van de functie achter het gevelvlak.
Wienerberger - Capri handvorm, waalformaat
Samen met de penanten geven ze het gebouw een chique, voorname uitstraling. Heel anders dan je zou verwachten van een gebouw in de sociale sector. En dat is nou precies wat we wilden bereiken.’ De kozijnen zijn op hun beurt afgestemd op het metselwerk. Ze zijn gemaakt van messingkleurig, geanodiseerd aluminium en doen het gebouw fonkelen in de zon.
23
DIENSTENCENTRUM DE KLAVER, BERGSCHENHOEK
Zuivere vormen scherp bekleed Aan de rand van Boterdorp Zuidwest in Bergschen-
Proefopstellingen
hoek markeert een opvallend gebouw de overgang
Deze tweedeling is ook terug te vinden in de gevel, die op
van oud naar nieuw. Het is het nieuwe dienstencen-
de begane grond is bekleed met oranje bakstenen en op
trum van de wijk dat opvalt door afgeronde hoeken
de verdiepingen met een traditionele keramische leipan.
en een gevel van keramische leipannen die gloeien in
Materialen die werden uitgekozen om de gebogen vormen
de zon. Architectenbureau Marx & Steketee maakte
van het gebouw zo zuiver mogelijk te kunnen maken. De
het ontwerp.
leipannen zijn op een stijl- en regelwerk geschroefd, dat op zijn beurt weer is gemonteerd aan een binnenspouwblad.
Het Boterdorpplein in Bergschenhoek vormt zowel ruim-
Om na te gaan of deze manier van monteren ook nog
telijk als functioneel het zwaartepunt van een nieuwe wijk.
voldeed voor de delen van de gevel waar de ‘hoeken’ het
Op het plein komen verschillende verkeersroutes samen.
scherpst zijn, werden vooraf op de bouwplaats proefop-
Ook zijn er sportveldjes en plaatsen voor ontmoeting en
stellingen gebouwd. Uit de proeven bleek dat de leipan-
gesprek.
nen de kromming van de gevels prima konden volgen. De
Het dienstencentrum is opgevat als een ankerpunt op het
architecten kozen toen voor een sortering van midden-
plein en een brandpunt in de wijk. Architectenbureau Marx
rood en donkerrood geëngobeerde leipannen. Niet alleen
& Steketee gaf het gebouw daarom drie representatieve
maken keramische leipannen de kromming in de gevel
‘voorkanten’ mee, waarvan twee een teruggelegen entree
mogelijk. Ze geven de gevel ook een zekere tactiele kwali-
hebben. De entrees leiden naar een gebouwhoge hal in het
teit en fijnheid en brengen de schaal van de totaalvorm van
hart van het gebouw. Het dienstencentrum biedt plaats aan
het gebouw in overeenstemming met de menselijke maat.
een reeks wijkgerichte functies, zoals een huisartsenpost, een apotheek, het wijkcentrum en een fysiotherapiepraktijk.
Vierde gevel
De functies op de verdiepingen zijn vanuit de hal bereik-
Ook de borstweringen aan de verdiepingenvloeren in de
baar, de functies op de begane grond kregen een eigen
gebouwhoge hal zijn bijzonder. De binnenzijde van de
entree aan de buitenzijde.
hal was dan ook opgevat als ‘vierde gevel’. Architect Ady Steketee: ‘We hebben de centrale hal bedacht als een plek waar de bezoekers een discrete ontvangst ten deel valt en waar een prettige, welkome sfeer
heerst.
Daarom hebben we bijvoorbeeld de multiplex panelen van de borstweringen op de verdiepingen ingefreesd met duizenden vrolijke klavertjes. Ze zorgen voor galmreductie en tegelijkertijd voor decoratie. De gaten zijn allemaal hetzelfde, op één na. Dat is namelijk niet een klavertje-drie, maar een klavertje-vier!’ Architectenbureau: MARX&STEKETEE architecten bv, Eindhoven Architect: Ady Steketee Sortering: Wienerberger Pottelberg - mix leipannen 301
25
STUDENTENHUISVESTING DE BOOMGAARDEN, WAGENINGEN
Oranjerode kameleon Voor een lastige locatie op een voormalig terrein
Afstemming materialen
van de Landbouwuniversiteit Wageningen, ontwierp
Ook met de materialisering is afgestemd op de bestaande
Heren 5 architecten een bijzonder gebouw voor stu-
bebouwing, zodat het gebouw zich als een kameleon in
dentenhuisvesting. Het gebouw voegt zich als een
de omgeving kan voegen. Zo zijn de gevels opgebouwd
kameleon in zijn omgeving.
met bakstenen in dezelfde oranjerode tint als de gevels van het onderzoekslaboratorium en de vrijstaande wonin-
De studentenhuisvesting staat op een stuk grond dat jaren-
gen. Het metselwerk is aan de straatzijde uitgevoerd met
lang braak lag, omdat het moeilijk was er een goede bestem-
penanten. Aan de tuinzijde zijn in plaats van penanten
ming voor te vinden. Het perceel ligt tussen twee uitersten in
collonades van metalen kolommen ingezet, die door hun
typologie: een grootschalig laboratoriumgebouw van Marin
veranda-achtige uiterlijk doen denken aan de villa’s in de
aan de ene kant en vrijstaande woningen in een parkachtige
naastgelegen wijk.
omgeving aan de andere kant. Toch zag woningbouwver-
Ook de prefab betonnen elementen in de gevels, zoals de
eniging Idealis in het terrein een locatie voor studentenhuis-
betonbanden en galerijen, zijn in dezelfde oranjerode tint
vesting en koos Heren 5 architecten uit Amsterdam om
uitgevoerd. Samen met het metselwerk benadrukken ze
daarvoor het ontwerp te maken.
de doorgaande vorm van het gebouw. Met kleinschalige
Het gebouw werd ontworpen als overgang tussen de grote
elementen – bakstenen, penanten, ramen, galerijen –
contrasten in de omgeving. Het bestaat uit een langgerekt, in
wordt zo één krachtig gevelbeeld gesmeed.
hoogte verspringend volume dat de bestaande, losse topografie van het gebied volgt. De plattegrond heeft de vorm
Flexibel gebruik
van een vraagteken en krult zich om een gemeenschap-
Het hele gebouw bestaat uit eenheden met drie kamers,
pelijke binnentuin. De gekromde kop van het vraagteken is
een keuken en een natte cel. De woningen in de kop en
vier lagen hoog, het lijf drie lagen hoog en de staart – die in
het middengedeelte worden ontsloten via een galerij aan
tweeën is geknipt – twee lagen hoog. Met die verschillen in
de tuinzijde van het blok. De woningen in de staart worden
hoogte en vorm reageert het gebouw op zowel de lage los-
vanaf de straatzijde ontsloten, zij het met een entree direct
staande woningen als het massale blok van het laboratorium.
aan de straat of via een portiek op de eerste verdieping.
27
Architect Jan Klomp: ‘De woningen kunnen worden verhuurd als studentenwoningen, maar ook als appartementen. Die twee varianten zijn vanaf het begin in het ontwerp verwerkt. Daardoor kan het gebouw zich ook programmatisch aanpassen aan de omstandigheden.’ Architectenbureau: Heren 5 architecten, Amsterdam Architect: Jan Klomp Sortering: Wienerberger Wanlin - Vieille Bois de Rose strengpers, waalformaat
29
DIENSTENCENTRUM AQUINOHOF, AMSTERDAM
Onopvallend zorgzaam Aan de Lekstraat in Amsterdam staat de Aquinohof,
Architectuur van de straat
een dienstencentrum voor ouderen naar ontwerp
Hoewel de Aquinohof een eenvoudig programma bevatte,
van Quist Wintermans Architekten. Het pand neemt
was de vormgeving ervan een uiterst zorgvuldige aange-
een groot deel van de ouderenzorg van de wijk voor
legendheid. De Rivierenbuurt is onderdeel van het Plan
zijn rekening en vervult daarmee een belangrijke rol.
Zuid van Berlage, waarin vooral ‘de architectuur van de
Toch valt het nauwelijks op. En dat was nou juist de
straat’ belangrijk is: straten, gebouwen en pleinen vormen
bedoeling.
samen een harmonieuze compositie. De uitdaging voor de architecten lag er daarom in het nieuwe gebouw zo vorm te
Het dienstencentrum voor ouderen staat in de Rivierenbuurt
geven dat het enerzijds een goede eigentijdse vervanging
op de plaats van de in 2005 afgebroken Thomas van
is van de straatbeeldbepalende Thomas van Aquinokerk
Aquinokerk, die met zijn toren lange tijd het straat-
en dat het zich anderzijds op bescheiden wijze voegt in het
beeld bepaalde. De Aquinohof, zoals het nieuwe gebouw
stedenbouwkundig plan.
genoemd is, bevat in de plint commerciële ruimten en
Het bouwblok kreeg aan de Rijnstraat en de Vechtstraat
een dienstencentrum voor ouderen en in de opbouw vie-
een opbouw van vijf lagen – in aansluiting op de aanlen-
rendertig ouderenappartementen. De woningen hebben
gende bebouwing - en aan de Lekstraat een opbouw van
een gemeenschappelijk terras en brede houten gallerijen
zes lagen - refererend aan de toren van de afgebroken
die ook als buitenruimte gebruikt kunnen worden. Het
kerk. De gevels werden vormgegeven volgens de klassieke
dienstencentrum geeft plaats aan verschillende ouderen-
indeling met een plint, een middendeel en een beëindiging,
zorginstellingen, zoals reguliere wijkzorg, dagbestedings-
zoals dat gebruikelijk is in het jongste deel van de wijk.
instelling voor geriatrische patiënten en een mensa. Quist
Ook gingen de architecten in navolging van de bestaande
Wintermans Architekten tekende voor het ontwerp, dat
architectuur op zoek naar een klassieke gevelbaksteen.
relatief snel na het vrijkomen van het perceel werd gerea-
Deze werd gevonden in de vorm van een kolengestookte
liseerd. Juist voor de oudere bewoners van de wijk zal de
getrokken baksteen die in de hele straatgevel is toege-
Thomas van Aquinokerk nog een zoete herinnering zijn,
past, in analogie met de expressionistische gevels van de
maar voor de meeste bezoekers is het alsof De Aquinohof
woonblokken in de omgeving. Ook in de balkons boven de
er altijd heeft gestaan.
entree van de portiek is dezelfde baksteen te zien.
31 12
Past precies
Architectenbureau:
Omdat de stenen in een kolengestookte oven gebakken
Quist Wintermans Architekten, Amsterdam
zijn, varieert het uiterlijk ervan per baksteen. Zo kan het zijn dat bakstenen puur bronsgeel zijn of juist zwarte vlek-
Architect:
ken vertonen. Ook zijn er gesinterde of kromme bakste-
Tjeerd Wessel
nen bij: een beeld dat vergelijkbaar is met gevels van de omringende bebouwing. De onregelmatigheden zorgen er
Sortering:
bovendien voor dat de gevel de indruk wekt niet geheel
Wienerberger Bemmel - Brons kolengestookt
nieuw meer te zijn. Alsof het gebouw er al jaren staat.
getrokken vormbak, waalformaat
Architect Tjeerd Wessel: ‘We hebben in de twee jaar dat het gebouw er nu staat wijkbewoners vaak horen zeggen dat het gebouw ze nog niet is opgevallen. En eigenlijk is dat het mooiste compliment dat we kunnen krijgen. Want het geeft aan dat we iets gemaakt hebben dat precies op die plek past.’
33
WONING, LOENEN AAN DE VECHT
Opvallend terughoudend Voor de nieuwe wijk Cronenburgh in Loenen aan de Vecht ontwierp architect Kees van Hoek uit Alkmaar een robuust woonhuis, dat een subtiel spel met vorm, materiaal en oppervlak laat zien. Het pand heeft een klassiek voorkomen, maar blijkt bij nadere beschouwing verrassend eigentijds te zijn vormgegeven. Voor een nieuwbouwkavel in Loenen wilde architect Kees van Hoek de in het stedenbouwkundig plan gestelde mogelijkheden maximaal benutten. Net als alle andere percelen voor vrijstaande huizen in de wijk kreeg het perceel
stedenbouwkundige randvoorwaarden niet mogelijk. Om
voor het woonhuis een kavelpaspoort mee. Daarin werd
toch enige mentale afstand te creëren, koos de architect
onder meer bepaald wat de bouwhoogte, goothoogte,
ervoor het gebouw extra robuust uit te voeren.
rooilijnen en maximaal bouwvolume waren. Om de moge-
Diepe kozijnneggen en een kap zonder overstekken, recht-
lijkheden voor de woning uit te buiten, werden die grenzen
streeks op het hoofdvolume, zorgen ervoor dat de bakste-
in het ontwerp zoveel mogelijk opgezocht. Dat resulteerde
nen onderbouw als behoorlijk massief wordt ervaren. Ook
in het uitspreiden van het woonoppervlak tot nagenoeg de
zijn de ramen slechts ‘mansbreed’. In combinatie met de
randen van het perceel.
grote neggen, zorgt dat ervoor dat inkijk tot een minimum wordt beperkt. De ramen zijn bovendien voorzien van lou-
Diepe neggen
vreluiken die naar believen kunnen worden gesloten. Op de
De indeling van het woonhuis bestaat uit een woonkeuken
verdiepingsvloer lopen de luiken over de volledige hoogte
en voorkamer op de begane grond en twee slaapverdie-
van de ramen. Op de begane grond sluiten ze alleen het
pingen met elk een aparte badkamer. Alle ruimten zijn te
onderste gedeelte van de ramen af, waardoor er ‘boven-
bereiken via een gebouwhoge entreezone in het midden
lichten’ ontstaan. Zo is de ruimte binnen zelfs met gesloten
van het gebouw, waar trappen en loopbruggen van don-
luiken voorzien van voldoende daglicht.
kerbruin irocofineer doorheen getrokken zijn. Een geleidelijke overgang tussen privé en openbaar aan de
Opvallend
straatzijde, zoals in het geval van een voortuin, was door de
De buitenkant is verrassend licht van kleur. Met toestemming van West 8 als bewaker van de stedenbouwkundige kwaliteit van de wijk, werd voor de materialisering van de gevels afgeweken van het kavelpaspoort dat donkerrode bakstenen en donkere leien voorschreef. Kees van Hoek: ‘Daardoor konden we kiezen voor een helderrode pan op het dak en een lichte baksteen met bronsgroene tekening voor de gevels. De lichte gevels compenseren op subtiele wijze de zwaarte van de dikke wanden.’ Speciale aandacht was er ook voor de entree. Die bevindt zich aan de zijkant van het pand, maar kondigt zichzelf van een afstand al aan door de marmeren beplating rond het kozijn. De opvallende weervast stalen lamp erboven, naar een ontwerp van het architectenbureau, brengt de toegang letterlijk voor het voetlicht. Architectenbureau: KEESVANHOEK.architect, Alkmaar Architect: Kees van Hoek Sortering: Wienerberger Thorn - Bronsgroen handvorm, waalformaat
35
Компания Славдом 115114, Москва, Павелецкая наб., д. 2, строение 01, 1 этаж, офис 133, БЦ Riverside. Профессиональный шоу-рум и офис продаж Многоканальный тел.: +7 (495) 640 95 51 E-mail:
[email protected]
123022, Москва, 2-я Звенигородская ул., д.13, строение 43 (вход с ул. Сергея Макеева). Выставочный зал и офис продаж Многоканальный тел.: +7 (495) 640 51 51, Факс: +7 (495) 641 32 56 E-mail:
[email protected] 197276, Санкт-Петербург, Аптекарская наб., д.12, Б/Ц Кантемировский. Профессиональный шоу-рум и офис продаж Многоканальный тел.: +7 (812) 337 51 51, Факс: +7 (812) 495 55 39 E-mail:
[email protected]
www.slav-dom.ru
